Кәсіпорындарда көтерме сауда коммерциялық қызметті ұйымдастырудың ерекшелігі ретінде
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Кәсіпорындарда көтерме сауда коммерциялық қызметті
ұйымдастырудың ерекшелігі ретінде 8
1.1 Кәсіпорындардағы көтерме сауданың коммерциялық қызметегі мәні
және қағидалары 8
1.2 Кәсіпорынның көтерме сауда айналымының түрлері 15
1.3 Көтерме тауар қозғалысын ұйымдастыру 22
2 Семей ет комбинаты жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
жалпы сипаттамасы және көтерме сауда шеңберіндегі коммерциялық 30
қызметін талдау
2.1 Семей ет комбинаты жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы 28
2.2 Кәсіпорынның тұтынушылары мен өнім түрлерін өткізуді талдау 36
2.3 Семей ет комбинаты ЖШС өнімінің рентабелділігін талдау 42
3 Комбинаттың көтерме тауар айналымына қатысты коммерциялық
қызметін ұйымдастыру шараларының тиімділігін жоғарлату жолдары 45
3.1 Семей ет комбинаты ЖШС көтерме айналымының коммерциялық
қызметін ұйымдастыру бойынша ұсынылатын шаралар 45
3.2 Комбинаттың коммерциялық қызметін жетілдіру бойынша ұсынылатын
нақты шаралар және олардың экономикалық тиімділігі 47
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекеттің экономикасы қазіргі кезде нарықтық жолға түсіп және
нарықтық заңдары негізінде іске асуы Қазақстан азаматының бәріне мәлім. Әр
кәсіпорын өз ісіне жауап беріп, болашақ дамуында өзі шешім қабылдайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында кәсіпкерлікті
дамыту туралы әр түрлі ұсыныстар мен тұжырымдар айтқаны белгілі. Сонымен
қатар Қазақстан 2030 бағдарламасын алып қарасақ, кәсіпкерлік халқымыздың
әлеуметтік – экономикалық дамуына бірден-бір себепші екені айтылған.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алысымен экономиканы реформалауды
қолға алды, яғни бұл нарықтық экономиканы енгізуге байланысты. Ал қазір біз
бұл өтпелі кезеңнің қиын уақыттарын артта қалдырдық. Ендігі кезекте біздің
мемлекетіміз және де республикамыздың әрбір азаматы, сонымен қатар фирмалар
тек қана жаңашылдықпен қадамдарын алға басуы керек.
Нарықтық экономика жағдайында республикамыздағы кәсіпорын
қызметтеріне маркетингтік тұжырым жетіспей тұрды. Бұл мәселеге маркетинг
концепциясын өте білімді және де тиімді түрде қолданған дүниежүзілік
тәжірибе куә. Бұл концепцияның негізгі мәселесі нарықты зерттей отырып,
кәсіпорын үшін дұрыс жолды таңдай білуді бағыт ету. Атап айтатын болсам:
қандай өнім өндіру керек, қандай бағада сату керек, қандай өнімге сұраныс
көп денгендей тағы басқа сұрақтарға жауап береді.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Көтерме айналым : өсу
резервтерін талдау және экономикалык негіздеу (Семей ет комбинаты ЖШС
мысалында), яғни дипломдық жұмыс тақырыбының талданушы объектісі болып
Семей ет комбинаты жауапкершілігі шектеулі серіктестігі табылады.
Егер кәсіпорын дұрыс саясат ұстанатын болса, онда бұл кәсіпорынның
өнімі тек біздің аймаққа ғана емес, бүкіл республикамызға, тіпті
дүниежүзіне таралуы мүмкін. Ал бұған дәлел тағы да дүниежүзілік беделді
тауарлар. Мысалға, автокөліктің ішінде Мерседес-бенс, электрондық өнімдер
ішінде Сони, спирттік емес ішімдіктер ішінде Кока-кола, тағы да сол сияқты
тауарларды жатқызуға болады.
Қазіргі таңда Семей ет комбинаты ЖШС тарихы тереңнен келе жатқан
кәсіпорындардың бірі. Бұл кәсіпорын республикамыздың әлеуметтік-
экономикалық мәселелеріне ат салысып отырған үлкен ұйым. Сондықтан да бұл
кәсіпорынға келешекте тек қана дамуды мақсат ету керек.
Бұл жоғарыдағы айтылған ойларға, тұжырымдарға дипломдық жұмыстың
негізгі бөлімінде толық мәлімет беремін. Дипломдық жұмыстың бірінші
бөлімінде бұл тақырыптың өзектілігіне толық анықтама беріледі. Екініші
бөлімінде кәсіпорынның шаруашылық қызметіне сипаттама, бұның ішінде диплом
жұмысының тақырыбына байланысты коммерциялық қызметіне кеңірек тоқталу.
Сонымен қатар техникалық-экономикалық көрсеткіштерге толықтай талдау
жасалады. Үшінші бөлімге келетін болсақ, онда аталмыш кәсіпорынның
коммерциялық жағдайын талдау нәтижесінде, оның болашақта даму жолдарын
ұсыну, яғни коммерциялық қызметті жетілдіру жолдары қарастырылады.
Н.Назарбаев Қазақстан - 2030 бағдарламасында халыққа жолдауында
2012 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік
қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу
керек. Бұл, басымдық тәртібімен айтар болсақ – ауыл шаруашылығы, орман және
ағаш өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, туризм, тұрғын үй
құрылысы және инфрақұрылым жасау. Осы салаларды дамыту арқылы біз
экономиканың құрылымдық мәселелерін ғана емес жұмыспен қамту және кедейлік
мәселелерін де шешеміз, бұл қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе деген
болатын.
1 Кәсіпорындарда көтерме сауда коммерциялық қызметті ұйымдастырудың
ерекшелігі ретінде
1.1 Кәсіпорындардағы көтерме сауданың коммерциялық қызметегі мәні
және қағидалары
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезіндегі қазіргі жағдайларда
өнеркәсіптік кәсіпорындар қызметінің құрамды бөлігі болып коммерция
табылады, ал оның құрамдас элементі өткізу (сату) табылады.
Өткізу – бұл тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мен
тауарларды ақшаға айналдыру мақсатында өндірілген өнімді тарату процесі.
Тауарды сатып және соның нәтижесінде пайда көру арқылы ғана кәсіпорын
өзінің соңғы мақсатына қол жеткізеді: салынған капитал ақшалай формаға
айналады.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде өнеркәсіптік фирмалардың
коммерциялық операциялар үлесі үнемі өсіп отыр. Өткізу қызметі дұрыс жолға
қойылған фирмалар бәсекелестік күресте үлкен артықшылыққа ие болады.
Көптеген кәсіпорындардың өз өткізу каналдары бар, мысалы фирмалық дүкендер,
тарату орталықтары, ал мұнай өңдеумен айналысатын өнеркәсіптердің өз
жанармай құю станциялары бар.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың тауарларын өткізуде маркетингілік
зерттеу қызметін қолданған жөн, нарықты зерттеу, жаңа тауар жасау, бағасын
оңтайландыру, ассортиментті және өткізу каналдарын жоспарлау, өткізуді
ынталандыру әдістерін қолдану. Тауарларды өткізу бойынша коммерциялық
қызметті ұйымдастыруда маркетингілік қызметті қолдану өткізуді
ұйымдастыруда көптеген өзгерістер енгізді. Тауарды өндіруші тек жеткізуші
ғана емес, сонымен қатар өткізу қызметінің тиімділігін талдаумен айналысуы,
соның нәтижесінде өткізудің жаңа формаларын ойлап табуы қажет.
Өткізудің маңызды функциялары болып тұтынушылармен сату-сатып
алу келісімімен қорытындыланатын коммерциялық қарым-қатынас орнату, өткізу
бағдарламасын жасау, өнімді жеткізу мен түсіріп беру графиктерін жасау,
сатылған өнімнің есебін жүргізу, тұтынушылармен есеп айрысуға және
олардың төлем қабілетіне бақылау жүргізу. Өздерінің фирмалық дүкендері бар
өнеркәсіптік кәсіпорындар жоғарыда аталған функциялардан басқа бөлшекке
сауда бойынша коммерциялық жұмыс жүргізеді және бөлшек сауданың арнайы
әдістерін қолдану.
Дайын өнімді өткізу – өнеркәсіптік кәсіпорындардың бір ғана аспектісі
болып табылады. Бұдан басқа аспектісі болып нарық жағдайында материалдық-
техникалық ресурстарды сатып алуды қарастыратын материалдық-техникалық
қамтамасыз ету табылады. Материалдық-техникалық қамтамасыз етуді
коммерциялық қызметке жатқызудың себебі, ол тауар айналымының өнімді
өткізуден кейінгі екінші фазасы болып табылады. Соңғы жылдары кәсіпорынның
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуінің құрамы өте өзгерді: бұрын
кәсіпорынды материалдық ресурстардың орталықтандырылған қорлары қамтамасыз
етіп отырса, қазіргі кезде фирма қажетті материалдары жабдықтаушылар мен
нарықтың кез-келген субъектісінен сатып алады. Бұл жағдайда баға жасау
еркіндігін, коммерциялық қарым-қатынастағы әріптестердің тең құқылығын
пайдалануы керек, сонымен қатар шикізат пен материалдарды алғанда
экономикалық жауапкершілікті және жабдықтаушылар арасындағы бәсекелестікті
есепке ала отырып, өздеріне экономикалық жағынан пайдалы жабдықтаушыларды
таңдап алуы керек.
Материалдық ресурстары сатып алу дайын өнімді өткізу сияқты
маркетингілік зерттеулерге негізделуі керек. Материалдық ресурстарды сатып
алуда кәсіпорын шикізат пен ресурстар нарығын, осы нарықтағы баға
қозғалысын, жабдықтаушыларды, материалдық ресурстарды жеткізу шығындарын,
бір материал түрін екіншіге ауыстырудың тиімді мүмкіншілігін қарастыру
керек.
Кәсіпорынға материалдық ресурстарды сатып алудағы коммерциялық қызмет
келесі кезендерден тұрады:
1. Шикізат пен материалдар нарығын зерттеу және
жабдықтаушылармен шаруашылық байланысты ұйымдастыру;
2. Материалдық ресурстарды сатып алу жоспарын жасау;
3. Материалдық ресурстарды сатып алуды ұйымдастыру;
4. Жабдықтаушылармен сатып алынған өнімнің есебін жүргізу;
5. Дайындау сферасының құндық талдауы.
Құндық талдау дегеніміз әр-бір материалдың функциясын жүйелік талдау
әдісі, ол өнім өндірісінің барлық кезендерінде сапаның жоғарғы деңгейін
сақтай отырып, шығындарды барынша төмендетуге бағытталған.
Коммерциялық қатынастар іскерлік қатынастар субъектілерінің
экономикалық еркіндік жағдайында дами береді.
Коммерциялық қызметтегі алға қойған міндеттерді орындау үшін
келесідей қағидаларға сүйену керек:
- коммерцияның макетинг қағидаларымен үзіліссіз байланысы;
- коммерцияның икемділігі, оның үнемі өзгеріп отыратын нарық
талаптары есебіне бағытталуы;
- коммерциялық тәуекелдерді алдын-ала көре алу қасиеті;
- артықшылықтарды ерекшелеп көрсету;
- жеке инициативаларды көрсету;
- сауда мәмілелері бойынша қабылданған міндеттемелердің
орындалуына жоғары жауапкершілік;
- соңғы нәтиже-пайдаға қол жеткізуге бағытталу.
Коммерцияның маркетингпен тығыз байланысы ең алдымен маркетингтің
сатылатын затты ғана сатумен айналасуы керек деген тұжырымдамасына
негізделеді.
Коммерцияның икемділігі нарықтың талаптарын уақытында есепке алумен
байланысты, ол үшін тауар нарықтарын болжау және зерттеу қажет, өткізу
жарнамаларын дамыту және жетілдіру қажет, сонымен қатар коммерциялық
қызметке инновациялар енгізу, яғни қызмет түрін өзгерту, коммерцияның
ұйымдастырушылық құрылымына өзгерістер енгізу.
Коммерциялық тәуекелдерді алдын-ала көре білу кәсіпорын үшін өте
маңызды қағида болып табылады. Тәуекел – бұл нәтиженің белгісіздік деңгейі.
Коммерциялық тәуекел – бұл коммерциялық жұмыстағы мүмкін болатын шығындар.
Ол дұрыс қабылданбаған шешім және оны жүзеге асыруға дейін шығарылған
шығындар көлемімен анықталады. Коммерциялық тәуекел инфляция кесірінен,
фирманың қаржылық жағдайының нашарлауынан, сонымен қоса тәуекелді мәмілелер
жасау нәтижесінде, контрагенттер келісім-шарт талаптарын орындамаған
жағдайда, тасымалдау кезінде жүктің бұзылып кетуі немесе жарамсыз болып
қалуы жағдайында, апат жағдайларында және фирма қызметкерлерінің мүмкін
болатын адалсыздығының кесірінен болады. Сонымен қатар, коммерциялық
тәуекел әлеуметтік-саяси тұрақсыздық жағдайынан да болуы мүмкін.
Коммерциялық тәуекел тәуекелсіз болмайды, алайда оны болжау негізінде оның
әсерін біліп алуға болады. Тәуекел қалыпты болуы үшін ақпараттың
максималды көлемін, коммерциялық қызметтің, қаржылық нәтижелердің,
әріптестік қатынастардың тиімділігін жан-жақты талдауы, нарықты жан-жақты
зерттеуді, персоналдарды дұрыс таңдауды іске асыру керек.
Коммерциялық қызметте артықшылықтарды ерекшелеу өндірісте сияқты өте
маңызды. Бұл қағида бойынша коммерциялық қызметтің барлық детальдарын үнемі
зерттеп және біліп отыру керек.
Жеке инициатива коммерциялық сферада жұмыс істеп жүрген әр-бір адамға
байланысты, ол тек жеке сипаттамалармен ғана емес, сонымен қатар еңбек
мәдениетімен де анықталады. Еңбек мәдениеті дегеніміз жалпы еңбекті
ұйымдастырудың белгілі бір деңгейі болып табылады, ескіргеннен бас тарту,
жаңашылдыққа ұмтылу, еңбек сферасына жаңа ғылыми-техникалық жетістіктерді
енгізу, меншікке деген дұрыс көзқарас, сонымен қатар қызмет тиімділігін
арттыруға өз әсерін тигізетін жаңашылдықтың барлығын қабылдауға дайын болу.
Сауда мәмілелері бойынша қабылданған міндеттемелердің орындалуына
жоғары жауапкершілік қағидасы коммерсанттың іскерлік әлеміндегі
жағымды репутациясын қалыптастырады. Бұл қағиданы үстану тиімді
коммерциялық қызметтің кепілі.
Коммерциялық ұйымның тауарлық айналым сферасындағы жұмысы бірнеше
көрсеткіштердің көмегімен бағаланады: өткізілген өнім көлемімен, айналым
шығындарының деңгейімен, тауар айналымының көрсеткіштерімен және т.б.
Алайда, коммерциялық қызметтің тиімділігін ең айқын көрсететін көрсеткіш,
ол - пайда. Сондықтан коммерциялық кәсіпорынның соңғы нәтиже-пайдаға
бағытталуы коммерциялық қызметтің негігі қағидаларының бірі болып табылады.
Келесі суретте коммерциялық қызметтің жалпы сызба-нұсқасы берілген.
Кәсіпкерлік қызмет Кәсіпкерлік қызметтің
факторлары бар жеке Төраға соңғы өнімін-тауарын
меншік иелері тұтынушы
Сурет 1 – Коммерциялық қызметтің жалпы сызба-нұсқасы
Кәсіпкерлердің қимылының сызбасын құрайтын негіз – экономика-
кәсіпкерлік мақсаттың алға жылжуының құқықтық түрі. Мұндай түр арқылы
мәміленің нақты түрі айқындалады, соның ішінде әріптестің қолданған ісіне
және кәсіпкерліктің мақсатына жауап беруі кіреді.
Мәміле – бұл бағалы заттар мен коммерциялық айырбас. Мәмілелер
пайдалы немесе пайдасыз және қажеттілігі көп, әрі қажеттілігі аз болуы
мүмкін. Мәміленің коммерциялық шешімі, нәтижесі оны тағайындаудан, іске
асыру процесінен қалыптасады.
Барлық коммерциялық мәмілелер екі түрге бөлінеді: негізгі және
көмекші.
Көмекші түрлерге мыналар жатады:
• тауарларды сату - сатып алу (өнімдерді);
• сатып алу – сату, ғылыми техникалық білім алмастыру (патенттер,
лицензиялар, ноу-хау);
• техникалық қызметті сатып алу және сату (техниканың жаңарту түрі,
уникалды нысандардың құрылысы кезіндегі бірлескен қимылдар және т.б.);
• өндіріс факторларының жалға берілуі;
• тауарларды, жұмыс және қызметтерді жалдау;
• халықаралық туризм ұйымы;
Қарама-қарсы сауда – бұл мәмілелердің жеке түрінің жиынтығы, сонымен
бірге өзара тауар жеткізу балансының жетістігіне негізделген (тауар
сатудағы жауапты тауарларды жеткізуді пайдалану).
Қарама-қарсы сауданың әртүрлілігі:
• баспа-бас жеткізу;
• қарама-қарсы жеткізу;
• коммерциялық триангуляция.
Коммерциялық триангуляция – бұл қажетті тауарды іздеу барысын екіден
жоғары жақтардың (қатысушылардың) баспа-бас операциясына қатысқан
жағдайында туындайды.
Коммерциялық тәжірибеде мәмілелер жүзеге асыру әдісінің екі түрлі
негізі жиі қолданылады:
- өндірушімен тікелей;
- делдал арқылы.
Тура сауда мәмілелері – бұл операция тауар жұмыс қызметі жөнінде
тұтынушылар мен өндірушілер арасында тікелей түрде өтеді.
Кәсіпкерлік іскерлік тауар өндірісімен тікелей байланысты болғанда
төмендегідей ерекшеліктер болады:
• дәстүрлік мінездеме;
• жаңалық енгізу мінездемесі.
Жаңалық енгізу – негізгі капиталдың жаңаруы (өндірістік қорлардың)
немесе шығарылатын өнімдердің ғылыми техника-технология жетістіктеріндегі;
жаңару негізіндегі шығаратын өнімдер. Бұл қоғамдық өндірісті жетілдірудің
заңды, объективті процесі.
Сауда делдалдары – бұл коммерциялық фирма (жеке тұлға) сатып алу
бағасының айырым есебінен пайда түсетін және таратудан немесе комиссиондық
делдалдық сый ақы есебінен (сатушының немесе сатып алушының төлемі
бойынша).
Тура (тікелей) байланыстар – бұл келісімдік қатынас – тауар өндіруші
мен оны тікелей пайдаланушы арасындағы жағдайға байланысты болатын.
Агенттендіру. Делдалдылықта кәсіпкерлік іскерлік нақты түрде
жүргізіледі.
Агент – бұл тұлға тұтынушының немесе тауар өндірушінің атынан оларға
қажетті, керекті қимыл жасайтын адам.
Брокерлік. Егер агенттер принципиалдық қажеттілігі бойынша ұзақ уақыт
негізінде қызмет етсе, онда агенттің бір делдалдық қызметі (сатып алушы
немесе сатушы үшін) брокерлікті орындаған болып есептелінеді. Мұның
негізінде қызметі сатушылар мен сатып алушыны жүздестіру, олардың өзара
келісімге отыруын жүзеге асыру. Брокер өзіне ешқандай міндеттеме алмайды
және мәміле бекітуге қатыспайды, ол тек қажетті екі жақты жүздестіреді.
Комиссия. Кей кездерде агент көтермеші комиссия ретінде өз бетімен
тауарларға билік жүргізеді, оларды комиссияға қабылдайды.
Комиссиондық операция – бұл делдалдық сауда операциясының
әртүрлілігі, соның ішінде бір жақтан (комиссионер) екінші жақтың тапсырмасы
бойынша (комитент) жеке өзінің атынан, бірақ комитенттің есебінен
жүргізілуін айтамыз. Мұндай жақтардың қатынастары комиссия келісімімен
реттеледі.
Комиссионер делдал – бұл жеке және заңды тұлға, анықталған сыйақы
үшін пайда келтіру мақсатында мәміле жасайтын және пайданы комитент үшін
келтіріп, тек оның комитенттің өзінің есебінен, бірақ өзінің атынан
мәмілені жүзеге асыратын тұлға.
Комитент – бұл (қарапайым өндіруші немесе тауар иесі) басқа бір
тұлғаға тапсырма беруші (комиссионерге), белгілі бір мәміле бекітуді немесе
бірнеше мәміле бекітуді комиссионердің атынан жүргізетін, бірақ есебінен
өзі (комитент) төлейтін тұлға.
Дистрибъютер – бұл өзінің күнделікті, тұрғылықты клиенттеріне
өндірушілерден алынған тауарларды өткізуге мамандандырылған делдал.
Дилерлік – бұл делдалдық операцияның түрі. Дилер тауарларды өзінің
атынан қайта сатуды жүргізеді. Дилерлік үлес, пайда алынған заттардың
бағаларының айырмасының есебінен құрылады және тауарларды сатуды дилер өзі
жүргізеді.
Коммерциялық мәмілелерді жүргізуді бірнеше сатыға бөлуге болады:
• контрагентті іздеу және таңдау;
• сатып алу және сату келісім шартына қол қоюға дайындалу;
• сату – сатып алу келісім шартын бекіту;
• сату – сатып алу келісім шарты негіздерін жүзеге асыру.
Контрагентті талдау – бұл маңызды шешім, мұның шешімімен мәміленің
нәтижесі шығады.
Келісім – бұл әріптестер байланысы арқылы жүретін бекітімнің түрі.
Кәсіпкерлікте міндетті түрде құрылтайшы келісімді (бұл құжат жеке және
заңды тұлғалардың өз еріктермен құрылғандығын білдіретін, жаңа құқықтық
ұйым құрылысты мекеменің нақты кәсіпкерлік ойды жүзеге асыру мақсатында
қолданылатын жазбаша құжат), кәсіпкерлік келісім (бұл әр жақтың өз еркімен
кәсіпкерлікті жүзеге асыру ниетінде, қандайда бір құқықтық ұйым құрылымын
біріктіруге келіспеген келісімнің түрі), шаруашылық келісім (бұл әр жақтың
өзара бітімге келуі, міндеттеме бекітуі әр жақтың әр қайсысы бұдан яғни
мәміле негізінен өзіне тиімділік түсіреді).
Келісім шарт мәміленің жүзеге асу шартын айқындайды, оның
жауапкершілік, орындау жақтарының тәртібін көрсетеді.
Келісім шартта міндетті түрде шарттар қойылады:
• жеткізудің заты мен көлемі;
• тауардың саны мен сапасын анықтау тәсілі;
• жеткізудің шарты және орны;
• келісім шарттың бағасы;
• валюта төлемдерінің атауы және төлемнің шарттары;
• тауарды қабылдау және өткізу тәртібі;
• жеткізу кепілі және мадақтау немесе айыппұл санкциялары;
• екі жақтың келіспеушілік кезіндегі төрешілік;
• әр жақтың заңды мекендері және басқа тұрғылықты жайлары;
• уәкілетті тұлғалардың қолдары.
Мұнан басқа келісім шартта кездеседі:
1. залалды қайтару тәртібі;
2. жауапкершіліктен босату қағидасы;
3. келісім шарттың бұзылғанындағы, тоқталғандағы тәртіп.
Сауда тауарлар оралымының маңызды түрлерінің бірі ретінде тауар
өндірушілер мен тұтынушылар арасында, тауарлық ұсыныстар мен сатып алушылар
сұраныстарының арасындағы делдалдық қызмет көрсетеді және ішкі базардағы
халық тұтынатын тауралар оралымының барлық сатыларын қамтиды. Сауда жүйесін
ұйымдастыру түрлеріне сәйкес халық тұтынатын тауарлар саудасы: көтерме
сауда және бөлшек сауда болып бөлінеді. Олар тұтыну заттарының тауарлық
оралым жүйесінің бірлігімен өзара байланысты. Бірақ айта кету керек,
көтерме және бөлшек сауда тауарлық оралым жүйесін тауралардың өндіріс
саласынан тұтыну саласына қозғалу жүйесінің әртүрлі сатысында
жүргізгендіктен, олардың көрсететін қызметтері, нақты мақсаттары мен
міндеттері және тауар қозғалысын ұйымдастырудағы рөлі әр түрлі.
Көтерме сауда тауарларды ірі партиялармен өндірістік тұтынуға, өңдеуге
немесе келешекте халыққа сату үшін үзіліссіз жеткізіп отыруды қамтамасыз
етеді. Көтерме сауданың объективті қажеттілігі көп жағдайда өндірістік
кәсіпорындарының тұтыну орындарынан алыс орналасуы, тауар өндірудің бір
бағыттылығы мен мерзімділігінен туындайды, сондай-ақ еліміздің жекелеген
аудандарының табиғи- климаттық және көліктік жағдайларына байланысты
тауарлар өндіріс орындарынан тікелей тұтыну саласына түсуі мүмкін емес.
Сондықтан көтерме сауда өндірілген халық тұтынатын тауарларды өндіріс
орындарынан тұтыну аудандарына жеткізетін барлық күрделі жүйені
ұйымдастыруға арналған.
Барлық кәсіпорындар бөлшек саудамен қалай шұғылданса, көтерме саудамен
де солай шұғылдана алады және өздерінің сауда-қаржылық қызметтерін отандық
тауар өндірушілерді қолдауға бағыттауға міндетті.
Жоғарыды айтылғандай, тауар оралымы сауда жүйесін ұйымдастыру түріне
сәкес көтерме сауда оралымы және бөлшек сауда болып бөлінеді.
Көтерме сауда оралымы деп тұтыну бұйымдарының келешекте бөлшектеп сату
үшін көбінесе бөлшек сауда кәсіпорындарында, сондай-ақ өндірістік тұтыну
немесе қайта өндіру үшін басқа мекемелерге ірі партиялармен сатылған
көлемін айтады. Тауар қозғалысының қалыптасқан түрі бойынша көтерме тауар
оралымы екі түрде болады: қоймалық және транзиттік.
Қоймалық сауда оралымы деп тауарларды сауда және басқа кәсіпорындарға
көтерме сауда кәсіпорындарының қоймалары арқылы сатуды айтады. Көтерме
сауда кәсіпорындарының қоймаларынан көбінесе маусымды сұраныстағы тауарлар,
мерзімінен бұрын жеткізілетін және бөлшек сауда кәсіпорындарына жеткілікті
кең түр — түрін түсіру үшін алдын-ала сұрыптау және іріктеп жинақтауды
қажет ететін күрделі түр – түрлі тауарлар сатылады.
Транзиттік сауда оралымы деп тауарларды (көбінесе жай ассортимент:
қант, ұн т.б.) жабдықтаушылардан (жеткізушілерден) көтерме сауда
кәсіпорындарына соқпай тікелей сатып алушы мекемелер мен кәсіпорындарға
жеткізуді айтады. Ол екі түрлі тауар оралымына бөлінеді:жабдықтаушылар
(өндірушілер) мен сатып алушылар (тұтынушылар) арасындағы есеп айырысуға
көтерме сауда кәсіпорындарының қатысуымен (төленген транзит) және есеп
айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының қатыспауымен (төленбеген транзит
немесе ұйымдастырылған транзиттік оралым). Бірінші жағдайда, көтерме сауда
кәсіпорындары тауарлар үшінжабдықтаушылармен және сатып алушылармен де
өздері есеп айырысады. Транзиттік сатудың екінші түрінде тауарлар үшін
сатып алушылар тікелей жабдықтаушылармен (өндірушілермен) көтерме сауда
кәсіпорындарының қатысуынсыз есеп айырысады. Көтерме сауда кәсіпорындары
тек транзиттік жеткізіп тұруды ұйымдастырады, олардың орындалуын бақылайды
және делдал ретінде тауарлардың жеткізілуін ұйымдастырғаны үшін сыйақы
алады.
Тауар қорлары тұрған жері бойынша мынадай түрлерге бөлшектенеді: тауар
өндіруші кәсіпорындардың қоймасындағы тауар қорлары, көтерме сауданың
қоймаларындағы тауар қорлары, бөлшек сауданың қоймаларындағы тауар
қорлары.
Тауар өндіруші кәсіпорындардың қоймасындағы тауар қорлары — өнеркәсіп
кәсіпорындарының дайын өнімдері тауар қорлар жиынтығының бөлігі ретінде
олардың қоймаларында сату үшін шоғырланады.
Көтерме сауда қоймаларындағы тауар қорлары – бұл келешекте бөлшек сауда
мекемелеріне (кәсіпорындарына) және басқа тұтынушыларға сату үшін көтерме
сауда кәсіпорындарынан (базарлардан) сатып алып, өздерінің қоймаларында
сақталған тауарлар.
Көтерме сауда кәсіпорындары сатып алушыларға тауарларды босату,
жөнелту және сатуды олармен жасалған жеткізу келісім шарттарына, олардың
тапсырыстары мен нарядтарына сәйкес жүргізіледі. Барлық жасалған келісім –
шарттарға, тапсырыстар мен нарядтарына көтерме сауда кәсіпорынның бас
бухгалтері қол қоюға тиіс. Сонымен бірге, сатып алушының төлем қабілетіне
ерекше көңіл бөлінуі тиіс және босатылған тауарлар үшін есеп айырысудың
қандай үлгісі мерзімді уақытында төлеуді қамтамасыз ететінін анықтау қажет.
1.2 Кәсіпорынның көтерме сауда айналымының түрлері
Тауарларды көтерме сату екі түрде жүргізіледі: қоймадан сату және
транзиттік сату. Көтерме сауда кәсіпорындарының тауарларды сатып
алушыларына мынадай мекемелер мен кәсіпорындар жатады: бөлшек сауда және
қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары, өнеркәсіп кәсіпорындары, емдеу және
балалар мекемелері, фермерлік және шаруа қожалықтары, сондай-ақ түрлі
меншіктегі басқа да сатып алушылар.
Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарлар босатылуы мүмкін
тікелей сатып алушының өкіліне сатып алушыларға көтерме сауда базаларының
көлігімен орталықтандырылып жеткізу, сондай-ақ басқа қаладағы сатып
алушыларға теміржол, су, автомобиль және әуе көлігімен жөнелту. Таурларды
көтерме сату түрлеріне тауарларды сатып алушыларға, босату және жеткізу
тәсілдеріне, сатып алушылардың контигентіне және басқа жағдайларына
байланысты тауарларды көтермелеп босату және сату операцияларын құжаттық
рәсімдеу тәртібі айқындалады да, өкімдік құжаттары болып бұйрықтар,
өкімдер, нарядтар, шот фактуралар және басқалары бола алады.
Атап айту керек, кез келген жағдайда тауарларды босатуды, жөнелтуді
және сатуды құжаттық рәсімдеу көтерме сауда кәсіпорынның сауда бөлімінде
немесе бухгалтерияда басталады, онда тауарларды жеткізу келісім шарттарының
орындалуына бақылау жүргізеді және қоймаларды нақты сақталған тауарлар
қорының саны және түр-түрі туралы жан-жақты барлық мәліметтер болады.
Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарларды сатып алушыларға
сатудың жоғарыда көрсетілген әр түрлі жолдарымен оларды босатуды және
жөнелтуді құжаттық рәсімдеу тәртібін рет-ретімен қарастырамыз.
Сатып алушының өкіліне тауарларды босатуды құжаттық рәсімдеу. Көтерме
сауда кәсіпорындарының тауарларды тікелей сатып алушының өкіліне босату
бекітілген жеткізу келісім шарты немесе сатып алушылардың тапсырыстары-
мәлімдемелеріне сәйкес және тауарларды алуға берілген сенімхат және жеке
басының куәлігін көрсеткенде жүргізіледі. Осы құжаттардың негізінде сауда
бөлімі немесе уәкілетті тұлға қойма меңгерушісіне тауарларды сұрыптау және
босату жөнінде жарлық жазады. Жарлықта сатып алушының мағұлматтары,
босатуға жататын тауарлардың атауы, түр-түрі, саны және бағасы
көрсетіледі. Бірақ айта кету керек, тауарларды босатуға жеке-жеке жарлық
жасауға көп еңбек және қағаз жұмсалады, сондықтан бұдан ешқандай зиянсыз
бас тартуға болады. Жарлықтың орнына ең ұтымды және мақсатқа сәйкестігі
құжат шот-фактураны пайдалану қажет, себебі ол өзінің құрылымымен қоймаға
тауарларды сұрыптауға берген наряд-тапсырысты, сатып алушыға оларды
босатуға берген фактураның және босатылған тауарлар үшін банк арқылы
төлеуге берілген шот нысандарын қоса атқарады. Сөйтіп, шот-фактура
жарлықшы, ақталушы және есептесуші құжаттардың нысандары біріктіріліп
құрастырылған құжат болып саналады.
Көтерме сауда кәсіпрындарының қоймасынан тауарларды орталықтандырылып
жеткізу кезінде оларды дайындау және босату үшін тауар-көлік құжаты негізгі
құжат болып табылады да, ол төрт данада жазылады және берілген тәртіп
бойынша тапсырыс мәлімдеме немесе сұрыптап жинақтау қағазы сәйкес
рәсімделінеді. Тауар – көлік құжаты тауармен бірге оны алушыға дейін ере
жүреді және құрастырылған құжат болып табылады, себебі ол үшін түрлі
операцияны көтерме сауда кәсіпорындарының тауарларды жөнелтеуін; сатып
алушының тауарларды қабылдап алуын және көлік мекемесімен көрсетілген
көліктік қызметі үшін есеп айырысуын көрсету үшін негіз болады.
Түскен тауардың саны мен сапасының буып-түю жазба қағазы мен тауар
көлік құжатының мәліметтерінен айырмашылығы бар екендігі анықталса,
қабылдау комиссиясы жүргізуші мен бөлшек сауда кәсіпорынының меңгерушісі
қатысуларымен үш дана тиісті Тауарлық – материалдық құндылықтарды қабылдау
кезінде анықталған сан айырмашылығы жөніндегі кесім немесе Тауарлық-
материалдық құндылықтарды қабылдау кезінде анықталған сапа айырмашылығы
жөніндегі кесім жасалады.
Кесім жасалғаны жөнінде тауар-көлік құжатында және өткізілген
құжаттарды тіркеу кітабында белгі жасалады. Одан кейін кесімнің бір данасы
бөлшек кәсіпорының меңгерушісінде қалатын даналарына қол қою арқылы
жүргізушіге беріледі. Кесімнің қалған екі данасы есеп беруіне тіркеліп,
сауда мекемесінің бухгалтериясына өткізіледі де, оның бір данасы талап
хатпен бірге көтерме сауда кәсіпорнына жіберіледі.
Рейстен көтерме сауда кәсіпорнына оралған күні жүргізуші қойма
меңгерушісіне өткізген құжаттарды тіркеу кітабына қол қою арқылы екі дана
тауар-көлік құжаты мен айырмашылықтар жөніндегі кесімді береді
Тауарларды көтерме сатудың келесі түрі бөлшек сауда мен қоғамдық
тамақтандыру кәсіпорындарын және басқа сатып алушыларды тауарлармен
транзиттік жабдықтау болып табылады да, мұнда оларға тауарларды көтерме
сауда кәсіпорындары өздерінің қоймаларына соқтырмай тікелей өнеркәсіп
орындарынан тасып беруді ұйымдастырады. Бұл жағдайда тауарларды сатып
алушыларға өнеркәсіп кәсіпорындарында ұйымдастырылған көтерме сауда
кәсіпорнының сату бөлімдері, көтерме сауда кәсіпорнының менеджері және
көтерме сауда кәсіпорнының сенімхаты бойынша сату алушылардың өкілдері
арқылы тасып жеткізуге болады. Тауарларды транзиттік сатудың ең ұтымды және
тиімді жолы – оларды сатып алушыларға көтерме сауда кәсіпорындарының
нарядтары немесе бөлу қағаздары бойынша өнеркәсіп кәсіпорындарының өзі
босатып және тасып беру. Бұл үшін көтерме сауда кәсіпорын жабдықтаушылармен
және сатып алушылармен жасалған жеткізу келісім шартының негізінде
жабдықтаушыға сатып алушыларға тікелей жөнелтетін тауарлардың атауы мен
санын, сондай-ақ наряд пен рұқсат қағазын жазып жібереді.
Транзитпен жеткізілген тауарлар үшін жабдықтаушы мен сатып алушының
арасындағы есеп айырысуды екі түрде жүргізуге болады: жабдықтаушы мен
сатып алушының арасындағы есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының
қатысуымен, яғни көтерме сауда кәсіпорны бір уақытта жабдықтаушымен сатып
алған тауарлар үшін, ал сатып алушымен оған сатылған тауарлар үшін есеп
айырысады; және есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорнының қатыспауымен .
Көтерме сауда кәсіпорындарының есеп айырысуға қатысуымен тауарларды
транзитпен сату кезінде жабдықтаушы тауарларды жөнелтіп, көтерме сауда
кәсіпорнының атынан банкіге сатып алушыдан ақша алу үшін тауарларды
босатқаны жөнінде ілеспе тауар құжаттары тіркелген төлем талап-
тапсырмаларды инкассоға өткізумен қатар өз атынан көтерме сауда кәсіпорнына
жиынтық төлем талап-тапсырмасын ұсынады. Мұның мәнісі, босатылған
тауарларға жабдықтаушы екі комплект төлем талап-тасырма толтырып банкке
инкассоға жібереді. Бірінші комплект- жиынтық төлем талап – тапсырма. Оны
жабдықтаушы толтырып, тауарларды сатып алушыға транзитпен босатуға наряд
немесе рұқсат қағазын беруші ретінде көтерме сауда кәсіпорнына жібереді
және ол сатып алушыға нақты босатылған тауарлар үшін жабдықтаушы мен
көтерме сауда кәсіпорнының арасындағы есеп айырысуға негіз болады.
Екінші компект – бұл транзиттік төлем талап-тапсырма деп аталады.
Транзиттік төлем талап-тапсырманы жабдықтаушы көтерме сауда кәсіпорнының
атынан тауарды қабылдап алған сатып алушыға толтырады да, ол тіркелген
босатылған тауарлар жөніндегі ілеспе тауарлар құжаттарымен бірге тиеу және
тасымалдау шығындарын қоса есептеп транзитпен жеткізілген тауарлар үшін
көтерме сауда кәсіпорны мен сатып алушының арасындағы есеп айырысуға негіз
болады. Транзиттік төлем талап-тапсырмада көтерме сауда кәсіпорнының сату
бағасы көрсетіледі, яғни келісімді бағаға сауда шығындарын жабу және
көтерме сауда кәсіпорнының пайда алу үшін жасалған саудалық үстеме баға
қосылады.
Ескертетін жайт, жабдықтаушыға транзиттік төлем талап-тапсырма толтыру
міндетті емес, себебі оны көтерме сауда кәсіпорны рәсімдеп инкассоға
ұсынады.
Коммерциялық қызметті басқаруды ұйымдастыруға келесідей негізгі
элементтер кіреді:
1. міндеттер;
2. әр-бір звенолардағы міндеттемелерге сәйкес функция (қызмет)
түрлері;
3. өндіріс пен коммерциялық жағдайлардың өзгеруіне үйрену қабілетін
қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық құрылымды құру;
4. коммерциялық қызметке жауапкершілікті бөлу;
5. бақылау мен сәйкестендіру, шешім қабылдау тиімділігін қамтамасыз
ететін ақпарат алмасу жүйесін құру.
Коммерциялық қызметті ұйымдастырудың басты элементтерінің ішіндегі
маңыздысы болып, құрылым-ұйымдастыру конструкциясы табылады, оның негізінде
коммерциялық қызметті басқару, сонымен қатар ұйым звенолары арасындағы
тұрақты байланыс жүзеге асады.
Ұйым құрылымы, сонымен қатар әртүрлі міндеттемелер арасында еңбекті
бөлу және осы міндеттемелердің орындалуын сәйкестендіру әдістерінің
жиынтығы ретінде де анықталады.
Коммерциялық қызметтердің ұйымдастырушылық құрылымын құру негізінде
келесідей қағидалар қалануы керек:
1. нақты белгіленген мақсаттың болуы;
2. коммерциялық қызметті басқарудағы звенолардың аз болуы;
3. кері байланысы бар және ақпаратпен алмасуды қамтамасыз ететін
байланыстың тиімді жүйесі;
4. біркелкі бағыну қағидасы;
5. басқарудағы жеке звенолар арасындағы функцияларды нақты белгілеу;
6. қызметті координациялау (үйлестіру).
Қызметті координациялаудың (үйлестірудің) бес түрлі әдісі бар:
- өзара түсінушілік;
- бақылау;
- еңбек процесін стандартизациялау;
- еңбек нәтижесін стандартизациялау;
- биліктілікті стандартизациялау.
Өзара түсінушілік жағдайында жұмысты бақылауды өз қызметкерлері
жүзеге асырады.
Қызметті бақылауды басшы өзі қадағалайды.
Еңбек процесін стандартизациялау дегеніміз еңбек процесін
бағдарламалау, мұнда жұмыс бағдарламасына қызметті үйлестіру кіреді. Еңбек
процесін стандартизациялауда бақылау қажет емес.
Еңбек нәтижесін стандартизациялау - қызмет нәтижесін құндық формада
алдын-ала анықтау және жоспарлау.
Біліктілікті стандартизациялау – жұмыскерлердің біліктілігі мен білім
дәрежесін алдын-ала анықтау.
Өткізу саясатының негізгі элементтері:
• өнімді тасымалдау – оның өндірушіден тұтынушыға қарай
физикалық қозғалысы;
• өнімді ары қарай жетілдіру – таңдау, сорттау, дайын
өнімді жинау және өнімнің дайындық және қол жетерлік
деңгейін көтеру;
• өнімді сақтау – қажетті өнім запасын ұстау мен құруды
ұйымдастыру;
• тұтынушылармен байланыс – тауарды жіберумен
байланысты, тапсырысты дайындау, төлем-есеп
операциясын ұйымдастыру, тауардың меншік құқығын заң
жүзінде бейнелеу, тұтынушыларға фирма және тауар жайлы
ақпарат беру, нарық туралы ақпарат жинау.
Тарату, өткізу және тауар қозғалысы қызметтерін өткізу мен
жетілдіруге бағытталған әдістер жиынтығы тарату сферасындағы саясатты
көрсетеді.
Тарату процесіне жалпы сипаттама бере отырып, оның үш негізгі
құрамдас бөлігін ашып көрсетеді: жүйелері, формалары және тарату каналдары.
Өткізу ұғымы тауар өндірушіден тұтынушыға өнімді толық көлемде, қажетті
ассортимент пен сапа деңгейінде жеткізуді түсіндіреді.
Өнім өндіруші кәсіпорынмен қарым-қатынас деңгейіне байланысты
өткізуді ұйымдастыруды орталықтандырылған және орталықсыздандырылған деп
бөледі.
Өткізуді ұйымдастырудың орталықтандырылған түрінде сату бір жерден
ғана жүзеге асырылады. Бұл процестің басты артықшылығы кәсіпорын басшылығы
өткізу процесін өзі қадағалап отырады.
Өткізуді ұйымдастырудың орталықсыздандырылған түрі бірнеше
мүмкіншіліктерге ие:
- Кәсіпорынның өзіндік өткізу жүйесі. Бұл бас кәсіпорынның
құрамына кіретін; құқықтық және экономикалық жағынан өз бетінше
шешім қабылдай алмайтын, бас кәсіпорынның кадрлық, қаржылық және
ұйымдастырушылық саясаты бойынша оның бір бөлігі болып табылатын
сату бойынша филиалдар болып табылады.
- Кәсіпорынмен экономикалық жағынан байланысқан өткізу жүйесі. Бұл
құқықтық сұрақтарды өз бетінше шеше алатын, алайда бас
кәсіпорынмен кадрлық-ұйымдастырушылық және экономикалық жағынан
байланысты кәсіпорындар.
- Құқықтық және экономикалық жағынан өз бетінше шешім қабылдайтын
ұйымдармен жүзеге асырылатын өткізу жүйесі. Бұл құқықтық және
экономикалық жағынан да тәуелсіз өткізу компаниялары.
Өткізу формалары өзіндік және өзіндік емес болып бөлінеді. Өзіндік
өткізу формаларына төмендегілер жатады:
1. кәсіпорын басқармасының мүшелері және маркетинг қызметінің
басшылары;
2. өткізудегі өкілдік қоғамдар;
3. сауда филиалдары;
4. фирмалық дүкендер;
5. коммивояжерлар, дилерлер, сауда агенттері, сауда инспекторлары.
Өзіндік емес өткізу формаларына келесілер жатады:
1. тауарды өз меншігіне алған тәуелсіз көтерме және бөлшек сауда
кәсіпорындарды (өткізу бойынша делдалдар);
2. тауарды өз меншігіне алмаған және осы тауарды сатумен байланысты
коммерциялық тәуекелге баратын кәсіпорындар (өткізу бойынша көмекшілер).
Оларға: сауда өкілдері, комиссионерлер, маклерлер жатады.
3. тауар қозғалысында белгілі бір функцияларға жауап беретін ұйымдар:
транспорттық фирмалар, қойма шаруашылықтары, жүк тасымалдаушылар және
өткізу ісіне көмектесушілер (банктер, сақтандыру компаниялары,
коммуникативті фирмалар).
Өткізудің ерекше формасы болып жәрмеңкелерде, аукциондарда, көрмелер
мен мини нарықтарда сату табылады. Өткізудің барлық формалары нарық
конъюктурасы туралы ақпарат жинауға, тұтынушылармен байланыс жасауға,
мәмілеге отыруға мүмкіндік береді.
Өткізу каналдарын таңдау қиын басқарушылық шешім болып табылады.
Өткізу каналы – бұл тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі жолындағы
фирмалар мен жеке тұлғалардың жиынтығы. Өткізу каналдары мүшелерінің
функциялары төмендегідей:
1. Зерттеу жұмысы – жоспарлау мен айырбас жасауға қажетті ақпарат
жинау;
2. Өткізуді ынталандыру – тауар туралы жағымды коммуникация құру және
тарату;
3. Байланыс жасау – потенциалды тұтынушылармен байланыс орнату;
4. Тауардың өзгеруі – тауарды тұтынушының талабына сай етіп жасау;
5. Келіссөз жүргізу – бағаны және басқа да шарттарды келісуге тырысу;
6. Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға
түсіру;
7. Қаржыландыру – каналдың жұмыс істегеніне кеткен шығындарды жабуға
қажетті қаржыны алу және пайдалану;
8. Тәуекелге бару – каналдың жұмыс істеуіне жауапкершілік алу.
Өткізу каналдарын таңдау барысында келесідей факторлар әсер етеді:
- Өндіруші фирманың әрекеті, оның мақсаты: бақылау, өткізу,
пайда; ресурстары: көлемі, өндіріс жиілігі, түсіру жиілігі;
тауар қозғалысындағы тәжірибе: өткізу әдістері, жүйелері.
- Тұтынушылар, олардың саны, территорияда орналасуы, сатып алудың
орташа мөлшері, сұраныстың болуы, тұтынушының мінез-құлқы, нарық
сегменттері, ақы төлеу әдістері, тауар маркасына деген көзқарас,
сатып алу нұсқалары, сауда нүктелерінің жұмыс жағдайы және т.б.
- Тауар немесе қызмет көрсетулердің сипаттамасы, сапасы және
ассортименті. Тұтынушылық тауарлар мен өндіріс құралдарын
таратуда өнімнің сапалық қасиеттері, оны дайындау қиындығы,
жаңашылдық, құны және басқа да параметрлер есепке алынады;
қызмет түрлерін ұсынғанда өнімнің материалдық емес қасиеті,
қолмен ұстауға, сақтауға болмайтындығы, сапасының өзгеріп
тұратындығы, өндіріс пен тұтынудың үздіксіздігі есепке алынады.
Практикада тарату каналдарының екі түрі қолданылады: тура және
жанама. Тура каналды қолдануда тауар өндірушіден тұтынушыға тікелей келіп
түседі. Көбінесе тез бұзылатын тауарларды тура каналдар арқылы өткізеді,
мысалы фирмалық дүкендер, сауда нүктелері, жабдықталған автодүкендер және
т.б.
Жанама канал түрін қолдануда тауар өндірушіден тәуелсіз делдалға,
одан тұтынушыға қарай жылжиды. Өткізу каналдарының оның құрамындағы
делдалдардың саны арқылы анықталатын бірнеше түрі бар (сурет 2).
Бірінші сызбада нөлдік канал деңгейі, екінші сызбада бірлік канал
деңгейі, үшінші сызбада екілік канал деңгейі, төртінші сызбада үштік канал
деңгейі көрсетілген.
Қысқа тарату каналдары төмендегідей өнім түрлерін сатқанда
қолданылады:
- келісім бойынша монтаждауын тұтынушы кәсіпорнында жүргізетін
қиын жабдық;
- тұтынушы тапсырысы бойынша жасалған жабдық;
- тұтынушының тапсырысы бойынша жасалған тар мамандандырылған
өнім;
- көп мөлшерде тасымалдау шығындарын талап ететін ауыр, үлкен
тауарлар;
- сатудан кейін қызмет көрсетуді талап ететін жоғары техникалық
күрделі тауарлар.
Сурет 2 – Тарату каналдарының түрлері
1.3 Көтерме тауар қозғалысын ұйымдастыру
Коммерциялық қызметті ұйымдастырудың маңызды компоненттерінің бірі
тауар қозғалысы. Соңғы кездегі зерттеулер қорытындысына сүйенсек
логистикаға біршама қаржылық шығындар кетеді екен. Егер тауар қозғалысын
тиімді жолмен ұйымдастырса, онда осы шығындарды азайтуға болады.
Кәсіпорынның дайын өнімінің тауар қозғалысының жүйесі келесі суретте
көрсетілген (сурет 3.)
Транспорттық логистика міндеттері:
- транспорттық құралды таңдау;
- қоймалық және өндірістік процестерге сәйкестендіре отырып,
транспорттық процесті жоспарлау;
- әртүрлі транспорт түрлеріне байланысты транспорттық процесті
жоспарлау;
- транспорттық-қоймалық процестің технологиялық бірлігін
қамтамасыз ету;
- жеткізудің рационалды маршрутын анықтау.
Тауарларды тиеу кезінде фирма 5 түрлі транспорт түрінен өзіне
тиімдісін таңдайды. Транспорт түрін таңдауға 6 негізгі факторлар әсер етеді
(кесте 1)
Сурет 3 – Кәсіпорындағы тауар қозғалысының жүйесі
Логистика жүйесі сонымен қатар өндіріс ішілік және өндірістен тыс
қоймалық сақтау туралы шешім қабылдауды талап етеді. Мұнда келесідей
факторларды есепке алу керек:
- тапсырылған өнім саны;
- өнімнің дайын болу керек уақыты;
- аяқ астынан болатын жағдайларға жасалған қор (запас);
- қоймаларды ұстауға кететін шығындар.
Кесте 1 – Транспорт түрін таңдауға әсер ететін негізгі факторларды
бағалау
ТранспортТранспорт түрін таңдауға әсер ететін негізгі факторлар
түрі
Жеткізу Жүкті Жеткізу Әртүрлі Территор. Тасымалдау
уақыты жөнелтіграфигін жүкті кез-келгенқұны
жиілігісақтау тасымалдай нүктесіне
сенімділігалу жүкті
і қабілеті жеткізе
алу
қабілеті
Темір жол3 4 3 2 2 3
Су 4 5 4 1 4 1
Автокөлік2 2 2 3 1 4
Құбыр 5 1 1 5 5 2
Ауа 1 3 5 4 3 5
Қойма торабы логистикалық жүйенің бір элементі болып табылады, оған
тауар өндірушілердің қоймасы, делдалдар қоймасы, тарату орталықтары,
контейнерлік терминалдар және басқа да қоймалық объектілер кіреді.
Логистикалық процесте қоймалар келесідей ұқсас функцияларды атқарады:
- материалдық запастарды уақытша орналастыру және сақтау;
- материалдық ағымдарды өзгерту;
- қызмет көрсету жүйесіндегі логистикалық сервисті қамтамасыз ету
Тұтынушылардың қанағаттану деңгейі тауар бағасымен, оларды жеткізудің
бір уақыттылығымен, жеткізген кездегі тауардың жағдайымен анықталады.
Тұтынушының көзқарасы бойынша сервис деңгейі сатып алу жөнінде шешім
қабылдауға әсер ететін бірден-бір критериі. Оған келесідей аспектілер
кіреді:
- тапсырыстың тез орындалуы;
- жеткізілген тауарлардың сапалық жағдайы;
- ақаулы тауарларды қайтарып алу мүмкіншілігі;
- сатудан кейін қызмет көрсету, монтаждау және орнату.
Арна құрылымын анықтау 4 түрлі шешімді қабылдауды талап етеді.
1. Тауар делдалдар арқылы немесе тікелей өткізілуі керек пе, оны шешу
керек.
2. Тарату арнасының деңгейін және ұзындығын анықтау қажеттілігі.
Арнаның ұзындығы дегеніміз – тарату жүйесіндегі делдалдардың саны.
3. Таратудың қарқындылығын анықтау. Ол – өткізу жүйесі қамтамасыз
ететін нарықты қамту дәрежесі.
4. Анықталған критерилер негізінде нақты делдалдарды іріктеп таңдап
алу (фирманың шамасы, оның мекен-тұрағы, тәжірибесі және т.б.).
Өткізудің қарқындылығы, нақты тауар мен нарықтың толығу деңгейіне
байланысты эксклюзивті, іріктеп, таңдап (изберательный) және қарқынды
(интенсивті) өткізу деп бөлінеді. Нарықты қамту эксклюзивтіден бастап ең
көлемді болып келетін қарқындыға дейін болуы мүмкін. Осы екеуінің арасында
іріктеп, таңдап (изберательный) өткізу орын алды.
Эксклюзивті өткізуде өндіруші жеке делдалға осы географиялық ауданды өткізу
құқығын береді және сол аймақта көтерме, бөлшек саудагердің санын шектейді.
Эксклюзивті тарату қызмет көрсетуді талап ететін (автомобиль Rolls-Royce,
Lexus) ірі тұрмыстық құралдар, немесе сапалық мәртебені ерекшелейтін (асыл
бұйымдар, кутюр киімдері, мысалы, Армани, Кристиан Диор) тұтыну тауарлары
саудасында ең көп тараған. Фирма өткізу арнасының қызметін бақылай отырып,
пайданың сату көлемі көп болмаса да пайда үлесін алады. Бұл өткізу
стратегиясын өндіруші өз тауарын жоғары сапалы белгілі ретінде саралағысы
келгенде қолдану тиімді болады. Мысалы қазақстандық Бутя фирмасына
Gillette, Adidas, Reebok және тағы басқа өндірушілер өз өнімдерін
сатып, өткізуге эксклюзивті дистрибьютор құқығын берді.
Франчайзинг – эксклюзивті өткізудің ерекше түрі. Іріктеп таңдап
(селективті, изберательный) өткізу кезінде фирма делдалдарының саны
шектеулі болады. Сату мен көрсетілетін сервистің (бәсекелестердің де тауары
сата алады) тиісті деңгейін қамтамасыз ету мақсатында өткізу арнасын
бақылау жөніндегі міндетті іс-қызметті сауда делдалдарымен бірігіп
атқарады. Селективті немесе іріктеп, таңдап (изберательный) өткізу фирманың
тауар жинағын (ассортименті) арнайы таңдап алынған бірқатар бөлшек сауда
дүкендерінде (белгілі өндірушілердің аяқ киімі, жиһаз, джинсилері) сатуға
бағыттайды. Іріктеп, таңдап (избирательный) өткізудің мысалы ретінде Пьер
Карден фирмасын алуға болады. Фирма өз тауарларын (киімдерін) мұқият
таңдалған дүкендерде ғана сатады.
Қарқынды өткізу арзан және жиі сатып алынатын өнімдерді (сүт
өнімдері, конфеттер, нан т.б.) сатып, өткізуде қолданылады. Фирма қарқынды
өткізуде көтерме және бөлшек саудагерлерінің көбін пайдаланады. Оның
мақсаттары-өткізу нарығын кеңейту және оны қарқынды толтыру, жаппай өткізу,
жоғары пайда табу. Бұл стратегия көпшілік тұтынушыларға бағытталған.
Делдалдарды таңдаудағы ең басты критерий-олардың нарықты аз шығынымен толық
қамтуға қабілеттілігі. Қосымша критерийлерге қаржылық ресурстарды,
тәжірибесі, қызмет көрсету аймақтары, сервис деңгейі, өсу екпіні, өнімді
танымалдығы және атағы жатады. Қазақстандағы қызмет түрлерінің
интеграциясы, өндірістік-коммерциялық компаниялардың, өнеркәсіптік-қаржылық
топтардың пайда болуына себеп болды. Бұл өзгерістер дәстүрлі өткізу
арналарының сипатын өзгертті.
Көтерме сауда қызметі – тауарларды үлкен көлемде өндірушілерден сатып
алып, оларды делдалдарға, қайта өндірушілерге (өнеркәсіп), бөлшектік
саудагерлерге, корпаративтік клиенттерге қайта сату. Көтерме сауда түрлері
бір- бірінен ассортиметтерінің кеңдігіне, тауарларды сақтау және жеткізу
тәсілдеріне орай ажыратылады. Нарықтық жүйе қатынастарында көтерме
кәсіпорындары тәуелді және тәуелсіз делдалдық ұйымдар деп екі топқа бөледі.
Тәуелсіз ұйымдар – тауарларды өз иелігіне сатып алып кейін оларды
тұтынушыларға сатып, өткізетін жеке дара делдалдық ұйымдар. Өндіріс
құралдарын сатып өткізетін тәуелсіз көтерме делдалдарды көбінесе
дистрибьюторлар деп атаса, қызмет саласына байланысты, оларды көтерме
фирмалар немесе сауда үйлері деп те атайды.
Қазақстан Республикасында Әсем-ау, Қант орталығы компаниялары өз
өнімдерінің барлығын дистрибьюторлар арқылы өткізеді.
Көтерме саудагерлерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Кәсіпорындарда көтерме сауда коммерциялық қызметті
ұйымдастырудың ерекшелігі ретінде 8
1.1 Кәсіпорындардағы көтерме сауданың коммерциялық қызметегі мәні
және қағидалары 8
1.2 Кәсіпорынның көтерме сауда айналымының түрлері 15
1.3 Көтерме тауар қозғалысын ұйымдастыру 22
2 Семей ет комбинаты жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
жалпы сипаттамасы және көтерме сауда шеңберіндегі коммерциялық 30
қызметін талдау
2.1 Семей ет комбинаты жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы 28
2.2 Кәсіпорынның тұтынушылары мен өнім түрлерін өткізуді талдау 36
2.3 Семей ет комбинаты ЖШС өнімінің рентабелділігін талдау 42
3 Комбинаттың көтерме тауар айналымына қатысты коммерциялық
қызметін ұйымдастыру шараларының тиімділігін жоғарлату жолдары 45
3.1 Семей ет комбинаты ЖШС көтерме айналымының коммерциялық
қызметін ұйымдастыру бойынша ұсынылатын шаралар 45
3.2 Комбинаттың коммерциялық қызметін жетілдіру бойынша ұсынылатын
нақты шаралар және олардың экономикалық тиімділігі 47
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекеттің экономикасы қазіргі кезде нарықтық жолға түсіп және
нарықтық заңдары негізінде іске асуы Қазақстан азаматының бәріне мәлім. Әр
кәсіпорын өз ісіне жауап беріп, болашақ дамуында өзі шешім қабылдайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында кәсіпкерлікті
дамыту туралы әр түрлі ұсыныстар мен тұжырымдар айтқаны белгілі. Сонымен
қатар Қазақстан 2030 бағдарламасын алып қарасақ, кәсіпкерлік халқымыздың
әлеуметтік – экономикалық дамуына бірден-бір себепші екені айтылған.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алысымен экономиканы реформалауды
қолға алды, яғни бұл нарықтық экономиканы енгізуге байланысты. Ал қазір біз
бұл өтпелі кезеңнің қиын уақыттарын артта қалдырдық. Ендігі кезекте біздің
мемлекетіміз және де республикамыздың әрбір азаматы, сонымен қатар фирмалар
тек қана жаңашылдықпен қадамдарын алға басуы керек.
Нарықтық экономика жағдайында республикамыздағы кәсіпорын
қызметтеріне маркетингтік тұжырым жетіспей тұрды. Бұл мәселеге маркетинг
концепциясын өте білімді және де тиімді түрде қолданған дүниежүзілік
тәжірибе куә. Бұл концепцияның негізгі мәселесі нарықты зерттей отырып,
кәсіпорын үшін дұрыс жолды таңдай білуді бағыт ету. Атап айтатын болсам:
қандай өнім өндіру керек, қандай бағада сату керек, қандай өнімге сұраныс
көп денгендей тағы басқа сұрақтарға жауап береді.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: Көтерме айналым : өсу
резервтерін талдау және экономикалык негіздеу (Семей ет комбинаты ЖШС
мысалында), яғни дипломдық жұмыс тақырыбының талданушы объектісі болып
Семей ет комбинаты жауапкершілігі шектеулі серіктестігі табылады.
Егер кәсіпорын дұрыс саясат ұстанатын болса, онда бұл кәсіпорынның
өнімі тек біздің аймаққа ғана емес, бүкіл республикамызға, тіпті
дүниежүзіне таралуы мүмкін. Ал бұған дәлел тағы да дүниежүзілік беделді
тауарлар. Мысалға, автокөліктің ішінде Мерседес-бенс, электрондық өнімдер
ішінде Сони, спирттік емес ішімдіктер ішінде Кока-кола, тағы да сол сияқты
тауарларды жатқызуға болады.
Қазіргі таңда Семей ет комбинаты ЖШС тарихы тереңнен келе жатқан
кәсіпорындардың бірі. Бұл кәсіпорын республикамыздың әлеуметтік-
экономикалық мәселелеріне ат салысып отырған үлкен ұйым. Сондықтан да бұл
кәсіпорынға келешекте тек қана дамуды мақсат ету керек.
Бұл жоғарыдағы айтылған ойларға, тұжырымдарға дипломдық жұмыстың
негізгі бөлімінде толық мәлімет беремін. Дипломдық жұмыстың бірінші
бөлімінде бұл тақырыптың өзектілігіне толық анықтама беріледі. Екініші
бөлімінде кәсіпорынның шаруашылық қызметіне сипаттама, бұның ішінде диплом
жұмысының тақырыбына байланысты коммерциялық қызметіне кеңірек тоқталу.
Сонымен қатар техникалық-экономикалық көрсеткіштерге толықтай талдау
жасалады. Үшінші бөлімге келетін болсақ, онда аталмыш кәсіпорынның
коммерциялық жағдайын талдау нәтижесінде, оның болашақта даму жолдарын
ұсыну, яғни коммерциялық қызметті жетілдіру жолдары қарастырылады.
Н.Назарбаев Қазақстан - 2030 бағдарламасында халыққа жолдауында
2012 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік
қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу
керек. Бұл, басымдық тәртібімен айтар болсақ – ауыл шаруашылығы, орман және
ағаш өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, туризм, тұрғын үй
құрылысы және инфрақұрылым жасау. Осы салаларды дамыту арқылы біз
экономиканың құрылымдық мәселелерін ғана емес жұмыспен қамту және кедейлік
мәселелерін де шешеміз, бұл қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе деген
болатын.
1 Кәсіпорындарда көтерме сауда коммерциялық қызметті ұйымдастырудың
ерекшелігі ретінде
1.1 Кәсіпорындардағы көтерме сауданың коммерциялық қызметегі мәні
және қағидалары
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезіндегі қазіргі жағдайларда
өнеркәсіптік кәсіпорындар қызметінің құрамды бөлігі болып коммерция
табылады, ал оның құрамдас элементі өткізу (сату) табылады.
Өткізу – бұл тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мен
тауарларды ақшаға айналдыру мақсатында өндірілген өнімді тарату процесі.
Тауарды сатып және соның нәтижесінде пайда көру арқылы ғана кәсіпорын
өзінің соңғы мақсатына қол жеткізеді: салынған капитал ақшалай формаға
айналады.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде өнеркәсіптік фирмалардың
коммерциялық операциялар үлесі үнемі өсіп отыр. Өткізу қызметі дұрыс жолға
қойылған фирмалар бәсекелестік күресте үлкен артықшылыққа ие болады.
Көптеген кәсіпорындардың өз өткізу каналдары бар, мысалы фирмалық дүкендер,
тарату орталықтары, ал мұнай өңдеумен айналысатын өнеркәсіптердің өз
жанармай құю станциялары бар.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың тауарларын өткізуде маркетингілік
зерттеу қызметін қолданған жөн, нарықты зерттеу, жаңа тауар жасау, бағасын
оңтайландыру, ассортиментті және өткізу каналдарын жоспарлау, өткізуді
ынталандыру әдістерін қолдану. Тауарларды өткізу бойынша коммерциялық
қызметті ұйымдастыруда маркетингілік қызметті қолдану өткізуді
ұйымдастыруда көптеген өзгерістер енгізді. Тауарды өндіруші тек жеткізуші
ғана емес, сонымен қатар өткізу қызметінің тиімділігін талдаумен айналысуы,
соның нәтижесінде өткізудің жаңа формаларын ойлап табуы қажет.
Өткізудің маңызды функциялары болып тұтынушылармен сату-сатып
алу келісімімен қорытындыланатын коммерциялық қарым-қатынас орнату, өткізу
бағдарламасын жасау, өнімді жеткізу мен түсіріп беру графиктерін жасау,
сатылған өнімнің есебін жүргізу, тұтынушылармен есеп айрысуға және
олардың төлем қабілетіне бақылау жүргізу. Өздерінің фирмалық дүкендері бар
өнеркәсіптік кәсіпорындар жоғарыда аталған функциялардан басқа бөлшекке
сауда бойынша коммерциялық жұмыс жүргізеді және бөлшек сауданың арнайы
әдістерін қолдану.
Дайын өнімді өткізу – өнеркәсіптік кәсіпорындардың бір ғана аспектісі
болып табылады. Бұдан басқа аспектісі болып нарық жағдайында материалдық-
техникалық ресурстарды сатып алуды қарастыратын материалдық-техникалық
қамтамасыз ету табылады. Материалдық-техникалық қамтамасыз етуді
коммерциялық қызметке жатқызудың себебі, ол тауар айналымының өнімді
өткізуден кейінгі екінші фазасы болып табылады. Соңғы жылдары кәсіпорынның
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуінің құрамы өте өзгерді: бұрын
кәсіпорынды материалдық ресурстардың орталықтандырылған қорлары қамтамасыз
етіп отырса, қазіргі кезде фирма қажетті материалдары жабдықтаушылар мен
нарықтың кез-келген субъектісінен сатып алады. Бұл жағдайда баға жасау
еркіндігін, коммерциялық қарым-қатынастағы әріптестердің тең құқылығын
пайдалануы керек, сонымен қатар шикізат пен материалдарды алғанда
экономикалық жауапкершілікті және жабдықтаушылар арасындағы бәсекелестікті
есепке ала отырып, өздеріне экономикалық жағынан пайдалы жабдықтаушыларды
таңдап алуы керек.
Материалдық ресурстары сатып алу дайын өнімді өткізу сияқты
маркетингілік зерттеулерге негізделуі керек. Материалдық ресурстарды сатып
алуда кәсіпорын шикізат пен ресурстар нарығын, осы нарықтағы баға
қозғалысын, жабдықтаушыларды, материалдық ресурстарды жеткізу шығындарын,
бір материал түрін екіншіге ауыстырудың тиімді мүмкіншілігін қарастыру
керек.
Кәсіпорынға материалдық ресурстарды сатып алудағы коммерциялық қызмет
келесі кезендерден тұрады:
1. Шикізат пен материалдар нарығын зерттеу және
жабдықтаушылармен шаруашылық байланысты ұйымдастыру;
2. Материалдық ресурстарды сатып алу жоспарын жасау;
3. Материалдық ресурстарды сатып алуды ұйымдастыру;
4. Жабдықтаушылармен сатып алынған өнімнің есебін жүргізу;
5. Дайындау сферасының құндық талдауы.
Құндық талдау дегеніміз әр-бір материалдың функциясын жүйелік талдау
әдісі, ол өнім өндірісінің барлық кезендерінде сапаның жоғарғы деңгейін
сақтай отырып, шығындарды барынша төмендетуге бағытталған.
Коммерциялық қатынастар іскерлік қатынастар субъектілерінің
экономикалық еркіндік жағдайында дами береді.
Коммерциялық қызметтегі алға қойған міндеттерді орындау үшін
келесідей қағидаларға сүйену керек:
- коммерцияның макетинг қағидаларымен үзіліссіз байланысы;
- коммерцияның икемділігі, оның үнемі өзгеріп отыратын нарық
талаптары есебіне бағытталуы;
- коммерциялық тәуекелдерді алдын-ала көре алу қасиеті;
- артықшылықтарды ерекшелеп көрсету;
- жеке инициативаларды көрсету;
- сауда мәмілелері бойынша қабылданған міндеттемелердің
орындалуына жоғары жауапкершілік;
- соңғы нәтиже-пайдаға қол жеткізуге бағытталу.
Коммерцияның маркетингпен тығыз байланысы ең алдымен маркетингтің
сатылатын затты ғана сатумен айналасуы керек деген тұжырымдамасына
негізделеді.
Коммерцияның икемділігі нарықтың талаптарын уақытында есепке алумен
байланысты, ол үшін тауар нарықтарын болжау және зерттеу қажет, өткізу
жарнамаларын дамыту және жетілдіру қажет, сонымен қатар коммерциялық
қызметке инновациялар енгізу, яғни қызмет түрін өзгерту, коммерцияның
ұйымдастырушылық құрылымына өзгерістер енгізу.
Коммерциялық тәуекелдерді алдын-ала көре білу кәсіпорын үшін өте
маңызды қағида болып табылады. Тәуекел – бұл нәтиженің белгісіздік деңгейі.
Коммерциялық тәуекел – бұл коммерциялық жұмыстағы мүмкін болатын шығындар.
Ол дұрыс қабылданбаған шешім және оны жүзеге асыруға дейін шығарылған
шығындар көлемімен анықталады. Коммерциялық тәуекел инфляция кесірінен,
фирманың қаржылық жағдайының нашарлауынан, сонымен қоса тәуекелді мәмілелер
жасау нәтижесінде, контрагенттер келісім-шарт талаптарын орындамаған
жағдайда, тасымалдау кезінде жүктің бұзылып кетуі немесе жарамсыз болып
қалуы жағдайында, апат жағдайларында және фирма қызметкерлерінің мүмкін
болатын адалсыздығының кесірінен болады. Сонымен қатар, коммерциялық
тәуекел әлеуметтік-саяси тұрақсыздық жағдайынан да болуы мүмкін.
Коммерциялық тәуекел тәуекелсіз болмайды, алайда оны болжау негізінде оның
әсерін біліп алуға болады. Тәуекел қалыпты болуы үшін ақпараттың
максималды көлемін, коммерциялық қызметтің, қаржылық нәтижелердің,
әріптестік қатынастардың тиімділігін жан-жақты талдауы, нарықты жан-жақты
зерттеуді, персоналдарды дұрыс таңдауды іске асыру керек.
Коммерциялық қызметте артықшылықтарды ерекшелеу өндірісте сияқты өте
маңызды. Бұл қағида бойынша коммерциялық қызметтің барлық детальдарын үнемі
зерттеп және біліп отыру керек.
Жеке инициатива коммерциялық сферада жұмыс істеп жүрген әр-бір адамға
байланысты, ол тек жеке сипаттамалармен ғана емес, сонымен қатар еңбек
мәдениетімен де анықталады. Еңбек мәдениеті дегеніміз жалпы еңбекті
ұйымдастырудың белгілі бір деңгейі болып табылады, ескіргеннен бас тарту,
жаңашылдыққа ұмтылу, еңбек сферасына жаңа ғылыми-техникалық жетістіктерді
енгізу, меншікке деген дұрыс көзқарас, сонымен қатар қызмет тиімділігін
арттыруға өз әсерін тигізетін жаңашылдықтың барлығын қабылдауға дайын болу.
Сауда мәмілелері бойынша қабылданған міндеттемелердің орындалуына
жоғары жауапкершілік қағидасы коммерсанттың іскерлік әлеміндегі
жағымды репутациясын қалыптастырады. Бұл қағиданы үстану тиімді
коммерциялық қызметтің кепілі.
Коммерциялық ұйымның тауарлық айналым сферасындағы жұмысы бірнеше
көрсеткіштердің көмегімен бағаланады: өткізілген өнім көлемімен, айналым
шығындарының деңгейімен, тауар айналымының көрсеткіштерімен және т.б.
Алайда, коммерциялық қызметтің тиімділігін ең айқын көрсететін көрсеткіш,
ол - пайда. Сондықтан коммерциялық кәсіпорынның соңғы нәтиже-пайдаға
бағытталуы коммерциялық қызметтің негігі қағидаларының бірі болып табылады.
Келесі суретте коммерциялық қызметтің жалпы сызба-нұсқасы берілген.
Кәсіпкерлік қызмет Кәсіпкерлік қызметтің
факторлары бар жеке Төраға соңғы өнімін-тауарын
меншік иелері тұтынушы
Сурет 1 – Коммерциялық қызметтің жалпы сызба-нұсқасы
Кәсіпкерлердің қимылының сызбасын құрайтын негіз – экономика-
кәсіпкерлік мақсаттың алға жылжуының құқықтық түрі. Мұндай түр арқылы
мәміленің нақты түрі айқындалады, соның ішінде әріптестің қолданған ісіне
және кәсіпкерліктің мақсатына жауап беруі кіреді.
Мәміле – бұл бағалы заттар мен коммерциялық айырбас. Мәмілелер
пайдалы немесе пайдасыз және қажеттілігі көп, әрі қажеттілігі аз болуы
мүмкін. Мәміленің коммерциялық шешімі, нәтижесі оны тағайындаудан, іске
асыру процесінен қалыптасады.
Барлық коммерциялық мәмілелер екі түрге бөлінеді: негізгі және
көмекші.
Көмекші түрлерге мыналар жатады:
• тауарларды сату - сатып алу (өнімдерді);
• сатып алу – сату, ғылыми техникалық білім алмастыру (патенттер,
лицензиялар, ноу-хау);
• техникалық қызметті сатып алу және сату (техниканың жаңарту түрі,
уникалды нысандардың құрылысы кезіндегі бірлескен қимылдар және т.б.);
• өндіріс факторларының жалға берілуі;
• тауарларды, жұмыс және қызметтерді жалдау;
• халықаралық туризм ұйымы;
Қарама-қарсы сауда – бұл мәмілелердің жеке түрінің жиынтығы, сонымен
бірге өзара тауар жеткізу балансының жетістігіне негізделген (тауар
сатудағы жауапты тауарларды жеткізуді пайдалану).
Қарама-қарсы сауданың әртүрлілігі:
• баспа-бас жеткізу;
• қарама-қарсы жеткізу;
• коммерциялық триангуляция.
Коммерциялық триангуляция – бұл қажетті тауарды іздеу барысын екіден
жоғары жақтардың (қатысушылардың) баспа-бас операциясына қатысқан
жағдайында туындайды.
Коммерциялық тәжірибеде мәмілелер жүзеге асыру әдісінің екі түрлі
негізі жиі қолданылады:
- өндірушімен тікелей;
- делдал арқылы.
Тура сауда мәмілелері – бұл операция тауар жұмыс қызметі жөнінде
тұтынушылар мен өндірушілер арасында тікелей түрде өтеді.
Кәсіпкерлік іскерлік тауар өндірісімен тікелей байланысты болғанда
төмендегідей ерекшеліктер болады:
• дәстүрлік мінездеме;
• жаңалық енгізу мінездемесі.
Жаңалық енгізу – негізгі капиталдың жаңаруы (өндірістік қорлардың)
немесе шығарылатын өнімдердің ғылыми техника-технология жетістіктеріндегі;
жаңару негізіндегі шығаратын өнімдер. Бұл қоғамдық өндірісті жетілдірудің
заңды, объективті процесі.
Сауда делдалдары – бұл коммерциялық фирма (жеке тұлға) сатып алу
бағасының айырым есебінен пайда түсетін және таратудан немесе комиссиондық
делдалдық сый ақы есебінен (сатушының немесе сатып алушының төлемі
бойынша).
Тура (тікелей) байланыстар – бұл келісімдік қатынас – тауар өндіруші
мен оны тікелей пайдаланушы арасындағы жағдайға байланысты болатын.
Агенттендіру. Делдалдылықта кәсіпкерлік іскерлік нақты түрде
жүргізіледі.
Агент – бұл тұлға тұтынушының немесе тауар өндірушінің атынан оларға
қажетті, керекті қимыл жасайтын адам.
Брокерлік. Егер агенттер принципиалдық қажеттілігі бойынша ұзақ уақыт
негізінде қызмет етсе, онда агенттің бір делдалдық қызметі (сатып алушы
немесе сатушы үшін) брокерлікті орындаған болып есептелінеді. Мұның
негізінде қызметі сатушылар мен сатып алушыны жүздестіру, олардың өзара
келісімге отыруын жүзеге асыру. Брокер өзіне ешқандай міндеттеме алмайды
және мәміле бекітуге қатыспайды, ол тек қажетті екі жақты жүздестіреді.
Комиссия. Кей кездерде агент көтермеші комиссия ретінде өз бетімен
тауарларға билік жүргізеді, оларды комиссияға қабылдайды.
Комиссиондық операция – бұл делдалдық сауда операциясының
әртүрлілігі, соның ішінде бір жақтан (комиссионер) екінші жақтың тапсырмасы
бойынша (комитент) жеке өзінің атынан, бірақ комитенттің есебінен
жүргізілуін айтамыз. Мұндай жақтардың қатынастары комиссия келісімімен
реттеледі.
Комиссионер делдал – бұл жеке және заңды тұлға, анықталған сыйақы
үшін пайда келтіру мақсатында мәміле жасайтын және пайданы комитент үшін
келтіріп, тек оның комитенттің өзінің есебінен, бірақ өзінің атынан
мәмілені жүзеге асыратын тұлға.
Комитент – бұл (қарапайым өндіруші немесе тауар иесі) басқа бір
тұлғаға тапсырма беруші (комиссионерге), белгілі бір мәміле бекітуді немесе
бірнеше мәміле бекітуді комиссионердің атынан жүргізетін, бірақ есебінен
өзі (комитент) төлейтін тұлға.
Дистрибъютер – бұл өзінің күнделікті, тұрғылықты клиенттеріне
өндірушілерден алынған тауарларды өткізуге мамандандырылған делдал.
Дилерлік – бұл делдалдық операцияның түрі. Дилер тауарларды өзінің
атынан қайта сатуды жүргізеді. Дилерлік үлес, пайда алынған заттардың
бағаларының айырмасының есебінен құрылады және тауарларды сатуды дилер өзі
жүргізеді.
Коммерциялық мәмілелерді жүргізуді бірнеше сатыға бөлуге болады:
• контрагентті іздеу және таңдау;
• сатып алу және сату келісім шартына қол қоюға дайындалу;
• сату – сатып алу келісім шартын бекіту;
• сату – сатып алу келісім шарты негіздерін жүзеге асыру.
Контрагентті талдау – бұл маңызды шешім, мұның шешімімен мәміленің
нәтижесі шығады.
Келісім – бұл әріптестер байланысы арқылы жүретін бекітімнің түрі.
Кәсіпкерлікте міндетті түрде құрылтайшы келісімді (бұл құжат жеке және
заңды тұлғалардың өз еріктермен құрылғандығын білдіретін, жаңа құқықтық
ұйым құрылысты мекеменің нақты кәсіпкерлік ойды жүзеге асыру мақсатында
қолданылатын жазбаша құжат), кәсіпкерлік келісім (бұл әр жақтың өз еркімен
кәсіпкерлікті жүзеге асыру ниетінде, қандайда бір құқықтық ұйым құрылымын
біріктіруге келіспеген келісімнің түрі), шаруашылық келісім (бұл әр жақтың
өзара бітімге келуі, міндеттеме бекітуі әр жақтың әр қайсысы бұдан яғни
мәміле негізінен өзіне тиімділік түсіреді).
Келісім шарт мәміленің жүзеге асу шартын айқындайды, оның
жауапкершілік, орындау жақтарының тәртібін көрсетеді.
Келісім шартта міндетті түрде шарттар қойылады:
• жеткізудің заты мен көлемі;
• тауардың саны мен сапасын анықтау тәсілі;
• жеткізудің шарты және орны;
• келісім шарттың бағасы;
• валюта төлемдерінің атауы және төлемнің шарттары;
• тауарды қабылдау және өткізу тәртібі;
• жеткізу кепілі және мадақтау немесе айыппұл санкциялары;
• екі жақтың келіспеушілік кезіндегі төрешілік;
• әр жақтың заңды мекендері және басқа тұрғылықты жайлары;
• уәкілетті тұлғалардың қолдары.
Мұнан басқа келісім шартта кездеседі:
1. залалды қайтару тәртібі;
2. жауапкершіліктен босату қағидасы;
3. келісім шарттың бұзылғанындағы, тоқталғандағы тәртіп.
Сауда тауарлар оралымының маңызды түрлерінің бірі ретінде тауар
өндірушілер мен тұтынушылар арасында, тауарлық ұсыныстар мен сатып алушылар
сұраныстарының арасындағы делдалдық қызмет көрсетеді және ішкі базардағы
халық тұтынатын тауралар оралымының барлық сатыларын қамтиды. Сауда жүйесін
ұйымдастыру түрлеріне сәйкес халық тұтынатын тауарлар саудасы: көтерме
сауда және бөлшек сауда болып бөлінеді. Олар тұтыну заттарының тауарлық
оралым жүйесінің бірлігімен өзара байланысты. Бірақ айта кету керек,
көтерме және бөлшек сауда тауарлық оралым жүйесін тауралардың өндіріс
саласынан тұтыну саласына қозғалу жүйесінің әртүрлі сатысында
жүргізгендіктен, олардың көрсететін қызметтері, нақты мақсаттары мен
міндеттері және тауар қозғалысын ұйымдастырудағы рөлі әр түрлі.
Көтерме сауда тауарларды ірі партиялармен өндірістік тұтынуға, өңдеуге
немесе келешекте халыққа сату үшін үзіліссіз жеткізіп отыруды қамтамасыз
етеді. Көтерме сауданың объективті қажеттілігі көп жағдайда өндірістік
кәсіпорындарының тұтыну орындарынан алыс орналасуы, тауар өндірудің бір
бағыттылығы мен мерзімділігінен туындайды, сондай-ақ еліміздің жекелеген
аудандарының табиғи- климаттық және көліктік жағдайларына байланысты
тауарлар өндіріс орындарынан тікелей тұтыну саласына түсуі мүмкін емес.
Сондықтан көтерме сауда өндірілген халық тұтынатын тауарларды өндіріс
орындарынан тұтыну аудандарына жеткізетін барлық күрделі жүйені
ұйымдастыруға арналған.
Барлық кәсіпорындар бөлшек саудамен қалай шұғылданса, көтерме саудамен
де солай шұғылдана алады және өздерінің сауда-қаржылық қызметтерін отандық
тауар өндірушілерді қолдауға бағыттауға міндетті.
Жоғарыды айтылғандай, тауар оралымы сауда жүйесін ұйымдастыру түріне
сәкес көтерме сауда оралымы және бөлшек сауда болып бөлінеді.
Көтерме сауда оралымы деп тұтыну бұйымдарының келешекте бөлшектеп сату
үшін көбінесе бөлшек сауда кәсіпорындарында, сондай-ақ өндірістік тұтыну
немесе қайта өндіру үшін басқа мекемелерге ірі партиялармен сатылған
көлемін айтады. Тауар қозғалысының қалыптасқан түрі бойынша көтерме тауар
оралымы екі түрде болады: қоймалық және транзиттік.
Қоймалық сауда оралымы деп тауарларды сауда және басқа кәсіпорындарға
көтерме сауда кәсіпорындарының қоймалары арқылы сатуды айтады. Көтерме
сауда кәсіпорындарының қоймаларынан көбінесе маусымды сұраныстағы тауарлар,
мерзімінен бұрын жеткізілетін және бөлшек сауда кәсіпорындарына жеткілікті
кең түр — түрін түсіру үшін алдын-ала сұрыптау және іріктеп жинақтауды
қажет ететін күрделі түр – түрлі тауарлар сатылады.
Транзиттік сауда оралымы деп тауарларды (көбінесе жай ассортимент:
қант, ұн т.б.) жабдықтаушылардан (жеткізушілерден) көтерме сауда
кәсіпорындарына соқпай тікелей сатып алушы мекемелер мен кәсіпорындарға
жеткізуді айтады. Ол екі түрлі тауар оралымына бөлінеді:жабдықтаушылар
(өндірушілер) мен сатып алушылар (тұтынушылар) арасындағы есеп айырысуға
көтерме сауда кәсіпорындарының қатысуымен (төленген транзит) және есеп
айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының қатыспауымен (төленбеген транзит
немесе ұйымдастырылған транзиттік оралым). Бірінші жағдайда, көтерме сауда
кәсіпорындары тауарлар үшінжабдықтаушылармен және сатып алушылармен де
өздері есеп айырысады. Транзиттік сатудың екінші түрінде тауарлар үшін
сатып алушылар тікелей жабдықтаушылармен (өндірушілермен) көтерме сауда
кәсіпорындарының қатысуынсыз есеп айырысады. Көтерме сауда кәсіпорындары
тек транзиттік жеткізіп тұруды ұйымдастырады, олардың орындалуын бақылайды
және делдал ретінде тауарлардың жеткізілуін ұйымдастырғаны үшін сыйақы
алады.
Тауар қорлары тұрған жері бойынша мынадай түрлерге бөлшектенеді: тауар
өндіруші кәсіпорындардың қоймасындағы тауар қорлары, көтерме сауданың
қоймаларындағы тауар қорлары, бөлшек сауданың қоймаларындағы тауар
қорлары.
Тауар өндіруші кәсіпорындардың қоймасындағы тауар қорлары — өнеркәсіп
кәсіпорындарының дайын өнімдері тауар қорлар жиынтығының бөлігі ретінде
олардың қоймаларында сату үшін шоғырланады.
Көтерме сауда қоймаларындағы тауар қорлары – бұл келешекте бөлшек сауда
мекемелеріне (кәсіпорындарына) және басқа тұтынушыларға сату үшін көтерме
сауда кәсіпорындарынан (базарлардан) сатып алып, өздерінің қоймаларында
сақталған тауарлар.
Көтерме сауда кәсіпорындары сатып алушыларға тауарларды босату,
жөнелту және сатуды олармен жасалған жеткізу келісім шарттарына, олардың
тапсырыстары мен нарядтарына сәйкес жүргізіледі. Барлық жасалған келісім –
шарттарға, тапсырыстар мен нарядтарына көтерме сауда кәсіпорынның бас
бухгалтері қол қоюға тиіс. Сонымен бірге, сатып алушының төлем қабілетіне
ерекше көңіл бөлінуі тиіс және босатылған тауарлар үшін есеп айырысудың
қандай үлгісі мерзімді уақытында төлеуді қамтамасыз ететінін анықтау қажет.
1.2 Кәсіпорынның көтерме сауда айналымының түрлері
Тауарларды көтерме сату екі түрде жүргізіледі: қоймадан сату және
транзиттік сату. Көтерме сауда кәсіпорындарының тауарларды сатып
алушыларына мынадай мекемелер мен кәсіпорындар жатады: бөлшек сауда және
қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары, өнеркәсіп кәсіпорындары, емдеу және
балалар мекемелері, фермерлік және шаруа қожалықтары, сондай-ақ түрлі
меншіктегі басқа да сатып алушылар.
Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарлар босатылуы мүмкін
тікелей сатып алушының өкіліне сатып алушыларға көтерме сауда базаларының
көлігімен орталықтандырылып жеткізу, сондай-ақ басқа қаладағы сатып
алушыларға теміржол, су, автомобиль және әуе көлігімен жөнелту. Таурларды
көтерме сату түрлеріне тауарларды сатып алушыларға, босату және жеткізу
тәсілдеріне, сатып алушылардың контигентіне және басқа жағдайларына
байланысты тауарларды көтермелеп босату және сату операцияларын құжаттық
рәсімдеу тәртібі айқындалады да, өкімдік құжаттары болып бұйрықтар,
өкімдер, нарядтар, шот фактуралар және басқалары бола алады.
Атап айту керек, кез келген жағдайда тауарларды босатуды, жөнелтуді
және сатуды құжаттық рәсімдеу көтерме сауда кәсіпорынның сауда бөлімінде
немесе бухгалтерияда басталады, онда тауарларды жеткізу келісім шарттарының
орындалуына бақылау жүргізеді және қоймаларды нақты сақталған тауарлар
қорының саны және түр-түрі туралы жан-жақты барлық мәліметтер болады.
Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймасынан тауарларды сатып алушыларға
сатудың жоғарыда көрсетілген әр түрлі жолдарымен оларды босатуды және
жөнелтуді құжаттық рәсімдеу тәртібін рет-ретімен қарастырамыз.
Сатып алушының өкіліне тауарларды босатуды құжаттық рәсімдеу. Көтерме
сауда кәсіпорындарының тауарларды тікелей сатып алушының өкіліне босату
бекітілген жеткізу келісім шарты немесе сатып алушылардың тапсырыстары-
мәлімдемелеріне сәйкес және тауарларды алуға берілген сенімхат және жеке
басының куәлігін көрсеткенде жүргізіледі. Осы құжаттардың негізінде сауда
бөлімі немесе уәкілетті тұлға қойма меңгерушісіне тауарларды сұрыптау және
босату жөнінде жарлық жазады. Жарлықта сатып алушының мағұлматтары,
босатуға жататын тауарлардың атауы, түр-түрі, саны және бағасы
көрсетіледі. Бірақ айта кету керек, тауарларды босатуға жеке-жеке жарлық
жасауға көп еңбек және қағаз жұмсалады, сондықтан бұдан ешқандай зиянсыз
бас тартуға болады. Жарлықтың орнына ең ұтымды және мақсатқа сәйкестігі
құжат шот-фактураны пайдалану қажет, себебі ол өзінің құрылымымен қоймаға
тауарларды сұрыптауға берген наряд-тапсырысты, сатып алушыға оларды
босатуға берген фактураның және босатылған тауарлар үшін банк арқылы
төлеуге берілген шот нысандарын қоса атқарады. Сөйтіп, шот-фактура
жарлықшы, ақталушы және есептесуші құжаттардың нысандары біріктіріліп
құрастырылған құжат болып саналады.
Көтерме сауда кәсіпрындарының қоймасынан тауарларды орталықтандырылып
жеткізу кезінде оларды дайындау және босату үшін тауар-көлік құжаты негізгі
құжат болып табылады да, ол төрт данада жазылады және берілген тәртіп
бойынша тапсырыс мәлімдеме немесе сұрыптап жинақтау қағазы сәйкес
рәсімделінеді. Тауар – көлік құжаты тауармен бірге оны алушыға дейін ере
жүреді және құрастырылған құжат болып табылады, себебі ол үшін түрлі
операцияны көтерме сауда кәсіпорындарының тауарларды жөнелтеуін; сатып
алушының тауарларды қабылдап алуын және көлік мекемесімен көрсетілген
көліктік қызметі үшін есеп айырысуын көрсету үшін негіз болады.
Түскен тауардың саны мен сапасының буып-түю жазба қағазы мен тауар
көлік құжатының мәліметтерінен айырмашылығы бар екендігі анықталса,
қабылдау комиссиясы жүргізуші мен бөлшек сауда кәсіпорынының меңгерушісі
қатысуларымен үш дана тиісті Тауарлық – материалдық құндылықтарды қабылдау
кезінде анықталған сан айырмашылығы жөніндегі кесім немесе Тауарлық-
материалдық құндылықтарды қабылдау кезінде анықталған сапа айырмашылығы
жөніндегі кесім жасалады.
Кесім жасалғаны жөнінде тауар-көлік құжатында және өткізілген
құжаттарды тіркеу кітабында белгі жасалады. Одан кейін кесімнің бір данасы
бөлшек кәсіпорының меңгерушісінде қалатын даналарына қол қою арқылы
жүргізушіге беріледі. Кесімнің қалған екі данасы есеп беруіне тіркеліп,
сауда мекемесінің бухгалтериясына өткізіледі де, оның бір данасы талап
хатпен бірге көтерме сауда кәсіпорнына жіберіледі.
Рейстен көтерме сауда кәсіпорнына оралған күні жүргізуші қойма
меңгерушісіне өткізген құжаттарды тіркеу кітабына қол қою арқылы екі дана
тауар-көлік құжаты мен айырмашылықтар жөніндегі кесімді береді
Тауарларды көтерме сатудың келесі түрі бөлшек сауда мен қоғамдық
тамақтандыру кәсіпорындарын және басқа сатып алушыларды тауарлармен
транзиттік жабдықтау болып табылады да, мұнда оларға тауарларды көтерме
сауда кәсіпорындары өздерінің қоймаларына соқтырмай тікелей өнеркәсіп
орындарынан тасып беруді ұйымдастырады. Бұл жағдайда тауарларды сатып
алушыларға өнеркәсіп кәсіпорындарында ұйымдастырылған көтерме сауда
кәсіпорнының сату бөлімдері, көтерме сауда кәсіпорнының менеджері және
көтерме сауда кәсіпорнының сенімхаты бойынша сату алушылардың өкілдері
арқылы тасып жеткізуге болады. Тауарларды транзиттік сатудың ең ұтымды және
тиімді жолы – оларды сатып алушыларға көтерме сауда кәсіпорындарының
нарядтары немесе бөлу қағаздары бойынша өнеркәсіп кәсіпорындарының өзі
босатып және тасып беру. Бұл үшін көтерме сауда кәсіпорын жабдықтаушылармен
және сатып алушылармен жасалған жеткізу келісім шартының негізінде
жабдықтаушыға сатып алушыларға тікелей жөнелтетін тауарлардың атауы мен
санын, сондай-ақ наряд пен рұқсат қағазын жазып жібереді.
Транзитпен жеткізілген тауарлар үшін жабдықтаушы мен сатып алушының
арасындағы есеп айырысуды екі түрде жүргізуге болады: жабдықтаушы мен
сатып алушының арасындағы есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының
қатысуымен, яғни көтерме сауда кәсіпорны бір уақытта жабдықтаушымен сатып
алған тауарлар үшін, ал сатып алушымен оған сатылған тауарлар үшін есеп
айырысады; және есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорнының қатыспауымен .
Көтерме сауда кәсіпорындарының есеп айырысуға қатысуымен тауарларды
транзитпен сату кезінде жабдықтаушы тауарларды жөнелтіп, көтерме сауда
кәсіпорнының атынан банкіге сатып алушыдан ақша алу үшін тауарларды
босатқаны жөнінде ілеспе тауар құжаттары тіркелген төлем талап-
тапсырмаларды инкассоға өткізумен қатар өз атынан көтерме сауда кәсіпорнына
жиынтық төлем талап-тапсырмасын ұсынады. Мұның мәнісі, босатылған
тауарларға жабдықтаушы екі комплект төлем талап-тасырма толтырып банкке
инкассоға жібереді. Бірінші комплект- жиынтық төлем талап – тапсырма. Оны
жабдықтаушы толтырып, тауарларды сатып алушыға транзитпен босатуға наряд
немесе рұқсат қағазын беруші ретінде көтерме сауда кәсіпорнына жібереді
және ол сатып алушыға нақты босатылған тауарлар үшін жабдықтаушы мен
көтерме сауда кәсіпорнының арасындағы есеп айырысуға негіз болады.
Екінші компект – бұл транзиттік төлем талап-тапсырма деп аталады.
Транзиттік төлем талап-тапсырманы жабдықтаушы көтерме сауда кәсіпорнының
атынан тауарды қабылдап алған сатып алушыға толтырады да, ол тіркелген
босатылған тауарлар жөніндегі ілеспе тауарлар құжаттарымен бірге тиеу және
тасымалдау шығындарын қоса есептеп транзитпен жеткізілген тауарлар үшін
көтерме сауда кәсіпорны мен сатып алушының арасындағы есеп айырысуға негіз
болады. Транзиттік төлем талап-тапсырмада көтерме сауда кәсіпорнының сату
бағасы көрсетіледі, яғни келісімді бағаға сауда шығындарын жабу және
көтерме сауда кәсіпорнының пайда алу үшін жасалған саудалық үстеме баға
қосылады.
Ескертетін жайт, жабдықтаушыға транзиттік төлем талап-тапсырма толтыру
міндетті емес, себебі оны көтерме сауда кәсіпорны рәсімдеп инкассоға
ұсынады.
Коммерциялық қызметті басқаруды ұйымдастыруға келесідей негізгі
элементтер кіреді:
1. міндеттер;
2. әр-бір звенолардағы міндеттемелерге сәйкес функция (қызмет)
түрлері;
3. өндіріс пен коммерциялық жағдайлардың өзгеруіне үйрену қабілетін
қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық құрылымды құру;
4. коммерциялық қызметке жауапкершілікті бөлу;
5. бақылау мен сәйкестендіру, шешім қабылдау тиімділігін қамтамасыз
ететін ақпарат алмасу жүйесін құру.
Коммерциялық қызметті ұйымдастырудың басты элементтерінің ішіндегі
маңыздысы болып, құрылым-ұйымдастыру конструкциясы табылады, оның негізінде
коммерциялық қызметті басқару, сонымен қатар ұйым звенолары арасындағы
тұрақты байланыс жүзеге асады.
Ұйым құрылымы, сонымен қатар әртүрлі міндеттемелер арасында еңбекті
бөлу және осы міндеттемелердің орындалуын сәйкестендіру әдістерінің
жиынтығы ретінде де анықталады.
Коммерциялық қызметтердің ұйымдастырушылық құрылымын құру негізінде
келесідей қағидалар қалануы керек:
1. нақты белгіленген мақсаттың болуы;
2. коммерциялық қызметті басқарудағы звенолардың аз болуы;
3. кері байланысы бар және ақпаратпен алмасуды қамтамасыз ететін
байланыстың тиімді жүйесі;
4. біркелкі бағыну қағидасы;
5. басқарудағы жеке звенолар арасындағы функцияларды нақты белгілеу;
6. қызметті координациялау (үйлестіру).
Қызметті координациялаудың (үйлестірудің) бес түрлі әдісі бар:
- өзара түсінушілік;
- бақылау;
- еңбек процесін стандартизациялау;
- еңбек нәтижесін стандартизациялау;
- биліктілікті стандартизациялау.
Өзара түсінушілік жағдайында жұмысты бақылауды өз қызметкерлері
жүзеге асырады.
Қызметті бақылауды басшы өзі қадағалайды.
Еңбек процесін стандартизациялау дегеніміз еңбек процесін
бағдарламалау, мұнда жұмыс бағдарламасына қызметті үйлестіру кіреді. Еңбек
процесін стандартизациялауда бақылау қажет емес.
Еңбек нәтижесін стандартизациялау - қызмет нәтижесін құндық формада
алдын-ала анықтау және жоспарлау.
Біліктілікті стандартизациялау – жұмыскерлердің біліктілігі мен білім
дәрежесін алдын-ала анықтау.
Өткізу саясатының негізгі элементтері:
• өнімді тасымалдау – оның өндірушіден тұтынушыға қарай
физикалық қозғалысы;
• өнімді ары қарай жетілдіру – таңдау, сорттау, дайын
өнімді жинау және өнімнің дайындық және қол жетерлік
деңгейін көтеру;
• өнімді сақтау – қажетті өнім запасын ұстау мен құруды
ұйымдастыру;
• тұтынушылармен байланыс – тауарды жіберумен
байланысты, тапсырысты дайындау, төлем-есеп
операциясын ұйымдастыру, тауардың меншік құқығын заң
жүзінде бейнелеу, тұтынушыларға фирма және тауар жайлы
ақпарат беру, нарық туралы ақпарат жинау.
Тарату, өткізу және тауар қозғалысы қызметтерін өткізу мен
жетілдіруге бағытталған әдістер жиынтығы тарату сферасындағы саясатты
көрсетеді.
Тарату процесіне жалпы сипаттама бере отырып, оның үш негізгі
құрамдас бөлігін ашып көрсетеді: жүйелері, формалары және тарату каналдары.
Өткізу ұғымы тауар өндірушіден тұтынушыға өнімді толық көлемде, қажетті
ассортимент пен сапа деңгейінде жеткізуді түсіндіреді.
Өнім өндіруші кәсіпорынмен қарым-қатынас деңгейіне байланысты
өткізуді ұйымдастыруды орталықтандырылған және орталықсыздандырылған деп
бөледі.
Өткізуді ұйымдастырудың орталықтандырылған түрінде сату бір жерден
ғана жүзеге асырылады. Бұл процестің басты артықшылығы кәсіпорын басшылығы
өткізу процесін өзі қадағалап отырады.
Өткізуді ұйымдастырудың орталықсыздандырылған түрі бірнеше
мүмкіншіліктерге ие:
- Кәсіпорынның өзіндік өткізу жүйесі. Бұл бас кәсіпорынның
құрамына кіретін; құқықтық және экономикалық жағынан өз бетінше
шешім қабылдай алмайтын, бас кәсіпорынның кадрлық, қаржылық және
ұйымдастырушылық саясаты бойынша оның бір бөлігі болып табылатын
сату бойынша филиалдар болып табылады.
- Кәсіпорынмен экономикалық жағынан байланысқан өткізу жүйесі. Бұл
құқықтық сұрақтарды өз бетінше шеше алатын, алайда бас
кәсіпорынмен кадрлық-ұйымдастырушылық және экономикалық жағынан
байланысты кәсіпорындар.
- Құқықтық және экономикалық жағынан өз бетінше шешім қабылдайтын
ұйымдармен жүзеге асырылатын өткізу жүйесі. Бұл құқықтық және
экономикалық жағынан да тәуелсіз өткізу компаниялары.
Өткізу формалары өзіндік және өзіндік емес болып бөлінеді. Өзіндік
өткізу формаларына төмендегілер жатады:
1. кәсіпорын басқармасының мүшелері және маркетинг қызметінің
басшылары;
2. өткізудегі өкілдік қоғамдар;
3. сауда филиалдары;
4. фирмалық дүкендер;
5. коммивояжерлар, дилерлер, сауда агенттері, сауда инспекторлары.
Өзіндік емес өткізу формаларына келесілер жатады:
1. тауарды өз меншігіне алған тәуелсіз көтерме және бөлшек сауда
кәсіпорындарды (өткізу бойынша делдалдар);
2. тауарды өз меншігіне алмаған және осы тауарды сатумен байланысты
коммерциялық тәуекелге баратын кәсіпорындар (өткізу бойынша көмекшілер).
Оларға: сауда өкілдері, комиссионерлер, маклерлер жатады.
3. тауар қозғалысында белгілі бір функцияларға жауап беретін ұйымдар:
транспорттық фирмалар, қойма шаруашылықтары, жүк тасымалдаушылар және
өткізу ісіне көмектесушілер (банктер, сақтандыру компаниялары,
коммуникативті фирмалар).
Өткізудің ерекше формасы болып жәрмеңкелерде, аукциондарда, көрмелер
мен мини нарықтарда сату табылады. Өткізудің барлық формалары нарық
конъюктурасы туралы ақпарат жинауға, тұтынушылармен байланыс жасауға,
мәмілеге отыруға мүмкіндік береді.
Өткізу каналдарын таңдау қиын басқарушылық шешім болып табылады.
Өткізу каналы – бұл тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі жолындағы
фирмалар мен жеке тұлғалардың жиынтығы. Өткізу каналдары мүшелерінің
функциялары төмендегідей:
1. Зерттеу жұмысы – жоспарлау мен айырбас жасауға қажетті ақпарат
жинау;
2. Өткізуді ынталандыру – тауар туралы жағымды коммуникация құру және
тарату;
3. Байланыс жасау – потенциалды тұтынушылармен байланыс орнату;
4. Тауардың өзгеруі – тауарды тұтынушының талабына сай етіп жасау;
5. Келіссөз жүргізу – бағаны және басқа да шарттарды келісуге тырысу;
6. Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға
түсіру;
7. Қаржыландыру – каналдың жұмыс істегеніне кеткен шығындарды жабуға
қажетті қаржыны алу және пайдалану;
8. Тәуекелге бару – каналдың жұмыс істеуіне жауапкершілік алу.
Өткізу каналдарын таңдау барысында келесідей факторлар әсер етеді:
- Өндіруші фирманың әрекеті, оның мақсаты: бақылау, өткізу,
пайда; ресурстары: көлемі, өндіріс жиілігі, түсіру жиілігі;
тауар қозғалысындағы тәжірибе: өткізу әдістері, жүйелері.
- Тұтынушылар, олардың саны, территорияда орналасуы, сатып алудың
орташа мөлшері, сұраныстың болуы, тұтынушының мінез-құлқы, нарық
сегменттері, ақы төлеу әдістері, тауар маркасына деген көзқарас,
сатып алу нұсқалары, сауда нүктелерінің жұмыс жағдайы және т.б.
- Тауар немесе қызмет көрсетулердің сипаттамасы, сапасы және
ассортименті. Тұтынушылық тауарлар мен өндіріс құралдарын
таратуда өнімнің сапалық қасиеттері, оны дайындау қиындығы,
жаңашылдық, құны және басқа да параметрлер есепке алынады;
қызмет түрлерін ұсынғанда өнімнің материалдық емес қасиеті,
қолмен ұстауға, сақтауға болмайтындығы, сапасының өзгеріп
тұратындығы, өндіріс пен тұтынудың үздіксіздігі есепке алынады.
Практикада тарату каналдарының екі түрі қолданылады: тура және
жанама. Тура каналды қолдануда тауар өндірушіден тұтынушыға тікелей келіп
түседі. Көбінесе тез бұзылатын тауарларды тура каналдар арқылы өткізеді,
мысалы фирмалық дүкендер, сауда нүктелері, жабдықталған автодүкендер және
т.б.
Жанама канал түрін қолдануда тауар өндірушіден тәуелсіз делдалға,
одан тұтынушыға қарай жылжиды. Өткізу каналдарының оның құрамындағы
делдалдардың саны арқылы анықталатын бірнеше түрі бар (сурет 2).
Бірінші сызбада нөлдік канал деңгейі, екінші сызбада бірлік канал
деңгейі, үшінші сызбада екілік канал деңгейі, төртінші сызбада үштік канал
деңгейі көрсетілген.
Қысқа тарату каналдары төмендегідей өнім түрлерін сатқанда
қолданылады:
- келісім бойынша монтаждауын тұтынушы кәсіпорнында жүргізетін
қиын жабдық;
- тұтынушы тапсырысы бойынша жасалған жабдық;
- тұтынушының тапсырысы бойынша жасалған тар мамандандырылған
өнім;
- көп мөлшерде тасымалдау шығындарын талап ететін ауыр, үлкен
тауарлар;
- сатудан кейін қызмет көрсетуді талап ететін жоғары техникалық
күрделі тауарлар.
Сурет 2 – Тарату каналдарының түрлері
1.3 Көтерме тауар қозғалысын ұйымдастыру
Коммерциялық қызметті ұйымдастырудың маңызды компоненттерінің бірі
тауар қозғалысы. Соңғы кездегі зерттеулер қорытындысына сүйенсек
логистикаға біршама қаржылық шығындар кетеді екен. Егер тауар қозғалысын
тиімді жолмен ұйымдастырса, онда осы шығындарды азайтуға болады.
Кәсіпорынның дайын өнімінің тауар қозғалысының жүйесі келесі суретте
көрсетілген (сурет 3.)
Транспорттық логистика міндеттері:
- транспорттық құралды таңдау;
- қоймалық және өндірістік процестерге сәйкестендіре отырып,
транспорттық процесті жоспарлау;
- әртүрлі транспорт түрлеріне байланысты транспорттық процесті
жоспарлау;
- транспорттық-қоймалық процестің технологиялық бірлігін
қамтамасыз ету;
- жеткізудің рационалды маршрутын анықтау.
Тауарларды тиеу кезінде фирма 5 түрлі транспорт түрінен өзіне
тиімдісін таңдайды. Транспорт түрін таңдауға 6 негізгі факторлар әсер етеді
(кесте 1)
Сурет 3 – Кәсіпорындағы тауар қозғалысының жүйесі
Логистика жүйесі сонымен қатар өндіріс ішілік және өндірістен тыс
қоймалық сақтау туралы шешім қабылдауды талап етеді. Мұнда келесідей
факторларды есепке алу керек:
- тапсырылған өнім саны;
- өнімнің дайын болу керек уақыты;
- аяқ астынан болатын жағдайларға жасалған қор (запас);
- қоймаларды ұстауға кететін шығындар.
Кесте 1 – Транспорт түрін таңдауға әсер ететін негізгі факторларды
бағалау
ТранспортТранспорт түрін таңдауға әсер ететін негізгі факторлар
түрі
Жеткізу Жүкті Жеткізу Әртүрлі Территор. Тасымалдау
уақыты жөнелтіграфигін жүкті кез-келгенқұны
жиілігісақтау тасымалдай нүктесіне
сенімділігалу жүкті
і қабілеті жеткізе
алу
қабілеті
Темір жол3 4 3 2 2 3
Су 4 5 4 1 4 1
Автокөлік2 2 2 3 1 4
Құбыр 5 1 1 5 5 2
Ауа 1 3 5 4 3 5
Қойма торабы логистикалық жүйенің бір элементі болып табылады, оған
тауар өндірушілердің қоймасы, делдалдар қоймасы, тарату орталықтары,
контейнерлік терминалдар және басқа да қоймалық объектілер кіреді.
Логистикалық процесте қоймалар келесідей ұқсас функцияларды атқарады:
- материалдық запастарды уақытша орналастыру және сақтау;
- материалдық ағымдарды өзгерту;
- қызмет көрсету жүйесіндегі логистикалық сервисті қамтамасыз ету
Тұтынушылардың қанағаттану деңгейі тауар бағасымен, оларды жеткізудің
бір уақыттылығымен, жеткізген кездегі тауардың жағдайымен анықталады.
Тұтынушының көзқарасы бойынша сервис деңгейі сатып алу жөнінде шешім
қабылдауға әсер ететін бірден-бір критериі. Оған келесідей аспектілер
кіреді:
- тапсырыстың тез орындалуы;
- жеткізілген тауарлардың сапалық жағдайы;
- ақаулы тауарларды қайтарып алу мүмкіншілігі;
- сатудан кейін қызмет көрсету, монтаждау және орнату.
Арна құрылымын анықтау 4 түрлі шешімді қабылдауды талап етеді.
1. Тауар делдалдар арқылы немесе тікелей өткізілуі керек пе, оны шешу
керек.
2. Тарату арнасының деңгейін және ұзындығын анықтау қажеттілігі.
Арнаның ұзындығы дегеніміз – тарату жүйесіндегі делдалдардың саны.
3. Таратудың қарқындылығын анықтау. Ол – өткізу жүйесі қамтамасыз
ететін нарықты қамту дәрежесі.
4. Анықталған критерилер негізінде нақты делдалдарды іріктеп таңдап
алу (фирманың шамасы, оның мекен-тұрағы, тәжірибесі және т.б.).
Өткізудің қарқындылығы, нақты тауар мен нарықтың толығу деңгейіне
байланысты эксклюзивті, іріктеп, таңдап (изберательный) және қарқынды
(интенсивті) өткізу деп бөлінеді. Нарықты қамту эксклюзивтіден бастап ең
көлемді болып келетін қарқындыға дейін болуы мүмкін. Осы екеуінің арасында
іріктеп, таңдап (изберательный) өткізу орын алды.
Эксклюзивті өткізуде өндіруші жеке делдалға осы географиялық ауданды өткізу
құқығын береді және сол аймақта көтерме, бөлшек саудагердің санын шектейді.
Эксклюзивті тарату қызмет көрсетуді талап ететін (автомобиль Rolls-Royce,
Lexus) ірі тұрмыстық құралдар, немесе сапалық мәртебені ерекшелейтін (асыл
бұйымдар, кутюр киімдері, мысалы, Армани, Кристиан Диор) тұтыну тауарлары
саудасында ең көп тараған. Фирма өткізу арнасының қызметін бақылай отырып,
пайданың сату көлемі көп болмаса да пайда үлесін алады. Бұл өткізу
стратегиясын өндіруші өз тауарын жоғары сапалы белгілі ретінде саралағысы
келгенде қолдану тиімді болады. Мысалы қазақстандық Бутя фирмасына
Gillette, Adidas, Reebok және тағы басқа өндірушілер өз өнімдерін
сатып, өткізуге эксклюзивті дистрибьютор құқығын берді.
Франчайзинг – эксклюзивті өткізудің ерекше түрі. Іріктеп таңдап
(селективті, изберательный) өткізу кезінде фирма делдалдарының саны
шектеулі болады. Сату мен көрсетілетін сервистің (бәсекелестердің де тауары
сата алады) тиісті деңгейін қамтамасыз ету мақсатында өткізу арнасын
бақылау жөніндегі міндетті іс-қызметті сауда делдалдарымен бірігіп
атқарады. Селективті немесе іріктеп, таңдап (изберательный) өткізу фирманың
тауар жинағын (ассортименті) арнайы таңдап алынған бірқатар бөлшек сауда
дүкендерінде (белгілі өндірушілердің аяқ киімі, жиһаз, джинсилері) сатуға
бағыттайды. Іріктеп, таңдап (избирательный) өткізудің мысалы ретінде Пьер
Карден фирмасын алуға болады. Фирма өз тауарларын (киімдерін) мұқият
таңдалған дүкендерде ғана сатады.
Қарқынды өткізу арзан және жиі сатып алынатын өнімдерді (сүт
өнімдері, конфеттер, нан т.б.) сатып, өткізуде қолданылады. Фирма қарқынды
өткізуде көтерме және бөлшек саудагерлерінің көбін пайдаланады. Оның
мақсаттары-өткізу нарығын кеңейту және оны қарқынды толтыру, жаппай өткізу,
жоғары пайда табу. Бұл стратегия көпшілік тұтынушыларға бағытталған.
Делдалдарды таңдаудағы ең басты критерий-олардың нарықты аз шығынымен толық
қамтуға қабілеттілігі. Қосымша критерийлерге қаржылық ресурстарды,
тәжірибесі, қызмет көрсету аймақтары, сервис деңгейі, өсу екпіні, өнімді
танымалдығы және атағы жатады. Қазақстандағы қызмет түрлерінің
интеграциясы, өндірістік-коммерциялық компаниялардың, өнеркәсіптік-қаржылық
топтардың пайда болуына себеп болды. Бұл өзгерістер дәстүрлі өткізу
арналарының сипатын өзгертті.
Көтерме сауда қызметі – тауарларды үлкен көлемде өндірушілерден сатып
алып, оларды делдалдарға, қайта өндірушілерге (өнеркәсіп), бөлшектік
саудагерлерге, корпаративтік клиенттерге қайта сату. Көтерме сауда түрлері
бір- бірінен ассортиметтерінің кеңдігіне, тауарларды сақтау және жеткізу
тәсілдеріне орай ажыратылады. Нарықтық жүйе қатынастарында көтерме
кәсіпорындары тәуелді және тәуелсіз делдалдық ұйымдар деп екі топқа бөледі.
Тәуелсіз ұйымдар – тауарларды өз иелігіне сатып алып кейін оларды
тұтынушыларға сатып, өткізетін жеке дара делдалдық ұйымдар. Өндіріс
құралдарын сатып өткізетін тәуелсіз көтерме делдалдарды көбінесе
дистрибьюторлар деп атаса, қызмет саласына байланысты, оларды көтерме
фирмалар немесе сауда үйлері деп те атайды.
Қазақстан Республикасында Әсем-ау, Қант орталығы компаниялары өз
өнімдерінің барлығын дистрибьюторлар арқылы өткізеді.
Көтерме саудагерлерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz