Банк баланстарын талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банктің қаржылық тұрақтылығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығының негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Банктің қаржылық тұрақтылығын бағалау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 19
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ("БЦК" АҚ-ның
мысалында)
2.1 "БЦК" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын аналитикалық талдау ... ... ... .33
2.2 Рейтингтік бағалауды пайдаланып "БЦК" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .43
2.3 "БЦК" АҚ-ның ішкі қаржылық жағдайларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... 48
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ШЕТЕЛДІК ЖЕТІСТІГІ
3.1 Коммерциялық банктерде қаржылық жағдайды бағалаудың шетелдік
әдістердің
жетіспеушілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..53
3.2 CAMEL рейтингтік жүйесі және коммерциялық банктің қаржылық
тұрақтылығын жақсартудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРІ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған
(міне, осында коммерциялық банк деген атауға ие болды). Бірақ,
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де
салаларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген
сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болды.
Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен
қызмет көрсететін кредиттік мекемелердің тобын білдіреді. Бүгінгі
коммерциялық банктер өз кленттеріне 200-ге жуық әралуан өнімдер мен қызмет
көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзін де пайдалы жұмыс жасауға
септігін тигізеді. Бір операциялардан болған зиян, екінші бір
операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған
барлық елдердің коммерциялық банктері кредит жүйесінің негізгі операциялық
буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-кредит нарығының
жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады. Депозиттік-
қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы
делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі.
Банктер-нарықтық құрылымдар жүйесінің орталық бөлімшелерінің бірі,
олардың қызметінің дамуы-нарықтық механизмін нақты құруға қажетті жағдай
болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы банктер мемлекеттік ұйым болып табылады және
экономиканың мәнсіз бөлігі ретінде қызмет атқарады. Нәтижесінде банк ісін
ұйымдастыру Ресей банктерінің дәстүрін және тәжірибесін жоғалтты. Бүгінгі
таңдағы мақсат, нарықтық экономиканы құра отырып, біз банк ісін ұйымдастыра
отырып әлемдік деңгейге шығуымыз қажет.
Банктер нарықтық құрылымдар жүйесінің орталық бөлімшелерінің бірі, олардың
қызметінің дамуы нарықтық механизмін нақты құруға жағдай болып табылады.
Сонымен қатар, банктер өндірістің материалдық және материалдық емес
сфераларының даму бағыттары қоғамның бір этаптан басқа этапқа көшу
қозғалысын реттейді. Банктер арқылы эканомиканың әр түрлі салаларынан
капиталдың көбеюі жүзеге асып, өндірістің үдерісі үздіксіз дамиды. Екінші
деңгейлі банктердің қызметінің дамуы мен жетілдірілуі Қазақстан
экканомикасына үлкен септігін тигізеді.
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдау – енді пайда болып
келе жатқан мәселелерді қаржылық тұрақсыздыққа ұшырауға дейін айқындау.
Бұндай мәселелерді айқындау банктердің қаржылық есеп беруінен және осы
мәселеге қатысты басқа да ақпараттардан (басқару сапасы туралы, сыртқы
аудиттің сапасы мен аудиторлардың есеп беруінің мазмұны туралы ақпараттар).
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы - менеджментпен басқару
деңгейі мен қызметтің тиімділігі, баланс өтімділігі, активтер сапасы мен
капитал жеткіліктілігімен сипатталады.
Жабық формаларды дер кезінде жәңе білуші банк жеңісі мен нарық
тұрақтылығының жалғасуы барысында сенімділікті күн өскен сайын туындату
ерекше күшеюде. Сондықтан, банктың қазіргі және бұрынғы жағдайын дұрыс
бағалай отырып, банк жүйесін ашық жарқын және болжаулы ету қажет. Банктың
қаржылық жағдайын талдау тәжірибесінде банк қызметін реттейтін мемлекеттік
органдар (Ұлттық банк түрінде). Тексеру топтары мен рейтингтік агенттіктер
жүйесінде өз қызметін жүргізіп отырады.
Ал, банкте күйзеліс жағдайы туындаған кезеңде, ақпарат ваккуумімен
күрделенеді. Кей жағдайда, кез келген пайда болған ақпарат бүгінгі күні
күдік туғызып, қайта тексеруді талап етеді. Жүргізілген талдау шешімдері
банктің қызметті тұтынушылардан банктік проблемаларды туындатпайтындай сақ
болуды талап етеді. Банктің несие бөлімшелерінің өзі кейінгі кездегі
(мүмкіндігінше, тиімді) объективті және сенімді жағдайды талдау жағдайларын
қажет етіп отыр. Коммерциялық банктің басқару тиімділігі өз қызметкерлігін
білікті пайдалану мүмкінділігімен анықталады. Толық деңгейде шапшаң
ақпаратты керек етпей, басқа банктермен теңесу мүмкіндігінсіз мемлекеттік
экономикалық мақсаттарға жетуді көздейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің қаржылық
жағдайын талдау әдісінің дәл өнімділігі емес, берілген талдауды жүргізу
мүмкіншілігін дәлелдеу әрекеті. Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын
талдау құралдарын бүгінгі күнге жеткізіп, Қазақстан қызметіндегі
жетіспеушіліктерін шетелдік тәжірибелерден мысал келтіру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мәні:
1. Банк баланстарын талдау.
2. Баланс өтімділігінің салыстырмалы талдауын жасау.
3. Пруденциалдық нормативтердің орындалуын қарастыру.
4. Банктің сенімділігін талдауды жүргізу.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде - банктің қаржылық
тұрақтылығын талдаудың теориялық аспекттері қарастырылады. Оның ішінде,
қаржылық тұрақтылықтың экономикалық мәні, негізгі көрсеткіштері, бағалау
әдістері толығымен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде – коммерциялық банктердің
қаржылық жағдайы, "БЦК" АҚ-ның мысалға ала отырылып, қаржылық жағдайы
қарастырылған. Банк қызметінің қаржылық жағдайын талдау, көрсеткіштерін
есептеу, талдау жасау арқылы көрсетіледі.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде – коммерциялық банктердің
қаржылық жағдайларының шетелдік жетістігі мен банктің болашаққа қойған
стратегиялық бағыттары қарастырылады.
I БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктің қаржылық тұрақтылығының экономикалық мәні
Қазақстан Республикасының банк жүйесін дамытуда 1995 жылдың қаңтар
айынан бастап, банк жүйесінің сенімділігін арттыру негізімен банк
жүйесінің сапалы бірігіп қол жұмсауы басталды. Банктердің қол жұмсауы
Ұлттық Банктің талаптарын орындау мен банкаралық бәсекелердің күшеюі
барысында жүргізілді. Ұлттық Банктің негізгі тапсырмасы болып барлық
коммерциялық банктердің қызметі мен дүниежүзілік стандартқа
жақындастырылған топтар құрылымының (10-15 банктер) сапасын жақсарту
табылады.
Республиканың жарғылық қоры бойынша ең ірі банктер болып есептелетін
көптеген банктер тіркелді. Оның ішінде, 25-і басты валюталық лицензияны
иеленді. Олардың 8-інің жарғылық қоры 5 млн. доллар және одан жоғары
сомманы иеленді.
Ұлттық Банк пруденциялық нормативтер механизмін кеңінен қолданды.
Қазіргі кезде Ұлттық Банк коммерциялық банктерді бақылайды және келесідей
нормативтерді орындауын талап етеді:
- Минималды жарғылық қор;
- Капитал жеткіліктілігі;
- 1 қарызгерге ең жоғарғы тәуекелділік;
- Өтімділік коэффициенті;
- Резервтік қажеттіліктер;
- Валюталық позиция;
- Негізгі құралдарды иеленудегі қаражаттардың жеткіліктілігі.
Нормативтерді орындау мен орындамау банк қызметтерін бағалаудағы
маңызды критерий болып табылады. Банктік операцияларды жүргізу барысында
нормативттік талаптарды орындамағаны үшін 80 банк лицензиясынан айырылды.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда банк сенімділігінің түсінігінде
қаржылық тұрақтылық теңгерімінің мәні қарастырылады.
Банк сенімділігі болып оның барлық жағдайдағы өзіне алынған
міндеттемелерді нарықта кідіріссіз өтеу мүмкіншілігі түсіндіріледі,
сенімділік банктің қызметте тұрақтылығымен баланстағы өтімділігімен
сипатталады.
Коммерциялық банктің төлем қабілеттілігі болып банктің қаржылық
міндеттемелерін алдағы төлеу мерзімімен байланысты өз уақытында төлеп
отыруы түсіндіріледі.
Банк өтімділігі негізінде оның ұзақ және орта мерзімді жарық
көрінісінің қызметіндегі тұрақтылығы түсіндіріледі. Ол актив сапасымен,
капитал жеткіліктілігі мен және қызметтің тиімділігімен бағаланады.Мұндай
түсінікте банк тұрақтылығы салымшылардың жинақтарының айқындылығымен заңды
тұлғалардың айналым капиталы, акционерлер капиталы, банк жүйесінің
шығындарымен байланысты сенімділігімен ассоцициаланады. Банк қызметі
сенімділігінің түсінігімен жоғарыланады.
Э. Рид пен Р. Коттер көзқарасымен бірге пайда болған қадағалаушы
басқаруында Қазақстан банктерінің сенімдігі капиталдық К.1 және К.2
жеткіліктілігі коэффицентімен бағаланады. 2002 жылдан бері аз мөлшерде
жоғарылаған. Сенімділік түсінігі банкке пайда түсірумен және қаржылық
жағдайымен байланысты.
Ұлттық банк мемлекеттік басқару жүйесі ретінде банк саласындағы
өзгерістерге керекті бағыттарды қолдануға күш салды. Клиенттерді
міндеттемелермен қанағаттандыру мүмкіншілігі кез келген уақытта бәсеке
күресіндегі мәнсіз фактор болып табылады.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлеу
мүмкінсіздігі, анықты капиталдың дамуы үшін ұзақ мерзімді несиелерді беру
кәсіпорынның төлемқабілеттілігіне байланысты өнеркәсіптің алдағы уақытта
күйреуіне әкеліп соғады. Коммерциялық банктердің күйреуі барысында ұлғайған
тәуекелділікпен жұмыс жасайды. Мұны банк күйзелісіндегі мынадай жағдайлар
куәландырады:
- банк капиталына қатысушы сәтсіз сапарлар;
- нашар несиелердің берілуінен;
- жоғарғы басқару қатарындағы коррупция;
- активтерден айырылу тәуекелділігін уақытында мойындап білмейтін
мамандырылмаған басшылық;
- банктік тоқталымдардың өсуі;
- сұранысқа мүмкіншіліктің жоғарылауы;
- қаржылық нарықтағы банк клиенттері туралы ақпараттарды сапасыз талдау.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің жалпы
әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайын құру барысында банк күйзелісін
жоғарылатушы қаржылық нарық тұрақсыздығына әкеліп соқты. ҚР-ның қаржылық
нарық соңғы ақпараты Дүниежүзілік банктер мамандарының дұрыс қорытындысын
куәландырып отыр. ҚР-сы қаржылық компаниялармен тікелей қарым-қатынаста
бола отырып, олардың қорытындысынша 2 жағдайға: өтімділік пен активтер
жүйесіне соқтығысты.
Осылайша, сенімділікті жоғарылату мақсатындағы жоғарыдағы банк
жүйесін дамыту тенденциялары өтімділікті басқару мен төлемқабілеттілікті
ұлғайтуды күннен-күнге көздеп отыр.
Банк сенімдігі әр түрлі көптеген факторларға байланысты оларды ішкі
және сыртқы (экзогенді және эндогенді) деп бөлуге болады:
Сыртқы факторларға - банктегі ішкі орта жағдайларына қамтамасыз
етілген факторлар жатады. Яғни, ұлттық және дүниежүзілік экономиканың қаржы
нарығындағы жағдайын, елдегі саяси жағдай және форс-мажорлық
міндеттемелерді анықтайтын факторлар.
Егер ішкі орта қызметі тұрақты болса, онда банк жағдайы сыртқы
(эндогенді) жағдаймен анықталады.
Ішкі факторларға - мамандандырылған персоналдар деңгейімен
қамтамасыз етілген, соның ішінде жоғарғы және банк операцияларына
жүргізілетін бақылау деңгейі, банк стратегиясы, жеке капиталмен
қамтамасыздандырылған, ішкі саяси банк факторлары жатады.
Банк қызметіндегі тәуекелділік барысында өз ресурстарының бөлігінен
айырылу қаупі, пайда түспеуі немесе қаржылық операциялар жүргізу
нәтижесінде қосымша шығындардың туындауы түсіндіріледі. Тәуекелділік шынайы
жаңалықтар туындаудағы болжаумен сәйкессіздіктен пайда болады.
Тәуекелділікті факторларға жүйелеу өте күрделі. Олардың пайда
болуына әр түрлі жиынтық қызметтерінің сыртқы және ішкі факторларға әсер
етеді. Тәуекелділік өсуі, өтімді ақша ресурстарын жүйелі қамту
мүмкінсіздігі пайда болды. Жоспарлаудағы қателіктер, несие портфелінің
төмен деңгейі (несиеге берілген үлестердің көп бөлігінің қайтарылмау
қаупі). Келтірілген факторлар көптеген келесіден банк тәуекелділіктерінің
туындауына әкеледі:
1. Өтімділік тәуекелділігі
2. Процент тәуекелділігі
3. Несие тәуекелділігі
4. Нарық тәуекелділігі
5. Саяси тәуекелділігі
6. Валюта тәуекелділігі
7. Нарық конъюнктурасының өзгеру тәуекелділігі
8. Ел тәуекелділігі
9. Форс-мажорлық міндеттемелер тәуекелділігі
Өтімділік тәуекелділігі – бұл банктің өз активтеріне тез ақша
формасына айналдыру мүмкіндігімен айырылумен байланысты.
Пайыз тәуекелділігі – банктің нарықтағы пайыз мөлшемдегі
тұрақсыздығымен байланысты. Нарықта құлдырау мөлшері болса, үлестіру төмен
пайыздық мөлшерде жүргізіледі. Банктің тартылған қражататының мөлшері
өзгермейді . Бірақ, банк тартылған қаражаттарды жоғарғы көлемді пайыз
мөлшерінде төлеуіне байланысты зиян шегеді.
Несие тәуекелділігі – банкке қарыз берушінің қаржылық
міндеттемелерді орындамау мүмкіндіктерімен байланысты, қарызын қайтармау.
Нарық тәуекелділігі – бағаның құнсыздануымен байланысты.
Нәтижесінде, қарыз проценттердің тұрақсыздануы, эмитент-компаниялардың
қаржылық жағдайымен, табыстылықтың өзгеруі және де ақшаның инфелециялық
құнсыздануы.
Саяси тәуекелділік - елдегі саяси жағдайлардың алдын-ала
пайымданған және тұрақтылығымен , саяси күштердің қарама-қарсылық
деңгейімен, елдің даму бағыты мен приоритеттің кілт өзгеру мүмкіншілігімен,
контрогент елдер мен Ресей банктері клиенттерінің қарым-қатынасымен
анықталады.
Валюта тәуекелділігі - банктің валюталық операцияларын жүргізу
кездерінде туындайды және нәтижесінде валюта курсының сөз жоқ
тұрақсыздығына әкелетін ақшадан айырылу мүмкіндігімен байланысты.
Нарық конъюктурасының өзгеру тәуекелділігі - қаржы қорындағы
бөлек сегменттердің жағдайсыз өзгеруі мен кілт туындауынан пайда болады.
Егер банк бір жақты маманданған болса және тек берілген нарықта қызмет
ететін болса, онда мұндай жағдай банктің сенімділігіне айқын зиян
келтіреді. Универсалды банктерге бөлек нарықтан айырылу кішігірім соққы
болып тиеді, бірақ оның жұмыстағы жаңылысу дәлелі болуы да мүмкін.
Ел тәуекелділігі - контрогент- елдер мен елдің клиенттерінің
экономикалық саяси тұрақтылығына, аталған банкпен жұмыс жасайтын
экспортшылар мен импортшыларға байланысты.
Форс-мажорлық міндеттемелер тәуекелділігі - төтенше және
мүмкіншіліксіз жағдайлар туындау нәтижесінде (мысалы: стихиялы апат; соғыс,
эмбарго, валюталық кіріске шек қою, ереуілдер және т.б.) жеңуге болмайтын
міндеттемелер түсіміне байланысты болады. Оны Жұмысқа байланысты
байланыспен интегралды және Дүниежүзілік елдері тәуекелділігі бойынша жеке
ұпайды бағалау -деп таблицасы бойынша Euronomy журналымен анықталады.
Жеке бағаның бірі болып форс-мажорлық мүмкіндіктерден туындау мүмкіндігінің
көрсеткіші табылады (сонда экономика тиімділігімен саяси тәуекелділігі
көрсеткіші жүргізіледі).
Банк сенімділігі - банк қандай тәуекелділігіне және оны банк қалай
басқаратындығымен анықталады. Тәуекелділікті басқарудың негізгі әдістеріне
өлшенген тәуекелділік принциптерін пайдалануды жатқызуға болады; банк
клиенттерінің қаржылық жағдайын жүйелі түрде талдау мен оның
несиеқабілеттілігі мен төлемқабілеттілігі тәуекелділіктерінің бөліну
принциптерін пайдалану, несиелерді қайта қаржыландырудың жүзеге асуы;
диверсификация саясаттылық жүргізуі (ұсақ сомада несиелерді кең көлемде
қайта қалыптастыру және оларды жалпы мөлшерлі банк операциясының сақтауымен
клиенттердің көп бөлігін жеткізу; несиелер мен депозиттерді сақтандыру;
кепілділікті пайдалану; шынайы персоналдар мен жорамал кепілділікті
пайдалану; валюталық шарттарды хеджерлеу; жүргізілген операциялардың
спектрін ұлғайту , диверсификация қызметі) .
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы - менеджментпен басқару
деңгейі мен қызметтің тиімділігі, баланс өтімділігі, активтер сапасы мен
капитал жеткіліктілігімен сипатталады.
Коммерциялық банктердің капиталы (меншік құралдары) күнделікті
жағдайда көптеген маңызды функциялар мен банк өміршеңдігінің ұзақ мерзімді
қамтамасыздандырылуын орындайды:
Біріншіден, капитал банкротқа ұшыраудан қорғау үшін қызмет етеді.
Болған қиындықты шешкенге дейін шығындардың орнын толтырып отырады.
Екіншіден, капитал банк құрылымы мен мекемесінде депозиттің
жеткілікті тартылған мөлшерін құрылу мүмкіншілігімен байланысты, жаңа
банкке ашылғанға дейін де жаңа құралдар қажет болады.
Үшіншіден, капитал банк клиенттерінің сенімін қолдайды және несие
алушыларды олардың қаржылық күшіне сендіреді.
Төртіншіден, капитал құрал-жабдықтарды сатып алу мен жаңа
бағдарламаларды орындау сияқты жаңа қызметтерді ұйымдастыру қызметімен
айналысады. Банк өсу кезеңінде банк дамуы (соның ішінде филиалдар
құрылумен) мен жаңа қызметтермен қамтамасыз етумен байланысты тәуекелден
қорғау үшін және қолдау үшін қосымша капиталдарды қажет етеді. Капитал банк
қызметінің бақыланушы көрсеткіштерімен анықталатын реттеу органдарының
ережелері құрылуы барысында негізгі қызмет етеді.
Банктің меншік құралдарының негізі болып жарғылық қор табылады.
Қаржылық нарық коммерциялық банктен оның үнемі өнім өндіруін талап етеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің де саясаты – осы бағытта. Ұлттық
Банк соңғы уақытта қайта ашылған банктерге минималды капитал мөлшерін
бірнеше рет өзгертті. Коммерциялық банктердің меншік капиталын 2004 жылдағы
Дүниежүзілік 5 млн. экюдан кем емес деңгейге көбейту нәтижесінде тенге
курсының өзгеруі – жарғылық қордың минималды мөлшерін тоқсан сайынғы қайта
есептеп құрылуы жүргізілді.
Банк капиталының мүлкін мөлшерін анықтауда, біріншіден реттелген
органдармен құрылған оның капиталы мен нормативтерінің минималды жіберілген
мөлшерін қосу керек. Бұларды есептеуде банктің меншікті капиталының мөлшері
қолданылады. Банк капиталы оның тәуекел активтерінің сомасына қатынасымен
анықталатын осындай нормативтердің бірі банк капиталының жеткілік
нормативтерінің негізі болып тек қана Қазақстан банктерінің тәжірибесінде
ғана емес, бүкіл дүниежүзінде де табылады.
Активтердің сапасы несиелік портфель үшін олардың қайтарымдылығы
мен төлем құралдарын (бағалы қағаздар мен негізгі құралдар үшін) кезегінде
қайтару мүмкіншілігімен бағаланады.
Несиені қайтару банктің негізгі активтік операцияларын құрайды.
Оларды қайтару мөлшерінде міндеттемелерін өтеу негізі клиенттің басты
мақсаты. Сондықтан, банк үміткерлігі көбіне-көп 2 деңгеймен – несиелік
портфель мөлшері (тәуекелділіктің негізгі көзі ретінде) және мерзімге өткен
бережақ мөлшерімен анықталады. Жалпы банктің несие портфелінің мерзімі
өткен берешегі 25 % мөлшерін құрайды. Мұндайда нақтылы мерзімі өткен
берешек жоғары соманы көрсетуі мүмкін.
Көптеген банктерде өтімділік өз активтерін ақшалай қаражаттарға
айналдыру мүмкіншілігі негізімен бағаланады. Яғни, басқа төлем құралдары
қажетті міндеттемелерді (егер иеленген төлем құралдарына жетпеген
жағдайда), банктер өзінің мүмкін активтерін қолма-қолдыққа тез айналдыруға
немесе өз қорын талап еткенге дейінгі міндеттемені орындаудағы кішкене ғана
тұспалдамада көбейтуге мүмкіндігі болуы керек.
Банктің өтімділігін басқару өзіне мүмкін ресурстардың өтімділігін
тез жоғарылату үшін активті де, пассивті операцияларды қосады. Мұндай
ресурстардың негізгі болып Дүниежүзілік Банк Нарығы (ДБН) табылады. Бірақ,
ДБН кейбір ережелерді дұрыс орындамауына байланысты 2001 жылы тамызда ДБН
күйзеліске ұшырауына әкеп соқты. Бірақ, 1 жыл өткен соң банктер өзінің
меншік ақша қаражаттары мен берілген несиелердің қайтарылуына (несиелік
портфель сапасы) сенім артуы арқасында орныға бастады.
Банк тиімділігі – банк жұмысының дұрыс жиынтық шешімі мен оның
түсімділігінің барлық қаржылық-шаруашылық және коммерциялық қызметі
саласындағы деңгейімен анықталады. Банк пайдасының есебінде оның барлық
администрациялық басқаруды қосқанда, операциялық шығындары дивидент
деңгейін анықтаушы және меншік құралдарының жоғарылауы мен активті-пассивті
операцияларының дамуы банк пайдасымен құрылады.
Банк табыстылығы активті және пассивті баланс бөлімдерінің
оптималды шешімдері осы бағыттағы банк мамандарының қызметіндегі мақсатты
бағыттарын белгілейді.
1.2 Коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығының негізгі көрсеткіштер
Банк статистикасы банк қызметімен айналымды келесі топтардан тұратын
жүйе көрсеткіштерінің көмегімен жұмыс тиімділігі мен сенімділігі
бағаланады:
1. Банк балансы жағдайының көрсеткіштері.
2. Банктердің борыш төлем қабілеттілігінің көрсеткіштері.
3. Ел депозиті статистикалық көрсеткіштері.
4. Банк түсімділігі мен түсімінің көрсеткіштері.
5. Банк рентабельділігі мен пайдасының көрсеткіштері.
Әр көрсеткіштер тобы абсолютті және салыстырмалы болып бөлінеді.
Банк балансы жағдайының абсолютті көрсеткіштері өз кезегінде келесі
градацияларға бөлінеді:
1)Банк ресурстары
2) Банктің жеке капиталы
3) Банк депозиттері
4) Банк несиелері
5) Банктің таза қажеттіліктер сомасы.
Абсолюттік көрсеткіштерді жеке қарастырамыз.
Банк ресурстары - несиелік және басқа активтік операцияларға
пайдаланатын банк меншігіндегі құралдарының жиынтығы. Банк ресурстарының
соммасы баланс активінің жиынына тең. Банк ресурстары жеке және тартылған
болып бөлінеді. Бірақ бұл ресурстардың барлық соммасы несиелендіруге
пайдаланылмайды, сондықтан маңызды керектілікпен несиелік ресурстардың
тиімділік анықтамасы қолданылады. Банк балансының берілген мүмкіндіктерін
мынадай формуламен көрсетуге болады:
Артық немесе дефицит несиелік ресурстар = тиімді несие ресурстар
сомасы – банкке несиелік дұрыс қаржы бөлу
Банктің меншік капиталы – банк өзінің қызметін бастауы үшін қажет.
Яғни акциядағы инвестициялық шығымы және басқа заңды тұлғалардың
субординалық қарызымен анықталады.
Субординирленген қарыз –акционерлердің қалдық мүліктерін басқару
өтімділігімен банктердің соңғы қатарларда жазбаша келісім шартқа тұру
арқылы қамтамасыздандырылмаған міндеттемелері.
КІ Капиталдың І-ші деңгейі келесі салалармен анықталады:
1. Тіркелу барысында төленген жарғылық капиталы бұл шығарылған
акциялық хабарланған номиналдық құны болып табылады.
2. Қосымша капитал.
3. Алдыңғы жылдың орналастырылмаған түсімі, алдыңғы жыл түсімі
есебін құрылым резервтер – және қорлар.
Азайту:
1. Материалды емес активтер - гудвильдер, сауда маркасы, өнім өндіруге
құқығы .
2. Соңғы жыл шығарымдылары.
3. Соңғы жыл түсімімен бастапқы жыл шығының жоғарылауы. Капитал 2-ші К ІІ
деңгейі сомасы келесі компонентермен анықталады.
1. Бастапқы жыл шығынынан бастапқы жыл түсімінің жоғарылауы.
2. Негізгі капитал мен бағалау қағаздарды қайта бағалау.
3. Жалпы резервтер – провизиялар сомасы, тәуекелділік есебімен еселенген
1,25 актив сомасына жоғарылады.
4. 50%-тен аспайтын капиталдың І-ші деңгейлі сомасы бастапқы төлем уақыты
5 жылдан аспауы керек, субординал қарыз сомасы.
Банк депозиттері. Банктің жалпы міндеттемелер сомасымен депозиттің
абсолютті мәнін білу қажет. Олар коммерциялық банктің несиелік
ресурстарының көптеген бөлігін құрайды. Банктің ең маңызды функцияларының
бірі – коэффициентінің бос құралдарын депозит ретінде орналастыру және
шоғырландыру Банк депозиттерді тиімді басқарады және олардың сақталуын
қамтамасыздандырады. Банк депозиттері ұялы түрі өтімде және нарықта басқа
кәсіподақтың активтері мен материалды обьектілерінің орналасуына қарағанда
(ғимарат, құрал-жабдықтар және т.б) қарастырылады.
Республика банктерінің барлық есептемелерін талдап қорыту арқылы
оқытатын ақша құрылымының статистикасы депозиттердің келесі түрлеріне
негізделген.
а) Жекелік формасы: мемлекеттік заңды тұлғалар депозиттері;
мемлекеттік емес заңды тұлғалар депозиттері; халық депозиттері.
б) Қолма қол ақша түрлері; ұлттық валютадағы, конверциялы
валютадағы, шек қойылған конверциялы валютадағы.
в) депозитке негізделген мерзімдер: талап етекенге дейінгі, жедел
депозиттер.
г) өлшем бірлігі: абсолют сомасы, орта жылдық сыйақы ставкасы.
Статистика депозитке тартылған есептеу кезеңіндегі келесідей
баланстық жүйенің ақшалай қаражаттарының қозғалысын қарастырады:
- бастапқы есептеу кезеңінің депозиттер қалдығы;
- есептеу кезеңіндегі депозитке ақша тартылды;
- депозит бойынша ақшалар қайтарылынып алынды.
Банк депозитінің соммасы – несиелік ақшаларды құру жағдайын құрайды.
Банк несиелері. Несие ақшалай және тауарлай 2 форманы қамтиды.
Несиелендіру түрлері:
а) несиелік қатынас банкпен бірден қарым-қатынасқа түскендігі
тікелей банктік несиеленеді.
б) жанама несиелендірілу - шаруашылық субъектілерімен т.б. бір
кәсіподақ басқа кәсіподаққа несиені тауар түрінде беруіне қатысты туындауы.
Бұл келісім вексельмен жүргізіледі. Вексель-несиені тауар түрінде
алғандығын дәлелдеу құралы. Мұның қарыз беруші берілген вексельді залогқа
алып ақша беру үшін банкке хабарласады.
Несие есептеме кезеңіндегі қозғалысын мынадай кезеңмен түсіндіреді.
1) Шағын кәсіпкерлік бойынша несие бойынша барлық есептеме
кезеңінің басталуында шындыққа негізделген қарыз.
2) Шағын кәсіпкерлік бойынша несие бойынша есептеме кезеңінде несие
беру.
3) Барлық шағын кәсіпкерлік бойынша мерзімінен асқан ссуданың
есебінің төленуін қосқанда, есептеме кезеңіндегі несиелер
өтелді.
4) Шағын кәсіпкерлік бойынша есептеме кезеңінің соңындағы
мерзімінен өткенді қоса шындыққа негізделген борыш.
5) Курстық айырмашылық, барлығы.
6) Шағын кәсіпкерлік бойынша есептеме кезеңіндегі мерзімінен өткен
қарыз есебіне қатысты барлық сомалары.
Банктің таза қажеттілік сомасы - депозиттер бойынша алынған
несиелендірілу мен сома мөлшерінің әр түрлілігі.
Несиелендірілу сомасы – борышқордың төлебеген қарыздарының қалдығы.
Дүниежүзілік банктік статистикада несиелендіру көлемі елдің борышқорларының
төленбеген қарыздарының қалдығы, ол дүниежүзілік банктер есебінің негізінде
(несие алған банк резидентінің статусы бойынша), оған қоса банктер емес
мекемелерге дүниежүзілік банкілік несиелер (борышқордың резидент статусы
бойынша). Қарастырылған банкте абсолюттік көрсеткіштері қатысты деңгейінің
есебі негізінде статистикалық талдау қызметін бақылайды.
Банк балансының салыстырмалы көрсеткіштерінің жағдайы.
Бұл көрсеткіштер тобы банктің меншікті құралдарының
жеткіліктілігімен және олардың жұмысының сенімділігімен анықталады.
Оларға келесі көрсеткіштер жатады:
А) Активтер құрылымының көрсеткіштері мен банк балансының
міндеттемелерінің құрылымы.
Б) Меншік капиталының жеткіліктілік коэффициенті.
В) Бір қарызгерге жоғарғы жоғарғы мөлшердегі тәуекел деңгейі.
Г) Банк балансының өтімділік коэффициенті.
Д) Банк инвестициясының негізгі капиталы мен басқа да қаржылық емес
активтердің максималды мөлшерінің коэффициенті.
Ж) Капитал мультипликаторы.
З) Міндеттемелердің шектеу коэффициенті.
Е) Несиелерді депозиттермен және салымдармен қамтамасыздандыру
коэффициенті.
И) Активтер құрылымының көрсеткіштері мен банк балансының
міндеттемелерінің құрылымы.
Банк балансы активтерінің құрылымы оның өтімділігін бейнелейді, ал
міндеттемелер құрылымы банк потенциалын сипаттайды. Егер міндеттемелер
құрамында тездетілген депозиттер үлесі көбейсе, онда банк тәуекелділігі
өседі. Активтер құрылымы мерзім бойынша міндеттемелер құрылымына сәйкес
келуі қажет. Ал, банк өз активтерін тез жүзеге асырса немесе басқа
мекемелерден мықты несиелік көмек ретінде кепілдік алғанда ғана сәйкес
болмауы мүмкін.
Коммерциялық банктердің маңызды қызметтерін жүзеге асыру үшін Ұлттық
Банкте пруденциялық нормативтері құрылған.
Меншік капиталының жеткіліктілік коэффициенті 2 деңгеймен
есептеледі:
а) меншік капиталының I-ші деңгейдегі меншік капиталы - акциядағы
банк инвестициялары же субординирленген
қарыз
(1.1)
I-ші деңгейдегі жеткілік- =
тілік коэффициенті
Банктің барлық активтерінің сомасы
б) меншік капиталының Банктің барлық меншік капиталы
(1.2)
жеткіліктілік коэффициенті =
(Базель келісімі) активтер сомасы -
тәуекел бойынша барлық арнайы резервтер
Арнайы резервтер – бұл үмітсіз активтер мен күдікті жоғарылаған
тәуекел провизиялардың құрылымы + меншік капиталға қосылмайтын құрылымдық
жалпы резервтер сомасы және т.б. 1,25% артықтықтағы активтер .
Меншік капиталының жеткіліктілік коэффициенті 0,08 немесе 8% -тен
аз болмауы қажет.
Бір қарызгерге жоғарғы мөлшердегі тәуекел деңгейі .
Қарызгер болып кез-келген міндеттегі қарызы бар әрбір жеке және
заңды тұлға табылады:
1 қарызгердің жиынтық қарызы қарызгер міндеті бойынша
қамтамасыздандыру сомасы
(1.3)
1 қарызгерге жоғарғы
мөлшерлегі тәуекел деңгейі = Банктің
меншік капиталы
Қарызгер міндеті бойынша қамтамасыздандыру есебінде алынған банктің
депозитінде ақшалай қаражаттар, мемлекеттік бағалы қағаздар, монетерлы асыл
металдар мен ҚР Үкіметінің кепілдігі анықталған. Шындығында, 1 қарызгерге
ең жоғарғы тәуекел деңгейі банкпен негізгі қарым-қатынастағы қарызгерлер
үшін 0,1 немесе 1% ; ал банкпен негізгі байланыста жоқтары үшін 0,25 немесе
25% -тен аспауы қажет.
Банк балансының өтімділік коэффициенті.
Банк өтімділігі - бұл оның ағымдағы міндеттелген мерзімге дейін
төлеу мүмкіншілігі.
Қолма-қол ақша
активтерінің сомасы мен тез қолданбалы
активтер
(1.4)
Банк балансының ағым-
дағы өтімділік коэффициенті =
Міндеттемелер сомасы
Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті 0,2 немесе 20 % -тен аз
болмауы қажет.
Ағымдағы өтімділік коэффициентін есептегенде активтерге мыналар
кіреді:
а) қолма-қол ақшалай қаражаттар;
б) тез қолданбалы активтер, Ұлттық Банктің қаржыландыруына негізделген
мемлекеттік бағалы қағаздар, ҚР Ұлттық Банкіндегі овернайт несиелер;
Егер банк өзінің кредиторлары мен депозиттерінің алдында жеделдетілген
міндеттемелер иеленсе, онда есептелген ағымдағы өтімділік коэффициентінің
мәні мәні ережеге сай болған жағдайда да, ол орындалмаған өтімділік ережесі
ретінде бағаланады.
Банк өтімділігінің көмегімен ҚР Ұлттық Банкі II-ші деңгейлі банктердің
қаражаттар көлемін жүйелеу барысында барлық ақша базасын реттейді.
Банк инвестициясының негізгі капиталы мен басқа да қаржылық емес
активтердің максималды мөлшерінің коэффициенті.
Банк инвестициясы негізгі негізгі
капиталға деген инвестициялар сомасы мен басқа да
қаржылық емес активтер
(1.5)
Капиталы мен басқа да қаржылық
Емес активтер максималды мөлшерінің =
Коэффициенті
Банктің меншікті капиталы
Берілген коэффициенттің есептелген мәні 0,5 немесе 50% -тен аспауы
керек.
Банктің жиынтық балансы негізінде басқа да қатысты көрсеткіштерді
есептеуге мүмкіндік туады.
Банк капиталының мультипликаторы
Банк капиталының Банктің барлық активтері
Мультипликаторы = ________________________________
(1.6)
Банктің акционерлік
капиталы
Банктің міндеттемелерінің шектеу коэффициенті 2 жағдаймен
есептеледі.
а) міндеттемелердің Банк міндеттемелері
шектеу коэффициенті = ___________________________________ ________
(1.7)
Банктің меншік капиталы
б) міндеттемелерді шектеу талап еткенге дейінгі банк
міндеттемелері
коэффициенті =
___________________________________ __ (1.8)
Ұлттық
Банкте сақталған өтімді активтер мен ақшалар
Талап еткенге дейінгі міндеттемелер сомасы жиынтық баланс
бойынша басқа банктерден алынған депозиттер, салымдар, несиелер, ағымдағы
және есептелген шоттар сомасы ретінде анықталады.
Ұлттық Банкте сақталған ақшалай сомасы Ұлттық Банктің сақталу
қоры мен Ұлттық Банктің шоттарында қалған ақшалай сомаға тең болады.
Несиелерді депозиттермен және салымдармен қамтамасыздандару
коэффициенті
Несиелерді депозиттермен
салымдармен қамтамасыздандыру Банкке берілген несиелер
коэффициенті = ___________________________
(1.9)
Банк салымдары мен депозиттері
Бұл коэффициент анықты жағдайда банк тұрақтылығын
қарастырады. Оның мәні Жоғары болған сайын, көріксіз тәуекел жағдайында
банк төлем қабілеттілігі сенімірек болады.
Депозиттер мен салымдарды өтімді активтермен қамтамасыздандыру
коэффициенті
Депозиттер мен салымдарды
өтімді активтермен қамтамасыз- Банк депозиттері мен
салымдары
дандыру коэффициенті =
___________________________________ __ (1.10)
Ұлттық Банкте сақталған өтімді активтер мен
ақшалар
ҚР Ұлттық Банкі банктерге жеткіліктілік коэффициентін тәуекелділікке
қатысымен ескерілген түрде ұстап тұруын жүктейді.
31 желтоқсан көрсеткіштер бойынша 2008, 2009 жылдары капитал
жеткіліктілік көрсеткіші нормативтік минимумнан асып түскен.
"БЦК" АҚ-ның 2008, 2009 жылдары бұл көрсеткіштер нормадан төмен болып,
банк тұрақтылығын көрсетті:
б) Меншік капиталы- банктің барлық_меншік капиталы_
(1.11)
ның жеткіліктілік = тәуекел бойынша - арнайы
резервтер
коэффициенті барлық активтер
17605026 мын.тг.
Мкж(2008) = ___________________________ = 0,065 = 6,5 % 10%
272443035 мын. тг.
17668939 мын.тг.
Мкж(2009) = ____________________________= 0,071 = 7,1 % 10%
247617955 мын.тг.
Меншік капиталының мағынасы 2008 -2009 жылдар – 6,5 % - 7,1%, 10% кем
тұрған
Банк капиталының Банктің барлық активтері
мультипликаторы = ____________________________
(1.11)
Банктің акционерлік капиталы
278132994 мын.тг.
2008 жыл = ____________ = 15,8
17605026 мын.тг.
25330791 мын.тг.
2009 жыл = ____________ = 14,3
17688939 млн.тг.
Бұл қатысты көрсеткіш болып табылады. Көрсеткіш нәтижесі 15,8, 14,3
екендігін көрсетеді.
Банк инвестициясы негізгі капиталға деген
максималды мөлшерінің = инвестиция сомасы + қаржылық емес активтер
(1.13) коэффициенті Банктің
меншікті капиталы
1382190
2008 жыл = ___________ = 0,04 0,5
30363837
1109938
2009 жыл = __________ = 0,036 0,5
30706066
2008 ж.- 34 %, 2009 ж.- 50 % бұл көрсеткіштер берілген нормативтерден
+47 % 2007 жылда пайызға артық екендігін көрсетті, бұл қаржылық
активтерінің оң нәтижеде екендігі.
1 қарызгерге 1 қарызгердің жиынтық - қарызгер
міндеті бойынша
жоғарғы мөлшердегі = _ қарызы________________қамтамасыздан дыру соммасы
тәуекел деңгейі Банктің жиынтық капиталы
(1.14)
2379810 - 91
2008 жыл = _________________ = 5,2
452031
2814163 - 2271
2009 жыл = __________________ = 5,6
496512
3. Банктің қаржылық тұрақтылығын бағалау әдісі
Коммерциялық банктің ішкі жүйесі ретінде қаржылық жағдайын талдау -
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі атынан, тәуелсіз рейтингтік
агенттіктерді, потенциалды клиенттерді (салымшылар мен акционерлер) және
банктің ішкі және сыртқы аналитикалық қызметтері.
Екі тәсіл арасындағы көптеген оның шекараны жүргізу әр уақытта мүмкін
емес. Ақпараттың тек қана бастауы пайдаланылатындықтан (нақтылаудың түрлі
жақтары) жалпы мақсатпен жүргізіледі.
Жабық форманы қабылдаушы банктің нарықтық тұрақсыздығы мен күйзелісі
жалғасу барысында банктердің қаржылық жағдайын бағалау проблемасы, ерекше
маңызды нарықтың кез келген субъестілерінен (Ұлттық Банк көлеміндегі
банктер, Кәсіподақ пен мекеме) аудиторлық фирмалар, жергілікті және орталық
билік органдары, физикалық тұлға, банктердің қаржылық жағдайын талдау
барысындаменшікті мақсатын қуалайды. Бірақ та, барлық субъекттер үшін
талдаушының жалпы мақсаты банк сенімділігі деңгейі мен қызметінің
тиімділігімен анықталады.
Ақпаратқа талдау жүргізу үшін келесі жолдар классификацияланады.
Қаржылық есептеу: баланстың ІІ-ші қатары бойынша есебі, жалпы қаржылық
есептеме, айнымалы мәлімет тізімі, міндетті нормативтер есебі, басқа да
қаржылық есептемелер формасы.
Қаржылық және құрылтай құжаттар: құрылтай келісімшарт, банк жарғысы,
банк акционерлерінің тізімі, лицензия, аудиторлық қорытындыларды, жылдық
есептеулер, баланстар.
СМИ-ге ақпараттар: банктік рейтингтер, банк тұрғысының аналитикалық
және іс мақалалары, банктік қарыздың баға белгіленуі.
Үшінші жақтан алынған ақпараттар - мамандандырылған агенттер
қорытындысы, таныс мамандардың пікірі, банк клиенттерінің шақырылуы.
Ішкі және сыртқы талдауда оның күшті де, әлсіз жақтарын қарастыра
отырып, көбіне көп ақпарат көзі болып табылатын банк балансына тоқтай
кеткен жөн. Әрине сөзсіз, кез келген банктің қаржылық жағдайына талдау
жүргізген кезде негізгі ақпарат болып, оның қаржылық есептемесі табылады.
Әсіресе, әрбір несиелік мекемелердің айналым ведомосі немесе II-ші
топтағы шоттар бойынша (егер оларды пайдалануға мүмкіндік болса), бұл
есептемелерде ақпараттың көп мөлшері болғағдықтан сапалы бағалауға болады.
Және де олао кез келген мерзімге қойылып, жағдайды барынша шапшаң бейнелеп
қарастырады. Бірақ та, талдауда жүргізе отырып, баланстық шектеулер
қатарына тәуелді екенін ұмытпаған жөн.
Онда, сонымен бірге банктің қаржылық жағдайын бағалауша есептелген
коэффициенттер шешімі валюта балансына байланысты жинақтаушы, транзитті
және реттеуші шоттар болып қала береді. Үнемі өзгеріп отыратын банк
жағдайының алдыңғы көресеткіштер қатары сыпайы түрде қарастырылмауы мүмкін.
Есептемеге қатысушы шоттар жағдайы талдау кезіндегі арнайы уақытта өзгеріп
кетуі мүмкін.
Пайдаланып отырған шоттар жоспары банктің несиелік портфелін төлем
мерзіміне дейін бағалауға мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде, төлем мерзіміне
дейінгі тартылған және орналастырған қаражаттарды қалай жұмсалу керек
екенін түсіну қиын болады. Сонымен бірге, төлеу көлемі ұлғайған несие
міндеттемелерін жабудан түскен қаражаттар өтімділігіндегі тәуекелділікті
анықтауға мүмкіндік болмайды. Бұл шарттарды орындамау банктің августік
күйзелісінің бір түрткісі болды.
Нақты несие портфелінің сапасын бағалау мүмкінсіздігі жеделтілген және
күйзелістегі несиелердің нақты деңгейі болып табылады.
Баланс қаржылық операцияларды жүргізу кезінде оның жиынтығын
тіркейді. Сондықтан, соның негізінде жүргізілген талдау сол мезгілдегі
банктің қаржылық жағдайын талдайды. Балансты құрған күннен бастап уақыт
өткен сайын, алынған шешімдерге жүргізілген талдау банктің нақты
жағдайынан сондай мөлшерде айырмашылығы болады.
Бір күнге құрылған баланс банк жұмысының кішкене бөлшегі болып
есептеледі. Талдау нәтижесі толық бейнеленуі банктің бүгінгі күнгі қаржылық
жағдайы серпінде талдану жүргізілуі қажет.
Қаржылық есептеменің талдау нәтижелерін есептемеде бейнеленбеген
факторлардан үзінді ретінде қарастырылмауы қажет (қаржылық нарық жағдайы,
экономика жағдайы, саяси жағдайлар және т.б.).
Әділ талдау сыпайы саналған шектік көрсеткіштер мәнін пайдаланбаған
жағдайда мүмкін емес. Үнемі өзгеріп отырушы жұмыс талабы қаржылық нарықта
шектік көрсеткіштер мәнінің сыпайы сыпайылығын қажет етеді. Ал басқа
жағдайда банктің қаржылық жағдайын қате бағалау мүмкіндігі өсіп отырады.
Банктің нақты бағалау активтері оның негізгі қаражаттарын
қоспағанда үлкен күйзелісті құрайды. Бұл активтердің негізгі қателігі
баланстық бағалаудың сәйкессіздігінен және талдау жүргізу кезіндегі нақты
бағалылығы инфляцияға, нарықтағы коньюктураға, қайта бағалау, есепте
пайдаланған әдістерге және т.б. байланысты болады. Мысалы, дөңгеленген
соммада бағаланған банкке қарасты ғимаратқа сатып алушыны тіпті де таппауы
немесе тауарға аз мөлшерде соммаға ұсыныс болуы мүмкін.
Қазіргі кездегі қолданылып жүрген шоттар жоспары шаруашылық
жүйесінің басқа түріне құрылған. Сондықтан, соңғы жылдары оған көптеген
өзгерістер енгшізілген. Бұл жағдайлар баланстық құрылым кезінде алдағы
талдауға қажетті көптген қиындықтарға (мақаладағы біркелкі экономикалық
мазмұндағы шоттарды топтастыру) әкеп соғады.
Банктің даму болашағын бағалау үшін тек қаржылық есептеме
негізінде сапалы болжам жүргізу мүмкін емес; тұрақты бағалануы жоқ
талданған ақпараттар қажет етіледі. Олардың ішінде өзінде жүріп жатқан
құрылымдық және басқа да өзгерістер жұмыстары, нарық сегменті жұмыстары
шарттарының өзгерістері , саясм және жалпы эконмикалық өзгерістер де бар.
Банк балансы (есептелген нормативтермен бірге есептеме күніне)
көбінесе, ішкі қаржылық талдау жүргізуге қызмет етуші жалғыз қаржылық құжат
болып қала береді:
- Рейтингтік мекемелердің көзқарасына қарағанда қарым-қатынас
серіктестері (тілші-банктер, салымшы-клиенттер, акционерлер,
жарнамалар және т.б.) анықталған жетіспеушіліктерге қрамастан,
коммерциялық банк балансы ішкі анализді жүргізеді (толығырақ Ішкі
қаржылық талдау бөлімшесінде):
- Коммерциялық заңдастырылған ретпен жылдық бухгалтерлік баланстың
берілгендерін, пайда шоттары мен зияндарын жариялауға міндетті;
- Коммерциялық банктің баланстық берілгендері Ұлттық Банктің негізгі
ақша-несиелік саясатты өндіруге бағытталған негізгі көзі болып
табылады;
- Балансты талдау кезінде банк қызметін мамандыру, өтімділік, түсімділік
жағдайы, арнайы банк операцияларын тәуекелдендіру жағдайы анықталады;
- Коммерциялық банк өтімділігін талдауда баланстың орны өте бөлек,
өйткені кез келген талдауды баланстық талдау деп атамайды;
- Банк балансы коммерциялық банктердің ресурстар жағдайын, пайдалану
бағыты мен құрылу кезін және талданған кезеңдегі банк қызметінің
қаржылық нәтижелерін ақша түрінде өрнектейді;
- Баланстық талдау меншік қаражаттарының болуын, ресурстар құрылымының
өзгеруін, активтер серпіні мен құрамын және т.б. анықтайды;
- Көптеген баланстарды талдауда 4-6 ай аралығында қосымша маңызды
ақпарат болып табылатын банктің қаржылық жағдайының өзгеруін көруге
болады.
"БЦК" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін берілген
деңгейдегі коэффициенттермен анықталған экономикалық ережелер қатарымен
бекітеді:
1. Капитал жеткіліктілігінеің ережесі.
2. Несиелік мекемелердегі баланс өтімділігінің ережелері.
3. Ресурстарды тарту және орналастыру саласында шектеусіз ірі тәуекел
ережелері.
Экономикалық ережелер арқылы, біріншіден, несиелік мекемелердің
меншік капиталының абсолютті және қатысты деңгейі, екіншіден, баланс
өтімділігі, үшіншіден, несиелік мекемелердің активті және пассивті
операцияларының диверсификациясы, төртіншіден, банк жүйесінің толықтай
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыздандыру әрбір несиелік мекемелердің
орталықтанған қорларын құруды реттейді.
Көрсетілген экономикалық ережелерді сақтау үшін несие мекемелерінде
талдау және бақылау жүйесі құрылады. Бұл жұмыспен арнайы талдау әдістерін
қолданушы аналитиктер тобы айналысады.
Экономикалық ережелерді талдау келесі бағыттар бойынша жүзеге
асады:
- нақтылы көрсеткіштер нәтижесін ережемен салыстыру;
- талданған көрсеткіштер өзгерістерін қарастыру;
- көрсеткіштерге септігін тигізуші факторлардың пайда болуы.
Талдаудың бірінші тарауында, шегіне жеткен мәнімен салғастырғанда
экономикалық нормативтердің нақтылы мәнін анықтаушы кесте құруға келеді.
1 сүлбе - Экономикалық ережелер түрлері және олардың коммерциялық
банктерде талдаудың орындалуын басқару
Екінші тарауда, әр көрсеткіштің номативтер деңгейінің сәйкестігін
тексереді.
Н1 көрсеткіші – бұл меншік капиталы мен активтерінің тәуекелділік
есебіне байланысты, оның жеке топтарына қатынасын білдіреді. Мұндай
капитал жеткіліктілігін бағалау әдісі дүниежүзілік тәжірибеде кеңінен
қолданылады. Н1 көрсеткіші келесі формула бойынша анықталады:
Н1 = К А
(1.15)
Мұндағы: К – меншік капиталы;
Ар – тәуекелділік есебімен қарастырылған банк
активтері.
Меншік капиталын есептеу әдісі №1 Инструкция шыққаннан бастап
көптеген өзгерістерге соқтықты. Меншік капиталын есептеуде жарғылық
қорлары, арнайы қорлар мен түсімдер және ағымдағы кезеңдегі пайда да қоса
кіреді. Кейін бөлек қарастырылатын болады. Акционерлік қоғамдарда бағалы
қағаздарды иеленуші банктің меншік капиталының сомасы ұлғая бастады. Кейін,
меншік капиталының мөлшері валюталық құндылықтың қайта бағалауына
үміттенді.
№ 1 Инструкция бойынша көптеген өзгерулер есебінен меншік капиталын
есептеу келесідей әдістерге бөлінді: төленген жарғылық капитал –
акционерлерден сатылып алынған жеке акциялар + орталықтандырылған резервтік
қор + арнайы қорлар + валюталық құндылықтарды қайта бағалау +
экономикалық айналым қорларының құралдары + өткен жылдағы пайда + ағымдағы
жыл пайдасы – ағымдағы жыл пайдаларын пайдалану + ағымдағы кезең пайдалары
– ағымдағы жыл шығындары – дебиторларды жұиылдыру. Осы топтар активтердің
қатысты мөлшеріне сәйкес бөлініп қарастырылатын тәукелділіктің жиынтық
соммасымен Н1, әсіресе Ар көрсеткішімен анықталады.
Банктің капитал жеткіліктілігін бағалауда Н1 коэффициенті 0,04-тен
кем болмауы керек.
Егер банкте активтер тәуекелділігі көбейсе, онда Н1 көрсеткішінің
нормативтік мәні сақталуы үшін, банк меншік капиталының абсолютті мөлшерін
немесе жарғылық қордың мөлшерін жоғарылатуы қажет.1
Н1 көрсеткішінң әр түрлілігі Н2 және Н2.1 көрсеткіштері болып
табылады.
Н2 және Н2.1 көрсеткіштері – бұл банктің меншік капиталы мен
активтерінің жоғары тәуекелділікпен қатынасы. Олардың есептеу формуласы
келесідей:
Н2 = К А пр (1.16)
Мұндағы: Апр – тәуекелділік есебімен өлшенген, ұлғайған тәуекелділік
активтері (3-6 топтар);
Н2.1 = К А пр (1.17)
Мұндағы: Апр – тәуекелділік есебімен өлшенген, ұлғайған тәуекелділік
активтері (4-6 топтар).
Н2.1 нормативінің ең төменгі мәні 0,15 мөлшерінде құрылды. 1995
жылдан бастап Н1 және Н2 көрсеткіштері істен шығарылды.
Кесте 1 - Тәуекелділік деңгейіне байланысты банк активтерінің бөлінуі
Активтер тобы Тәуекелділік коэффициенттері, %
Бірінші топ
Касса және оған теңестірілген 0,5
қорлар 0,0
Корреспонденттік шоттағы қорлар 0,0
Резервтік шоттағы қорлар
Екінші топ 10
Елдің бағалы қағаздары 15
Елде кепілдендірілген қарыздар 20
Жергілікті органдар билігіндегі
бағалы қағаздар 25
Мемлекеттік капитал салымдарын 25
қаржыландыру 25
Ғимараттар мен басқа да негізгі
қорлар 30
Үшінші топ 50
Басқа банктерге несиелер
Қысқа мерзімді қарыздар (1 жыл
мерзімге берілген банк несиелері )
Факторингтік операциялар 50
Төртінші топ
Ұзақ мерзімді қарыздар (1 жылдан
жоғары мерзімге дейін берілген банк60
несиелері)
Лизингтік операциялар 70
Бесінші топ
Банкпен иеленген акционерлік 80
қоғамдар мен кәсіпорындардың бағалы
қағаздары
Банкпен иеленген қатынасудың басқа 100
да ережелері
Алтыншы топ
Қарыз бойынша жеделдетілген
қарызгерлік
Банк міндеттемелерінің деңгейін бақылаушы екінші топтағы көрсеткіш
Н3 көрсеткішімен анықталады. Ол банк капиталы мен оның міндеттемелері
арасындағы қатынасты білдіреді:
Н3 = К О (1.18)
Мұндағы: К – банктің меншік капиталы;
О – банк міндеттемелері.
Банк міндеттемелеріне ағымдағы және есептеме шотындағы қаражаттар
қалдығы, жеделдетілген депозиттер, Лоро шотының халық салымындағы
қалдығы, банкаралық алынған несиелер және т.б. жатады.
Н4 көрсеткіші – ағымдағы, есептеме шоттарындағы қаражаттар қалдығы,
салымдар мен жеделтілген депозиттер және берілген несиелер соммасы
арасындағы қатынасты анықтайды:
Н4 = Кр С (1.19)
Мұндағы: Кр – банк қарызгерлерінің қарыздар қалдығы;
С – салымдар мен жеделдетілген депозиттер және
есептеме мен ағымдағы шоттардағы қаражаттар қалдығы.
Н5 көрсеткіші – банктің өтімді активтері мен есептеу және ағымдағы
шоттардағы қаражаттар қалдығы, салымдар мен жеделдетілген депозиттер
соммалары арасындағы қатынасты білдіреді.
Н5 = ЛА С
(1.20)
Мұндағы: ЛА – банктің өтімді активтері;
С – салымдар мен жеделдетілген депозиттер және есептеме мен ағымдағы
шоттардағы қаражаттар қалдығы.
Н6 көрсеткіші – барлық банк активтерінің жалпы соммасы мен өтімді
активтер соммасы арасындағы қатынасты білдіреді. Ол келесідей формула
бойынша анықталады:
Н6 = ЛА А
(1.21)
Мұндағы: ЛА – банктің өтімді активтері;
А – банк активтерінің жалпы соммасы.
Н7 көрсеткіші – ағымдағы немесе қысқа мерзімді өтімділіктер
көрсеткішіне ие болды. Бұл коэффициент банктің 30 күн мерзімге дейінгі
міндеттемелер соммасы мен өтімді активтер соммасы арасындағы қатынасты
анықтайды. Н7 көрсеткіші мына формула бойынша есептеледі:
Н7 = ЛА ОВ (1.22)
Мұндағы: ЛА – банктің өтімді активтері;
ОВ – 30 күн мерзімге дейінгі міндеттемелер бойынша банк
міндеттемелері.
Бұл міндеттемелерге мыналар кіреді: ағымдағы және есептеме
шоттарындағы қаражаттар қалдығы, 30 күн мерзімге дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банктің қаржылық тұрақтылығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығының негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Банктің қаржылық тұрақтылығын бағалау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 19
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ("БЦК" АҚ-ның
мысалында)
2.1 "БЦК" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын аналитикалық талдау ... ... ... .33
2.2 Рейтингтік бағалауды пайдаланып "БЦК" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .43
2.3 "БЦК" АҚ-ның ішкі қаржылық жағдайларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... 48
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ШЕТЕЛДІК ЖЕТІСТІГІ
3.1 Коммерциялық банктерде қаржылық жағдайды бағалаудың шетелдік
әдістердің
жетіспеушілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..53
3.2 CAMEL рейтингтік жүйесі және коммерциялық банктің қаржылық
тұрақтылығын жақсартудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРІ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет
көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған
(міне, осында коммерциялық банк деген атауға ие болды). Бірақ,
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де
салаларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген
сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түріне қызмет
көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болды.
Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен
қызмет көрсететін кредиттік мекемелердің тобын білдіреді. Бүгінгі
коммерциялық банктер өз кленттеріне 200-ге жуық әралуан өнімдер мен қызмет
көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз
клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзін де пайдалы жұмыс жасауға
септігін тигізеді. Бір операциялардан болған зиян, екінші бір
операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған
барлық елдердің коммерциялық банктері кредит жүйесінің негізгі операциялық
буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-кредит нарығының
жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады. Депозиттік-
қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы
делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі.
Банктер-нарықтық құрылымдар жүйесінің орталық бөлімшелерінің бірі,
олардың қызметінің дамуы-нарықтық механизмін нақты құруға қажетті жағдай
болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы банктер мемлекеттік ұйым болып табылады және
экономиканың мәнсіз бөлігі ретінде қызмет атқарады. Нәтижесінде банк ісін
ұйымдастыру Ресей банктерінің дәстүрін және тәжірибесін жоғалтты. Бүгінгі
таңдағы мақсат, нарықтық экономиканы құра отырып, біз банк ісін ұйымдастыра
отырып әлемдік деңгейге шығуымыз қажет.
Банктер нарықтық құрылымдар жүйесінің орталық бөлімшелерінің бірі, олардың
қызметінің дамуы нарықтық механизмін нақты құруға жағдай болып табылады.
Сонымен қатар, банктер өндірістің материалдық және материалдық емес
сфераларының даму бағыттары қоғамның бір этаптан басқа этапқа көшу
қозғалысын реттейді. Банктер арқылы эканомиканың әр түрлі салаларынан
капиталдың көбеюі жүзеге асып, өндірістің үдерісі үздіксіз дамиды. Екінші
деңгейлі банктердің қызметінің дамуы мен жетілдірілуі Қазақстан
экканомикасына үлкен септігін тигізеді.
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдау – енді пайда болып
келе жатқан мәселелерді қаржылық тұрақсыздыққа ұшырауға дейін айқындау.
Бұндай мәселелерді айқындау банктердің қаржылық есеп беруінен және осы
мәселеге қатысты басқа да ақпараттардан (басқару сапасы туралы, сыртқы
аудиттің сапасы мен аудиторлардың есеп беруінің мазмұны туралы ақпараттар).
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы - менеджментпен басқару
деңгейі мен қызметтің тиімділігі, баланс өтімділігі, активтер сапасы мен
капитал жеткіліктілігімен сипатталады.
Жабық формаларды дер кезінде жәңе білуші банк жеңісі мен нарық
тұрақтылығының жалғасуы барысында сенімділікті күн өскен сайын туындату
ерекше күшеюде. Сондықтан, банктың қазіргі және бұрынғы жағдайын дұрыс
бағалай отырып, банк жүйесін ашық жарқын және болжаулы ету қажет. Банктың
қаржылық жағдайын талдау тәжірибесінде банк қызметін реттейтін мемлекеттік
органдар (Ұлттық банк түрінде). Тексеру топтары мен рейтингтік агенттіктер
жүйесінде өз қызметін жүргізіп отырады.
Ал, банкте күйзеліс жағдайы туындаған кезеңде, ақпарат ваккуумімен
күрделенеді. Кей жағдайда, кез келген пайда болған ақпарат бүгінгі күні
күдік туғызып, қайта тексеруді талап етеді. Жүргізілген талдау шешімдері
банктің қызметті тұтынушылардан банктік проблемаларды туындатпайтындай сақ
болуды талап етеді. Банктің несие бөлімшелерінің өзі кейінгі кездегі
(мүмкіндігінше, тиімді) объективті және сенімді жағдайды талдау жағдайларын
қажет етіп отыр. Коммерциялық банктің басқару тиімділігі өз қызметкерлігін
білікті пайдалану мүмкінділігімен анықталады. Толық деңгейде шапшаң
ақпаратты керек етпей, басқа банктермен теңесу мүмкіндігінсіз мемлекеттік
экономикалық мақсаттарға жетуді көздейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - коммерциялық банктердің қаржылық
жағдайын талдау әдісінің дәл өнімділігі емес, берілген талдауды жүргізу
мүмкіншілігін дәлелдеу әрекеті. Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын
талдау құралдарын бүгінгі күнге жеткізіп, Қазақстан қызметіндегі
жетіспеушіліктерін шетелдік тәжірибелерден мысал келтіру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мәні:
1. Банк баланстарын талдау.
2. Баланс өтімділігінің салыстырмалы талдауын жасау.
3. Пруденциалдық нормативтердің орындалуын қарастыру.
4. Банктің сенімділігін талдауды жүргізу.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде - банктің қаржылық
тұрақтылығын талдаудың теориялық аспекттері қарастырылады. Оның ішінде,
қаржылық тұрақтылықтың экономикалық мәні, негізгі көрсеткіштері, бағалау
әдістері толығымен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде – коммерциялық банктердің
қаржылық жағдайы, "БЦК" АҚ-ның мысалға ала отырылып, қаржылық жағдайы
қарастырылған. Банк қызметінің қаржылық жағдайын талдау, көрсеткіштерін
есептеу, талдау жасау арқылы көрсетіледі.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде – коммерциялық банктердің
қаржылық жағдайларының шетелдік жетістігі мен банктің болашаққа қойған
стратегиялық бағыттары қарастырылады.
I БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктің қаржылық тұрақтылығының экономикалық мәні
Қазақстан Республикасының банк жүйесін дамытуда 1995 жылдың қаңтар
айынан бастап, банк жүйесінің сенімділігін арттыру негізімен банк
жүйесінің сапалы бірігіп қол жұмсауы басталды. Банктердің қол жұмсауы
Ұлттық Банктің талаптарын орындау мен банкаралық бәсекелердің күшеюі
барысында жүргізілді. Ұлттық Банктің негізгі тапсырмасы болып барлық
коммерциялық банктердің қызметі мен дүниежүзілік стандартқа
жақындастырылған топтар құрылымының (10-15 банктер) сапасын жақсарту
табылады.
Республиканың жарғылық қоры бойынша ең ірі банктер болып есептелетін
көптеген банктер тіркелді. Оның ішінде, 25-і басты валюталық лицензияны
иеленді. Олардың 8-інің жарғылық қоры 5 млн. доллар және одан жоғары
сомманы иеленді.
Ұлттық Банк пруденциялық нормативтер механизмін кеңінен қолданды.
Қазіргі кезде Ұлттық Банк коммерциялық банктерді бақылайды және келесідей
нормативтерді орындауын талап етеді:
- Минималды жарғылық қор;
- Капитал жеткіліктілігі;
- 1 қарызгерге ең жоғарғы тәуекелділік;
- Өтімділік коэффициенті;
- Резервтік қажеттіліктер;
- Валюталық позиция;
- Негізгі құралдарды иеленудегі қаражаттардың жеткіліктілігі.
Нормативтерді орындау мен орындамау банк қызметтерін бағалаудағы
маңызды критерий болып табылады. Банктік операцияларды жүргізу барысында
нормативттік талаптарды орындамағаны үшін 80 банк лицензиясынан айырылды.
Экономикалық тұрғыдан қарағанда банк сенімділігінің түсінігінде
қаржылық тұрақтылық теңгерімінің мәні қарастырылады.
Банк сенімділігі болып оның барлық жағдайдағы өзіне алынған
міндеттемелерді нарықта кідіріссіз өтеу мүмкіншілігі түсіндіріледі,
сенімділік банктің қызметте тұрақтылығымен баланстағы өтімділігімен
сипатталады.
Коммерциялық банктің төлем қабілеттілігі болып банктің қаржылық
міндеттемелерін алдағы төлеу мерзімімен байланысты өз уақытында төлеп
отыруы түсіндіріледі.
Банк өтімділігі негізінде оның ұзақ және орта мерзімді жарық
көрінісінің қызметіндегі тұрақтылығы түсіндіріледі. Ол актив сапасымен,
капитал жеткіліктілігі мен және қызметтің тиімділігімен бағаланады.Мұндай
түсінікте банк тұрақтылығы салымшылардың жинақтарының айқындылығымен заңды
тұлғалардың айналым капиталы, акционерлер капиталы, банк жүйесінің
шығындарымен байланысты сенімділігімен ассоцициаланады. Банк қызметі
сенімділігінің түсінігімен жоғарыланады.
Э. Рид пен Р. Коттер көзқарасымен бірге пайда болған қадағалаушы
басқаруында Қазақстан банктерінің сенімдігі капиталдық К.1 және К.2
жеткіліктілігі коэффицентімен бағаланады. 2002 жылдан бері аз мөлшерде
жоғарылаған. Сенімділік түсінігі банкке пайда түсірумен және қаржылық
жағдайымен байланысты.
Ұлттық банк мемлекеттік басқару жүйесі ретінде банк саласындағы
өзгерістерге керекті бағыттарды қолдануға күш салды. Клиенттерді
міндеттемелермен қанағаттандыру мүмкіншілігі кез келген уақытта бәсеке
күресіндегі мәнсіз фактор болып табылады.
Қаржылық нарықтағы жағдай коммерциялық банктердің төлеу
мүмкінсіздігі, анықты капиталдың дамуы үшін ұзақ мерзімді несиелерді беру
кәсіпорынның төлемқабілеттілігіне байланысты өнеркәсіптің алдағы уақытта
күйреуіне әкеліп соғады. Коммерциялық банктердің күйреуі барысында ұлғайған
тәуекелділікпен жұмыс жасайды. Мұны банк күйзелісіндегі мынадай жағдайлар
куәландырады:
- банк капиталына қатысушы сәтсіз сапарлар;
- нашар несиелердің берілуінен;
- жоғарғы басқару қатарындағы коррупция;
- активтерден айырылу тәуекелділігін уақытында мойындап білмейтін
мамандырылмаған басшылық;
- банктік тоқталымдардың өсуі;
- сұранысқа мүмкіншіліктің жоғарылауы;
- қаржылық нарықтағы банк клиенттері туралы ақпараттарды сапасыз талдау.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің жалпы
әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайын құру барысында банк күйзелісін
жоғарылатушы қаржылық нарық тұрақсыздығына әкеліп соқты. ҚР-ның қаржылық
нарық соңғы ақпараты Дүниежүзілік банктер мамандарының дұрыс қорытындысын
куәландырып отыр. ҚР-сы қаржылық компаниялармен тікелей қарым-қатынаста
бола отырып, олардың қорытындысынша 2 жағдайға: өтімділік пен активтер
жүйесіне соқтығысты.
Осылайша, сенімділікті жоғарылату мақсатындағы жоғарыдағы банк
жүйесін дамыту тенденциялары өтімділікті басқару мен төлемқабілеттілікті
ұлғайтуды күннен-күнге көздеп отыр.
Банк сенімдігі әр түрлі көптеген факторларға байланысты оларды ішкі
және сыртқы (экзогенді және эндогенді) деп бөлуге болады:
Сыртқы факторларға - банктегі ішкі орта жағдайларына қамтамасыз
етілген факторлар жатады. Яғни, ұлттық және дүниежүзілік экономиканың қаржы
нарығындағы жағдайын, елдегі саяси жағдай және форс-мажорлық
міндеттемелерді анықтайтын факторлар.
Егер ішкі орта қызметі тұрақты болса, онда банк жағдайы сыртқы
(эндогенді) жағдаймен анықталады.
Ішкі факторларға - мамандандырылған персоналдар деңгейімен
қамтамасыз етілген, соның ішінде жоғарғы және банк операцияларына
жүргізілетін бақылау деңгейі, банк стратегиясы, жеке капиталмен
қамтамасыздандырылған, ішкі саяси банк факторлары жатады.
Банк қызметіндегі тәуекелділік барысында өз ресурстарының бөлігінен
айырылу қаупі, пайда түспеуі немесе қаржылық операциялар жүргізу
нәтижесінде қосымша шығындардың туындауы түсіндіріледі. Тәуекелділік шынайы
жаңалықтар туындаудағы болжаумен сәйкессіздіктен пайда болады.
Тәуекелділікті факторларға жүйелеу өте күрделі. Олардың пайда
болуына әр түрлі жиынтық қызметтерінің сыртқы және ішкі факторларға әсер
етеді. Тәуекелділік өсуі, өтімді ақша ресурстарын жүйелі қамту
мүмкінсіздігі пайда болды. Жоспарлаудағы қателіктер, несие портфелінің
төмен деңгейі (несиеге берілген үлестердің көп бөлігінің қайтарылмау
қаупі). Келтірілген факторлар көптеген келесіден банк тәуекелділіктерінің
туындауына әкеледі:
1. Өтімділік тәуекелділігі
2. Процент тәуекелділігі
3. Несие тәуекелділігі
4. Нарық тәуекелділігі
5. Саяси тәуекелділігі
6. Валюта тәуекелділігі
7. Нарық конъюнктурасының өзгеру тәуекелділігі
8. Ел тәуекелділігі
9. Форс-мажорлық міндеттемелер тәуекелділігі
Өтімділік тәуекелділігі – бұл банктің өз активтеріне тез ақша
формасына айналдыру мүмкіндігімен айырылумен байланысты.
Пайыз тәуекелділігі – банктің нарықтағы пайыз мөлшемдегі
тұрақсыздығымен байланысты. Нарықта құлдырау мөлшері болса, үлестіру төмен
пайыздық мөлшерде жүргізіледі. Банктің тартылған қражататының мөлшері
өзгермейді . Бірақ, банк тартылған қаражаттарды жоғарғы көлемді пайыз
мөлшерінде төлеуіне байланысты зиян шегеді.
Несие тәуекелділігі – банкке қарыз берушінің қаржылық
міндеттемелерді орындамау мүмкіндіктерімен байланысты, қарызын қайтармау.
Нарық тәуекелділігі – бағаның құнсыздануымен байланысты.
Нәтижесінде, қарыз проценттердің тұрақсыздануы, эмитент-компаниялардың
қаржылық жағдайымен, табыстылықтың өзгеруі және де ақшаның инфелециялық
құнсыздануы.
Саяси тәуекелділік - елдегі саяси жағдайлардың алдын-ала
пайымданған және тұрақтылығымен , саяси күштердің қарама-қарсылық
деңгейімен, елдің даму бағыты мен приоритеттің кілт өзгеру мүмкіншілігімен,
контрогент елдер мен Ресей банктері клиенттерінің қарым-қатынасымен
анықталады.
Валюта тәуекелділігі - банктің валюталық операцияларын жүргізу
кездерінде туындайды және нәтижесінде валюта курсының сөз жоқ
тұрақсыздығына әкелетін ақшадан айырылу мүмкіндігімен байланысты.
Нарық конъюктурасының өзгеру тәуекелділігі - қаржы қорындағы
бөлек сегменттердің жағдайсыз өзгеруі мен кілт туындауынан пайда болады.
Егер банк бір жақты маманданған болса және тек берілген нарықта қызмет
ететін болса, онда мұндай жағдай банктің сенімділігіне айқын зиян
келтіреді. Универсалды банктерге бөлек нарықтан айырылу кішігірім соққы
болып тиеді, бірақ оның жұмыстағы жаңылысу дәлелі болуы да мүмкін.
Ел тәуекелділігі - контрогент- елдер мен елдің клиенттерінің
экономикалық саяси тұрақтылығына, аталған банкпен жұмыс жасайтын
экспортшылар мен импортшыларға байланысты.
Форс-мажорлық міндеттемелер тәуекелділігі - төтенше және
мүмкіншіліксіз жағдайлар туындау нәтижесінде (мысалы: стихиялы апат; соғыс,
эмбарго, валюталық кіріске шек қою, ереуілдер және т.б.) жеңуге болмайтын
міндеттемелер түсіміне байланысты болады. Оны Жұмысқа байланысты
байланыспен интегралды және Дүниежүзілік елдері тәуекелділігі бойынша жеке
ұпайды бағалау -деп таблицасы бойынша Euronomy журналымен анықталады.
Жеке бағаның бірі болып форс-мажорлық мүмкіндіктерден туындау мүмкіндігінің
көрсеткіші табылады (сонда экономика тиімділігімен саяси тәуекелділігі
көрсеткіші жүргізіледі).
Банк сенімділігі - банк қандай тәуекелділігіне және оны банк қалай
басқаратындығымен анықталады. Тәуекелділікті басқарудың негізгі әдістеріне
өлшенген тәуекелділік принциптерін пайдалануды жатқызуға болады; банк
клиенттерінің қаржылық жағдайын жүйелі түрде талдау мен оның
несиеқабілеттілігі мен төлемқабілеттілігі тәуекелділіктерінің бөліну
принциптерін пайдалану, несиелерді қайта қаржыландырудың жүзеге асуы;
диверсификация саясаттылық жүргізуі (ұсақ сомада несиелерді кең көлемде
қайта қалыптастыру және оларды жалпы мөлшерлі банк операциясының сақтауымен
клиенттердің көп бөлігін жеткізу; несиелер мен депозиттерді сақтандыру;
кепілділікті пайдалану; шынайы персоналдар мен жорамал кепілділікті
пайдалану; валюталық шарттарды хеджерлеу; жүргізілген операциялардың
спектрін ұлғайту , диверсификация қызметі) .
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы - менеджментпен басқару
деңгейі мен қызметтің тиімділігі, баланс өтімділігі, активтер сапасы мен
капитал жеткіліктілігімен сипатталады.
Коммерциялық банктердің капиталы (меншік құралдары) күнделікті
жағдайда көптеген маңызды функциялар мен банк өміршеңдігінің ұзақ мерзімді
қамтамасыздандырылуын орындайды:
Біріншіден, капитал банкротқа ұшыраудан қорғау үшін қызмет етеді.
Болған қиындықты шешкенге дейін шығындардың орнын толтырып отырады.
Екіншіден, капитал банк құрылымы мен мекемесінде депозиттің
жеткілікті тартылған мөлшерін құрылу мүмкіншілігімен байланысты, жаңа
банкке ашылғанға дейін де жаңа құралдар қажет болады.
Үшіншіден, капитал банк клиенттерінің сенімін қолдайды және несие
алушыларды олардың қаржылық күшіне сендіреді.
Төртіншіден, капитал құрал-жабдықтарды сатып алу мен жаңа
бағдарламаларды орындау сияқты жаңа қызметтерді ұйымдастыру қызметімен
айналысады. Банк өсу кезеңінде банк дамуы (соның ішінде филиалдар
құрылумен) мен жаңа қызметтермен қамтамасыз етумен байланысты тәуекелден
қорғау үшін және қолдау үшін қосымша капиталдарды қажет етеді. Капитал банк
қызметінің бақыланушы көрсеткіштерімен анықталатын реттеу органдарының
ережелері құрылуы барысында негізгі қызмет етеді.
Банктің меншік құралдарының негізі болып жарғылық қор табылады.
Қаржылық нарық коммерциялық банктен оның үнемі өнім өндіруін талап етеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің де саясаты – осы бағытта. Ұлттық
Банк соңғы уақытта қайта ашылған банктерге минималды капитал мөлшерін
бірнеше рет өзгертті. Коммерциялық банктердің меншік капиталын 2004 жылдағы
Дүниежүзілік 5 млн. экюдан кем емес деңгейге көбейту нәтижесінде тенге
курсының өзгеруі – жарғылық қордың минималды мөлшерін тоқсан сайынғы қайта
есептеп құрылуы жүргізілді.
Банк капиталының мүлкін мөлшерін анықтауда, біріншіден реттелген
органдармен құрылған оның капиталы мен нормативтерінің минималды жіберілген
мөлшерін қосу керек. Бұларды есептеуде банктің меншікті капиталының мөлшері
қолданылады. Банк капиталы оның тәуекел активтерінің сомасына қатынасымен
анықталатын осындай нормативтердің бірі банк капиталының жеткілік
нормативтерінің негізі болып тек қана Қазақстан банктерінің тәжірибесінде
ғана емес, бүкіл дүниежүзінде де табылады.
Активтердің сапасы несиелік портфель үшін олардың қайтарымдылығы
мен төлем құралдарын (бағалы қағаздар мен негізгі құралдар үшін) кезегінде
қайтару мүмкіншілігімен бағаланады.
Несиені қайтару банктің негізгі активтік операцияларын құрайды.
Оларды қайтару мөлшерінде міндеттемелерін өтеу негізі клиенттің басты
мақсаты. Сондықтан, банк үміткерлігі көбіне-көп 2 деңгеймен – несиелік
портфель мөлшері (тәуекелділіктің негізгі көзі ретінде) және мерзімге өткен
бережақ мөлшерімен анықталады. Жалпы банктің несие портфелінің мерзімі
өткен берешегі 25 % мөлшерін құрайды. Мұндайда нақтылы мерзімі өткен
берешек жоғары соманы көрсетуі мүмкін.
Көптеген банктерде өтімділік өз активтерін ақшалай қаражаттарға
айналдыру мүмкіншілігі негізімен бағаланады. Яғни, басқа төлем құралдары
қажетті міндеттемелерді (егер иеленген төлем құралдарына жетпеген
жағдайда), банктер өзінің мүмкін активтерін қолма-қолдыққа тез айналдыруға
немесе өз қорын талап еткенге дейінгі міндеттемені орындаудағы кішкене ғана
тұспалдамада көбейтуге мүмкіндігі болуы керек.
Банктің өтімділігін басқару өзіне мүмкін ресурстардың өтімділігін
тез жоғарылату үшін активті де, пассивті операцияларды қосады. Мұндай
ресурстардың негізгі болып Дүниежүзілік Банк Нарығы (ДБН) табылады. Бірақ,
ДБН кейбір ережелерді дұрыс орындамауына байланысты 2001 жылы тамызда ДБН
күйзеліске ұшырауына әкеп соқты. Бірақ, 1 жыл өткен соң банктер өзінің
меншік ақша қаражаттары мен берілген несиелердің қайтарылуына (несиелік
портфель сапасы) сенім артуы арқасында орныға бастады.
Банк тиімділігі – банк жұмысының дұрыс жиынтық шешімі мен оның
түсімділігінің барлық қаржылық-шаруашылық және коммерциялық қызметі
саласындағы деңгейімен анықталады. Банк пайдасының есебінде оның барлық
администрациялық басқаруды қосқанда, операциялық шығындары дивидент
деңгейін анықтаушы және меншік құралдарының жоғарылауы мен активті-пассивті
операцияларының дамуы банк пайдасымен құрылады.
Банк табыстылығы активті және пассивті баланс бөлімдерінің
оптималды шешімдері осы бағыттағы банк мамандарының қызметіндегі мақсатты
бағыттарын белгілейді.
1.2 Коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығының негізгі көрсеткіштер
Банк статистикасы банк қызметімен айналымды келесі топтардан тұратын
жүйе көрсеткіштерінің көмегімен жұмыс тиімділігі мен сенімділігі
бағаланады:
1. Банк балансы жағдайының көрсеткіштері.
2. Банктердің борыш төлем қабілеттілігінің көрсеткіштері.
3. Ел депозиті статистикалық көрсеткіштері.
4. Банк түсімділігі мен түсімінің көрсеткіштері.
5. Банк рентабельділігі мен пайдасының көрсеткіштері.
Әр көрсеткіштер тобы абсолютті және салыстырмалы болып бөлінеді.
Банк балансы жағдайының абсолютті көрсеткіштері өз кезегінде келесі
градацияларға бөлінеді:
1)Банк ресурстары
2) Банктің жеке капиталы
3) Банк депозиттері
4) Банк несиелері
5) Банктің таза қажеттіліктер сомасы.
Абсолюттік көрсеткіштерді жеке қарастырамыз.
Банк ресурстары - несиелік және басқа активтік операцияларға
пайдаланатын банк меншігіндегі құралдарының жиынтығы. Банк ресурстарының
соммасы баланс активінің жиынына тең. Банк ресурстары жеке және тартылған
болып бөлінеді. Бірақ бұл ресурстардың барлық соммасы несиелендіруге
пайдаланылмайды, сондықтан маңызды керектілікпен несиелік ресурстардың
тиімділік анықтамасы қолданылады. Банк балансының берілген мүмкіндіктерін
мынадай формуламен көрсетуге болады:
Артық немесе дефицит несиелік ресурстар = тиімді несие ресурстар
сомасы – банкке несиелік дұрыс қаржы бөлу
Банктің меншік капиталы – банк өзінің қызметін бастауы үшін қажет.
Яғни акциядағы инвестициялық шығымы және басқа заңды тұлғалардың
субординалық қарызымен анықталады.
Субординирленген қарыз –акционерлердің қалдық мүліктерін басқару
өтімділігімен банктердің соңғы қатарларда жазбаша келісім шартқа тұру
арқылы қамтамасыздандырылмаған міндеттемелері.
КІ Капиталдың І-ші деңгейі келесі салалармен анықталады:
1. Тіркелу барысында төленген жарғылық капиталы бұл шығарылған
акциялық хабарланған номиналдық құны болып табылады.
2. Қосымша капитал.
3. Алдыңғы жылдың орналастырылмаған түсімі, алдыңғы жыл түсімі
есебін құрылым резервтер – және қорлар.
Азайту:
1. Материалды емес активтер - гудвильдер, сауда маркасы, өнім өндіруге
құқығы .
2. Соңғы жыл шығарымдылары.
3. Соңғы жыл түсімімен бастапқы жыл шығының жоғарылауы. Капитал 2-ші К ІІ
деңгейі сомасы келесі компонентермен анықталады.
1. Бастапқы жыл шығынынан бастапқы жыл түсімінің жоғарылауы.
2. Негізгі капитал мен бағалау қағаздарды қайта бағалау.
3. Жалпы резервтер – провизиялар сомасы, тәуекелділік есебімен еселенген
1,25 актив сомасына жоғарылады.
4. 50%-тен аспайтын капиталдың І-ші деңгейлі сомасы бастапқы төлем уақыты
5 жылдан аспауы керек, субординал қарыз сомасы.
Банк депозиттері. Банктің жалпы міндеттемелер сомасымен депозиттің
абсолютті мәнін білу қажет. Олар коммерциялық банктің несиелік
ресурстарының көптеген бөлігін құрайды. Банктің ең маңызды функцияларының
бірі – коэффициентінің бос құралдарын депозит ретінде орналастыру және
шоғырландыру Банк депозиттерді тиімді басқарады және олардың сақталуын
қамтамасыздандырады. Банк депозиттері ұялы түрі өтімде және нарықта басқа
кәсіподақтың активтері мен материалды обьектілерінің орналасуына қарағанда
(ғимарат, құрал-жабдықтар және т.б) қарастырылады.
Республика банктерінің барлық есептемелерін талдап қорыту арқылы
оқытатын ақша құрылымының статистикасы депозиттердің келесі түрлеріне
негізделген.
а) Жекелік формасы: мемлекеттік заңды тұлғалар депозиттері;
мемлекеттік емес заңды тұлғалар депозиттері; халық депозиттері.
б) Қолма қол ақша түрлері; ұлттық валютадағы, конверциялы
валютадағы, шек қойылған конверциялы валютадағы.
в) депозитке негізделген мерзімдер: талап етекенге дейінгі, жедел
депозиттер.
г) өлшем бірлігі: абсолют сомасы, орта жылдық сыйақы ставкасы.
Статистика депозитке тартылған есептеу кезеңіндегі келесідей
баланстық жүйенің ақшалай қаражаттарының қозғалысын қарастырады:
- бастапқы есептеу кезеңінің депозиттер қалдығы;
- есептеу кезеңіндегі депозитке ақша тартылды;
- депозит бойынша ақшалар қайтарылынып алынды.
Банк депозитінің соммасы – несиелік ақшаларды құру жағдайын құрайды.
Банк несиелері. Несие ақшалай және тауарлай 2 форманы қамтиды.
Несиелендіру түрлері:
а) несиелік қатынас банкпен бірден қарым-қатынасқа түскендігі
тікелей банктік несиеленеді.
б) жанама несиелендірілу - шаруашылық субъектілерімен т.б. бір
кәсіподақ басқа кәсіподаққа несиені тауар түрінде беруіне қатысты туындауы.
Бұл келісім вексельмен жүргізіледі. Вексель-несиені тауар түрінде
алғандығын дәлелдеу құралы. Мұның қарыз беруші берілген вексельді залогқа
алып ақша беру үшін банкке хабарласады.
Несие есептеме кезеңіндегі қозғалысын мынадай кезеңмен түсіндіреді.
1) Шағын кәсіпкерлік бойынша несие бойынша барлық есептеме
кезеңінің басталуында шындыққа негізделген қарыз.
2) Шағын кәсіпкерлік бойынша несие бойынша есептеме кезеңінде несие
беру.
3) Барлық шағын кәсіпкерлік бойынша мерзімінен асқан ссуданың
есебінің төленуін қосқанда, есептеме кезеңіндегі несиелер
өтелді.
4) Шағын кәсіпкерлік бойынша есептеме кезеңінің соңындағы
мерзімінен өткенді қоса шындыққа негізделген борыш.
5) Курстық айырмашылық, барлығы.
6) Шағын кәсіпкерлік бойынша есептеме кезеңіндегі мерзімінен өткен
қарыз есебіне қатысты барлық сомалары.
Банктің таза қажеттілік сомасы - депозиттер бойынша алынған
несиелендірілу мен сома мөлшерінің әр түрлілігі.
Несиелендірілу сомасы – борышқордың төлебеген қарыздарының қалдығы.
Дүниежүзілік банктік статистикада несиелендіру көлемі елдің борышқорларының
төленбеген қарыздарының қалдығы, ол дүниежүзілік банктер есебінің негізінде
(несие алған банк резидентінің статусы бойынша), оған қоса банктер емес
мекемелерге дүниежүзілік банкілік несиелер (борышқордың резидент статусы
бойынша). Қарастырылған банкте абсолюттік көрсеткіштері қатысты деңгейінің
есебі негізінде статистикалық талдау қызметін бақылайды.
Банк балансының салыстырмалы көрсеткіштерінің жағдайы.
Бұл көрсеткіштер тобы банктің меншікті құралдарының
жеткіліктілігімен және олардың жұмысының сенімділігімен анықталады.
Оларға келесі көрсеткіштер жатады:
А) Активтер құрылымының көрсеткіштері мен банк балансының
міндеттемелерінің құрылымы.
Б) Меншік капиталының жеткіліктілік коэффициенті.
В) Бір қарызгерге жоғарғы жоғарғы мөлшердегі тәуекел деңгейі.
Г) Банк балансының өтімділік коэффициенті.
Д) Банк инвестициясының негізгі капиталы мен басқа да қаржылық емес
активтердің максималды мөлшерінің коэффициенті.
Ж) Капитал мультипликаторы.
З) Міндеттемелердің шектеу коэффициенті.
Е) Несиелерді депозиттермен және салымдармен қамтамасыздандыру
коэффициенті.
И) Активтер құрылымының көрсеткіштері мен банк балансының
міндеттемелерінің құрылымы.
Банк балансы активтерінің құрылымы оның өтімділігін бейнелейді, ал
міндеттемелер құрылымы банк потенциалын сипаттайды. Егер міндеттемелер
құрамында тездетілген депозиттер үлесі көбейсе, онда банк тәуекелділігі
өседі. Активтер құрылымы мерзім бойынша міндеттемелер құрылымына сәйкес
келуі қажет. Ал, банк өз активтерін тез жүзеге асырса немесе басқа
мекемелерден мықты несиелік көмек ретінде кепілдік алғанда ғана сәйкес
болмауы мүмкін.
Коммерциялық банктердің маңызды қызметтерін жүзеге асыру үшін Ұлттық
Банкте пруденциялық нормативтері құрылған.
Меншік капиталының жеткіліктілік коэффициенті 2 деңгеймен
есептеледі:
а) меншік капиталының I-ші деңгейдегі меншік капиталы - акциядағы
банк инвестициялары же субординирленген
қарыз
(1.1)
I-ші деңгейдегі жеткілік- =
тілік коэффициенті
Банктің барлық активтерінің сомасы
б) меншік капиталының Банктің барлық меншік капиталы
(1.2)
жеткіліктілік коэффициенті =
(Базель келісімі) активтер сомасы -
тәуекел бойынша барлық арнайы резервтер
Арнайы резервтер – бұл үмітсіз активтер мен күдікті жоғарылаған
тәуекел провизиялардың құрылымы + меншік капиталға қосылмайтын құрылымдық
жалпы резервтер сомасы және т.б. 1,25% артықтықтағы активтер .
Меншік капиталының жеткіліктілік коэффициенті 0,08 немесе 8% -тен
аз болмауы қажет.
Бір қарызгерге жоғарғы мөлшердегі тәуекел деңгейі .
Қарызгер болып кез-келген міндеттегі қарызы бар әрбір жеке және
заңды тұлға табылады:
1 қарызгердің жиынтық қарызы қарызгер міндеті бойынша
қамтамасыздандыру сомасы
(1.3)
1 қарызгерге жоғарғы
мөлшерлегі тәуекел деңгейі = Банктің
меншік капиталы
Қарызгер міндеті бойынша қамтамасыздандыру есебінде алынған банктің
депозитінде ақшалай қаражаттар, мемлекеттік бағалы қағаздар, монетерлы асыл
металдар мен ҚР Үкіметінің кепілдігі анықталған. Шындығында, 1 қарызгерге
ең жоғарғы тәуекел деңгейі банкпен негізгі қарым-қатынастағы қарызгерлер
үшін 0,1 немесе 1% ; ал банкпен негізгі байланыста жоқтары үшін 0,25 немесе
25% -тен аспауы қажет.
Банк балансының өтімділік коэффициенті.
Банк өтімділігі - бұл оның ағымдағы міндеттелген мерзімге дейін
төлеу мүмкіншілігі.
Қолма-қол ақша
активтерінің сомасы мен тез қолданбалы
активтер
(1.4)
Банк балансының ағым-
дағы өтімділік коэффициенті =
Міндеттемелер сомасы
Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті 0,2 немесе 20 % -тен аз
болмауы қажет.
Ағымдағы өтімділік коэффициентін есептегенде активтерге мыналар
кіреді:
а) қолма-қол ақшалай қаражаттар;
б) тез қолданбалы активтер, Ұлттық Банктің қаржыландыруына негізделген
мемлекеттік бағалы қағаздар, ҚР Ұлттық Банкіндегі овернайт несиелер;
Егер банк өзінің кредиторлары мен депозиттерінің алдында жеделдетілген
міндеттемелер иеленсе, онда есептелген ағымдағы өтімділік коэффициентінің
мәні мәні ережеге сай болған жағдайда да, ол орындалмаған өтімділік ережесі
ретінде бағаланады.
Банк өтімділігінің көмегімен ҚР Ұлттық Банкі II-ші деңгейлі банктердің
қаражаттар көлемін жүйелеу барысында барлық ақша базасын реттейді.
Банк инвестициясының негізгі капиталы мен басқа да қаржылық емес
активтердің максималды мөлшерінің коэффициенті.
Банк инвестициясы негізгі негізгі
капиталға деген инвестициялар сомасы мен басқа да
қаржылық емес активтер
(1.5)
Капиталы мен басқа да қаржылық
Емес активтер максималды мөлшерінің =
Коэффициенті
Банктің меншікті капиталы
Берілген коэффициенттің есептелген мәні 0,5 немесе 50% -тен аспауы
керек.
Банктің жиынтық балансы негізінде басқа да қатысты көрсеткіштерді
есептеуге мүмкіндік туады.
Банк капиталының мультипликаторы
Банк капиталының Банктің барлық активтері
Мультипликаторы = ________________________________
(1.6)
Банктің акционерлік
капиталы
Банктің міндеттемелерінің шектеу коэффициенті 2 жағдаймен
есептеледі.
а) міндеттемелердің Банк міндеттемелері
шектеу коэффициенті = ___________________________________ ________
(1.7)
Банктің меншік капиталы
б) міндеттемелерді шектеу талап еткенге дейінгі банк
міндеттемелері
коэффициенті =
___________________________________ __ (1.8)
Ұлттық
Банкте сақталған өтімді активтер мен ақшалар
Талап еткенге дейінгі міндеттемелер сомасы жиынтық баланс
бойынша басқа банктерден алынған депозиттер, салымдар, несиелер, ағымдағы
және есептелген шоттар сомасы ретінде анықталады.
Ұлттық Банкте сақталған ақшалай сомасы Ұлттық Банктің сақталу
қоры мен Ұлттық Банктің шоттарында қалған ақшалай сомаға тең болады.
Несиелерді депозиттермен және салымдармен қамтамасыздандару
коэффициенті
Несиелерді депозиттермен
салымдармен қамтамасыздандыру Банкке берілген несиелер
коэффициенті = ___________________________
(1.9)
Банк салымдары мен депозиттері
Бұл коэффициент анықты жағдайда банк тұрақтылығын
қарастырады. Оның мәні Жоғары болған сайын, көріксіз тәуекел жағдайында
банк төлем қабілеттілігі сенімірек болады.
Депозиттер мен салымдарды өтімді активтермен қамтамасыздандыру
коэффициенті
Депозиттер мен салымдарды
өтімді активтермен қамтамасыз- Банк депозиттері мен
салымдары
дандыру коэффициенті =
___________________________________ __ (1.10)
Ұлттық Банкте сақталған өтімді активтер мен
ақшалар
ҚР Ұлттық Банкі банктерге жеткіліктілік коэффициентін тәуекелділікке
қатысымен ескерілген түрде ұстап тұруын жүктейді.
31 желтоқсан көрсеткіштер бойынша 2008, 2009 жылдары капитал
жеткіліктілік көрсеткіші нормативтік минимумнан асып түскен.
"БЦК" АҚ-ның 2008, 2009 жылдары бұл көрсеткіштер нормадан төмен болып,
банк тұрақтылығын көрсетті:
б) Меншік капиталы- банктің барлық_меншік капиталы_
(1.11)
ның жеткіліктілік = тәуекел бойынша - арнайы
резервтер
коэффициенті барлық активтер
17605026 мын.тг.
Мкж(2008) = ___________________________ = 0,065 = 6,5 % 10%
272443035 мын. тг.
17668939 мын.тг.
Мкж(2009) = ____________________________= 0,071 = 7,1 % 10%
247617955 мын.тг.
Меншік капиталының мағынасы 2008 -2009 жылдар – 6,5 % - 7,1%, 10% кем
тұрған
Банк капиталының Банктің барлық активтері
мультипликаторы = ____________________________
(1.11)
Банктің акционерлік капиталы
278132994 мын.тг.
2008 жыл = ____________ = 15,8
17605026 мын.тг.
25330791 мын.тг.
2009 жыл = ____________ = 14,3
17688939 млн.тг.
Бұл қатысты көрсеткіш болып табылады. Көрсеткіш нәтижесі 15,8, 14,3
екендігін көрсетеді.
Банк инвестициясы негізгі капиталға деген
максималды мөлшерінің = инвестиция сомасы + қаржылық емес активтер
(1.13) коэффициенті Банктің
меншікті капиталы
1382190
2008 жыл = ___________ = 0,04 0,5
30363837
1109938
2009 жыл = __________ = 0,036 0,5
30706066
2008 ж.- 34 %, 2009 ж.- 50 % бұл көрсеткіштер берілген нормативтерден
+47 % 2007 жылда пайызға артық екендігін көрсетті, бұл қаржылық
активтерінің оң нәтижеде екендігі.
1 қарызгерге 1 қарызгердің жиынтық - қарызгер
міндеті бойынша
жоғарғы мөлшердегі = _ қарызы________________қамтамасыздан дыру соммасы
тәуекел деңгейі Банктің жиынтық капиталы
(1.14)
2379810 - 91
2008 жыл = _________________ = 5,2
452031
2814163 - 2271
2009 жыл = __________________ = 5,6
496512
3. Банктің қаржылық тұрақтылығын бағалау әдісі
Коммерциялық банктің ішкі жүйесі ретінде қаржылық жағдайын талдау -
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі атынан, тәуелсіз рейтингтік
агенттіктерді, потенциалды клиенттерді (салымшылар мен акционерлер) және
банктің ішкі және сыртқы аналитикалық қызметтері.
Екі тәсіл арасындағы көптеген оның шекараны жүргізу әр уақытта мүмкін
емес. Ақпараттың тек қана бастауы пайдаланылатындықтан (нақтылаудың түрлі
жақтары) жалпы мақсатпен жүргізіледі.
Жабық форманы қабылдаушы банктің нарықтық тұрақсыздығы мен күйзелісі
жалғасу барысында банктердің қаржылық жағдайын бағалау проблемасы, ерекше
маңызды нарықтың кез келген субъестілерінен (Ұлттық Банк көлеміндегі
банктер, Кәсіподақ пен мекеме) аудиторлық фирмалар, жергілікті және орталық
билік органдары, физикалық тұлға, банктердің қаржылық жағдайын талдау
барысындаменшікті мақсатын қуалайды. Бірақ та, барлық субъекттер үшін
талдаушының жалпы мақсаты банк сенімділігі деңгейі мен қызметінің
тиімділігімен анықталады.
Ақпаратқа талдау жүргізу үшін келесі жолдар классификацияланады.
Қаржылық есептеу: баланстың ІІ-ші қатары бойынша есебі, жалпы қаржылық
есептеме, айнымалы мәлімет тізімі, міндетті нормативтер есебі, басқа да
қаржылық есептемелер формасы.
Қаржылық және құрылтай құжаттар: құрылтай келісімшарт, банк жарғысы,
банк акционерлерінің тізімі, лицензия, аудиторлық қорытындыларды, жылдық
есептеулер, баланстар.
СМИ-ге ақпараттар: банктік рейтингтер, банк тұрғысының аналитикалық
және іс мақалалары, банктік қарыздың баға белгіленуі.
Үшінші жақтан алынған ақпараттар - мамандандырылған агенттер
қорытындысы, таныс мамандардың пікірі, банк клиенттерінің шақырылуы.
Ішкі және сыртқы талдауда оның күшті де, әлсіз жақтарын қарастыра
отырып, көбіне көп ақпарат көзі болып табылатын банк балансына тоқтай
кеткен жөн. Әрине сөзсіз, кез келген банктің қаржылық жағдайына талдау
жүргізген кезде негізгі ақпарат болып, оның қаржылық есептемесі табылады.
Әсіресе, әрбір несиелік мекемелердің айналым ведомосі немесе II-ші
топтағы шоттар бойынша (егер оларды пайдалануға мүмкіндік болса), бұл
есептемелерде ақпараттың көп мөлшері болғағдықтан сапалы бағалауға болады.
Және де олао кез келген мерзімге қойылып, жағдайды барынша шапшаң бейнелеп
қарастырады. Бірақ та, талдауда жүргізе отырып, баланстық шектеулер
қатарына тәуелді екенін ұмытпаған жөн.
Онда, сонымен бірге банктің қаржылық жағдайын бағалауша есептелген
коэффициенттер шешімі валюта балансына байланысты жинақтаушы, транзитті
және реттеуші шоттар болып қала береді. Үнемі өзгеріп отыратын банк
жағдайының алдыңғы көресеткіштер қатары сыпайы түрде қарастырылмауы мүмкін.
Есептемеге қатысушы шоттар жағдайы талдау кезіндегі арнайы уақытта өзгеріп
кетуі мүмкін.
Пайдаланып отырған шоттар жоспары банктің несиелік портфелін төлем
мерзіміне дейін бағалауға мүмкіндік бермейді. Нәтижесінде, төлем мерзіміне
дейінгі тартылған және орналастырған қаражаттарды қалай жұмсалу керек
екенін түсіну қиын болады. Сонымен бірге, төлеу көлемі ұлғайған несие
міндеттемелерін жабудан түскен қаражаттар өтімділігіндегі тәуекелділікті
анықтауға мүмкіндік болмайды. Бұл шарттарды орындамау банктің августік
күйзелісінің бір түрткісі болды.
Нақты несие портфелінің сапасын бағалау мүмкінсіздігі жеделтілген және
күйзелістегі несиелердің нақты деңгейі болып табылады.
Баланс қаржылық операцияларды жүргізу кезінде оның жиынтығын
тіркейді. Сондықтан, соның негізінде жүргізілген талдау сол мезгілдегі
банктің қаржылық жағдайын талдайды. Балансты құрған күннен бастап уақыт
өткен сайын, алынған шешімдерге жүргізілген талдау банктің нақты
жағдайынан сондай мөлшерде айырмашылығы болады.
Бір күнге құрылған баланс банк жұмысының кішкене бөлшегі болып
есептеледі. Талдау нәтижесі толық бейнеленуі банктің бүгінгі күнгі қаржылық
жағдайы серпінде талдану жүргізілуі қажет.
Қаржылық есептеменің талдау нәтижелерін есептемеде бейнеленбеген
факторлардан үзінді ретінде қарастырылмауы қажет (қаржылық нарық жағдайы,
экономика жағдайы, саяси жағдайлар және т.б.).
Әділ талдау сыпайы саналған шектік көрсеткіштер мәнін пайдаланбаған
жағдайда мүмкін емес. Үнемі өзгеріп отырушы жұмыс талабы қаржылық нарықта
шектік көрсеткіштер мәнінің сыпайы сыпайылығын қажет етеді. Ал басқа
жағдайда банктің қаржылық жағдайын қате бағалау мүмкіндігі өсіп отырады.
Банктің нақты бағалау активтері оның негізгі қаражаттарын
қоспағанда үлкен күйзелісті құрайды. Бұл активтердің негізгі қателігі
баланстық бағалаудың сәйкессіздігінен және талдау жүргізу кезіндегі нақты
бағалылығы инфляцияға, нарықтағы коньюктураға, қайта бағалау, есепте
пайдаланған әдістерге және т.б. байланысты болады. Мысалы, дөңгеленген
соммада бағаланған банкке қарасты ғимаратқа сатып алушыны тіпті де таппауы
немесе тауарға аз мөлшерде соммаға ұсыныс болуы мүмкін.
Қазіргі кездегі қолданылып жүрген шоттар жоспары шаруашылық
жүйесінің басқа түріне құрылған. Сондықтан, соңғы жылдары оған көптеген
өзгерістер енгшізілген. Бұл жағдайлар баланстық құрылым кезінде алдағы
талдауға қажетті көптген қиындықтарға (мақаладағы біркелкі экономикалық
мазмұндағы шоттарды топтастыру) әкеп соғады.
Банктің даму болашағын бағалау үшін тек қаржылық есептеме
негізінде сапалы болжам жүргізу мүмкін емес; тұрақты бағалануы жоқ
талданған ақпараттар қажет етіледі. Олардың ішінде өзінде жүріп жатқан
құрылымдық және басқа да өзгерістер жұмыстары, нарық сегменті жұмыстары
шарттарының өзгерістері , саясм және жалпы эконмикалық өзгерістер де бар.
Банк балансы (есептелген нормативтермен бірге есептеме күніне)
көбінесе, ішкі қаржылық талдау жүргізуге қызмет етуші жалғыз қаржылық құжат
болып қала береді:
- Рейтингтік мекемелердің көзқарасына қарағанда қарым-қатынас
серіктестері (тілші-банктер, салымшы-клиенттер, акционерлер,
жарнамалар және т.б.) анықталған жетіспеушіліктерге қрамастан,
коммерциялық банк балансы ішкі анализді жүргізеді (толығырақ Ішкі
қаржылық талдау бөлімшесінде):
- Коммерциялық заңдастырылған ретпен жылдық бухгалтерлік баланстың
берілгендерін, пайда шоттары мен зияндарын жариялауға міндетті;
- Коммерциялық банктің баланстық берілгендері Ұлттық Банктің негізгі
ақша-несиелік саясатты өндіруге бағытталған негізгі көзі болып
табылады;
- Балансты талдау кезінде банк қызметін мамандыру, өтімділік, түсімділік
жағдайы, арнайы банк операцияларын тәуекелдендіру жағдайы анықталады;
- Коммерциялық банк өтімділігін талдауда баланстың орны өте бөлек,
өйткені кез келген талдауды баланстық талдау деп атамайды;
- Банк балансы коммерциялық банктердің ресурстар жағдайын, пайдалану
бағыты мен құрылу кезін және талданған кезеңдегі банк қызметінің
қаржылық нәтижелерін ақша түрінде өрнектейді;
- Баланстық талдау меншік қаражаттарының болуын, ресурстар құрылымының
өзгеруін, активтер серпіні мен құрамын және т.б. анықтайды;
- Көптеген баланстарды талдауда 4-6 ай аралығында қосымша маңызды
ақпарат болып табылатын банктің қаржылық жағдайының өзгеруін көруге
болады.
"БЦК" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін берілген
деңгейдегі коэффициенттермен анықталған экономикалық ережелер қатарымен
бекітеді:
1. Капитал жеткіліктілігінеің ережесі.
2. Несиелік мекемелердегі баланс өтімділігінің ережелері.
3. Ресурстарды тарту және орналастыру саласында шектеусіз ірі тәуекел
ережелері.
Экономикалық ережелер арқылы, біріншіден, несиелік мекемелердің
меншік капиталының абсолютті және қатысты деңгейі, екіншіден, баланс
өтімділігі, үшіншіден, несиелік мекемелердің активті және пассивті
операцияларының диверсификациясы, төртіншіден, банк жүйесінің толықтай
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыздандыру әрбір несиелік мекемелердің
орталықтанған қорларын құруды реттейді.
Көрсетілген экономикалық ережелерді сақтау үшін несие мекемелерінде
талдау және бақылау жүйесі құрылады. Бұл жұмыспен арнайы талдау әдістерін
қолданушы аналитиктер тобы айналысады.
Экономикалық ережелерді талдау келесі бағыттар бойынша жүзеге
асады:
- нақтылы көрсеткіштер нәтижесін ережемен салыстыру;
- талданған көрсеткіштер өзгерістерін қарастыру;
- көрсеткіштерге септігін тигізуші факторлардың пайда болуы.
Талдаудың бірінші тарауында, шегіне жеткен мәнімен салғастырғанда
экономикалық нормативтердің нақтылы мәнін анықтаушы кесте құруға келеді.
1 сүлбе - Экономикалық ережелер түрлері және олардың коммерциялық
банктерде талдаудың орындалуын басқару
Екінші тарауда, әр көрсеткіштің номативтер деңгейінің сәйкестігін
тексереді.
Н1 көрсеткіші – бұл меншік капиталы мен активтерінің тәуекелділік
есебіне байланысты, оның жеке топтарына қатынасын білдіреді. Мұндай
капитал жеткіліктілігін бағалау әдісі дүниежүзілік тәжірибеде кеңінен
қолданылады. Н1 көрсеткіші келесі формула бойынша анықталады:
Н1 = К А
(1.15)
Мұндағы: К – меншік капиталы;
Ар – тәуекелділік есебімен қарастырылған банк
активтері.
Меншік капиталын есептеу әдісі №1 Инструкция шыққаннан бастап
көптеген өзгерістерге соқтықты. Меншік капиталын есептеуде жарғылық
қорлары, арнайы қорлар мен түсімдер және ағымдағы кезеңдегі пайда да қоса
кіреді. Кейін бөлек қарастырылатын болады. Акционерлік қоғамдарда бағалы
қағаздарды иеленуші банктің меншік капиталының сомасы ұлғая бастады. Кейін,
меншік капиталының мөлшері валюталық құндылықтың қайта бағалауына
үміттенді.
№ 1 Инструкция бойынша көптеген өзгерулер есебінен меншік капиталын
есептеу келесідей әдістерге бөлінді: төленген жарғылық капитал –
акционерлерден сатылып алынған жеке акциялар + орталықтандырылған резервтік
қор + арнайы қорлар + валюталық құндылықтарды қайта бағалау +
экономикалық айналым қорларының құралдары + өткен жылдағы пайда + ағымдағы
жыл пайдасы – ағымдағы жыл пайдаларын пайдалану + ағымдағы кезең пайдалары
– ағымдағы жыл шығындары – дебиторларды жұиылдыру. Осы топтар активтердің
қатысты мөлшеріне сәйкес бөлініп қарастырылатын тәукелділіктің жиынтық
соммасымен Н1, әсіресе Ар көрсеткішімен анықталады.
Банктің капитал жеткіліктілігін бағалауда Н1 коэффициенті 0,04-тен
кем болмауы керек.
Егер банкте активтер тәуекелділігі көбейсе, онда Н1 көрсеткішінің
нормативтік мәні сақталуы үшін, банк меншік капиталының абсолютті мөлшерін
немесе жарғылық қордың мөлшерін жоғарылатуы қажет.1
Н1 көрсеткішінң әр түрлілігі Н2 және Н2.1 көрсеткіштері болып
табылады.
Н2 және Н2.1 көрсеткіштері – бұл банктің меншік капиталы мен
активтерінің жоғары тәуекелділікпен қатынасы. Олардың есептеу формуласы
келесідей:
Н2 = К А пр (1.16)
Мұндағы: Апр – тәуекелділік есебімен өлшенген, ұлғайған тәуекелділік
активтері (3-6 топтар);
Н2.1 = К А пр (1.17)
Мұндағы: Апр – тәуекелділік есебімен өлшенген, ұлғайған тәуекелділік
активтері (4-6 топтар).
Н2.1 нормативінің ең төменгі мәні 0,15 мөлшерінде құрылды. 1995
жылдан бастап Н1 және Н2 көрсеткіштері істен шығарылды.
Кесте 1 - Тәуекелділік деңгейіне байланысты банк активтерінің бөлінуі
Активтер тобы Тәуекелділік коэффициенттері, %
Бірінші топ
Касса және оған теңестірілген 0,5
қорлар 0,0
Корреспонденттік шоттағы қорлар 0,0
Резервтік шоттағы қорлар
Екінші топ 10
Елдің бағалы қағаздары 15
Елде кепілдендірілген қарыздар 20
Жергілікті органдар билігіндегі
бағалы қағаздар 25
Мемлекеттік капитал салымдарын 25
қаржыландыру 25
Ғимараттар мен басқа да негізгі
қорлар 30
Үшінші топ 50
Басқа банктерге несиелер
Қысқа мерзімді қарыздар (1 жыл
мерзімге берілген банк несиелері )
Факторингтік операциялар 50
Төртінші топ
Ұзақ мерзімді қарыздар (1 жылдан
жоғары мерзімге дейін берілген банк60
несиелері)
Лизингтік операциялар 70
Бесінші топ
Банкпен иеленген акционерлік 80
қоғамдар мен кәсіпорындардың бағалы
қағаздары
Банкпен иеленген қатынасудың басқа 100
да ережелері
Алтыншы топ
Қарыз бойынша жеделдетілген
қарызгерлік
Банк міндеттемелерінің деңгейін бақылаушы екінші топтағы көрсеткіш
Н3 көрсеткішімен анықталады. Ол банк капиталы мен оның міндеттемелері
арасындағы қатынасты білдіреді:
Н3 = К О (1.18)
Мұндағы: К – банктің меншік капиталы;
О – банк міндеттемелері.
Банк міндеттемелеріне ағымдағы және есептеме шотындағы қаражаттар
қалдығы, жеделдетілген депозиттер, Лоро шотының халық салымындағы
қалдығы, банкаралық алынған несиелер және т.б. жатады.
Н4 көрсеткіші – ағымдағы, есептеме шоттарындағы қаражаттар қалдығы,
салымдар мен жеделтілген депозиттер және берілген несиелер соммасы
арасындағы қатынасты анықтайды:
Н4 = Кр С (1.19)
Мұндағы: Кр – банк қарызгерлерінің қарыздар қалдығы;
С – салымдар мен жеделдетілген депозиттер және
есептеме мен ағымдағы шоттардағы қаражаттар қалдығы.
Н5 көрсеткіші – банктің өтімді активтері мен есептеу және ағымдағы
шоттардағы қаражаттар қалдығы, салымдар мен жеделдетілген депозиттер
соммалары арасындағы қатынасты білдіреді.
Н5 = ЛА С
(1.20)
Мұндағы: ЛА – банктің өтімді активтері;
С – салымдар мен жеделдетілген депозиттер және есептеме мен ағымдағы
шоттардағы қаражаттар қалдығы.
Н6 көрсеткіші – барлық банк активтерінің жалпы соммасы мен өтімді
активтер соммасы арасындағы қатынасты білдіреді. Ол келесідей формула
бойынша анықталады:
Н6 = ЛА А
(1.21)
Мұндағы: ЛА – банктің өтімді активтері;
А – банк активтерінің жалпы соммасы.
Н7 көрсеткіші – ағымдағы немесе қысқа мерзімді өтімділіктер
көрсеткішіне ие болды. Бұл коэффициент банктің 30 күн мерзімге дейінгі
міндеттемелер соммасы мен өтімді активтер соммасы арасындағы қатынасты
анықтайды. Н7 көрсеткіші мына формула бойынша есептеледі:
Н7 = ЛА ОВ (1.22)
Мұндағы: ЛА – банктің өтімді активтері;
ОВ – 30 күн мерзімге дейінгі міндеттемелер бойынша банк
міндеттемелері.
Бұл міндеттемелерге мыналар кіреді: ағымдағы және есептеме
шоттарындағы қаражаттар қалдығы, 30 күн мерзімге дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz