Қобыланды батыр жыры
Мазмұны
Кіріспе 2
І-тарау: Қазақ фольклористикасының тарихы 5
1.1. Қазақ халқында көп тараған фольклор түрлері 10
1.2. Айтыс –ақындар жарысы 14
1.3. Қазақ фольклорындағы ертегілердің түрлері 17
ІІ-тарау: Қазақтың музыкалық фольклорының жанрлары мен ондағы
тәрбиелік элементтер 28
2.1.Әлеуметтік- мәдени қызметіндегі қазақ халқының фольклор
дәстүрлерді шығармашылық меңгеруі 41
2.2.Мәдени орындарда фольклорлық кештерді ұйымдастыру. 44
Қорытынды 49
Қолданылған әдебиеттер 51
Кіріспе
Фольклор-халық өмірінің айнасы. Адамзат баласы табиғаттың сыр-
сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың мәні мен
мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сана қуатымен, ғылыми
–диалектикалық әдіспен зерттеп білсе, енді бірде көркем сөз өнері,
соның ішінде өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін
халықтың ұжымдық шығармашылығы- фольклор шығармаларынан танып біледі.
Халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуетін жүзеге асыруда қазақ
фольклордың айтарлықтай рөл атқарады. Ол мәдени мұра, тарихи-рухани
құндылық, халықтық салт-дәстүрлер, этнопедагогика, фольклор, дәстүрлі
халық музыкасы және тағы басқа түсініктермен тығыз байланыста
болғандықтан, оның ерекшеліктері мен табиғатын ғылымның философия,
педагогика, психилогия, этнография, фольклористика, өнертану және
музыкатану секілді сан алуан салаларына арқа сүйемей зерттеу мүмкін
емес.
Этномәдениетті, халық шығармашылығын, соның ішінде, музыкалық
өнердің тарихын, рухани мұрасын зерттеуде ең алдымен Әбу Насыр әл-
Фараби, Махмұт Қашғари, Юсуф Хос Хожиб, Әбу Райхан әл-Беруни, Әбу Әли
Ибн-Сина, Кейқауыс, Әбдірахман Жәми, Дербіш Әли, Әбубәкір Диваев, Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов, Әлкей Марғұлан және
тағы басқа классик ғалымдардың еңбектері ауыз толтырып айтарлықтай
құндылық болып табылады.
Дәстүрлі мәдениет проблемаларын зерттеуде Б.Р.Қазыханова,
И.Джаббаров, С.И.Иконников, М.С.Каган, У.Х.Қарабаев, Г.Наджимов,
К.Х.Ханазаров, Ю.Юсуфов және тағы басқа қазіргі философ ғалымдардың
үлкен рөл атқарғаны белгілі. Дәстүрлі мәдениеттің этнографиялық
құбылыстары К.А.Әкішев, Б.Әминов, Х.А.Арғынбаев, К.М.Байпақов, Р.Бердібаев,
Ю.В.Бромлей, А.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев, С.Қасқабасов, Д.С.Лихачев,
А.С.Мыльников, Г.П.Потанин, А.Сейдімбеков және тағы басқалардың
еңбектерніде кеңінен зерттелген.
Фольклор мен дәстүрлі шығармашылық мәселелері М.М.Бахтин,
Г.Гафурбеков, В.А.Гусев, Б.Г.Ерзакович, Г.А.Джалалов, Б.Ш.Сарыбаев,
Б.Уахатов, Ө.Жәнібеков, Х.Эгамов және тағы фольклористер мен
өнертанушылардың зерттеу нысанына айналған. Бұл туындыгерлердің
еңбектерінде рухани мұра, халықтық салт-дәстүрлер, фольклор және тағы
сол сияқтылар жайлы өте көп қызғылықты жайттар ортаға
салынғанымен, жалпылай алғанда, музыкалық фольклор мен музыкалық
фольклорлық ұжымдардың тәрбиелік мүмкіндігіне байланысты мәселелер
арнайы зерттелмеген.
Көркемөнерпаздар мен музыкалық көркемөнер ұжымдарын ұйымдастыру
мәселелері К.Н.Әбішев, Т.Виноградова, Н.В.Коваленко, В.Ф.Орлова,
Ф.А.Соломник, Р.И.Хакимов және тағы басқалардың зерттеулерінде
көрініс тапқан. Олардың арасында көркемөнерпаздар ұжымдарының
тәрбиелік қызметін зерттеуге арналған еңбектерде педагогикалық ықпал
етудің, атап айтқанда, эстетикалық, адамгершілік тәрбие, әлеуметтік
белсенділікті арттыру, музыкалық талғамды қалыптастыру және тағы
басқа сан алуан құбылыстар қарастырылады.
Халық шығармашылығының сан алуан құбылыстары С.К.Аннамұратова,
А.А.Қалыбекова, М.Х.Балтабаев, Х.Нұрматов,З.Миртурсунов, С.А.Ұзақбаева
және тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен зерттеледі. В.Алимасов,
Б.Бадалов, М.Бекмурадов, Н.К.Камалова, Л.И.Шулунова, З.Д.Яшвили және
тағы басқалардың еңбектерінде фольклорды мәдени-ағарту
қызметіне пайдаланудың теориялық проблемалары көтеріліп, негізінен оны
халықтың түрлі әлеуметтік топтарына: мұғалімдер, студенттер, оқушылар
және басқаларға әсері қарастырылып өтеді.
Курстық жұмыстын өзіктілігі: фольклорлық ұжымдар этномәдениеттің
қайта жаңғыруының маңызды үлгісіне, ал олардың қызметін зерттеудің
сан алуан құбылыстарына айналып, ұлттық тәуелсіздік жағдайында жыл
өткен сайын маңызды бола түсіп, оның даму көкжиегі байқалады.
Демек, мәдениет, этнопедагогика, музыкатану теориясы мен тарихы,
халық шығармашылығы дәстүрін мәдени-ағарту және тәрбиелік қызметі
саласындағы атқаралған кең көлемді жұмыстарға қарамастан, бүгінде
музыкалық фольклор мен музыкалық фольклорлық ұжымдардың тәрбиелік
мүмкіндіктерін толық зерттеу көкейкестілігі және күшейтілген көңіл
күй мен осы проблеманы шешудің тиімді шарттарын іздестіруді талап
етуде.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ фольклоры - ұлттық рухани
мәдениеті ретінде кеңінен қарастырып,мәдени орындардағы рөлі,қажеттілігі
мен қолданымына көз жеткізу.
Курстық жұмыстың міндеті:
а) әдебиеттерді оқып білу, таңдалып алынған тақырыпты теориялық
жағынан ұғыну.
б) қазақ фольклоры, оның ерекшелігі мен атқаратын негізгі
қызметін анықтау.
в) ертегілер және оның түрлерінмен кеңінен танысу.
г) ата-бабаларымыз кейінгі ұрпаққа ауызша қалдырған осынау мол
мұраның қаншалықты зор екенін білу.
Зерттеу объектісі: Зенитмәдениет үйі
Курстық жұмыстың практикалық мәні бар:
Өйткені жұмысқа бірнеше бос уақытқа байланысты қолданылған
сценарийлер, анкеталық сұрақтар, фотосуреттер, т.б қосымша құжаттар
кірістіріліп отыр.
Зерттеу әдістері:
а)деректер мен документтерді талдау жасау,
б) анкета сұрау арқылы қазақ фольклорлық ұжымдардың
ерекшелігі және атқаратын негізгі қызметін анықтау.
8.Әдіснамалық негізін анықтауда Ө. Жәнібековтың, Е.Балтабаевтың
Ә.Қоныратбаевтың еңбектеріне сүйене отырып қолға алынды.
Курстық жұмыс 2 тараудан тұрады:
1- ші тарауда қазақ фольклоры, оның ерекшелігі мен атқаратын
негізгі қызметі, ертегілермен және оның түрлері қаралады.
2-ші тарауда қазақтың музыкалық фольклорының жанрлары мен
ондағы тәрбиелік элементтер, әлеуметтік- мәдени қызметіндегі қазақ
халқының фольклор дәстүрлерді шығармашылық меңгеруі, мәдени орындарда
фольклор кештерді ұйымдастыруы қаралады.
І-тарау: Қазақ фольклористикасының тарихы
Қазақ ауыз әдебиеті мұрасының жиналу, жариялану, насихатталу,
зерттелу тарихының кезеңдері ғасырлар тереңіне кетеді.
Жалпы түркі тілдес халықтарға, соның ішінде қазақ халқына тән
фольклорлық нұсқалар сонау Ү-ҮІІІ ғасырлардың тасқа жазылған
жәдігерлері Орхон-Енисей ескерткіштерінен де кездеседі.
Бастапқы негіздері ҮІІІ-ІХ ғасырларда пайда болды делінетін,
бірақ ХҮ ғасырда хатқа түскен оғыз эпосы Дәде Қорқыт кітабында
да қазақ ауыз әдебиетінде кең тараған оқиғалық сарындар мол.
Махмуд Қашғаридің Диуан лұғат ат-түркінде (ХІ-ғасыр) түркі
халықтарының ауыз әдебиеті үлгілері мол топтастырылған.
Мұнда халық өлеңдерінің үлгілері, қанатты сөздер, мақал-
мәтелдер,эпикалық ерлік жырлары қамтылған.Ауыз әдебиеті материалдарның
үлкен шоғыры түрлі шежіре, тарихи аңыздар арасында. Монғол тарихын
сөз ететін Рашид-ад-диннің шежіресінде, Монғолдың құпия шежіресінде,
Қадырғали Жалаиридің Жамиғат-тауариғында, Абылғазы ханның
шежірелерінде қазақтар ауызша айтып келген аңыз әңгімелердің
көптеген қызғылықты нұсқалары табылады.
Қазақ фольклоры туралы ғылым ХҮІІІ ғасырдан, Қазақстанның Россия
құрамына өз еркімен қосылуы басталған кезден бері қарай пайда
болды.
Ал Қазақстанның тарихындағы жаңа дәуір ашылуының, орыс халқымен
достық және ынтымақ қалыпқа түсуінің мәні терең. Бұл жөнінде Қазақ
ССР тарихында нақтылы тұжырымдалған.
Ең алдымен қуатты, ұлы мемлекет қарауына түсу қазақ халқының
сырт жаулардан сақтануына үлкен таяныш болды. Мәселен қазақ пен
жоңғар қалмақтары арасындағы бірнеше ғасырға созылған соғыстың
зардабы естен кетпестей ауыр болған еді.
Қазақ жеріне Орта Азия хандықтары да көз алартып, сан рет
басқыншылық
Ұрыстар жүргізгені мәлім. Россия ауқымына түсу осы секілді
зорлық, жаулаушылық соғыстардың толастауына әсер етті. Екіншіден, күшті
мемлекетке бағыну үнемі бір-бірімен алауыз болып, қырқысып келген
қазақ хандары мен байларының арасындағы бітіспес дауды тежеді.
Россияға қосылу нәтижесінде ескі патриархалдық-феодалдық қарым-
қатынастар әлсірей берді, Қазақстан экономикалық, әлеуметтік дамудың
бүкіл россиялық шеңберіне жақындай түсті. Қазақстанда өндіріс
орындары ашылып, жұмысшы табының пайда болуы осы процестің табиғи
жалғасы болып табылады. Россия патшалығының ұлттық-отарлық езгісіне
шыдамай, қазақ шаруаларының көтеріліске шығулары, Е.И.Пугачев бастаған
қозғалысқа қатысуы тарихи мәні терең оқиғалар.
Қазақ фольклористикасының тарихы, оның кезеңдері, басып өткен
жолдары, көрнекті зерттеушілер өмірі мен қызметі, ауыз әдебиеті
мұрасының жасаушылары мен айтушылары, таратушылары жайында жазылған
еңбектер бар. Оларда көтеген мағлұматтар жинақталған, қызықты ойлар
айтылған, нақтылы талдаулар жасалған. Сол еңбектерде фольклортану
ғылымының негізгі даму тенденциялары туралы сипаттамалар берілген,
бір қатар тұжырымды ойлар тізілген. Бірақ қазақ ауыз әдебиетінің
жиналу, хатқа түсу, жүйелену, тексерілу, жариялану тарихы бұл кезге
дейін арнаулы монографиялық зерттеу тақырыбы болған емес. Ал мұндай
күрделі еңбек жасаудың қажеттілігі мен мүмкіндігі күн тәртібінде
тұрған еді.
Жаңа зерттеу бұрынғы еңбектерді көлем жағынан ғана толықтырып
қоймай, мазмұн жағынан да байытуға тиісті болды.
Қазақ фольклористикасының тарихы деген монографияда ауыз
әдебиетін бәрінен бұрын заманалық ірі саяси, экономикалық, мәдени
оқиғалармен бірлікте қарау міндеті көзделді.
Бұлай етуді методологиялық жағынан дұрыс деп санаймыз. Өйткені
ауыз әдебиетін халықтың тарихы, жазба әдебиеті, этнографиясы, тілі,
сазы секілді салалардан мүлде бөліп алып тексеру қиын.
Осындай тұрғыдан алып қарағанда фольклортану белгілі дәрежеде,
халықтың тұрмыстық әдет-ғұрпын, дәстүрін тану жүгін де көтере алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тарихы мен мәдениетін,
соның ішінде фольклорын жинау мен жариялау, зерттеу істерінде жаңа
күрделі қадамдар жасалады.
Қазақ фольклористикасының нағыз бастауы осы кезеңге тән деп
тұжырымдауға болады. Бұл кезде Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов,Г.Н.Потаниннің
қазақ ауыз әдебиетіне арналған аса маңызды зерттеулері жарыққа
шықты.
Қазақ халқының ұлы ағартушылары, қазақтың жаңа жазба
әдебиетінің негізін салушылар Абай Құнанбаев пен Ыбырай
Алтынсариннің баға жетпес тарихи қайраткерлігі осы кезеңде
көрінгенін де ерекше мақтанышпен атап өту орынды.
Қазақстан жайында тек зерттеушілер ғана емес, орыс жазушылары
да қалам тартқаны белгілі. А.С.Пушкин өзінің Орынборға келген
сапарында қазақ халқының аңыз-әңгімелеріне, эпикалық мұрасына
қызыққан. Ақынның архивы арасынан қазақтың Қозы Көрпеш-Баян сұлу
жырының мазмұны табылған.
Орыс жазушылары В.А.Ушаков Қырғыз-қайсақ, В.И.Даль Бикей мен
Мәуләне, Майна деген шығармаларында қазақ өміріне қатысты
мәселелерді көтерген. Мұндай мысалдар көп.
Қазақ мәдениеті, сөз өнері, ауыз әдебиеті туралы бағалы пікірлер
қалдырған, қызықты материалдар жинаған зиялылардың қатарында патшаның
озбырлығынан жер аударылған орыс, поляк, украиндықтардың күнделіктері
мен естеліктері де елеулі орын алады.
Ауыз әдебиеті жанрларының дамуы мен эволюциясы қоғамдық
өмірдің ерекшеліктеріне орай өзгеріске түсіп отырады.
Фольклоршы ғалымдар алдында әрдайым тұратын ғылыми мәселенің
бірі- ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің өзара байланыс
заңдылықтарын ашу болып табылады. Фольклор мен жазба әдебиет бірін-
бірі байытып, бір-біріне толассыз әсер етіп отыратын үздіксіз
процесс екені аян. Ендеше осы заңдылық белгілі бір ғасырда немесе
кезеңде қалайша көрініс бергенін анықтау да күрделі уәзипа.
Ауыз әдебиеті үлгілерінде дәстүрлілік, ұжымдық белгілер басым
болады. Сонымен қатар мұнда жекелеген дарынды ақындардың,
айтушылардың, жыршы-жыраулардың, орындаушылардың да тиісті үлесі
болатыны мәлім.
Осы себептен де әрбір дәуірдің ауыз әдебиетін таратып,
насихаттауда, дамытуда, жетілдіруде халық ақындарының, жыршыларының ролі
қаншалық екеніне тоқталу да фольклортану ғылымының міндеті.
Фольклордың жанрлық құрамы
Қазақстанда тарихи-әлеуметтік жаңа сананың өркендеп келе жатқан
кезеңінде халықтың поэтикалық шығармашылығы да алатын орны ерекше
еді. Өйткені қазақ фольклоры молдығы мен мазмұнының тартымдылығы
және көркемдігі жағынан қай елдің болмасын ауыз әдебиетінен кем
түспейді.
Ол –талай дәуірдің, талай әлеуметтік топтар мен таптардың ақыл-
ойының жемісі. Академик Ю.М.Соколов: Фольклор-өткен заманның жаңғырығы,
әрі сонымен қатар, бүгінгі күннің айқын дауысы да,-деп атап айтқан
болатын. Демек, бұл пікірдің қай халықтың болмасын фольклорына
тікелей қатысы бар. Өйткені, ондағы бейнелер бәрі де Халықтардың
жат жұрттар шапқыншылығына қарсы ерлік күресін бейнелейтіндіктен,
халық қайсарлығын, тапқырлығын, халықтың елдік тарихындағы белгілі бір
белесті кезеңдерде айқын танылған дарқандығын және оның жақсы өмір
үшін күресін көрсететіндіктен, ғасырлар бойы халық жүрегінде
сақталып келеді.
Қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларынан батырлар жыры, ғашықтық
дастандары,ертегілер, тарихи жырлар, мақал мен жұмбақтар, араб, парсы
ауыз әдебиетінің нұсқаларынан Мың бір түн, ШаҺнама, қазақ оқу
құралдарынан ана тілі, әдебиет, есеп, география кітаптары жарық көріп,
басылып шықты.
ХІХ ғасырда шыққан кітаптарға қарағанда, ХХ ғасыр басында шыққан
кітаптардың тақырыбы мен мазмұны, жанрлық түрлері өзгеше болды.
Мақал-мәтелдер ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясында халықтық сөз
өнерінің, көркемдік мектебінің үлкен бір өрісі ретінде қызмет
атқарады. Ақын, жазушылар халықтың асыл сөздерін пайдалана отырып,
өзық идеяларын халыққа жеткізудің өзінше бір бұқаралық жолын
тапқандай болды. Сондай-ақ олар мақал-мәтелді, көркемдік тәсілді,
шеберлікті арттыру құралы деп қарады. Қоғамдағы немесе адам
мінезіндегі кемшілікті сынағанда да олар мақал-мәтелдерді мол
пайдаланды. Халықтың өміріндегі жақсы-жаман құбылыстар жөнінде ұзақ
замандар бойы түйген сөз түйіндері,қорытынды бағалары сөз мәйегі
түрінде уақыт сынынан өтіп, поэзиямызды мазмұны жағынан толықтыра,
тереңдете түсті, әдебиеттің озық өкілдері халықтық рухани қазынаны
игеріп, сан-сапалы салмақты туындылар жасады.
Фольклор жанрлары туралы В.Я.Пропптың пікірлері де жанды. Ол
бір халықтың фольклорына тән жанрларды екінші бір елдің фольклор
мұрасына қолдана салудың айтарлықтай нәтижесі бермейтіндігін айта
отырып, үш түрлі межені анықтайды.
Олар: а) фольклор шығармаларының поэтикасын зерттеу; ә)
фольклордағы халық тұрмысымен байланысты жанрларды анықтау; б) олардың
орындалу тәсілдеріне жете көңіл бөлу.
Осы айтылғандарға фольклор шығармаларының тағы да бірнеше
сипатын қосуға болар еді. Олар- фольклордың ұжымдық және ұлттық
сипаты, варианттылығы, дәстүрлілігі, тарихилығы және ауызекі дамуы.
Халық поэзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс-
тіршілігімен тығыз байланыста болған. Әр ел өз басынан өткерген
оқиғаларды құмарта жырлайды.
Олай болса, фольклор шығармалары өзінің тарихилығы жағынан
авторлық сипаты бар кез келген туындыдан анағұрлым шыншыл, әсерлі
де көркем. Сол жырларға қарап, елдің әдет-ғұрпын, ой-санасы мен түрлі
сезімдерін дәл танып білуге болады.
1.1. Қазақ халқында көп тараған фольклор түрлері
Қазақ фольклорының тарихи сипаты басым көркем де құнды
саласы- эпостық жырлар.Қазақ эпосы бірде ерлікті, батырлықты дәріптеп
ел қорғау, отаншылдық сарынға құрылса (Қобыланды, Алпамыс), бірде
феодалдық қоғамдағы әйел теңсіздігін арқау етіп, махаббат тақырыбына
негізделеді. Енді бірде өмірде болған нақты тарихи оқиғаларды
жырлайды (Бекет, Досан батыр).Қазақ эпосы елдің тілдік, халықтық
тұтастығы орныққан дәуірлерде туған. Эпос айтушылары ертегіде оғыз-
қыпшақ заманында туған батырлардың генеологиясын бермейді, Көрұғлыдан
бастап, Қазан, Бозұғлан, Алпамыс,Қобыланды ұрпақсыз, ал Мұрын жырау
ноғайлы батырларының ұрпақтарын бүгінге дейін алып келеді (Аңшыбай,
Қарадөң, Асан ұрпақтары).
Ноғайлы жырларында біз көбінесе Батыс Қазақстан тұрғындарының
арасында туын, сақталған Мұса, Мамай, Орақ, Қарасай, Қазан, Мұрын жырау
сюжеттерін жатқызар болсақ, соларды тек ноғайлы мырзаларының
сарайында туды деу қиын. Олардың бәрін де жеке тайпалардан шыққан
ақындар жырлаған. Әркімде халықтың берген эпостық бағасы бар.Алпамыс,
Қобыланды, Қамбар, Қозы Көрпеш жайындағы жырлар одан көп заман бұрын,
оғыз-қыпшақ ұлысы кезінен туған еді.
Лиро-эпостық жырлар.Қазақ эпостық біз олардың тақырыбы мен
сюжетіне қарай батырлық, ғашықтық және тарихи жырлар деп үш салаға
бөліп, соның бәрін де фольклорлық сипатына қарай эпос деп атаймыз.
Бұлардың арасында жанрлық айырмашылықтар бар. Қазақ эпосының үлкен
бір саласы Қозы Көрпеш- Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан,
Мақпал қыз сияқты ғашықтық жырларынан тұрады. Ғашықтық жырлары
жанрындағы сюжеттердің өзара байланысы осындай. Ал батырлық жырлары
мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай деген сауалға тұңғыш
рет М.Әуезов жауап іздеген еді. Зерттеуші батырлық және лиро-эпос
жырларының үш түрлі жанр ерекшеліктерін ашып көрсеткен: а) батырлық
жырларының тақырыбы ерлік болса, ғашықтық жырларының тақырыбы-
сүйіспеншілік, ә) батырлық жырларының образдарында әсірелеу (гипербола)
басым болса, лиро-эпоста реалистік арна үстем, б) батырлық жырларында
көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-эпоста қазақ
қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері
көрсетіледі.
Көптеген жанрлық-сюжеттік айырмашылықтары болса да, көбіне лиро-
эпостық жырлар эпос дәстүрі бойынша жасалған.
Эпостың тарихилығы. Қазақ эпосына тарих элементі Түрік қағанаты
кезінен бастап енген. Мысалы, Дотан батыр жыры жужан кезеңіне
кетсе, Алпамыс батыр, Қорқыт ата кітабы, Мұңлық- Зарлық сюжеттері
оғыз-қыпшақ ұлысы дәуірінен хабар береді. Қорқыт ата кітабы
жырларында, бір жағынан, мифология (пері, Төбекөз) басым болса, екінші
жағынан, аталық қоғам салтының нығайғандығы көрініс тапқан. Ораз тек
аталар культіне сиынады. Оғызнама Қорқыт сюжетінен марқалау. Мұндай
тарихи этногенез қазақ фольклорының, соның ішінде, эпостық мұрасының
генезисін анықтауға қажет.
Біз қазақ фольклорының сюжеттерінде талай замандардың ұғым,
образдары бар дейміз. Ноғайлы эпосында мұндай мифтік деректер жоқ.
Ол тек ертеден арна тартқан Алпамыс (мыстан, қырық қыз), Қобыланды
(Гоклан, Қызыл дәу), Қорқыт ата кітабы (Төбекөз, пері қызы) сияқты
кәрі сюжеттерде ғана кездеседі. Жалғыз көзді дәу-Полифем. Соған қарап
біз мұндай сюжеттер ҮІІІ-ХҮІ ғасырлар емес, одан көп заман бұрын
туып,ескі сюжет жаңа оқиғалармен жаңғыртылып, реалдық сарын күшейген
дейміз.Қозы- Көрпеш- Баян-сұлу жырында аң, құс тотемдерінің ізі
сақталған (қара торғай, түлкі).Ол жырдың кәрілігінен хабар береді.
Мұны В.М.Жирмунский фольклор элементі деген. Қазақ эпосын тарихи
желіге қойып дұрыс топтастырған ғалым Ә.Марғұлан болды. Ол оғыз-
қыпшақ эпосын мынандай дәуірлерге бөлген:
1.Көне дәуірлерде туған эпос (Ү-ХІІ).
2.Тарихи дәуірде туған эпос (ХІІІ-ХІҮ).
3.Ноғайлы эпосы (ХҮ-ХҮІ).
4.Жоңғар шапқыншылығына байланысты туған эпос (ХҮІІІ).
5.Ішкі қанаушылар мен хандарға қарсы күресті суреттейтін эпос.
6.Совет заманында туған эпос.
Осы жайларды ескере отырып, біз қазақ эпосын өзінің тегі мен
жанры жағынан он салаға бөліміз:
1.Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құла Мерген, т.б.).
2.Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос (Орхон
жазулары, Күлтегін жыры).
3. Оғыз эпосы (Қорқыт ата кітабы, Оғызнама).
4.Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, т.б.)
5.Лиро-эпос (Қозы-Көрпеш, Қыз жібек).
6.Ноғайлы эпосы (Орақ-Мамай, Қарасай-Қази).
7.Тарихи эпос (Досан батыр, Бекет, 1916 жыл поэзиясы).
8. Шығыс дастандары (Рүстем дастан,т.б.).
9.Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, т.б.).
10.Совет эпосы (Амангелді, Төлеген туралы жырлар).
"Қобыланды" батыр жыры. Қобыланды батыр- қазақ халқының
мазмұны бай да салалы эпостық дастандарының бірі. Жыр көп замандар
бойы өмір сүріп, ірі-ірі эпос айтушыларының қолынан өткен. Жырдың
ертегілік және тарихи-реалдық арқауы бар.Сюжеттің аңыздық ұйтқысы
оғыз-қыпшақ ұлысы кезінде туа бастаған. Қобыланды жырының 29 нұсқасы
болса, соның ортасында Марабай сюжеті тұрады. Қобыланды батыр
жырының алғашқы нұсқасын Ы.Алтынсарин марабай жыраудың аузынан жазып
алып, Тайбурылдың шабысы деген саласын өзінің Хрестоматиясында
пайдаланған.Ұлы Отан соғысынан соңғы жылдары М.Ғабдуллин Қобыланды
батыр тақырыбынан докторлық диссертация қорғап, монографиясын жарыққа
шығарды.
"Алпамыс батыр" жыры. Сюжеті ертеде туған, варианты көп, ел
қорғау идеясына құрылған тілі көркем жырлардың бірі- Алпамыс
батыр.
Ы.Жүсіпов пен С.Жаңбыршин варианттарын айтпасақ, Алпамыс
батыр жырының көптеген нұсқалары Оңтүстік Қазақстан жерінен жазылып
алынған.
Оның бір сыры жырдың басында қоңырат руы арасында туғандығында
болса керек. Сюжет-кейіпкерлердің тарихын белгілі бір байланыста
алып, баяндау десек, жырда бұл бірлік жақсы ұштасқан. Жырдың басты
тақырыбы- ерлік, идеясы- ел қоргау болса, батырлар үшін үйлену негізгі
сарын емес. Осы ерекшелікті ескере келгенде жырдың экспозициясы-
Алпамыстың туылуы, ситуациясы- құдалық, байланысы- Гүлбаршынды
Қараманнан құтқаруы, дамуы- зындан оқиғасы, шарықтау шегі- Тайшық ханды
өлтіруі, шешуі- Ұлтанқұлдан өз елін азат етуі деп алған жөн.Сонда
жырдың батырлық эпосқа тән белгісі айқындала түседі.
"Ер тарғын" жыры. Бұл жырдың қазақта сегіз түрлі нұсқасы бар.
Кейбір зерттеушілер "Ер тарғын" жырында ғашықтық және батырлық
жырлары ұштасқан десті. Жырдың сюжеті мен тартысынан Ақжүніс
образының елеулі орын алатыны бар. Алайда ноғайлы жұрты, оның жер-
суы үшін қалмақтармен үш рет соғысқан, ноғайлы хандарымен бірде
олай, бірде бұлай боп тартысып жүретін Тарғын образы эпоста
батырлық арнада көрінеді. Жырдың бас тақырыбы- үйлену емес, ерлік, ел
қорғау.Сюжет ұғымына келер болсақ, ол эпостық жырдың тұтас желісін
құрайды. Мысалы, "Ер тарғын" жырының тақырыбы- ерлік, идеясы-ел қорғау
десек, осы тақырып сюжет арқылы дамығанда, шығарманың идеясы тартыс
арқылы дәлелденген. Жырдың барлық оқиғасы бас кейіпкерлер төңірегіне
құрылған. Сол үшін кейіпкерлердің ой-сезімі, іс-әрекеті мен арманы
жақсы көрсетілген.Жырдың формасы (сюжеті, тартысы, композициясы) шығарма
идеясына толық сай.
"Қозы Қөрпеш-Баян-сұлу". "Қозы Қөрпеш" жырының қазақ, ұйғыр,
татарларының арасындағы түрлі нұсқаларын халық аузынан жазып алып,
сол елдердің өз тілінде тұңғыш рет жариялаған, айрықша еңбек
сіңірген зерттеуші-академик В.В.Радлов. Ол "Қозы Қөрпеш-Баян-сұлу"
жырының әрі алғаш жинаушысы, әрі зерттеушілерінің бірі болды.Жырдың
ең құнды жағы-тіл байлығында. Онда араб парсы сөздігі мейлінше аз,
жыр байырғы халық сөзінің мол лексикалық қорына негізделген.Тілінде
қазіргі жастар біле бермейтін, кейде жолсыз ұмытылып бара жатқан
көне сөздер көп. Кезінде кейбіреулер соның бәрін не архаизм, не
диалект деп өз басындағы бейшаралықты ұлы эпосқа қарай жұмсады.
"Қозы Қөрпеш-Баян-сұлу" жыры қазақ даласындағы барлық лиро-эпостық
жырларға жол салған шығарма.
1.2. Айтыс –ақындар жарысы
Қазақ фольклорының аса мол дамыған дербес бір саласы- айтыс.
Айтыс-айту, айтысу деген сөзден туған.С.Мұқанов Айтыс жинағының
бірінші томына (1964) жазған алғы сөзінде бұл атаудың кейде талас
мағынасында ұғылатынын да айтқан еді. Алайда екі адам арасындағы
талас, жанжал- әдеби жанр, көркем де көрікті ойға құрылған нағыз
ақындар айтысы болады.
Фольклордың мол тараған түрі, көне жанры - айтыс, суырып салма
өнері- халқымыздың аса дарындылығы, көркем ойлауға шебер екенін
аңғартатын ерекше құбылыс.
Айтыс поэзиясының нышандары қазақтың эпостық жырларынан мол
кездесіп отырады. Оған көбіне екі кейіпкердің арасындағы диалогтарды
жатқызар едік.Тек эпос кейіпкерлері батырлық рухта сөйлесе, айтыс
поэзиясы әдет-ғұрып, әлеуметтік мәселелерін қамтиды.
Сол себепті оны халық тұрмысы, түрлі әдет –ғұрыптарымен тығыз
байланыста туған салт өлеңдері дейміз. Айтыстың мұндай үлгілеріне
бәдік, жар-жар, қыз бен жігіт айтысын жатқызуға болады. Одан әрі
қайым айтыс, дара айтыс, ақындық-импровизаторлық айтыс деп жіктеле
береді.
Айтыс- эпостан гөрі нақты өмірге жақын тұрған, мадығы мен
сатирасы егіз поэзия, түрлі өнердің басын біріктіріп тұрған
синкреттік салт өлеңдері.
Асылы, оларды формасына қарай емес, туған дәуірінен, мазмұнына
қарай бөліп, ұжымдық, қайымдық- анонимдік, даралық айтыс деу мақсатқа
жақынырақ. Аноним айтушы көп ортасынан шықса, дара импровизатор
профессионал айтушы дәрежесінде болған. Осы жайларды ескере отырып,
ХІХ ғасырда туған айтыс поэзиясын біз: а) ру айтыс (Жанақ пен
бала),ә) салт айтысы (Ақбала мен Боздақ), б) жұмбақ айтысы (Сапарғали
мен Нұржан),
в) әлеуметтік айтыс (Біржан-Сара, Құлмамбет пен Жамбыл), г) совет
айтысы деп беске бөлген.
Айтыс поэзиясының табиғаты.Бұл кезге дейін бізде айтыс
поэзиясы импровизацияның басы, ол ерте замандарда, тіпті эпостық
жырлардан да бұрын туған дейтін пікір үстем болды. Енді біреулер
айтысты ертедегі жар-жар өлеңдерінен, әдет- салт, тотемдік үлгілерден
(бәдік) бастайды. Үшіншілері поэзия, фольклор атаулының басы ақын,
аяғы ақын, барлық импровизация өнері айтыс ақындарынан тараған
десті. Анығында алғашқы ұжымдық салт өлеңдері тұсында ақын, шайыр
атаулары жоқ еді.
Импровизацияның үш түрлі мектебі болған: 1) жай айтушылар, 2)
кәсіби айтушылар (бақсы, жыраулар), 3) айтыс ақындары. Бұл негізгі үш
мектептің үшеуінде де импровизация өнері басым болған. Өйткені олар
жазу-сызудың жоқ кезінде туған еді. Импровизация өнерінде синкреттік
белгі бар. Оның мәнісі, ең алғаш сөз, ән-күй, би бөлінбей бірге
жүрген. Профессионал айтушылардың басы бақсылар (ҮІІІ-ІХ ғ.ғ.) мен
жыраулар (Х-ХҮ ғ.ғ.) болған десек, оларда төрт түрлі өнер бірлескен.
Олар: сөз импровизациясы, ән-күй импровизациясы(қобыз, домбра), биік
орындаушылық шеберлік (сахна өнері) және ел қамын жейтін үлкен
ойшылдық саңа.
Осы импровизация өнері кейін айтыс ақындарына өткен. Бірақ
айтыс поэзиясы салт-жырларынан туған лирикалық форма болғандықтан, ол
жыр емес, 11 буындық қара өлең өлшеуімен айтылған. Айтыс эпостан
ғөрі күнделікті өмір құбылыстарына жақындау болды.
Біржан-Сара айтысы. Бұл айтыс өзінің көтерген әлеуметтік
проблемасы, мазмұны, көркемдігі жағынан аса қымбат. Онда Біржан мен
Сара тұңғыш рет қалың мал, теңсіз неке салтын сынайды. Тақырыбы
келелі. Оның үстіне айтыс үлкен ақындардың қолынан өткендіктен, тілі
көркем, образды.
Біржан-Сара айтысы бұрынғы дәстүр ізімен сөз өнерінен
басталады да, ортасы екі елді сарапқа салу болып келеді. Айтыстың
негізгі тақырыпқа, яғни Сара басындағы теңсіздікке көшуі соңғы
монологтардан көрінеді.Бұрын Тұрысбек намысын баққан Сара Біржан
сөзінен соң барын әйелдің ауыр халін түсініп, өзінің шын жауларын
танып біледі.
Бұл салада ХХ ғасырдың алғашқы тұсындағы басылымдарда айтыс
текстері жарияланып отырды. Атақты Біржан мен жетісулық Сара қыз
айтысы кезінде хатқа түсіп, тіпті жеке кітап болып жариялануы, бір
емес, бірнеше рет басылуы және әр түрлі версиямен жарық көруі
ерекше көңіл аударатын жайт.
Айтыстың жанрлық ерекшелігі, онда театрлық өнер белгілері бар
екендігі де жұртшылық назарын аударған. Біржан-Сара айтысының сахнаға
қойылуы туралы да қызғылықты дерек бар.
Біржан мен Сара турасында жұртқа мағлұмат берілді.Сахнаның
төріне қазақ салтынша масаты кілемдер төселіп, оюлы отау шатыр
құрылған.
Залдың бір жағына қолына үкілі домбырасы, торғын шапанды, ақ
камзолды, орта бойлы, дөңгелек кішкене сақалды, камшат бөріктің
шоқпардай үкісін былғаңдатып, айқайды сала, ән шырқап Біржан шықты.
Біржанның салдарша киінген бес жолдасы да жанында тұрды.
Бұл үйде Сара бар
ма, шықсын бері,
Іздеген келіп тұрмын
Біржан сері.
Жолықпай сөзі өктемге
жүрген шығар,
Үйінде Тұрысбектің
өлер жері,-
деп шырқаған Біржан даусын естіп, қасында жеті-сегіз қыздары
бар, бұрала басып, сылқылдап Сара шықты, үстінде оқалы камзол, атлас
шапанын иығына жамылып, бүкіл дүниені бір тырнағына теңгермей келе
жатқан сері қыз Сара екенін көрген жерде-ақ әркім білді. Екеуі
сахнаның екі жағына отырып, кезекпе-кезек ән шырқап айтысты.
Біржан-Сара айтысының жаңашылдығы, шыншылдығы және сыншылдығы.
Жамбыл мен Құлмамбет айтысы. Жамбыл импровизация мектебінде
қанағаттанған, совет дәуірінде сол ғажап өнерді қайта тудырған халық
ақыны болған еді. Жамбыл мен Құлмамбет сайысы әлеуметтік айтыстың
революция алдындағы биік табысы болды. Әңгіменің кілті Құлмамбеттің
байлар, Жамбылдың кедей ақыны болуында емес, сол тұстағы қазақ
айтыс өнеріне халықтық-демократиялық мазмұнның енуінде болатын. Езілуші
мен езушілерді қарсыластыру, бай-бағлан, би-болыс, ұлықтардың
озбырлығын сынау, тап теңсіздігін, халық мүддесін кеңірек жырлау
Жамбыл айтысынан басталған.
Одақтық дәуірдегі туған айтыстарды бірнеше кезеңге
бөлеміз:1)1920-1940 жылдар арасындағы айтыс поэзиясы. Онда қалың
малдың жойылуы, тап күресі, ірі байлардың малын конфискелеу, ауылды
советтендіру мәселелері сөз болған: 2) Ұлы Отан соғысы (1941-1945)
жылдарындағы айтыс.Мұнда майдан мен тылдың бірлігі, отаншылдық
мәселелері басым айтылады; 3) 1946-1957 жылдарғы айтыс поэзиясы. Бұл
кезеңде туған айтыс үлгілерінде еңбек процесі, өндіріс табыстары бас
тақырып болған. 1960 жылдан соңғы кезеңдегі айтыс. Бұл мерзімде
айтыс өнері жаңа мазмұнға, жаңа сипатқа ие болып, оның көптеген жас
өкілдері туып, қалыптасты. 1941,1943,1945 жылдары Алматыда
республикалық айтыстар, 1961 жылы ақындар слеті, соғыс жылдары және
одан кейінгі кезеңдерде облыстық айтыстар өткізілді.
1943 жылғы Алматыда өткізілген ақындар сайысын Жамбыл бастап,
айтыстың жүйріктері бұрын Сүйінбай, Қашаған, Кеншімбай, Орынбай болса,
бүгінгі майталмандары- Шашубайлар, олардың жыры бүгінгі ұрпаққа аса
қажет деген. Сонымен ХХ ғасырдың басы қазақ халқының поэтикалық
шығармашылығында жаңа кезең болып саналады. Қоғамдық өмір мен
тұрмыстағы жаңа құбылыс, жаңа бетбұрыс еді.
Айтыстың түрлері: бәдік, жар-жар, қыз бен жігіт айтысын
жатқызуға болады. Одан әрі қайым айтыс, дара айтыс, ақындық-
импровизаторлық айтыс деп жіктеле береді.
Айтыс поэзиясы көшпелі елдерде қиял мен импровизацияның аса
биік болғанын, соның дәстүрі халық ақындарына өтіп әлі күнге өмір
сүріп отырғанын көрсетеді.Көшпелі тайпалар - айтыс поэзиясының
мұхиты болған.
1.3. Қазақ фольклорындағы ертегілердің түрлері
Халық ауыз әдебиетінің бір түрі- ертегілер. Ертегіге бай
елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ ауылында аты атақты ертекшілердің
көп болғаны, олардың Құламерген, Аяз би, Ер Төстік, жерден шыққан
Желім батыр, шық бермес Шығайбай, Алдар көсе, Жиренше шешен, Тазша
баланың қырық өтірігі, т.б. ертек-аңыздарды біздің дәуірімізге сақтап
жеткізудегі рөлі жөнінде ауыз әдебиеті үлгілерін жинап зерттеуші
Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев, Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, т.б. айтқан
ой-пікірлері де бар.
Осы еңбектердің бәрінде қазақ ертегілерінің түрлері, мазмұны мен
тәлімдік мәні, құрылымдық, сюжеттік ерекшеліктері, айтушылардың
орындау шеберліктері жан-жақты сөз болады.
Ертегі, аңыз әңгімелердің басты кейіпкері халық арасынан шыққан
сөз тапқыш ақылды даналар немесе он саусағы өнерлі адамдар. Олар
жауыздықпен күресіп жеңіл шығушы, әділдікті жақтаушы алып батырлар
болып келеді.
Қазақ ертегілері мазмұны мен құрылымдық ерекшеліктеріне қарай:
а) Қиял-ғажайып (мифологиялық) ертегілер; ә) Хайуанаттар (жан-
жануарлар) жайындағы ертегілер; б) Тұрмыс- салт (реалистік)
ертегілер; в) Аңыз әңгімелер деп 4 топқа бөліп қарастырылады.
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам
табиғат сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір
көрінісі аздау болады. Мифологиялық ойлау адамдардың топ-топ болып
орман, тау-тас үңгірлерін мекендеп жүрген кезеңінен бастап туса да
ғажап емес.
Ол дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау дәрежесі өте анайы
болған.
Күн, ай, от судың жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы
қауым адамдары табиғатқа сиынып, табынған: бірінен қорықса, бірін
қастерлеген.
Оларды адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар деп ұққан.
Мұндай сәби мифология тарихы үнді, грек,араб елдерінде көбірек
сақталған. Кейбір елдерде киелі аңдарға сиыну дәстүрі де болған.
Қиял –ғажайып ертегілері. Қазақ ертегілерінің бұл түрі көне
заманда, халықтың ой-санасы терең жетілмеген, табиғаттың тылсым
сырының мән-мағынасын, себеп-салдарын толық түсінбеген, бірақ соны
білуге деген ой- арман, қиялдың күшті кезінде туған. Қазақ
ертегілерінің бұл түрі, біріншіден, таза қазақ елінің тұрмыс-
тіршілігін суреттеуден туындаса, ал екіншілері шығыс пен батыс
елдерін аралап келіп, өзіндік мазмұндық өзгерістерге түскен
ертегілер. Мәселен "Мың бір түн" ертегілерін алып қарасақ, шығыс
елдерінің мәдени ерекшеліктерін өз бойына жинастырғаны байқалады.
Оның басты кейіпкерлері, көбінесе, шаҺин-шаҺ, сиқыршы-әулиелер мен жын-
перілер, жезөкше әйелдер болып келеді.
Ал үнді, қытай, грек жұртының ертегілерінен ауысып келген
шығармаларда басты кейіпкерлері, көбінесе, қолөнер шеберлері, гүл-бақша
өсірушілер, жансыз затқа жан бітіруші сиқыршылар бейнесінде беріледі.
Қазақ ертегілерінің мазмұны, көбінесе, төрт тұлік мал туралы, олардың
қасиеттері жайында, сұрапыл соққан боран, жұттың болуы, малдың ығып
кетуі, мал соңында кеткен ағаларын інісінің іздеп шығып, әлденеше
қиындықтарға кездесіп, оларды ақыл-айласымен, күш-қайратымен жеңуі
баяндалады. Немесе аңшылық, мергендік жайында болады. Мысалы, "Еділ-
Жайық", "Құламерген","Аламан мен Жоламан", т.б. қазақтың мергендер
жайындағы ертегілерінде, көбінесе, халық сүйген батыр үлдар
сипатталады. Мұндай ертегілер моңғол, бурят, ойрат, қырғыз елдерінде де
кездеседі. Бір халықтағы ертегі, аңыздардың екінші елде де мазмұн
жағынан ұқсас болып келуі, сол елдердің шаруашылық кәсібі, тұрмыс-
тіршілігіндегі ұқсастықтан туындайды. Қиял- ғажайып ертегілерінде "ай
десе аузы, күн десе көзі бар" сұлу қыздар немесе алтын шашты, құс
басты кейіпкер болып келіп, уақиға соның айналасында өрбиді. Сол
қызға ғашық болған алғыр, батыр, мерген жігіттің жолындағы
тосқауылдар: алып күштің иесі жалғыз көзді дәу немесе айдаҺар,
жезтырнақ, жеті басты жалмауыз, мыстан кемпір болып келеді. Ал
жағымды кейіпкердің тілекші, көмекшілері: тұлпар ат, самұрық құс, алтын
мүйізді киік,т.б. бейнеленеді. Ертедегі батырлардың ғажайып ерлік іс-
әрекеттері жердің үстінде ғана емес жердің астында, жеті дарияның
ар жағында, жеті қабат аспанда да өтіп жатады. Екі жаққа бөлініп
талас-тартыста, күрес-соғыста кездескен топтың әділдікті, махаббатты,
шынайы достықты жақтаушылар болып келіп, жеңіп шығуымен аяқталады.
Бұл "жауыздықты әрқашанда әзілдік жеңеді" деген халықтың даналық
ұғымының көрінісі. Қиял-ғажайып ертегілерде сөз болатын табиғаттың
тылсым сырын білсем, көрсем, меңгерсем екен деген асыл арман адамзат
баласын жасампаз еңбекке жетектей келіп, нәтижесінде ой-қиял
ғарышындағы асыл арманның іске асуына, сөйтіп, ғылым мен техниканың
бүгінде жетістікке жетуіне, шындыққа айналуына себепкер болып отыр.
Қиял- ғажайып ертегілер адам баласына тәлім үйреткенде "қиялға құлаш
сермер асыл адам бол"- дейді. Суырдай бір ғана сайынды біліп, ін
аузындағыны- айналандағыны ғана көрумен шектелме, інде туып,інде өлме.
Қиялға қанат сермесең, аспас асу, алмас қамал жоқ. Ол үшін ерлік
пен тәуекел, іс-әрекет, асқақ арманға жетуге деген таудай талап
бойында болсын. Әр нәрсеге көз жұм да, тәуекел ет, "тәуекел деп тас
жұтуға да болады" дегенді тыңдаушы жастардың санасына сіңіруді,
сөйтіп, әр жасты қиялдай білуге үйретуді мақсат тұтқан. Қазақтың
мифологиялық ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен патриархат
дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір
сахнасынан шыққан кезде адамдар аң- құстардың сырын танып біліп,
олар жайында сан- салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір,
жезтырнақтар матриархат дәуірінің ұғым-нанымдары болмақ. Аңшылық кәсіп
ер адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы
ру қоғамының салт-санасы қалыптасып, жұбайлы неке туады. Бұл кезеңде
туған қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлық күштермен
күресушілер- мергендер, батырлар болып көрінеді. Табиғаттын тілсіз
күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін қарсы қоятын
қиял-ғажайып ертегілері осы ізде туған. Мұндай ертегілерде реалдық
адам образдары мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі. Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері:Ер Төстік,Еділ-Жайық,Құла
мерген, Аламан мен Жоламан, Күн астындағы Күнікей қыз, Алтын сақа.
Хайуанаттар жайындағы ертегілер.Ертегілердің бұл түрі-ескі
заманнан бері келе жатқан ең көне түрлері. Адамның ең көп
араласатын ортасы осы жан-жануарлар мен хайуанаттар ортасы. Ол сан
алуан, қыр-сыры көп, ерекшелігімен көзге түсетін жұмбақ дүние әлемі.
Хайуанаттардың тістісі мен тырнақтысы, адам баласына пайдалысы мен
зияндысы, қаскөйі мен момақаны, ұлысы мен кішісі, әлдісі мен әлсізі-
бәрі адам өмірінде із қалдыруда белгілі рөл атқаратыны сөзсіз. Адам
баласы өздері өмір сүретін ортаның табиғатын зерттеп білумен
бірге, оның тауы мен тасын, өзен-көлі мен бұлағын, ормантоғайы мен
адырын жақсы білуге талпынған, оларда тіршілік ететін хайуанаттарының
мінез-құлқын,тіршілік тынысын да зерттеп білуді мақсат еткен.Осы
тұрғыдан алғанда туған өлкенің хайуанаттарының жәй-күйін білуді де
міндет санайды. Хайуанаттар тіршілігі мен мінез-құлқында адам
әрекетіне ұқсастықтардың бар екенің ата-бабамыз ертеден-ақ сезіп
білген. Күнделікті тұрмыста жақсы я жаман іс-әрекетті хайуанаттардың
іс-әрекеттеріне, жатымды-жатымсыз қасиеттеріне салыстыра суреттеуді
дәстүрге айналдырған. Мәселен, қайтпас, қайсар ер азаматты "арыстандай
айбатты, жолбарыстай қайратты" деу немесе пысық ер жігітті "қасқыр
жігіт" деп қолпаштау, сондай-ақ айлакер, екіжүзді адамды "түлкі
мінезді" деп сипаттау, сұлу қызды "Аққуға" теңеу немесе сүйікте ұл-
қызын "аспандағы жұлдызға, судағы құндызға" теңеу ежелгі ел дәстүрі
болған.Ал ертегілерге жануарлардың мінез-құлқын адам мінез құлқымен
шендестіріп суреттеуді әдетке айналдырады. Адам бойындағы кемшілікті
бетіне бадырайтып тура айтпай, қомағайлық, қорқаулық, зорлықшылдық,
өктемдік немесе қулық, сұмдық, айлакерлік, екіжүзділік сияқты мінез-
құлықтарды хайуанаттар бейнесі арқылы тұспалдап, мысалдап көрсетуді
мақсат еткен. Ал хайуанаттар жайындағы әңгіме, аңыздардың бір тобы
хайуанаттардың асыл қасиеттерін, адамға пайдасын, ғажайып күштерін
сипаттауға арналады.Хайуандардың кейбіреуіне қасиетті деп қарау, ескі
тотемдік ұғымдар ерекше орын алған. Мәселен, ақ қасқырдың далада жас
баланы емізіп асырауы немесе жылан патшасының адамға деген
қайырымдылығы, бүркіттің балапаның ор жыланнан сақтап қалған балаға
жақсылық жасауы. Немесе ақ қошқардың, қара бұқаның, шағыр көз
айғырдың адамға жақсылығын сөз ету сияқты ертегілер әр хайуанның
иесі бар, ол өзінің тұқымына жақсылық қылғандарға қайырым жасайды,
қаруын қайтарады деген діни түсінікпен байланысты киелі деген
ұғымды білдіреді. Мәселен, ескі Иран елінде арыстанды киелі тұту,
ескі Рим елінде қасқырды киелі тұту. Үндістанда бұқаны, ал
Қазақстан және Алтай-Сібір елдерінде бұғы мен маралды киелі санау
орын алған. Сондай-ақ, ертеде қазақтар аққу,байғыз, кептер, бүркіт, т.б.
құстарды киелі санап, атпаған. Аққудың қауырсының, бүркіттің тұлтып,
кептер мен байғыздың бас терісін жын-перілден сақтайды деп, баланың
бесігіне тағып қоятын болған. Көпшілік ертегілерде бірнеше аң-хайуан
бірге жүріп алғашқыда дос болып, кейін келе-келе әрқайсысы өз
хайуандық іс-әрекет, мінез-құлықтарымен ерекшеленеді. Мәселен, арыстан-
зорлықшыл, өктем күш иесі болып суреттелсе, қасқыр қомағай-қорқау,
ашқарақтығымен ерекшеленеді, ал түлкі айлакер, қу, іші қас, сырты дос
жылмаң мінезімен көзге түссе, түйе аңқау, сенгіш,момындығынан опық
жейді. Ақылсыз қара күштің иесі, қорбаң аю, айлакер, тапқыш бөдене,
адамға достығымен көзге түсетін қарлығаш, т.б. әр құстар мен
хайуандар дүниесінің ерекшелік қасиеттерінен хабар беретін ертегілер
бар.
Қазақтың хайуанат жайындағы ертегілерінің көпшілігі үй
хайуандарына арналған. Адамға айнымас серік ит пен тұлпардан басқа,
"Бозінген" сияқты түйе жайындағы ертекте ботасы өлген інгеннің зары
айтылады. "Тепең көк" ертегісінде иесіне адал қызмет етуші бәйге
аты сипатталса, ақ қошқар, сұр серкелердің қойды бастауы, адамға
етін, жүнін, сүтін беретіні сөз болады.
Тұрмыс- салт ертегілері. Шыншыл ертегілер (оны, көбінесе, "тұрмыс-
салтертегілері" деп те атайды) адамның қоғам тіршілігіндегі, үй-
тұрмысындағы,еңбек кәсібіндегі, т.б. тұрмыс-тіршіліктегі мұн-мүддесі,
талас-тартысы, өмір үшін күресі, дүниеге көзқарасы сипатталады. Бұл
тектес ертегілердің ертеде шыққан ескісі де, бертінгі дәірде пайда
болған жаңалары да көп. Оларды 4-ке бөліп қарастырамыз: а) салт-
ертегілер; ә) күлдіргі ертегілер; б) аңыз ертегілер; в) күй аңызы.
Салт ертегілер. Шыншыл ертегілердің халық арасына кең тараған
түрі – тұрмыс –салт ертегілері. Оның тақырыптары көп. Мәселен, пайдалы
өсиет, ақылды жігіт, ақылды қыз, қиянатшыл, жар, өгей шеше қастандығы,
хандардың қиянаты, әке мен бала, аға мен інілер арасы, тағдыр мен
бақ, ұрылар мен аярлар әңгімесі, т.б.
Бұлардың бәріне ортақ идеал қоғамдық салт-сана, үстемдік пен
теңсіздікті, зорлық пен оған қарсы күресті, байлық пен кедейлікті, бақ
пен сорды, жақсылық пен жауыздықты, ақылды мен ақымақты, әділдік пен
қаражүрек озбырлықты қарама- қарсы қою арқылы әділдік, адалдық,
шыншылдық, еңбексүйгіштік жеңіп шығады деген идеяны насихаттау
көзделеді.
Осындай ертектің бірі- "Қарттың ұлдарына айтқан өсиеті" деген
ертегі.
Мәселен, ағайынды үш жігіттің әкі ақылын теріс түсініп, әкеден
қалған байлықты шашуы, кейін өмірден таяқ жеп, басы тасқа тигенде
ғана әке өсиетін дұрыс ұғынып, дұрыс қорытынды жасауға мәжбүр
болғанын білдірумен аяқталады. Бұл ертегіден туатын тәрбиелік мән-
мағына өмірден тәжірибе алған адамдардың ақыл-кеңесін тыңдасаң қор
болмайсың. "Көпті көргеннен ақыл сұра" дегенді білдіру.Шыншыл
ертегілердегі тағы бір мол қайталанатын тақырып ақылды жігіт пен
ақылы асқан дана қыз жайындағы ертегілер. Олардың ішіндегі ең
шұрайлысы Аяз би ертегісі. Бұл ертегіде Уәли байдың қызы Менді
сұлудың Аяз биге гауҺар тас, табақ, пышақ және қайрақ ұсынуы, оны
Аяз бидің дұрыс түсініп, қайрақ пен табақты қиратып, пышақты
желкесінен сындырып, гауҺар тасты қақ жаруы. Онысы "Қайрақтай болып
бөлінгенше, табақтай болып уатылғанша, пышақтай болып бас
кесілгенше сыр айтпай, сені гауҺар тастай етіп жарып алып жар
болуға даярмын" деп серттесуі екені, ақыры дарға асылғанша Аяз
бидің сыр сақтауы мадақталады. Осы арқылы қыз жұмбағын шеше білген
және уәдеде өле-өлгенше тұра білген Аяз би марапатталады. Тағы бір
ертекте ақылды қыз әкесінің қаҺарына ұшырап жазаға бұйырылып, қайыршы
жігітке беріледі. Қиянатшыл, қатал хан басқа жұрттың қыздарының
басына қайғы бұлтын төндіріп қана қоймай, өз қызына да сор
тудырады. Бірақ қайыршы жігіт ақылды азамат боп шығып, екеуі бақытты
өмір сүреді. Ертекте біріншеден, қаражүрек, қатал ханды айыптаса,
екіншіден, адамның түсіне қарап баға бермей, ақыл-парасатына қарап
баға беру керек, ақылды адамның сырт бейнесі қарапайым болып
көрінуі мүмкін деген ойды мегзейді. Үшіншіден, бұл ертекте ер
адамның жақсы я жаман болуы, оның қосылған әйеліне де
"байланысты", "Жақсы әйел жаман ерді зор қылады" деген идея
насихатталып отыр. Ақылды жігіт туралы ертегілер де біршама.Соның
бірі "Қарт пен тапқыр жігіт" деген ертегі. Жас жігіт қасындағы
қарияға екі-үш түрлі жұмбақ сөз тастайды. Сондағы оның "арқаласайық"
дегені, әңгіме айтысайық дегені екен. Ал өлген адамдың жаназасына
кездесіп, "өлмеген" екен дегені артында ер жеткен ұл-қызы бар екен
дегені, ал бітік шыққан егінді "желіндеген екен" деуі де жұмбақтап,
тұспалдап айтқан ой-пікірі болып шығады. Осы сияқты сұрақ-жұмбақты
жігіт шалдың үйіне келгенде, оның қызына да қояды. Ал қызы ақылды,
дана болып шығып, ақыры өзі теңдес жігітке тұрмысқа шығады. Ақылды
жігіт "Аяз би" сияқты әділдігімен, ақыл – парасатымен елге жағып,
ақыры атасының орнына хан болады. Салт ертегілерінің бір тобы
қиянатшыл, зинақор әйелдер мен қаскөйлігі мол өгей шешелерге
арналған. "Молда мен сиқыршы әйел" деген ертегі осыған айқын мысал.
Арам жүрісі сезілген сиқыршы әйел, өз күйеуін сары ит етіп
жібереді. Қатып өзі мықты болып тұрып, күйеуіне істемегенді істейді.
Оны есек те, мысық та етіп қорлаумен болады. Қатыны қиянат еткен
ер, ит болған уақытында өз басынан талай сорлы күйді кешеді.
Қайғылы, зарлы халде қалған еркек жайы шын өмір трагедиясымен тең
болады.
Осылай опасыз әйелінен запа шеккен еркекті екінші бір құдайға
қараған инабатты әйел арашалап алып, әйелінен кегін әпереді. Бұл
әйел затының ішінде де екі түрлі(қайырымды, қайырымсыз) адамдардың
болатынын, жігіттің алған жарының өзіне тең, жеке басын құрметтей
білетін адал болуын көксеуден туған ойдың көрінісі. Қазақ
ертегілерінде өнерпаздар жарысы туралы ертегілер жиі кездеседі.
Мысалы, "Күйеу тандаған қыз" ертегісінде күйеу таңдап, ешбір жігіт
жақпай отырып қалған хан қызы "менің көңіліме жағатын сыйлық
әкелген жігітке тиемін. Әкелген сыйлығы жақпаса, басын кесем" деп
жарлық шығарады. Қыздан үміт еткен көп жігіттердің әкелген
сыйлықтары жақпай, жігіттердің басы кесіліп, тау боп үйіледі. Осы
кезде үш шаҺардан үш кісі шығып, бір-біріне жолығып, қызға әкеле
жатқан сыйлықтарын бір-біріне көрсетеді. Бірінші жігіт: "Менің кілемім
көзді ашып-жұмғанша қалаған жеріңе жеткізеді" дейді. Екінші жігіт:
"Менің айнама қарасаң, жер үстінде не болып жатқанын көресің"
дейді. Ал үшінші жігіт: "Менің алмам жанға шипа, тәнге дәрі. Алманы
жеке, өлген адам тіріледі" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
І-тарау: Қазақ фольклористикасының тарихы 5
1.1. Қазақ халқында көп тараған фольклор түрлері 10
1.2. Айтыс –ақындар жарысы 14
1.3. Қазақ фольклорындағы ертегілердің түрлері 17
ІІ-тарау: Қазақтың музыкалық фольклорының жанрлары мен ондағы
тәрбиелік элементтер 28
2.1.Әлеуметтік- мәдени қызметіндегі қазақ халқының фольклор
дәстүрлерді шығармашылық меңгеруі 41
2.2.Мәдени орындарда фольклорлық кештерді ұйымдастыру. 44
Қорытынды 49
Қолданылған әдебиеттер 51
Кіріспе
Фольклор-халық өмірінің айнасы. Адамзат баласы табиғаттың сыр-
сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі болмыстың мәні мен
мақсатын, шындығы мен қайшылығын ой-сана қуатымен, ғылыми
–диалектикалық әдіспен зерттеп білсе, енді бірде көркем сөз өнері,
соның ішінде өмір құбылыстарын образдық ой арқылы жеткізетін
халықтың ұжымдық шығармашылығы- фольклор шығармаларынан танып біледі.
Халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуетін жүзеге асыруда қазақ
фольклордың айтарлықтай рөл атқарады. Ол мәдени мұра, тарихи-рухани
құндылық, халықтық салт-дәстүрлер, этнопедагогика, фольклор, дәстүрлі
халық музыкасы және тағы басқа түсініктермен тығыз байланыста
болғандықтан, оның ерекшеліктері мен табиғатын ғылымның философия,
педагогика, психилогия, этнография, фольклористика, өнертану және
музыкатану секілді сан алуан салаларына арқа сүйемей зерттеу мүмкін
емес.
Этномәдениетті, халық шығармашылығын, соның ішінде, музыкалық
өнердің тарихын, рухани мұрасын зерттеуде ең алдымен Әбу Насыр әл-
Фараби, Махмұт Қашғари, Юсуф Хос Хожиб, Әбу Райхан әл-Беруни, Әбу Әли
Ибн-Сина, Кейқауыс, Әбдірахман Жәми, Дербіш Әли, Әбубәкір Диваев, Шоқан
Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов, Әлкей Марғұлан және
тағы басқа классик ғалымдардың еңбектері ауыз толтырып айтарлықтай
құндылық болып табылады.
Дәстүрлі мәдениет проблемаларын зерттеуде Б.Р.Қазыханова,
И.Джаббаров, С.И.Иконников, М.С.Каган, У.Х.Қарабаев, Г.Наджимов,
К.Х.Ханазаров, Ю.Юсуфов және тағы басқа қазіргі философ ғалымдардың
үлкен рөл атқарғаны белгілі. Дәстүрлі мәдениеттің этнографиялық
құбылыстары К.А.Әкішев, Б.Әминов, Х.А.Арғынбаев, К.М.Байпақов, Р.Бердібаев,
Ю.В.Бромлей, А.Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев, С.Қасқабасов, Д.С.Лихачев,
А.С.Мыльников, Г.П.Потанин, А.Сейдімбеков және тағы басқалардың
еңбектерніде кеңінен зерттелген.
Фольклор мен дәстүрлі шығармашылық мәселелері М.М.Бахтин,
Г.Гафурбеков, В.А.Гусев, Б.Г.Ерзакович, Г.А.Джалалов, Б.Ш.Сарыбаев,
Б.Уахатов, Ө.Жәнібеков, Х.Эгамов және тағы фольклористер мен
өнертанушылардың зерттеу нысанына айналған. Бұл туындыгерлердің
еңбектерінде рухани мұра, халықтық салт-дәстүрлер, фольклор және тағы
сол сияқтылар жайлы өте көп қызғылықты жайттар ортаға
салынғанымен, жалпылай алғанда, музыкалық фольклор мен музыкалық
фольклорлық ұжымдардың тәрбиелік мүмкіндігіне байланысты мәселелер
арнайы зерттелмеген.
Көркемөнерпаздар мен музыкалық көркемөнер ұжымдарын ұйымдастыру
мәселелері К.Н.Әбішев, Т.Виноградова, Н.В.Коваленко, В.Ф.Орлова,
Ф.А.Соломник, Р.И.Хакимов және тағы басқалардың зерттеулерінде
көрініс тапқан. Олардың арасында көркемөнерпаздар ұжымдарының
тәрбиелік қызметін зерттеуге арналған еңбектерде педагогикалық ықпал
етудің, атап айтқанда, эстетикалық, адамгершілік тәрбие, әлеуметтік
белсенділікті арттыру, музыкалық талғамды қалыптастыру және тағы
басқа сан алуан құбылыстар қарастырылады.
Халық шығармашылығының сан алуан құбылыстары С.К.Аннамұратова,
А.А.Қалыбекова, М.Х.Балтабаев, Х.Нұрматов,З.Миртурсунов, С.А.Ұзақбаева
және тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен зерттеледі. В.Алимасов,
Б.Бадалов, М.Бекмурадов, Н.К.Камалова, Л.И.Шулунова, З.Д.Яшвили және
тағы басқалардың еңбектерінде фольклорды мәдени-ағарту
қызметіне пайдаланудың теориялық проблемалары көтеріліп, негізінен оны
халықтың түрлі әлеуметтік топтарына: мұғалімдер, студенттер, оқушылар
және басқаларға әсері қарастырылып өтеді.
Курстық жұмыстын өзіктілігі: фольклорлық ұжымдар этномәдениеттің
қайта жаңғыруының маңызды үлгісіне, ал олардың қызметін зерттеудің
сан алуан құбылыстарына айналып, ұлттық тәуелсіздік жағдайында жыл
өткен сайын маңызды бола түсіп, оның даму көкжиегі байқалады.
Демек, мәдениет, этнопедагогика, музыкатану теориясы мен тарихы,
халық шығармашылығы дәстүрін мәдени-ағарту және тәрбиелік қызметі
саласындағы атқаралған кең көлемді жұмыстарға қарамастан, бүгінде
музыкалық фольклор мен музыкалық фольклорлық ұжымдардың тәрбиелік
мүмкіндіктерін толық зерттеу көкейкестілігі және күшейтілген көңіл
күй мен осы проблеманы шешудің тиімді шарттарын іздестіруді талап
етуде.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ фольклоры - ұлттық рухани
мәдениеті ретінде кеңінен қарастырып,мәдени орындардағы рөлі,қажеттілігі
мен қолданымына көз жеткізу.
Курстық жұмыстың міндеті:
а) әдебиеттерді оқып білу, таңдалып алынған тақырыпты теориялық
жағынан ұғыну.
б) қазақ фольклоры, оның ерекшелігі мен атқаратын негізгі
қызметін анықтау.
в) ертегілер және оның түрлерінмен кеңінен танысу.
г) ата-бабаларымыз кейінгі ұрпаққа ауызша қалдырған осынау мол
мұраның қаншалықты зор екенін білу.
Зерттеу объектісі: Зенитмәдениет үйі
Курстық жұмыстың практикалық мәні бар:
Өйткені жұмысқа бірнеше бос уақытқа байланысты қолданылған
сценарийлер, анкеталық сұрақтар, фотосуреттер, т.б қосымша құжаттар
кірістіріліп отыр.
Зерттеу әдістері:
а)деректер мен документтерді талдау жасау,
б) анкета сұрау арқылы қазақ фольклорлық ұжымдардың
ерекшелігі және атқаратын негізгі қызметін анықтау.
8.Әдіснамалық негізін анықтауда Ө. Жәнібековтың, Е.Балтабаевтың
Ә.Қоныратбаевтың еңбектеріне сүйене отырып қолға алынды.
Курстық жұмыс 2 тараудан тұрады:
1- ші тарауда қазақ фольклоры, оның ерекшелігі мен атқаратын
негізгі қызметі, ертегілермен және оның түрлері қаралады.
2-ші тарауда қазақтың музыкалық фольклорының жанрлары мен
ондағы тәрбиелік элементтер, әлеуметтік- мәдени қызметіндегі қазақ
халқының фольклор дәстүрлерді шығармашылық меңгеруі, мәдени орындарда
фольклор кештерді ұйымдастыруы қаралады.
І-тарау: Қазақ фольклористикасының тарихы
Қазақ ауыз әдебиеті мұрасының жиналу, жариялану, насихатталу,
зерттелу тарихының кезеңдері ғасырлар тереңіне кетеді.
Жалпы түркі тілдес халықтарға, соның ішінде қазақ халқына тән
фольклорлық нұсқалар сонау Ү-ҮІІІ ғасырлардың тасқа жазылған
жәдігерлері Орхон-Енисей ескерткіштерінен де кездеседі.
Бастапқы негіздері ҮІІІ-ІХ ғасырларда пайда болды делінетін,
бірақ ХҮ ғасырда хатқа түскен оғыз эпосы Дәде Қорқыт кітабында
да қазақ ауыз әдебиетінде кең тараған оқиғалық сарындар мол.
Махмуд Қашғаридің Диуан лұғат ат-түркінде (ХІ-ғасыр) түркі
халықтарының ауыз әдебиеті үлгілері мол топтастырылған.
Мұнда халық өлеңдерінің үлгілері, қанатты сөздер, мақал-
мәтелдер,эпикалық ерлік жырлары қамтылған.Ауыз әдебиеті материалдарның
үлкен шоғыры түрлі шежіре, тарихи аңыздар арасында. Монғол тарихын
сөз ететін Рашид-ад-диннің шежіресінде, Монғолдың құпия шежіресінде,
Қадырғали Жалаиридің Жамиғат-тауариғында, Абылғазы ханның
шежірелерінде қазақтар ауызша айтып келген аңыз әңгімелердің
көптеген қызғылықты нұсқалары табылады.
Қазақ фольклоры туралы ғылым ХҮІІІ ғасырдан, Қазақстанның Россия
құрамына өз еркімен қосылуы басталған кезден бері қарай пайда
болды.
Ал Қазақстанның тарихындағы жаңа дәуір ашылуының, орыс халқымен
достық және ынтымақ қалыпқа түсуінің мәні терең. Бұл жөнінде Қазақ
ССР тарихында нақтылы тұжырымдалған.
Ең алдымен қуатты, ұлы мемлекет қарауына түсу қазақ халқының
сырт жаулардан сақтануына үлкен таяныш болды. Мәселен қазақ пен
жоңғар қалмақтары арасындағы бірнеше ғасырға созылған соғыстың
зардабы естен кетпестей ауыр болған еді.
Қазақ жеріне Орта Азия хандықтары да көз алартып, сан рет
басқыншылық
Ұрыстар жүргізгені мәлім. Россия ауқымына түсу осы секілді
зорлық, жаулаушылық соғыстардың толастауына әсер етті. Екіншіден, күшті
мемлекетке бағыну үнемі бір-бірімен алауыз болып, қырқысып келген
қазақ хандары мен байларының арасындағы бітіспес дауды тежеді.
Россияға қосылу нәтижесінде ескі патриархалдық-феодалдық қарым-
қатынастар әлсірей берді, Қазақстан экономикалық, әлеуметтік дамудың
бүкіл россиялық шеңберіне жақындай түсті. Қазақстанда өндіріс
орындары ашылып, жұмысшы табының пайда болуы осы процестің табиғи
жалғасы болып табылады. Россия патшалығының ұлттық-отарлық езгісіне
шыдамай, қазақ шаруаларының көтеріліске шығулары, Е.И.Пугачев бастаған
қозғалысқа қатысуы тарихи мәні терең оқиғалар.
Қазақ фольклористикасының тарихы, оның кезеңдері, басып өткен
жолдары, көрнекті зерттеушілер өмірі мен қызметі, ауыз әдебиеті
мұрасының жасаушылары мен айтушылары, таратушылары жайында жазылған
еңбектер бар. Оларда көтеген мағлұматтар жинақталған, қызықты ойлар
айтылған, нақтылы талдаулар жасалған. Сол еңбектерде фольклортану
ғылымының негізгі даму тенденциялары туралы сипаттамалар берілген,
бір қатар тұжырымды ойлар тізілген. Бірақ қазақ ауыз әдебиетінің
жиналу, хатқа түсу, жүйелену, тексерілу, жариялану тарихы бұл кезге
дейін арнаулы монографиялық зерттеу тақырыбы болған емес. Ал мұндай
күрделі еңбек жасаудың қажеттілігі мен мүмкіндігі күн тәртібінде
тұрған еді.
Жаңа зерттеу бұрынғы еңбектерді көлем жағынан ғана толықтырып
қоймай, мазмұн жағынан да байытуға тиісті болды.
Қазақ фольклористикасының тарихы деген монографияда ауыз
әдебиетін бәрінен бұрын заманалық ірі саяси, экономикалық, мәдени
оқиғалармен бірлікте қарау міндеті көзделді.
Бұлай етуді методологиялық жағынан дұрыс деп санаймыз. Өйткені
ауыз әдебиетін халықтың тарихы, жазба әдебиеті, этнографиясы, тілі,
сазы секілді салалардан мүлде бөліп алып тексеру қиын.
Осындай тұрғыдан алып қарағанда фольклортану белгілі дәрежеде,
халықтың тұрмыстық әдет-ғұрпын, дәстүрін тану жүгін де көтере алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тарихы мен мәдениетін,
соның ішінде фольклорын жинау мен жариялау, зерттеу істерінде жаңа
күрделі қадамдар жасалады.
Қазақ фольклористикасының нағыз бастауы осы кезеңге тән деп
тұжырымдауға болады. Бұл кезде Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов,Г.Н.Потаниннің
қазақ ауыз әдебиетіне арналған аса маңызды зерттеулері жарыққа
шықты.
Қазақ халқының ұлы ағартушылары, қазақтың жаңа жазба
әдебиетінің негізін салушылар Абай Құнанбаев пен Ыбырай
Алтынсариннің баға жетпес тарихи қайраткерлігі осы кезеңде
көрінгенін де ерекше мақтанышпен атап өту орынды.
Қазақстан жайында тек зерттеушілер ғана емес, орыс жазушылары
да қалам тартқаны белгілі. А.С.Пушкин өзінің Орынборға келген
сапарында қазақ халқының аңыз-әңгімелеріне, эпикалық мұрасына
қызыққан. Ақынның архивы арасынан қазақтың Қозы Көрпеш-Баян сұлу
жырының мазмұны табылған.
Орыс жазушылары В.А.Ушаков Қырғыз-қайсақ, В.И.Даль Бикей мен
Мәуләне, Майна деген шығармаларында қазақ өміріне қатысты
мәселелерді көтерген. Мұндай мысалдар көп.
Қазақ мәдениеті, сөз өнері, ауыз әдебиеті туралы бағалы пікірлер
қалдырған, қызықты материалдар жинаған зиялылардың қатарында патшаның
озбырлығынан жер аударылған орыс, поляк, украиндықтардың күнделіктері
мен естеліктері де елеулі орын алады.
Ауыз әдебиеті жанрларының дамуы мен эволюциясы қоғамдық
өмірдің ерекшеліктеріне орай өзгеріске түсіп отырады.
Фольклоршы ғалымдар алдында әрдайым тұратын ғылыми мәселенің
бірі- ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің өзара байланыс
заңдылықтарын ашу болып табылады. Фольклор мен жазба әдебиет бірін-
бірі байытып, бір-біріне толассыз әсер етіп отыратын үздіксіз
процесс екені аян. Ендеше осы заңдылық белгілі бір ғасырда немесе
кезеңде қалайша көрініс бергенін анықтау да күрделі уәзипа.
Ауыз әдебиеті үлгілерінде дәстүрлілік, ұжымдық белгілер басым
болады. Сонымен қатар мұнда жекелеген дарынды ақындардың,
айтушылардың, жыршы-жыраулардың, орындаушылардың да тиісті үлесі
болатыны мәлім.
Осы себептен де әрбір дәуірдің ауыз әдебиетін таратып,
насихаттауда, дамытуда, жетілдіруде халық ақындарының, жыршыларының ролі
қаншалық екеніне тоқталу да фольклортану ғылымының міндеті.
Фольклордың жанрлық құрамы
Қазақстанда тарихи-әлеуметтік жаңа сананың өркендеп келе жатқан
кезеңінде халықтың поэтикалық шығармашылығы да алатын орны ерекше
еді. Өйткені қазақ фольклоры молдығы мен мазмұнының тартымдылығы
және көркемдігі жағынан қай елдің болмасын ауыз әдебиетінен кем
түспейді.
Ол –талай дәуірдің, талай әлеуметтік топтар мен таптардың ақыл-
ойының жемісі. Академик Ю.М.Соколов: Фольклор-өткен заманның жаңғырығы,
әрі сонымен қатар, бүгінгі күннің айқын дауысы да,-деп атап айтқан
болатын. Демек, бұл пікірдің қай халықтың болмасын фольклорына
тікелей қатысы бар. Өйткені, ондағы бейнелер бәрі де Халықтардың
жат жұрттар шапқыншылығына қарсы ерлік күресін бейнелейтіндіктен,
халық қайсарлығын, тапқырлығын, халықтың елдік тарихындағы белгілі бір
белесті кезеңдерде айқын танылған дарқандығын және оның жақсы өмір
үшін күресін көрсететіндіктен, ғасырлар бойы халық жүрегінде
сақталып келеді.
Қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларынан батырлар жыры, ғашықтық
дастандары,ертегілер, тарихи жырлар, мақал мен жұмбақтар, араб, парсы
ауыз әдебиетінің нұсқаларынан Мың бір түн, ШаҺнама, қазақ оқу
құралдарынан ана тілі, әдебиет, есеп, география кітаптары жарық көріп,
басылып шықты.
ХІХ ғасырда шыққан кітаптарға қарағанда, ХХ ғасыр басында шыққан
кітаптардың тақырыбы мен мазмұны, жанрлық түрлері өзгеше болды.
Мақал-мәтелдер ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясында халықтық сөз
өнерінің, көркемдік мектебінің үлкен бір өрісі ретінде қызмет
атқарады. Ақын, жазушылар халықтың асыл сөздерін пайдалана отырып,
өзық идеяларын халыққа жеткізудің өзінше бір бұқаралық жолын
тапқандай болды. Сондай-ақ олар мақал-мәтелді, көркемдік тәсілді,
шеберлікті арттыру құралы деп қарады. Қоғамдағы немесе адам
мінезіндегі кемшілікті сынағанда да олар мақал-мәтелдерді мол
пайдаланды. Халықтың өміріндегі жақсы-жаман құбылыстар жөнінде ұзақ
замандар бойы түйген сөз түйіндері,қорытынды бағалары сөз мәйегі
түрінде уақыт сынынан өтіп, поэзиямызды мазмұны жағынан толықтыра,
тереңдете түсті, әдебиеттің озық өкілдері халықтық рухани қазынаны
игеріп, сан-сапалы салмақты туындылар жасады.
Фольклор жанрлары туралы В.Я.Пропптың пікірлері де жанды. Ол
бір халықтың фольклорына тән жанрларды екінші бір елдің фольклор
мұрасына қолдана салудың айтарлықтай нәтижесі бермейтіндігін айта
отырып, үш түрлі межені анықтайды.
Олар: а) фольклор шығармаларының поэтикасын зерттеу; ә)
фольклордағы халық тұрмысымен байланысты жанрларды анықтау; б) олардың
орындалу тәсілдеріне жете көңіл бөлу.
Осы айтылғандарға фольклор шығармаларының тағы да бірнеше
сипатын қосуға болар еді. Олар- фольклордың ұжымдық және ұлттық
сипаты, варианттылығы, дәстүрлілігі, тарихилығы және ауызекі дамуы.
Халық поэзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс-
тіршілігімен тығыз байланыста болған. Әр ел өз басынан өткерген
оқиғаларды құмарта жырлайды.
Олай болса, фольклор шығармалары өзінің тарихилығы жағынан
авторлық сипаты бар кез келген туындыдан анағұрлым шыншыл, әсерлі
де көркем. Сол жырларға қарап, елдің әдет-ғұрпын, ой-санасы мен түрлі
сезімдерін дәл танып білуге болады.
1.1. Қазақ халқында көп тараған фольклор түрлері
Қазақ фольклорының тарихи сипаты басым көркем де құнды
саласы- эпостық жырлар.Қазақ эпосы бірде ерлікті, батырлықты дәріптеп
ел қорғау, отаншылдық сарынға құрылса (Қобыланды, Алпамыс), бірде
феодалдық қоғамдағы әйел теңсіздігін арқау етіп, махаббат тақырыбына
негізделеді. Енді бірде өмірде болған нақты тарихи оқиғаларды
жырлайды (Бекет, Досан батыр).Қазақ эпосы елдің тілдік, халықтық
тұтастығы орныққан дәуірлерде туған. Эпос айтушылары ертегіде оғыз-
қыпшақ заманында туған батырлардың генеологиясын бермейді, Көрұғлыдан
бастап, Қазан, Бозұғлан, Алпамыс,Қобыланды ұрпақсыз, ал Мұрын жырау
ноғайлы батырларының ұрпақтарын бүгінге дейін алып келеді (Аңшыбай,
Қарадөң, Асан ұрпақтары).
Ноғайлы жырларында біз көбінесе Батыс Қазақстан тұрғындарының
арасында туын, сақталған Мұса, Мамай, Орақ, Қарасай, Қазан, Мұрын жырау
сюжеттерін жатқызар болсақ, соларды тек ноғайлы мырзаларының
сарайында туды деу қиын. Олардың бәрін де жеке тайпалардан шыққан
ақындар жырлаған. Әркімде халықтың берген эпостық бағасы бар.Алпамыс,
Қобыланды, Қамбар, Қозы Көрпеш жайындағы жырлар одан көп заман бұрын,
оғыз-қыпшақ ұлысы кезінен туған еді.
Лиро-эпостық жырлар.Қазақ эпостық біз олардың тақырыбы мен
сюжетіне қарай батырлық, ғашықтық және тарихи жырлар деп үш салаға
бөліп, соның бәрін де фольклорлық сипатына қарай эпос деп атаймыз.
Бұлардың арасында жанрлық айырмашылықтар бар. Қазақ эпосының үлкен
бір саласы Қозы Көрпеш- Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман-Шолпан,
Мақпал қыз сияқты ғашықтық жырларынан тұрады. Ғашықтық жырлары
жанрындағы сюжеттердің өзара байланысы осындай. Ал батырлық жырлары
мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай деген сауалға тұңғыш
рет М.Әуезов жауап іздеген еді. Зерттеуші батырлық және лиро-эпос
жырларының үш түрлі жанр ерекшеліктерін ашып көрсеткен: а) батырлық
жырларының тақырыбы ерлік болса, ғашықтық жырларының тақырыбы-
сүйіспеншілік, ә) батырлық жырларының образдарында әсірелеу (гипербола)
басым болса, лиро-эпоста реалистік арна үстем, б) батырлық жырларында
көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-эпоста қазақ
қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері
көрсетіледі.
Көптеген жанрлық-сюжеттік айырмашылықтары болса да, көбіне лиро-
эпостық жырлар эпос дәстүрі бойынша жасалған.
Эпостың тарихилығы. Қазақ эпосына тарих элементі Түрік қағанаты
кезінен бастап енген. Мысалы, Дотан батыр жыры жужан кезеңіне
кетсе, Алпамыс батыр, Қорқыт ата кітабы, Мұңлық- Зарлық сюжеттері
оғыз-қыпшақ ұлысы дәуірінен хабар береді. Қорқыт ата кітабы
жырларында, бір жағынан, мифология (пері, Төбекөз) басым болса, екінші
жағынан, аталық қоғам салтының нығайғандығы көрініс тапқан. Ораз тек
аталар культіне сиынады. Оғызнама Қорқыт сюжетінен марқалау. Мұндай
тарихи этногенез қазақ фольклорының, соның ішінде, эпостық мұрасының
генезисін анықтауға қажет.
Біз қазақ фольклорының сюжеттерінде талай замандардың ұғым,
образдары бар дейміз. Ноғайлы эпосында мұндай мифтік деректер жоқ.
Ол тек ертеден арна тартқан Алпамыс (мыстан, қырық қыз), Қобыланды
(Гоклан, Қызыл дәу), Қорқыт ата кітабы (Төбекөз, пері қызы) сияқты
кәрі сюжеттерде ғана кездеседі. Жалғыз көзді дәу-Полифем. Соған қарап
біз мұндай сюжеттер ҮІІІ-ХҮІ ғасырлар емес, одан көп заман бұрын
туып,ескі сюжет жаңа оқиғалармен жаңғыртылып, реалдық сарын күшейген
дейміз.Қозы- Көрпеш- Баян-сұлу жырында аң, құс тотемдерінің ізі
сақталған (қара торғай, түлкі).Ол жырдың кәрілігінен хабар береді.
Мұны В.М.Жирмунский фольклор элементі деген. Қазақ эпосын тарихи
желіге қойып дұрыс топтастырған ғалым Ә.Марғұлан болды. Ол оғыз-
қыпшақ эпосын мынандай дәуірлерге бөлген:
1.Көне дәуірлерде туған эпос (Ү-ХІІ).
2.Тарихи дәуірде туған эпос (ХІІІ-ХІҮ).
3.Ноғайлы эпосы (ХҮ-ХҮІ).
4.Жоңғар шапқыншылығына байланысты туған эпос (ХҮІІІ).
5.Ішкі қанаушылар мен хандарға қарсы күресті суреттейтін эпос.
6.Совет заманында туған эпос.
Осы жайларды ескере отырып, біз қазақ эпосын өзінің тегі мен
жанры жағынан он салаға бөліміз:
1.Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құла Мерген, т.б.).
2.Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос (Орхон
жазулары, Күлтегін жыры).
3. Оғыз эпосы (Қорқыт ата кітабы, Оғызнама).
4.Тайпалық эпос (Алпамыс, Қобыланды, т.б.)
5.Лиро-эпос (Қозы-Көрпеш, Қыз жібек).
6.Ноғайлы эпосы (Орақ-Мамай, Қарасай-Қази).
7.Тарихи эпос (Досан батыр, Бекет, 1916 жыл поэзиясы).
8. Шығыс дастандары (Рүстем дастан,т.б.).
9.Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген батыр, т.б.).
10.Совет эпосы (Амангелді, Төлеген туралы жырлар).
"Қобыланды" батыр жыры. Қобыланды батыр- қазақ халқының
мазмұны бай да салалы эпостық дастандарының бірі. Жыр көп замандар
бойы өмір сүріп, ірі-ірі эпос айтушыларының қолынан өткен. Жырдың
ертегілік және тарихи-реалдық арқауы бар.Сюжеттің аңыздық ұйтқысы
оғыз-қыпшақ ұлысы кезінде туа бастаған. Қобыланды жырының 29 нұсқасы
болса, соның ортасында Марабай сюжеті тұрады. Қобыланды батыр
жырының алғашқы нұсқасын Ы.Алтынсарин марабай жыраудың аузынан жазып
алып, Тайбурылдың шабысы деген саласын өзінің Хрестоматиясында
пайдаланған.Ұлы Отан соғысынан соңғы жылдары М.Ғабдуллин Қобыланды
батыр тақырыбынан докторлық диссертация қорғап, монографиясын жарыққа
шығарды.
"Алпамыс батыр" жыры. Сюжеті ертеде туған, варианты көп, ел
қорғау идеясына құрылған тілі көркем жырлардың бірі- Алпамыс
батыр.
Ы.Жүсіпов пен С.Жаңбыршин варианттарын айтпасақ, Алпамыс
батыр жырының көптеген нұсқалары Оңтүстік Қазақстан жерінен жазылып
алынған.
Оның бір сыры жырдың басында қоңырат руы арасында туғандығында
болса керек. Сюжет-кейіпкерлердің тарихын белгілі бір байланыста
алып, баяндау десек, жырда бұл бірлік жақсы ұштасқан. Жырдың басты
тақырыбы- ерлік, идеясы- ел қоргау болса, батырлар үшін үйлену негізгі
сарын емес. Осы ерекшелікті ескере келгенде жырдың экспозициясы-
Алпамыстың туылуы, ситуациясы- құдалық, байланысы- Гүлбаршынды
Қараманнан құтқаруы, дамуы- зындан оқиғасы, шарықтау шегі- Тайшық ханды
өлтіруі, шешуі- Ұлтанқұлдан өз елін азат етуі деп алған жөн.Сонда
жырдың батырлық эпосқа тән белгісі айқындала түседі.
"Ер тарғын" жыры. Бұл жырдың қазақта сегіз түрлі нұсқасы бар.
Кейбір зерттеушілер "Ер тарғын" жырында ғашықтық және батырлық
жырлары ұштасқан десті. Жырдың сюжеті мен тартысынан Ақжүніс
образының елеулі орын алатыны бар. Алайда ноғайлы жұрты, оның жер-
суы үшін қалмақтармен үш рет соғысқан, ноғайлы хандарымен бірде
олай, бірде бұлай боп тартысып жүретін Тарғын образы эпоста
батырлық арнада көрінеді. Жырдың бас тақырыбы- үйлену емес, ерлік, ел
қорғау.Сюжет ұғымына келер болсақ, ол эпостық жырдың тұтас желісін
құрайды. Мысалы, "Ер тарғын" жырының тақырыбы- ерлік, идеясы-ел қорғау
десек, осы тақырып сюжет арқылы дамығанда, шығарманың идеясы тартыс
арқылы дәлелденген. Жырдың барлық оқиғасы бас кейіпкерлер төңірегіне
құрылған. Сол үшін кейіпкерлердің ой-сезімі, іс-әрекеті мен арманы
жақсы көрсетілген.Жырдың формасы (сюжеті, тартысы, композициясы) шығарма
идеясына толық сай.
"Қозы Қөрпеш-Баян-сұлу". "Қозы Қөрпеш" жырының қазақ, ұйғыр,
татарларының арасындағы түрлі нұсқаларын халық аузынан жазып алып,
сол елдердің өз тілінде тұңғыш рет жариялаған, айрықша еңбек
сіңірген зерттеуші-академик В.В.Радлов. Ол "Қозы Қөрпеш-Баян-сұлу"
жырының әрі алғаш жинаушысы, әрі зерттеушілерінің бірі болды.Жырдың
ең құнды жағы-тіл байлығында. Онда араб парсы сөздігі мейлінше аз,
жыр байырғы халық сөзінің мол лексикалық қорына негізделген.Тілінде
қазіргі жастар біле бермейтін, кейде жолсыз ұмытылып бара жатқан
көне сөздер көп. Кезінде кейбіреулер соның бәрін не архаизм, не
диалект деп өз басындағы бейшаралықты ұлы эпосқа қарай жұмсады.
"Қозы Қөрпеш-Баян-сұлу" жыры қазақ даласындағы барлық лиро-эпостық
жырларға жол салған шығарма.
1.2. Айтыс –ақындар жарысы
Қазақ фольклорының аса мол дамыған дербес бір саласы- айтыс.
Айтыс-айту, айтысу деген сөзден туған.С.Мұқанов Айтыс жинағының
бірінші томына (1964) жазған алғы сөзінде бұл атаудың кейде талас
мағынасында ұғылатынын да айтқан еді. Алайда екі адам арасындағы
талас, жанжал- әдеби жанр, көркем де көрікті ойға құрылған нағыз
ақындар айтысы болады.
Фольклордың мол тараған түрі, көне жанры - айтыс, суырып салма
өнері- халқымыздың аса дарындылығы, көркем ойлауға шебер екенін
аңғартатын ерекше құбылыс.
Айтыс поэзиясының нышандары қазақтың эпостық жырларынан мол
кездесіп отырады. Оған көбіне екі кейіпкердің арасындағы диалогтарды
жатқызар едік.Тек эпос кейіпкерлері батырлық рухта сөйлесе, айтыс
поэзиясы әдет-ғұрып, әлеуметтік мәселелерін қамтиды.
Сол себепті оны халық тұрмысы, түрлі әдет –ғұрыптарымен тығыз
байланыста туған салт өлеңдері дейміз. Айтыстың мұндай үлгілеріне
бәдік, жар-жар, қыз бен жігіт айтысын жатқызуға болады. Одан әрі
қайым айтыс, дара айтыс, ақындық-импровизаторлық айтыс деп жіктеле
береді.
Айтыс- эпостан гөрі нақты өмірге жақын тұрған, мадығы мен
сатирасы егіз поэзия, түрлі өнердің басын біріктіріп тұрған
синкреттік салт өлеңдері.
Асылы, оларды формасына қарай емес, туған дәуірінен, мазмұнына
қарай бөліп, ұжымдық, қайымдық- анонимдік, даралық айтыс деу мақсатқа
жақынырақ. Аноним айтушы көп ортасынан шықса, дара импровизатор
профессионал айтушы дәрежесінде болған. Осы жайларды ескере отырып,
ХІХ ғасырда туған айтыс поэзиясын біз: а) ру айтыс (Жанақ пен
бала),ә) салт айтысы (Ақбала мен Боздақ), б) жұмбақ айтысы (Сапарғали
мен Нұржан),
в) әлеуметтік айтыс (Біржан-Сара, Құлмамбет пен Жамбыл), г) совет
айтысы деп беске бөлген.
Айтыс поэзиясының табиғаты.Бұл кезге дейін бізде айтыс
поэзиясы импровизацияның басы, ол ерте замандарда, тіпті эпостық
жырлардан да бұрын туған дейтін пікір үстем болды. Енді біреулер
айтысты ертедегі жар-жар өлеңдерінен, әдет- салт, тотемдік үлгілерден
(бәдік) бастайды. Үшіншілері поэзия, фольклор атаулының басы ақын,
аяғы ақын, барлық импровизация өнері айтыс ақындарынан тараған
десті. Анығында алғашқы ұжымдық салт өлеңдері тұсында ақын, шайыр
атаулары жоқ еді.
Импровизацияның үш түрлі мектебі болған: 1) жай айтушылар, 2)
кәсіби айтушылар (бақсы, жыраулар), 3) айтыс ақындары. Бұл негізгі үш
мектептің үшеуінде де импровизация өнері басым болған. Өйткені олар
жазу-сызудың жоқ кезінде туған еді. Импровизация өнерінде синкреттік
белгі бар. Оның мәнісі, ең алғаш сөз, ән-күй, би бөлінбей бірге
жүрген. Профессионал айтушылардың басы бақсылар (ҮІІІ-ІХ ғ.ғ.) мен
жыраулар (Х-ХҮ ғ.ғ.) болған десек, оларда төрт түрлі өнер бірлескен.
Олар: сөз импровизациясы, ән-күй импровизациясы(қобыз, домбра), биік
орындаушылық шеберлік (сахна өнері) және ел қамын жейтін үлкен
ойшылдық саңа.
Осы импровизация өнері кейін айтыс ақындарына өткен. Бірақ
айтыс поэзиясы салт-жырларынан туған лирикалық форма болғандықтан, ол
жыр емес, 11 буындық қара өлең өлшеуімен айтылған. Айтыс эпостан
ғөрі күнделікті өмір құбылыстарына жақындау болды.
Біржан-Сара айтысы. Бұл айтыс өзінің көтерген әлеуметтік
проблемасы, мазмұны, көркемдігі жағынан аса қымбат. Онда Біржан мен
Сара тұңғыш рет қалың мал, теңсіз неке салтын сынайды. Тақырыбы
келелі. Оның үстіне айтыс үлкен ақындардың қолынан өткендіктен, тілі
көркем, образды.
Біржан-Сара айтысы бұрынғы дәстүр ізімен сөз өнерінен
басталады да, ортасы екі елді сарапқа салу болып келеді. Айтыстың
негізгі тақырыпқа, яғни Сара басындағы теңсіздікке көшуі соңғы
монологтардан көрінеді.Бұрын Тұрысбек намысын баққан Сара Біржан
сөзінен соң барын әйелдің ауыр халін түсініп, өзінің шын жауларын
танып біледі.
Бұл салада ХХ ғасырдың алғашқы тұсындағы басылымдарда айтыс
текстері жарияланып отырды. Атақты Біржан мен жетісулық Сара қыз
айтысы кезінде хатқа түсіп, тіпті жеке кітап болып жариялануы, бір
емес, бірнеше рет басылуы және әр түрлі версиямен жарық көруі
ерекше көңіл аударатын жайт.
Айтыстың жанрлық ерекшелігі, онда театрлық өнер белгілері бар
екендігі де жұртшылық назарын аударған. Біржан-Сара айтысының сахнаға
қойылуы туралы да қызғылықты дерек бар.
Біржан мен Сара турасында жұртқа мағлұмат берілді.Сахнаның
төріне қазақ салтынша масаты кілемдер төселіп, оюлы отау шатыр
құрылған.
Залдың бір жағына қолына үкілі домбырасы, торғын шапанды, ақ
камзолды, орта бойлы, дөңгелек кішкене сақалды, камшат бөріктің
шоқпардай үкісін былғаңдатып, айқайды сала, ән шырқап Біржан шықты.
Біржанның салдарша киінген бес жолдасы да жанында тұрды.
Бұл үйде Сара бар
ма, шықсын бері,
Іздеген келіп тұрмын
Біржан сері.
Жолықпай сөзі өктемге
жүрген шығар,
Үйінде Тұрысбектің
өлер жері,-
деп шырқаған Біржан даусын естіп, қасында жеті-сегіз қыздары
бар, бұрала басып, сылқылдап Сара шықты, үстінде оқалы камзол, атлас
шапанын иығына жамылып, бүкіл дүниені бір тырнағына теңгермей келе
жатқан сері қыз Сара екенін көрген жерде-ақ әркім білді. Екеуі
сахнаның екі жағына отырып, кезекпе-кезек ән шырқап айтысты.
Біржан-Сара айтысының жаңашылдығы, шыншылдығы және сыншылдығы.
Жамбыл мен Құлмамбет айтысы. Жамбыл импровизация мектебінде
қанағаттанған, совет дәуірінде сол ғажап өнерді қайта тудырған халық
ақыны болған еді. Жамбыл мен Құлмамбет сайысы әлеуметтік айтыстың
революция алдындағы биік табысы болды. Әңгіменің кілті Құлмамбеттің
байлар, Жамбылдың кедей ақыны болуында емес, сол тұстағы қазақ
айтыс өнеріне халықтық-демократиялық мазмұнның енуінде болатын. Езілуші
мен езушілерді қарсыластыру, бай-бағлан, би-болыс, ұлықтардың
озбырлығын сынау, тап теңсіздігін, халық мүддесін кеңірек жырлау
Жамбыл айтысынан басталған.
Одақтық дәуірдегі туған айтыстарды бірнеше кезеңге
бөлеміз:1)1920-1940 жылдар арасындағы айтыс поэзиясы. Онда қалың
малдың жойылуы, тап күресі, ірі байлардың малын конфискелеу, ауылды
советтендіру мәселелері сөз болған: 2) Ұлы Отан соғысы (1941-1945)
жылдарындағы айтыс.Мұнда майдан мен тылдың бірлігі, отаншылдық
мәселелері басым айтылады; 3) 1946-1957 жылдарғы айтыс поэзиясы. Бұл
кезеңде туған айтыс үлгілерінде еңбек процесі, өндіріс табыстары бас
тақырып болған. 1960 жылдан соңғы кезеңдегі айтыс. Бұл мерзімде
айтыс өнері жаңа мазмұнға, жаңа сипатқа ие болып, оның көптеген жас
өкілдері туып, қалыптасты. 1941,1943,1945 жылдары Алматыда
республикалық айтыстар, 1961 жылы ақындар слеті, соғыс жылдары және
одан кейінгі кезеңдерде облыстық айтыстар өткізілді.
1943 жылғы Алматыда өткізілген ақындар сайысын Жамбыл бастап,
айтыстың жүйріктері бұрын Сүйінбай, Қашаған, Кеншімбай, Орынбай болса,
бүгінгі майталмандары- Шашубайлар, олардың жыры бүгінгі ұрпаққа аса
қажет деген. Сонымен ХХ ғасырдың басы қазақ халқының поэтикалық
шығармашылығында жаңа кезең болып саналады. Қоғамдық өмір мен
тұрмыстағы жаңа құбылыс, жаңа бетбұрыс еді.
Айтыстың түрлері: бәдік, жар-жар, қыз бен жігіт айтысын
жатқызуға болады. Одан әрі қайым айтыс, дара айтыс, ақындық-
импровизаторлық айтыс деп жіктеле береді.
Айтыс поэзиясы көшпелі елдерде қиял мен импровизацияның аса
биік болғанын, соның дәстүрі халық ақындарына өтіп әлі күнге өмір
сүріп отырғанын көрсетеді.Көшпелі тайпалар - айтыс поэзиясының
мұхиты болған.
1.3. Қазақ фольклорындағы ертегілердің түрлері
Халық ауыз әдебиетінің бір түрі- ертегілер. Ертегіге бай
елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ ауылында аты атақты ертекшілердің
көп болғаны, олардың Құламерген, Аяз би, Ер Төстік, жерден шыққан
Желім батыр, шық бермес Шығайбай, Алдар көсе, Жиренше шешен, Тазша
баланың қырық өтірігі, т.б. ертек-аңыздарды біздің дәуірімізге сақтап
жеткізудегі рөлі жөнінде ауыз әдебиеті үлгілерін жинап зерттеуші
Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев, Н.Пантусов, А.Е.Алекторов, т.б. айтқан
ой-пікірлері де бар.
Осы еңбектердің бәрінде қазақ ертегілерінің түрлері, мазмұны мен
тәлімдік мәні, құрылымдық, сюжеттік ерекшеліктері, айтушылардың
орындау шеберліктері жан-жақты сөз болады.
Ертегі, аңыз әңгімелердің басты кейіпкері халық арасынан шыққан
сөз тапқыш ақылды даналар немесе он саусағы өнерлі адамдар. Олар
жауыздықпен күресіп жеңіл шығушы, әділдікті жақтаушы алып батырлар
болып келеді.
Қазақ ертегілері мазмұны мен құрылымдық ерекшеліктеріне қарай:
а) Қиял-ғажайып (мифологиялық) ертегілер; ә) Хайуанаттар (жан-
жануарлар) жайындағы ертегілер; б) Тұрмыс- салт (реалистік)
ертегілер; в) Аңыз әңгімелер деп 4 топқа бөліп қарастырылады.
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам
табиғат сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір
көрінісі аздау болады. Мифологиялық ойлау адамдардың топ-топ болып
орман, тау-тас үңгірлерін мекендеп жүрген кезеңінен бастап туса да
ғажап емес.
Ол дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау дәрежесі өте анайы
болған.
Күн, ай, от судың жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы
қауым адамдары табиғатқа сиынып, табынған: бірінен қорықса, бірін
қастерлеген.
Оларды адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар деп ұққан.
Мұндай сәби мифология тарихы үнді, грек,араб елдерінде көбірек
сақталған. Кейбір елдерде киелі аңдарға сиыну дәстүрі де болған.
Қиял –ғажайып ертегілері. Қазақ ертегілерінің бұл түрі көне
заманда, халықтың ой-санасы терең жетілмеген, табиғаттың тылсым
сырының мән-мағынасын, себеп-салдарын толық түсінбеген, бірақ соны
білуге деген ой- арман, қиялдың күшті кезінде туған. Қазақ
ертегілерінің бұл түрі, біріншіден, таза қазақ елінің тұрмыс-
тіршілігін суреттеуден туындаса, ал екіншілері шығыс пен батыс
елдерін аралап келіп, өзіндік мазмұндық өзгерістерге түскен
ертегілер. Мәселен "Мың бір түн" ертегілерін алып қарасақ, шығыс
елдерінің мәдени ерекшеліктерін өз бойына жинастырғаны байқалады.
Оның басты кейіпкерлері, көбінесе, шаҺин-шаҺ, сиқыршы-әулиелер мен жын-
перілер, жезөкше әйелдер болып келеді.
Ал үнді, қытай, грек жұртының ертегілерінен ауысып келген
шығармаларда басты кейіпкерлері, көбінесе, қолөнер шеберлері, гүл-бақша
өсірушілер, жансыз затқа жан бітіруші сиқыршылар бейнесінде беріледі.
Қазақ ертегілерінің мазмұны, көбінесе, төрт тұлік мал туралы, олардың
қасиеттері жайында, сұрапыл соққан боран, жұттың болуы, малдың ығып
кетуі, мал соңында кеткен ағаларын інісінің іздеп шығып, әлденеше
қиындықтарға кездесіп, оларды ақыл-айласымен, күш-қайратымен жеңуі
баяндалады. Немесе аңшылық, мергендік жайында болады. Мысалы, "Еділ-
Жайық", "Құламерген","Аламан мен Жоламан", т.б. қазақтың мергендер
жайындағы ертегілерінде, көбінесе, халық сүйген батыр үлдар
сипатталады. Мұндай ертегілер моңғол, бурят, ойрат, қырғыз елдерінде де
кездеседі. Бір халықтағы ертегі, аңыздардың екінші елде де мазмұн
жағынан ұқсас болып келуі, сол елдердің шаруашылық кәсібі, тұрмыс-
тіршілігіндегі ұқсастықтан туындайды. Қиял- ғажайып ертегілерінде "ай
десе аузы, күн десе көзі бар" сұлу қыздар немесе алтын шашты, құс
басты кейіпкер болып келіп, уақиға соның айналасында өрбиді. Сол
қызға ғашық болған алғыр, батыр, мерген жігіттің жолындағы
тосқауылдар: алып күштің иесі жалғыз көзді дәу немесе айдаҺар,
жезтырнақ, жеті басты жалмауыз, мыстан кемпір болып келеді. Ал
жағымды кейіпкердің тілекші, көмекшілері: тұлпар ат, самұрық құс, алтын
мүйізді киік,т.б. бейнеленеді. Ертедегі батырлардың ғажайып ерлік іс-
әрекеттері жердің үстінде ғана емес жердің астында, жеті дарияның
ар жағында, жеті қабат аспанда да өтіп жатады. Екі жаққа бөлініп
талас-тартыста, күрес-соғыста кездескен топтың әділдікті, махаббатты,
шынайы достықты жақтаушылар болып келіп, жеңіп шығуымен аяқталады.
Бұл "жауыздықты әрқашанда әзілдік жеңеді" деген халықтың даналық
ұғымының көрінісі. Қиял-ғажайып ертегілерде сөз болатын табиғаттың
тылсым сырын білсем, көрсем, меңгерсем екен деген асыл арман адамзат
баласын жасампаз еңбекке жетектей келіп, нәтижесінде ой-қиял
ғарышындағы асыл арманның іске асуына, сөйтіп, ғылым мен техниканың
бүгінде жетістікке жетуіне, шындыққа айналуына себепкер болып отыр.
Қиял- ғажайып ертегілер адам баласына тәлім үйреткенде "қиялға құлаш
сермер асыл адам бол"- дейді. Суырдай бір ғана сайынды біліп, ін
аузындағыны- айналандағыны ғана көрумен шектелме, інде туып,інде өлме.
Қиялға қанат сермесең, аспас асу, алмас қамал жоқ. Ол үшін ерлік
пен тәуекел, іс-әрекет, асқақ арманға жетуге деген таудай талап
бойында болсын. Әр нәрсеге көз жұм да, тәуекел ет, "тәуекел деп тас
жұтуға да болады" дегенді тыңдаушы жастардың санасына сіңіруді,
сөйтіп, әр жасты қиялдай білуге үйретуді мақсат тұтқан. Қазақтың
мифологиялық ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен патриархат
дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір
сахнасынан шыққан кезде адамдар аң- құстардың сырын танып біліп,
олар жайында сан- салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір,
жезтырнақтар матриархат дәуірінің ұғым-нанымдары болмақ. Аңшылық кәсіп
ер адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы
ру қоғамының салт-санасы қалыптасып, жұбайлы неке туады. Бұл кезеңде
туған қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлық күштермен
күресушілер- мергендер, батырлар болып көрінеді. Табиғаттын тілсіз
күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін қарсы қоятын
қиял-ғажайып ертегілері осы ізде туған. Мұндай ертегілерде реалдық
адам образдары мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі. Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері:Ер Төстік,Еділ-Жайық,Құла
мерген, Аламан мен Жоламан, Күн астындағы Күнікей қыз, Алтын сақа.
Хайуанаттар жайындағы ертегілер.Ертегілердің бұл түрі-ескі
заманнан бері келе жатқан ең көне түрлері. Адамның ең көп
араласатын ортасы осы жан-жануарлар мен хайуанаттар ортасы. Ол сан
алуан, қыр-сыры көп, ерекшелігімен көзге түсетін жұмбақ дүние әлемі.
Хайуанаттардың тістісі мен тырнақтысы, адам баласына пайдалысы мен
зияндысы, қаскөйі мен момақаны, ұлысы мен кішісі, әлдісі мен әлсізі-
бәрі адам өмірінде із қалдыруда белгілі рөл атқаратыны сөзсіз. Адам
баласы өздері өмір сүретін ортаның табиғатын зерттеп білумен
бірге, оның тауы мен тасын, өзен-көлі мен бұлағын, ормантоғайы мен
адырын жақсы білуге талпынған, оларда тіршілік ететін хайуанаттарының
мінез-құлқын,тіршілік тынысын да зерттеп білуді мақсат еткен.Осы
тұрғыдан алғанда туған өлкенің хайуанаттарының жәй-күйін білуді де
міндет санайды. Хайуанаттар тіршілігі мен мінез-құлқында адам
әрекетіне ұқсастықтардың бар екенің ата-бабамыз ертеден-ақ сезіп
білген. Күнделікті тұрмыста жақсы я жаман іс-әрекетті хайуанаттардың
іс-әрекеттеріне, жатымды-жатымсыз қасиеттеріне салыстыра суреттеуді
дәстүрге айналдырған. Мәселен, қайтпас, қайсар ер азаматты "арыстандай
айбатты, жолбарыстай қайратты" деу немесе пысық ер жігітті "қасқыр
жігіт" деп қолпаштау, сондай-ақ айлакер, екіжүзді адамды "түлкі
мінезді" деп сипаттау, сұлу қызды "Аққуға" теңеу немесе сүйікте ұл-
қызын "аспандағы жұлдызға, судағы құндызға" теңеу ежелгі ел дәстүрі
болған.Ал ертегілерге жануарлардың мінез-құлқын адам мінез құлқымен
шендестіріп суреттеуді әдетке айналдырады. Адам бойындағы кемшілікті
бетіне бадырайтып тура айтпай, қомағайлық, қорқаулық, зорлықшылдық,
өктемдік немесе қулық, сұмдық, айлакерлік, екіжүзділік сияқты мінез-
құлықтарды хайуанаттар бейнесі арқылы тұспалдап, мысалдап көрсетуді
мақсат еткен. Ал хайуанаттар жайындағы әңгіме, аңыздардың бір тобы
хайуанаттардың асыл қасиеттерін, адамға пайдасын, ғажайып күштерін
сипаттауға арналады.Хайуандардың кейбіреуіне қасиетті деп қарау, ескі
тотемдік ұғымдар ерекше орын алған. Мәселен, ақ қасқырдың далада жас
баланы емізіп асырауы немесе жылан патшасының адамға деген
қайырымдылығы, бүркіттің балапаның ор жыланнан сақтап қалған балаға
жақсылық жасауы. Немесе ақ қошқардың, қара бұқаның, шағыр көз
айғырдың адамға жақсылығын сөз ету сияқты ертегілер әр хайуанның
иесі бар, ол өзінің тұқымына жақсылық қылғандарға қайырым жасайды,
қаруын қайтарады деген діни түсінікпен байланысты киелі деген
ұғымды білдіреді. Мәселен, ескі Иран елінде арыстанды киелі тұту,
ескі Рим елінде қасқырды киелі тұту. Үндістанда бұқаны, ал
Қазақстан және Алтай-Сібір елдерінде бұғы мен маралды киелі санау
орын алған. Сондай-ақ, ертеде қазақтар аққу,байғыз, кептер, бүркіт, т.б.
құстарды киелі санап, атпаған. Аққудың қауырсының, бүркіттің тұлтып,
кептер мен байғыздың бас терісін жын-перілден сақтайды деп, баланың
бесігіне тағып қоятын болған. Көпшілік ертегілерде бірнеше аң-хайуан
бірге жүріп алғашқыда дос болып, кейін келе-келе әрқайсысы өз
хайуандық іс-әрекет, мінез-құлықтарымен ерекшеленеді. Мәселен, арыстан-
зорлықшыл, өктем күш иесі болып суреттелсе, қасқыр қомағай-қорқау,
ашқарақтығымен ерекшеленеді, ал түлкі айлакер, қу, іші қас, сырты дос
жылмаң мінезімен көзге түссе, түйе аңқау, сенгіш,момындығынан опық
жейді. Ақылсыз қара күштің иесі, қорбаң аю, айлакер, тапқыш бөдене,
адамға достығымен көзге түсетін қарлығаш, т.б. әр құстар мен
хайуандар дүниесінің ерекшелік қасиеттерінен хабар беретін ертегілер
бар.
Қазақтың хайуанат жайындағы ертегілерінің көпшілігі үй
хайуандарына арналған. Адамға айнымас серік ит пен тұлпардан басқа,
"Бозінген" сияқты түйе жайындағы ертекте ботасы өлген інгеннің зары
айтылады. "Тепең көк" ертегісінде иесіне адал қызмет етуші бәйге
аты сипатталса, ақ қошқар, сұр серкелердің қойды бастауы, адамға
етін, жүнін, сүтін беретіні сөз болады.
Тұрмыс- салт ертегілері. Шыншыл ертегілер (оны, көбінесе, "тұрмыс-
салтертегілері" деп те атайды) адамның қоғам тіршілігіндегі, үй-
тұрмысындағы,еңбек кәсібіндегі, т.б. тұрмыс-тіршіліктегі мұн-мүддесі,
талас-тартысы, өмір үшін күресі, дүниеге көзқарасы сипатталады. Бұл
тектес ертегілердің ертеде шыққан ескісі де, бертінгі дәірде пайда
болған жаңалары да көп. Оларды 4-ке бөліп қарастырамыз: а) салт-
ертегілер; ә) күлдіргі ертегілер; б) аңыз ертегілер; в) күй аңызы.
Салт ертегілер. Шыншыл ертегілердің халық арасына кең тараған
түрі – тұрмыс –салт ертегілері. Оның тақырыптары көп. Мәселен, пайдалы
өсиет, ақылды жігіт, ақылды қыз, қиянатшыл, жар, өгей шеше қастандығы,
хандардың қиянаты, әке мен бала, аға мен інілер арасы, тағдыр мен
бақ, ұрылар мен аярлар әңгімесі, т.б.
Бұлардың бәріне ортақ идеал қоғамдық салт-сана, үстемдік пен
теңсіздікті, зорлық пен оған қарсы күресті, байлық пен кедейлікті, бақ
пен сорды, жақсылық пен жауыздықты, ақылды мен ақымақты, әділдік пен
қаражүрек озбырлықты қарама- қарсы қою арқылы әділдік, адалдық,
шыншылдық, еңбексүйгіштік жеңіп шығады деген идеяны насихаттау
көзделеді.
Осындай ертектің бірі- "Қарттың ұлдарына айтқан өсиеті" деген
ертегі.
Мәселен, ағайынды үш жігіттің әкі ақылын теріс түсініп, әкеден
қалған байлықты шашуы, кейін өмірден таяқ жеп, басы тасқа тигенде
ғана әке өсиетін дұрыс ұғынып, дұрыс қорытынды жасауға мәжбүр
болғанын білдірумен аяқталады. Бұл ертегіден туатын тәрбиелік мән-
мағына өмірден тәжірибе алған адамдардың ақыл-кеңесін тыңдасаң қор
болмайсың. "Көпті көргеннен ақыл сұра" дегенді білдіру.Шыншыл
ертегілердегі тағы бір мол қайталанатын тақырып ақылды жігіт пен
ақылы асқан дана қыз жайындағы ертегілер. Олардың ішіндегі ең
шұрайлысы Аяз би ертегісі. Бұл ертегіде Уәли байдың қызы Менді
сұлудың Аяз биге гауҺар тас, табақ, пышақ және қайрақ ұсынуы, оны
Аяз бидің дұрыс түсініп, қайрақ пен табақты қиратып, пышақты
желкесінен сындырып, гауҺар тасты қақ жаруы. Онысы "Қайрақтай болып
бөлінгенше, табақтай болып уатылғанша, пышақтай болып бас
кесілгенше сыр айтпай, сені гауҺар тастай етіп жарып алып жар
болуға даярмын" деп серттесуі екені, ақыры дарға асылғанша Аяз
бидің сыр сақтауы мадақталады. Осы арқылы қыз жұмбағын шеше білген
және уәдеде өле-өлгенше тұра білген Аяз би марапатталады. Тағы бір
ертекте ақылды қыз әкесінің қаҺарына ұшырап жазаға бұйырылып, қайыршы
жігітке беріледі. Қиянатшыл, қатал хан басқа жұрттың қыздарының
басына қайғы бұлтын төндіріп қана қоймай, өз қызына да сор
тудырады. Бірақ қайыршы жігіт ақылды азамат боп шығып, екеуі бақытты
өмір сүреді. Ертекте біріншеден, қаражүрек, қатал ханды айыптаса,
екіншіден, адамның түсіне қарап баға бермей, ақыл-парасатына қарап
баға беру керек, ақылды адамның сырт бейнесі қарапайым болып
көрінуі мүмкін деген ойды мегзейді. Үшіншіден, бұл ертекте ер
адамның жақсы я жаман болуы, оның қосылған әйеліне де
"байланысты", "Жақсы әйел жаман ерді зор қылады" деген идея
насихатталып отыр. Ақылды жігіт туралы ертегілер де біршама.Соның
бірі "Қарт пен тапқыр жігіт" деген ертегі. Жас жігіт қасындағы
қарияға екі-үш түрлі жұмбақ сөз тастайды. Сондағы оның "арқаласайық"
дегені, әңгіме айтысайық дегені екен. Ал өлген адамдың жаназасына
кездесіп, "өлмеген" екен дегені артында ер жеткен ұл-қызы бар екен
дегені, ал бітік шыққан егінді "желіндеген екен" деуі де жұмбақтап,
тұспалдап айтқан ой-пікірі болып шығады. Осы сияқты сұрақ-жұмбақты
жігіт шалдың үйіне келгенде, оның қызына да қояды. Ал қызы ақылды,
дана болып шығып, ақыры өзі теңдес жігітке тұрмысқа шығады. Ақылды
жігіт "Аяз би" сияқты әділдігімен, ақыл – парасатымен елге жағып,
ақыры атасының орнына хан болады. Салт ертегілерінің бір тобы
қиянатшыл, зинақор әйелдер мен қаскөйлігі мол өгей шешелерге
арналған. "Молда мен сиқыршы әйел" деген ертегі осыған айқын мысал.
Арам жүрісі сезілген сиқыршы әйел, өз күйеуін сары ит етіп
жібереді. Қатып өзі мықты болып тұрып, күйеуіне істемегенді істейді.
Оны есек те, мысық та етіп қорлаумен болады. Қатыны қиянат еткен
ер, ит болған уақытында өз басынан талай сорлы күйді кешеді.
Қайғылы, зарлы халде қалған еркек жайы шын өмір трагедиясымен тең
болады.
Осылай опасыз әйелінен запа шеккен еркекті екінші бір құдайға
қараған инабатты әйел арашалап алып, әйелінен кегін әпереді. Бұл
әйел затының ішінде де екі түрлі(қайырымды, қайырымсыз) адамдардың
болатынын, жігіттің алған жарының өзіне тең, жеке басын құрметтей
білетін адал болуын көксеуден туған ойдың көрінісі. Қазақ
ертегілерінде өнерпаздар жарысы туралы ертегілер жиі кездеседі.
Мысалы, "Күйеу тандаған қыз" ертегісінде күйеу таңдап, ешбір жігіт
жақпай отырып қалған хан қызы "менің көңіліме жағатын сыйлық
әкелген жігітке тиемін. Әкелген сыйлығы жақпаса, басын кесем" деп
жарлық шығарады. Қыздан үміт еткен көп жігіттердің әкелген
сыйлықтары жақпай, жігіттердің басы кесіліп, тау боп үйіледі. Осы
кезде үш шаҺардан үш кісі шығып, бір-біріне жолығып, қызға әкеле
жатқан сыйлықтарын бір-біріне көрсетеді. Бірінші жігіт: "Менің кілемім
көзді ашып-жұмғанша қалаған жеріңе жеткізеді" дейді. Екінші жігіт:
"Менің айнама қарасаң, жер үстінде не болып жатқанын көресің"
дейді. Ал үшінші жігіт: "Менің алмам жанға шипа, тәнге дәрі. Алманы
жеке, өлген адам тіріледі" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz