Қазақ халқының рухани мұрасы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ халқының рухани
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...13
1.1. Тарихи жазбалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..13
1.2. Халық ауыз әдебиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3. Әдеби мұра
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24
2 Қазақ халқының материалдық
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 31
2.1. Архитектуралық ескерткіштер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Қазақстан архитектурасының 20 ғ.б. сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3. Тарихи ландшафтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.4. Қолөнері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..59
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62
Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Халықтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы
ұлттық өнердің даму процесінің алдын алудың бірден-бір жолы. Халқымыздың
ұлттық өрнек өнерінде арнайы келешек ұрпақ үшін жасалғандай көрінетін
қарапайым өрнек элементтері өте көп. Осының барлығы жалпы адамзат өнерінің
бүгінге дейінгі жүріп өткен жолының қалыптасу кезеңдерінің көркем
тарихындай әсер етеді. Ендеше бізге дейін әдіптеліп, әбден байып жеткен
ұлттық өнерімізден белгілі дәрежеде халық тарихын іздеу қажетті жағдай.
Халықтың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің дамуы арқылы
эстетикалық тәрбие беру дегеніміз – жас ұрпақтың бойында ұлттық мұраттардың
негізінде дүниежүзілік рухани қазынамен ұштаса қалыптасатыны мәлім жағдай.
Тілді, ұлттық өнерді, ұлттық салт–сана мен әдеп-ғұрыпты,
дәстүрді, халықтық өнерді білмеудің арты тұтастай мәңгүрттікке, ұлтсыздыққа
ұластырады. Ол халқымызды кемелдікке, дербестікке баулып, зиялы да өнерлі,
сезімтал ұрпақтың шығуына ұйытқы болмақ. Алматыдағы жұртшылықтың
жиналысында, Н.Назарбаев былай деген болатын: Иә, қазақ халқының ұлттық
ерекшеліктері, оның баға жетпес рухани мұралары сақталып дами түсуі керек.
Біз бұрынғы империялық пиғылмен қазақтарға шірене қарайтындармен күресіп
келдік, бұдан былай күресе береміз (24 қазан) (1).
Соның ең бастысы ұлттық бейнелеу өнеріміздің даму тарихын түсіндіретін
тенденциялары, негізгі концепциялары мен әдіснамасы көп сөз бола бермейді.
Сондықтан да халық мұрасындағы ұлттық өнердің ерекшелігі, өзіндік көркемдік
шешімі айқындала қойған жоқ. Танымдық-эстетикалық жүйесі ашылып, халық
өнері дәстүрінен сабақтастығы, дербестігі де терең зерттелмей назардан тыс
қала береді. Сондықтан қазіргі кезеңдегі ұлттық өнеріміздің көркемдік
ерекшеліктеріне шолу жасап тәрбие мақсатында қолданғанда хронологиялық
жолдан шығу керек те, негізінен дәстүр мен аңашылдық проблемасы арқылы
ұлттық өнеріміздің негізгі пір тұту мақсатын айқындау керек.
Бұл еңбектің басты мақсаттары: халық мұрасындағы ұлттық өрнек өнерінің
дамуын жалпылай мәлімдеумен емес, білім беру жүйесі арқылы барынша тиімді
қол жеткізуге болатынын дәлелдеу.
Халық мұрасындағы ұлттық өрнек өнерінің даму тарихын оқыту тәрбие
жүйесінің жай ғана бөлшегі емес. Аталған идеяны қабылдау-бұл салада тың
бағыт ұсыну, ұлттық өнеріміздің әлемдік деңгецін дәстүрлі тарихи
құндылықтармен үйлестіріп, оқыту мен тәрбиенің ұлттық жүйесін құру
-дегенді білдіреді деді Н.Назарбаев өзінің жазған еңбегінде (2).
Халықтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнек пен оның
түрленуін оқытудың тәрбиелік мақсатын жүзеге асырудың негізгі шарттары,
біздің ойымызша, мыналар:
• білім беру мен мектептің ұлттық қайнарларын нығайту;
• ұлттық өнеріміздің, төл мәдениетіміздің шүбәсіз басымдылығын
мойындау және қамтамасыз ету;
• халық мұрасындағы ұлттық өнердің мәдени-этникалық мүдделерін жүзеге
асыруға бағытталған педагогикалық қызметтің үздіксіздігі;
• бұл жүйені жаңаша оқытудың ұлттық-педагогикаға қосатын үлесін
айқындауға мақсатты түрде бағыттау;
Мақсат-байырғы бейнелеу өнерінің мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық
өнердің көркемдік даму тарихын, оның ішінде ұлттық өрнектер мен олардың
әдептелінуін тереңірек танып білу. Мұндайда төмендегідей негізгі
қағидаларды басшылыққа алудың маңызы ерекше:
• соңғы кезеңдердегі педагогика саласында бүгіггі күнге дейінгі халық
өнеріндегі ұлттық дәстүр туралы айтылған, жазылған пікірлерді ой
елегінен өткізіп, тың мәселелерді көтеру:
• халық мұрасындағы дәстүрлі ұлттық өнердегі зрнек пен түстерді
қабылдау өнерінің әлемдік педагогикалық кеңістіктегі орнын анықтау:
• халық мұрасындағы ұлттық өнерді саяси ұшқары пікірлерден тазарту
және халық өнеріндегі философиялық ойшыл педагогикаға тән
ерекшелігін аашып, оны болашақ ұрпақ тәрбиесінің мәдени үлгісіндегі
орнын бағдарлау;
Халық арадағы ұлттық өрнек пен түрлі реңктердіңтәрбиеліік мақсаты
бұрын зерттеу обьектісі болмаған тың тақырып. Бұл мәселе проблема ретінде
Б.Алмұхамбетов, Қ.Әмірғазин, Е.Асылханов, т.б. зерттеулерінде жалпылай ғана
жазылған.
Қазақтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің
тарихындағы халық даналығының ұлылығының өлшемдері, оның қолданған
мәңгілік философиялық ұғымдарында жатыр. (3)
Қазақ халқы осы уақытқа дейін, дәлірек айтқанда, 18,19,20 ғасырлардың
ұзына бойында тарихқа империялық Ресесйдің көзімен қарап келгеніне мән бере
бермейді. Осы уақытқа дейін қазақ халқы оқыған адамзат тарихының парқы мен
нарқы негізінен тоталитарлық системаның идеологиясы тұрғысынан жазылып
келді. Бүгінгі ұрпақ сол талғам-танымнан тәрбие алып өскен. әрине,
империялық кеудемсоқтықтың ғұмыырының қысқа екенін, түптің түбінде
бьективті ғылыми ақиқаттың салтанат құратынын көңілге жұбаныш етуге болар.
Бірақ, қаншама ұрпақтың санасы уланды, қаншама ұрпақ әлі де рухани жарымжан
десеңізші!
Адамзат баласы мәдениеттердің әртүрлілігімен және әр тектілігімен бай.
Ендігі жерде адамзат баласын жаңа биікке көтеретін таным мен талғам –
мәдениеттердің әртектілігі үшін мақтанатын сезім болуы керек.
Сөз жоқ, қазақ халқының да ғасырлар қойнауынан бастау алатын тек
тамыры, мәдени-рухани болмысы жалпы адамзаттық мәдениеттің құрамдас бөлігі
болып табылады. Осы орайда, Орта және Орталық Азия тарихының өзіндік
түйінді мәселелерінің бар екенін айта кеткен жөн. Әсіресе, этникалық тарихы
зерттелген сайын түйінін шештірудің орнына шиеленісіп бара жатқан сияқты.
Ал, салт-дәстүрдегі, наным-сенімдегі, зат-бұйымдардағы 2-3 мың жылдың
ұзына бойында өзгермей сабақтасқан тектестікті қалай түсіндіруге болады?
Пазырық қорғанынан (б.з.д. 5 ғ.) табылған мүліктерді көргенде өз әке-
шешеміз тұтынған ер-тұрманды, тоқымды, текеметті көргендей толқитынымыз
өтірік пе? Яғни, рухани және материалдық мәдениетті диахронды-типологиялық
зердемен тану қай деңгейде? Қытай, арап, иран, грек жазбаларында Еуразияның
Ұлы Даласы сөз болуы-ақ мұң екен, ондағы жұрттың ең басты белгісі ретінде
киіз үй тігіп, қымыз ішіп, көшіп-қонып жүретінін алдымен баяндай жөнеледі.
Егер осынау шаруашылық-мәдени сүлесі сақталып қалған, тіптен бір кездері
сондай шаруашылық-мәдени сүлесін бастан кешкен жер бетінде түркі
халықтарынан басқа халық болса бір сәрі, сонда олар бүгінгі түркі тілдес
халықтар емес еді деген кеудемсоқ тұжырым кімге керек?
Қазір ғой, дүниежүзілік рухани үрдісте Латын Америкасының әдебиеті,
Африка өнері, Еуропа мәдениеті деген эстетикалық категориялардың
орныққаны белгілі. Жәнеде мұның өзі бірнеше ұлттардың материалдық және
рухани мәдениетін жинақтап көрсететін құбылыс ретінде қабылданады. Ал,
дүние дидарында түркі тілдес халықтар бар екенін мойындай отырып, олардың
тіліндегі, дәстүріндегі, наным-сенімдеріндегі, мәдени-рухани үрдістеріндегі
тарихи тектестікті ғана емес, қазіргі сабақтастығын көріп біле отырып,
тұтастықты тани алмауға не жорық? Түркілік мәдениет әлдекімнің қалап-
қолдауын немесе мүсіркеуін қажет ете ме? Ол – тарихи бар ақиқат емес пе?
Тарихи ақиқат құбылысты кемел ғылыми зерде ғана жеріне жеткізе тани алса
керек. Өкінішке орай, әзірше әрісі шығыстануда, берісі түркологияда шешімін
күткен проблемалар шаш етектен.Әрбір ұлтты даралық қадір-қасиетімен
өркендетудің орынына, ондаған ұлттан мен ұлыстарды бір ғана саяси-
идеологиялық қалыпқа қуып тыққан тоталитарлық социолистік система үшін жеке
ұлттардың тек-тамырына үңілудің қажеті де болмады. Көптеген ұлттар
өздерінің этногенетикалық тек-тамырынан көз жайып, сырттан зорлап таңылған
бұрынғы жабайы жұрт,бұрынғы ру тайпалық тобыр, бұрын ұлт болып
қалыптаспаған деп келетін теориясымақты өздерінің өмірбаяндық қасиеті
ретінде жатқа айтуға мәжбүр болды. Бұл сияқты идеологиялық өктемдіктің
зардабын әсіресе түркі тілдес халықтар қатты тартты. Себебі, түркі тілдес
халықтардың бір кездегі этногенездік, саяси-әлеуметтік және
рухани тұтастығын мойындау деген сөз, түптеп келгенде Еуразия құрлығындағы
мыңдаған жылдық тарихы бар ұлы мәдениетті мойындау болар еді. Мұның өзі ең
алдымен түркілік тұтастықты ұрпақтар санасында жаңғыртып, сонан соң
социолистік системаның тірегі болып келген панславяндық гегемондықты
әлсірететін ой-тұжырым еді. Сондықтан да, мұндай ой-тұжырымға барар жолдың
бәріне тосқауылдар қойылып отырды. Бір ғана түркология тағдырына ден қойып
көруге болады. 19 ғасырдың өзінде-ақ әлемдік ауқымда жетекші орынды нешілеп
үлгерген Ресейдегі түркология 20 ғасырдың ортасына қарай ғылыми ақиқатқа
жетуден гөрі социалистік идеологияның қызметшісі болуға көбірек бой
алдырғанын аңғаруға болады. Бұл орайда түркі тілдес халықтардың тарихи-
мәдени болмысын біртұтас құбылыс ретінде қарастырмай, бөлшектеп зерттеуге
баса ден қойған идеологияшыл методологияны алдымен айтуға болады. Мұндай
тенденция біртұтас түркілік мәдениеттің болғанын, қазір де бар екенін жоққа
шығарып қана қойған жоқ, сонымен бірге обьективті ақиқатқа жетудің ғылыми
тәсілін тұйыққа тіреді. Мұның өзі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасын
бөлшектеуге немесе сол ортақ мұраны жатсынуға себепші болды. Аз ғана уақыт
аясында түркологтар қатары қанша өссе, түркі тілдес халықтардың тарихы мен
мәдениетіне қатысты кереғар тұжырымдар сонша молая түсті.нәтижесінде
советтік түркология шындыққа жетуден гөрі, шындықты күрделендіруге көьірек
ықпал етті. Тек тұжырымдардың көбеюі бара-бара әрбір түркі тілдес ұлттардың
өз түркологиясын қалыптастырып, түркі тілдес ұлттардың арасын алшақтата
түсті. Сөйтіп, бір кездегі айырмашылығынан гөрі тектестігі басым, жатығынан
гөрі жақындығы басым түркі тілдес халықтар соңғы бірер ұрпақтың көз алдында
түпкі тұтастығын тану арқылы ғана даралығын тануға болатын мүмкінтіктерін
әлсіретіп алды. Бұл жағдайды түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы
дифференцияланған тарихынан, фольклорлық мұрасынан, алфавит қалыптастыру
және термин жасау үрдістерінен айқын аңғаруға болады. Осы орайда Г.Сельенің
сөзі еске түседі: егер, тышқанның неменеге ұқсас екенін білу үшін әрбір
клеткасын микроскоппен қарайтын болсаңыз, оны еш уақытта тани алмайсыз. Дәл
сол сияқты, әрбір тасын химиялық анализден өткізу арқылы готика
ғибадатханасының таңғажайып бітімін танып-білуіңізде мүмкін емес депті.
(4) Ендеше, түркі тілдес халықтардың этногенезін комплексті тұтастықта
қарамай тұрып, бүгінгі өз алдына жеке-жеке отау тігіп шыққан түркі тілдес
халықтардың тарихи тұлғасын тану мүмкін емес. Өкінішке орай күні бүгінге
дейін түркі тілдес халықтардың этногенезін зерттеу жаңағы готика
ғибадатханасының бөлшектенген жайын еске салады.
Әрине, ұлттың мәдени-рухани әлемі мейлінше кең ұғым, өмірдің барлық
саласымен сабақтас. Бұл ретте империялық саясат қалыптастырған тарихи
санамыздағы методологиялық қайшылықты атап өтпей болмайды. Олар мыналар:
біртұтас халықты бірнеше жікке бөліп, үй ішінен үй тіктіріп, өзімен өзін
қырқыстырған таптық көзқарас ой-тұжырымының өмір шындығына аналог еместігі;
жұмысшы табына әлеуметтік ақсүйектікті қолдан бұйыртып, шаруа мен
интеллегенцияға қарсы қоюшылық; тарих пен идеологияға біртұтас құбылыс
ретінде қарау; тарих дегеніміз өткенге мойын бұрған саясат деп келетін
тезистер; адамзат баласының дамуына қатысты экономикалық фактордан
басқасының бәрін тәрк ету немесе оларға саусақ сыртынан қарау; обьективті
ақиқатқа коммунистік партиялықты қарсы қою; ең соңында, Еуразиядағы түркі
халықтарының тарихын біртұтас құбылыс ретінде және әлемдік тарихтың бір
бөлшегі ретінде қарастырмау, сол арқылы жалпы түркілік мәдениетті тәркі
ету.Тарихи таным-түсінікке қатысты осынау методологиялық қайшылықтар біздің
санамызға өмір шындығын көп ретте кері мағынасында орнықтырып
отырды.Дәлірек айтқанда, тарихтың обьективтішындығы империялық саясаттың
сойылын соға бұрмалап, нәтижесінде бодандықтағы ұлттар өз тарихын
жатсынуға, өзінің өткенінен жиренуге мәжбүр болды. Қазақ сияқты бодандықтың
бұғауында болған ұлттар тарихи даму үрдісіндегі өзінің ақиқат болмысын
парықтау қабілетінен айрылып, сапалық сұрыпталу мен жетіліп отыру қабілеті
жансызданды. Асылын аяқ асты етіп, жасыққа малданатын, жатқа жалтақтайтын
болды. Бұл дегеніңіз, этникалық таным мен талғамның дертті болуы, яғни
сапасыздануы еді.
Әрине, таным жолы қашанда даңғыл болмаған. Алайда, бұл жолдағы
талпыныс атаулы ақиқат шындықты нысана етуден айныған емес. Осы орайда, бір
шындықтың басы ашық. Ол – адамзат баласының барша болмысы өткен өмірдің
аясында қалыптасатыны. Қазіргі дегеніміз қас-қағым сәт,оның өзі іле-шала
өткенге айналып үлгереді. Ал, болашақ туралы ой-аңсарымыз үміт пен қиялдан
ғана тұрады. Сондықтан да, не болары белгісіз болашақ туралы сөз қозғау
жай ғана болжам болып шығады. Демек,. Адамзат әулетінің барша болмысы
өткеннен тұрады, барша шындық өткен өмірдің өн бойында шашылып жатыр. Яғни,
өмір шындығы туралы әңгіме өзінен-өзі өткен өмірге қатысты, тарих туралы
әңгімеболып шығады.
Біздің ойымызша ең басты бағыты-ғасырлар бойы жиналып, әлі күнге
дейін көзге түсе қоймаған ұлттық мұрамызды жаңаша тәсілдермен саралау.
Шығыс пен Батыс пікірсайысына үн қосу, дамыған әлем алдында төл ұлттық
өрнек өнерімізді уағыздап, жат пікірлерге тойтарыс беру. Мұндай жағдайларда
өнер ұлттық және әлемдік мәдениеттер арасында үнемі жаңғырып отырады.
Біздің ата-бабаларымыздың нақты өмір шындығында өрнек өнері мейлінше
кең түрде қалыптасқан. Әлеуметтік мәдени мұра атаулының қай-қайсысы болса
да өзін ұқыпты қамқорлықпен қалыптастырып дамытуды талап етеді. Егер 20
ғасырдың тәжірибесіне көз жүгіртер болсақ, өздерін өзге біреулердің
тарапынан жасалған сыртқы жағдайларға күштеп бейімдеген халықтардың емес,
қайта өздері бастарынан кешкен қоғамның рухани құрылымын сақтап қала
отырып, өзгелердің ие болған жетістіктерін өз жағдайларына бейімдеп
пайдалана білген халықтардың неғұрлым мол табысқа жететініне көзіміз
жеткен.
Жалпы, жан дүниесі жаңарған, саналы білім алған жас ұрпақ тәрбиелемей
ұлттық өнер дамып, ел мәдениеті көтерілмейді. Сол жас ұрпақты тәрбиелеу
үшін мүлдем жаңа сападағы тарихи сананы қалыптастыруымыз қажет. Бұрын
өзгенің өнерін жете білсек те, өзіміздің төл өнеріміздің тарихын, салт-
дәстүрімізді қадірлей алмай келдік.Ендігі жерде алдымен өзіміздің ұлттық
өнерімізді , өз мәдениетімізді, тарихымызды, тілімізді бойымызға сіңіріп,
тағылымды, мәдениетті, өнерлі мәртебелі азамат болуы алтын ұя мектебінде
алған біліміне және шаңырағында берілген ізгі қасиеттерге әрі бүкіл
қоғамның рухани дамуы мен қуаттылығына байланысты екені белгілі.
Еліміздің өткендегі қилы тарихын еске ала отырып қазіргі жай-күйіне
зер салсақ, күйбең тірліктің бұғауына шырмалған, қазақтың санасында шынайы
мәдени-рухани танымдық жүйенің қалыптасуына орын қалмаған сияқты. Бұл
тығырықтан алып шығар өмірлік тәжірибесі мол зиялы аға буынға немесе
бойында қуаты, көкейде арман-қиялы сыймайтын талантқаүміт артсақ болар еді.
Өкінішке орай, 20 ғасырдың 70-80 жылдары идеялық саяси бірізділік,
ұлттық тарих пен мәдени-рухани дәстүрден ада, оның орнына социалистік
жарыс, т.б. күшпен санаға сіңірілді әрі қоғамдық процестің ең озық үлгісі
ретінде түсіндірілді.
Жаттандылық, пікір ұтымды шығармашылық жетістіктерді көрмеушілік
немесе теріс түсіндіру болашақ өнер адамының даярлығын саналы биіктікке
көтеруге ықпал етпей, қайта өз бетінше шығармашылықпен ойлауға
дағдыланбаған мамандар санын көбейтті.
Халқымыздың тарихындағы рухани мұра көшпенді тұрмыстың өз
ерекшеліктерінее сай екі заңдылыққа бағына отырып, бір жағынан халықтың
этникалық тұтастығын қамтамасыз ететін шығармашылық қайшылықтардың
дербестігін сақтау қызметін атқарады - деді Ақселеу Сейдімбеков (5).
Ата – баба мұрасы бізге қалдық болып қалған жоқ, ол шексіз қазына.
Тарихтағы кез-келген рухани идеяның ауқымы жалпы, адамзаттық және әлемдік
маңызды қамтитыны әркімге-ақ белгіілі. Сондықтан да ата-бабамыздың ұрпағына
жеткізіп отырған ою-өрнек өнерінің үлгілі өнегесі нағыз шығармашылықты
қозғайтын ой. Кереге бар не кереге жоқ деп шолақ кесіп, жылы жаба
салмай, тереңнен толғап, жаңа шығармашылық ойларды тудырып отырса, таяздық
пен ұсақшылдықтан туатын қиянат дертінен арылып ұлттық өнер дәстүрімізге
басқаша ден қояр едік.
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнектің әдептелінуін
осылайша игеру, оны өнердің заңдылықтарымен, жеке элементтерін түрлендіру,
сол арқылы адамның қабылдауына әсерлі де көңілге қонымды етіп ынталануын
жарасымды дамыта түседі (6).
Бүгінгі кезеңде ұлттық мектептерде өткізілетін бейнелеу өнері
сабағында мұғалімнің ертегі, аңыз, жұмбақ, мақал-мәтел, халық күйлері мен
әндері және басқа да осындай халқымыздың дәстүрлі фольклорлық мұрасымен
тығыз байланысты құра білуіне негізделеді. Халық ауыз әдебиетіінің көрнекті
дәстүрі болған ертегі-аңыздар, жұмбақ-мысалдар балалар шығармашылықтарына
дәнекер болудың озық үлгісі. Бұл бүгінгі күннен тақырып таппаған шарасыздық
емес, халық дәстүрін, мәдени-рухани мұрасын, салтын, халықтың өрнек
өнеріндегі шығармашылық қуатын, саналы түрде балашылығына қолдана білудің
басты алғы шарты.
Ал, шығармашылық балалық шақ әсерінен басталады. Шығармашылық
халқымыздың мәдени-рухани мұрасын үйретуден, тарихымызды оқытудан
басталады деп жазды Шоқан Уәлиханов (7).
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы өрнек өнерінің шығармашылық
дәстүрі арқылы оқушыларды бейнелеу өнерінде ұлттық өрнектің әдептеліну
түрлеріне баулу. Бұған: адамгершілік, мұраттары мен сенімдерін
қалыптастырып, қандай жағдайда да осы істі табандылықпен жүзеге асыру;
баланың бойындағы ізгілік пен көпшілдік; адалдық пен турашылдық сияқты
параасаттылық қасиеттерді дамыту жатады.
Сөйтіп, бүгінгі халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнек
өнерініің дәстүрін, көркем туындысын ұлттық өнер ескерткіші ретінде танып,
сонымен қатар, әдептелуіндегі тәсіл-айласын танып-білу ретінде де шамалау
керек.
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнектерді әдептеуге
тәрбиелеуде балалар шығармашылығына деген осы жаңа көзқарастар халық өнерін
үйретудің әдістемелік, тәжірибелік жолмен орнығуы оның көркемдік сапасының
кемелденуіне бірден-бір фактор – ізденіс көзін ашып, тың таланттарға
жетелейді.
Диплом жұмысының міндеті: Қазақ халқының тарихында өткен тарихи
оқиғалармен байланыстыра отырып зерттеу арқылы мәдени ошақтарды тану.
Мәдени мұрасын зерттеуде әр адам өз алдына мақсат қойып халқының мәдениетін
жете зерттей білуі керек. өз халқының мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-санасын
әр жас ұрпақ санасына оны тек зерттеу, бағалау, анықтау, оларды қорғау
арқылы ғана түсініп, санасына ұға біледі. Ұлан-байтақ даламызда мекен еткен
ежелгі тайпалардан қалған тарихи жәдігерлерімізді зерттеу арқылы тарихи
археологиялық ескерткіштеріміз зерттеліп жатыр. Қазақ халқының мәдени
мұрасын зерттеу кезінде қазақтардың материалдық мәдениеті және рухани
мәдениеті қатар зерттеледі. Материалдық мәдениетін зерттегенде қазақ
халқының ерте кезден бастап қазіргі заманға дейінгі шаруашылығы, кәсібі,
өнері, мәдениеті, мал шаруашылығы, егін шаруашылығы кезінде қолданған
заттары мен олардың ұлттық тағамдары, жануарларға қолданған ер-тұрман, т.б.
заттары, егіншілікке қолданған орақ, құмыра, саптыаяқ, т.б. заттары,
олардың ұлттық киімдері, мәдениеті, фольклоры, эстетикасы, архитектуралық
ескерткіштері, өздерінің қолдан жасаған бұйымдары мен қолөнері, т.б.
зерттеп біле аламыз. Ал, рухани мәдениетін зерттегенде олардың әр заманда
ұстанған дінін. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихи жазбаларын, халық ауыз
әдебиетін, әдеби мұрасын, т.б. туралы мәліметтер жинаймыз. Мәдени мұрасын
жазу кезінде осындай салаларды зертттеу әрбір зерттеуші тарихшы ғалымдардың
міндеті болып табылады. Мәдени мұра бағдарламасы аясында елімізде қаншама
қомақты қаржы бөлініп әр түрлі салада қаншама қызметтер атқарылды. Осы
жасалған жұмыстар негізінде қазақ халқының тарихы бұрынғыдан да толық
зерттеліп жатыр. Осы бағдарлама арқылы шет елдерден, яғни Қытайдан,
Ресейден, Араб елдерінен, т.б. елдерден басқа тілде жазылған тарихымызды
білікті зерттеушіңлер барып әкеліп зеррттеп аударып жатыр. Сол арқылы
біздің тарихымыз жазылу үстінде. Тарихсыз ел болмайды дегендей әр халық
өзінің тарихын білуге міндетті.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ халқының мәдени мұрасы ежелден
ғасырлар бойы осы заманға жеткен. Осы тақырыпты алдыма мақсат етіп қойып
қазақ халқының мәдени мұрасын жазып жатырмын.Мақсатым- өзімнің тарихқа
деген құлшынысымды арттыру арқылы тарихымды жете меңгеру. Ғылыми
әдебиеттерді жинастыру арқылы көзбен оқи отырып адам баласы өзінің санасына
сіңіре білуі қажет. Қазақстан мемлекеті тәуелсіздігін алғаннан кейін игі
шаралар ұйымдастыру арқылы өзінің тарихи қорын молайтып жатыр. Дамыған елу
елдің қатаарына ену үшін де ең алдымен әр елдің мықты жазылған тарихы болуы
керек деп ойлаймын. Басқа елдермен мәдениетіміз жағынан да биіктен
көрінуіміз қажет. Сол себептен жеріміздегі тарихи-мәдени ескерткіштерді
зарттеуіміз бұл бір бақыт. өз кезінде өнерін, білімін, шешендік қасиетін
көрсеткен, жауға қарсы ерлігін көрсеткен батырлардың өмір баянын біз толып-
зерттеу, оларды саралау арқылы ғана біле аламыз.Ғажайып алуан күмбездерді,
бейіт-молаларды, тау-тасқа қашап жазылған және жазылған тас жазыларды
этнографиялық экспедиция кезінде барып зертеу арқылы екі үш жыл ішінде
біраз мағлұмат алдық. Сол күмбездерге барып олар туралы ауыл ақсақалдарынан
шежіре, аңыз -әңгімелер жинау, тыңдау арқылы сол кездегі өмірі көз алдыңнан
елес болып өтеді.Бірнеше жылдар бұрын Астана қалаасындағы Еуразия Ұлттық
Университетіне Күлтегін ескерткішінің ккөшірмесін әкеліп орнату да осы
Мәдени мұра бағдарламасы кезінде атқарылған игі істердің бірі. Сол
уақытта премьер министр болған Иманғали Тасмағанбетовтың ұсынған Мәдени
мұра бағдарламасы арқасында өзі бірге араласу арқылы Қазақстанға оның
ішінде еліміздің бас қаласы Астанаға әкеліп қоюдың өзі бір
мәртебе.Еліміздің әр жерінен туған жерлерінен батырлардың ескерткіш-
монументтерінің жыл сайын көбейіп бой көтеріп көшелердің сәнін кіргізіп
көркейтіп жатқаныда қунышты. Орта ғасырлық қалалаарға қазба жұмысын
жүргізіп орыс ғалымдары зерттесе, қазір Қазақстан ғалымдары да зерттеп
жатыр.
Тарихнамасы: Қазақ халқының мәдени мұрасын жазуда көптеген еңбектер
қолдандым. Осы тақырыпты толығымен ашу мақсатында қазақ халқының тарихын
зерттеген ғалымдардың еңбектерін қолдандым. Белгілі археолог ғалым Әлкей
Марғұланның еңбектерін көп оқыдым. Жазған кітаптарын оқу арқылы өзімнің
жұмысыма қолдандым. Марғұланның археология жағынан зерттеген еңбектерін
қолдану арқылы еңбегінен қорғандар туралы, сол қорғандардан табылған
жәдігерлердің тарихы мен олардың архыолгиялық бұйымдары туралы жаздым.
Мысалы: сақ қорғандарынан табылған Алтын адамның киім-кешектері, әшекей
бұйымдары, еңбек құралдары, қолданған заттары, олардың мәдениеті, салт-
дәстүрі туралы мәліметтер алдым. Сонымен қатар, қазақтардың материалдық
мәдениетін зерттеген. Ақселеу Сейдімбековтың Қазақ әлемі және Күңгір
–күңгір күмбездер деп аталатын еңбектерін қолдандым. Ол кітаптардан
материалдық мәдениеттерге қатысты ақпарат алдым. Қазақ халқының ыдыс-аяғын,
ер-тұрманын, киіз үйін зерттеген. Киіз үйді жазғанда оның бірнеше түрін
көрсетіп әрқайсысына жеке түсінік беріп кеткен. Киіз үй негізінен
қазақтарға ғана тән. Қазақ халқы жылқы малын қастерлеген. Жылқының ат-
әбзелдерін, ер-тұрманын бағалаған. Атын сатпаған. Оның басына салған
әбзелдерін ешкімге бермеген. Оларды арнайы қайыстан жасап, әр түрлі қымбат
тастармен әшекейлеген.Ұлттық тағамдарға қолданған ыдыс-аяқтар туралы да
жазылған. Торсық, саптыаяқ, т.б. тоқталған. Шоқан Уәлиханов та өз еңбегінде
қазақтардың мәдениетіне көңіл бөлген. Таңдамалылар еңбегінде қазақтардың
шаруашылығын, кәсібін, олардың қолөнерін жазған. Шоқан қазақтардың эпосын,
жырын зерттеген. Алпамыс, Қобыланды, т.б. дастан-қтссилардың тарихын
жазған. Қазақ жеріндегі қала, өзен-суларлың аттарын, олардың
топоргнимикалық картасын жасаған. Әлкей Марғұлан бірнеше археологиялық
зерттеулер жүргізіп үлгерген. Соның нәтижесінде көлемді еңбектер жазып
қалдырған.Мұхтар Әуезов эпостар мен фольклордың тарихын жазған. Фольклор
терминіне мағынасына түсінік берген. Жазылған эпостардың тарихын ашып,
олардың жазылу тарихын баяндаған. Затаевичтің Қазақ халқының 1000 әні
және Қазақ халқының 500 әні мен күйі деген еңбектерін қарастырдым. Онда
қазақ тарихына да жазылған әндер бар.
Елім-ай әнінің тарихының өзі барлық қазақ халқына мәлім. Желтоқсан
оқиғасы кезінде жазылған Желтоқсан желі деген әнде қазақ жастарының
тәуелсіздікке деген ұмтылысы, тәуелсіздікті аңсаған жастарды аяусыз қырған
кезде жазылған ән келесі бір кезеңнің өлеңі. Бастан кешкен зарлы өмірді
әнмен жырлап жеткізген қайран қазақ халқының әндері де жетерлік.
Мәдениеттің өзі де күрделі ұғым. Барлық жерде мәдениет өте жоғары
бағаланады. Президентіміз Тарих толқынында еңбегінде мәдениетке бірнеше
анықтама келтірген. Мәдениет ұғымы кең мағынада қолданылады. Дүние жүзінде
мәдениет термині бір сөз болып бірнеше анықтамадларда жазылған. ЮНЕСКО
көлемінде мәдениет терминіне, фольклор терминіне жан-жақтан келген
делегаттар, мәдениеттанушылар қатысып пікір алысқан. Бұл сөздер қандай
мағынада қолданылып жатыр? Яғни қазір кейбір халықтар осы сөздердің мәнін
ұқпайды. мәдениет сөзінің астарында бір жасырын мағына ой
жатқандай.осындай ғалымдардың еңбектерін қолдану арқылы тақырыпты ашуға
тырыстым. Тек қазақ халқын жеке қарастырмай, оларды басқа түркі тілдес
халықтардың мәдениетімен, шаруашылығымен байланыстыра отырып қарау арқылы
көптеген айырмашылықтарды байқаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы 20 ғ.б. қазақ
халқының мәдени мұрасы деп аталады. Мәдени мұрасын жазу кезінде қазақ
халқының рухани мұрасы және материалдық мәдениеті деп 2 бөлімге бөліп
қарастырдым. Рухани мұрасын жазу барысында қазақ халқының халық ауыз
әдебиеті, тарихи жазбалар әдеби мұра деген 3 сала арқылы жаздым.
Материалдық мәдениетін жазу барысында архитектуралық ескерткіштері,
қолөнері, 20 ғ.б. сипаты, тарихи ландшафтарға тоқталдым. Жалпы осындай екі
тарау бойынша бөлімге бөле отырып қазақ халқының материалдық және рухани
мәдениетін жаздым. Зерттеуші ғалымдардың еңбектерін қолдандым. Ең бірінші
кіріспе бөлімін жаздым. Онда жалпы мәдени мұра ұғымына түсінік бердім.
Ғалымдардың көзқарасын, пікірлерін, олардың қазақтардың мәдениеті туралы
жазған еңбектерін қолдандым. Кіріспе жазу кезінде кездескен сөздерге
түсінік беруге тырыстым. Сосын негізгі бөлімді жаздым. Ғылыми еңбектерді
қолдана отырып диплом жұмысының жоспарда көрсетілген сұрақтарын ашуға
тырыстым. Жалпы ойымды қорытындылау кезінде өзімнің осы еңбектерден, жалпы
диплом жұмысының тақырыбынан ұққанымды жазуға тырыстым. Қазақ халқының
өмірінде болған мәдениетке назар аудардым. Қорытынды жазғаннан кейін осы
диплом жұмысын жазуда қолданған әдебиеттер тізімін жасадым. Оларды реттеу
арқылы ғылыми әдебиеттер, зерттеулер мен монографиялар және баспасөз
материалдары деп жіктедім. Сосын ең артынан осы диплом жұмысы барысында
жазылған материалдық және рухани мәдениетке байланысты жинаған суреттерімді
қағаз бетіне басып шығарып саламын. Суреттерді көрсете отырып диплом
жұмысын толық әрі барлығына нақты түсіндіре отырып айтуға мүмкіндік береді.
Осындай реттілікпен диплом жұмысын жаздым.
Кіріспеге сілтеме:
1. Балкенов Ж. Әдептеу , Қарағанды 1994 жыл, 13 - бет
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында , Алматы 1992 жыл, 26 бет
3. Балкенов Ж. Әдептеу, Қарағанды 1994 жыл, 36 - бет
4. Сейдімбек А. Қазақ әлемі , Алматы 1997 жыл, 8 – бет.
5. Сонда, 12 бет.
6. Сейдімбек А. Күңгір – күңгір күмбездер , Алматы 1981 жыл, 123
бет
7. Уәлиханов Шоқан. Таңдамалылар, 5 томдық, 1 том, 57 бет
1 бөлім Қазақ халқының рухани мұрасы
1.1. Тарихи жазбалар
Даналық өрнегі. Адамзат баласының тарихындағы ең көне өнер
туындыларының бірін, қолөнерінің жоғары сапалы оқшау түрін тарихшы,
ғалымдар скифтердің жануарлық стилі деп атайды. Жасалған материалдары –
алтын, күміс, қола, қалайы, жез, ағаш, былғары, киіз, мүйіз болып
кездеседі. Осы материалдар арқылы бейнелейтіні: айрықша ширыққан сәттегі
жан-жануарлар кейпі; оның ішінде бұғы, елік, самұрық құс, барыс, қасқыр,
жылқы, қой, ешкі сияқты аң-құс пен үй хайуанаттары; оймышты әсер беретін
өсімдіктер, жауынгерлік өмірге, салт – дәстүрлеріне және тұрмыс тіршілігіне
арналған көріністер, заттар. Осыларды бәрі де оқшау сипаттағы өнер
туындылары бола тұрып бұйымдық , тұтынушылық роль атқарған. Скиф деп
байырғы эллиндер Еуразияның байтақ даласындағы көшпелі ру-тайпаларды
атаған. Бұл көшпелі ру-тайпалардың барлығының ортақ аты бір патшасының
есімімен сколоттар деп аталады, оларды скиф деп эллиндер атап кеткен -
дейді Геродот (1).
Жануарлық стиліндегі өнер туындыларының алғаш қолға түсіп, жинақталып,
ғылыми пікірлердің айтыла бастағанына екі ғасырдай ғана уақыт болды.
Көпшілікке белгілі, 1714 жылы 1 Петр өте сирек ұшырасатын заттардың ,
бұйымдардың , өнер туындыларының және тірпшілік құбылыстарының музейі
Кунсткамераны ашып берді. 1718 жылы арнайы указ шығарып, онда: ... кімде-
кім жер бетінен, су түбінен көне зат тапса, ерекше жасалған ескілікті
мылтық, ыдыс-аяқ сияқты таң қалдыратын бұйымдар тапса, әкелгені жөн, ол
үшін заттың құндылығына орай сыйлықтар беріледі деп жазды. Кешікпей
Сібірдің байтақ даласындағы қорған – төбелерден алынған таң қалдыратын
бұйымдар Кунсткамераға ағылып түсе бастады.тіптен аз уақыт ішінде
Сібірдің, Қазақстан мен Орта Азияның аяқ жетер жеріндегі қорған – төбелер,
көне бейіттер оңай олжа іздегендердің талауына ұшырады. Көне мүрделердегі 2-
3 мың жыл бойы тұяқ серіппей сжатқан алтын киімді мәйіттер бір-бір аунап
түсті.
Бара-бара Сібір мен Қазақстан ғана емес, қазына іздеушілер Дон
бойындағы, Қара теңіз жағалауындағы байырғы қорған – төбелерге де құгыға
қарауды шығарды. Осы тұста үкімет тарапынан қорған – төбелерді қазу үшін
арнайы жасақталған адамдар шыға бастады. 1763 жылы ең алғашқы қорған – төбе
Украина жеріндегі Елизаветград қаласының маңынан қазылып, ақмойнақ селебе
табылды. Ақмойнақтың сабы , қыны алтынмен апталып, жан-жануарлар мен
өсімдіктің қиял – ғажайым бейнесі оймышталған еді. Бұл олжа да кешікпей –
ақ Кунсткамераға келіп түсті деп жазған Әлкей Марғұлан (2).
Шынында да жануарлық стильдегі өнер туындылары ғажап! Қанатты қиял,
қапысыз шеберлік шынайы өмір шежіресімен астасқанда, өлмес өнер туындысы
болып шыққан. Бұл қашан, қандай ортада, қалай пайда болған? Соңғы бірер
ғасыр аясында толық шешім таппай келе жатқан сұрақ осы.
Ең алдымен мерзіміне байланысты, осы уақытқа дейін қолға түскен
олжаларды тарихшы, археолог ғалымдарбірауыздан б.з.д. 8-3 ғасырлардың
мұрасы деп есептейді. Кейбір қорғандардағы бұйымдардың жасалған мерзімі
радийлі көміртегіменанықталғандықтан, 8-3 ғасыр аралығы дегенге күмән
болмаса керек. Ал осы көне бұйымдардың, тектес мұралардлың жасалған ортасы
болса, шығысында Ұлы Қытай қорғаны, Хуанхэ, Ордос алабынан бастап,
батысында Дунай өзеніне дейінгі аралықтағы 40 және 50 параллельдердің
ортасын алып жатыр. Осынау ұзыннан – ұзақ созылған байтақ жолақтың ұзындыңы
жеті мың шақырым екен. Жануарлық стильдегі өнер туындыларының осы
аралықта жасалғанына айғақ болған қорған – төбелер: Кировоградтан қазылған
Червонный немесе Литый қорғаны (1763), бұдан табылған бұйымдар қазған
адамның аты-жөнімен Мельгунов олжасы деп аталады; Керчь түбіндегі Күлоба
қорғаны (1826); Днепрдің бір саласы Чертомлық өзенінің бойынан табылған
Толстый моласы (1862), зерттеу еңбектері Чертомлық қазынасы деген атпен
белгілі; Солохо қорғаны (1913); Молочный өзенінің жағасындағы Бес
ағайынды деп аталатын қорғандар шоғыры (1954); Алтай тауларындағы
Пазырық қорғандары (1929, 1947); Алматы түбіндегі Есік қорғаны (1970);
Ауғанстанның солтүстігіндегі Гиндикуш тауының етегіндегі Емшітөбе деп
аталған
көне қаланың іргесінен қазылған Ділдә - төбе қорғаны (1978). Бұл аталған
қорғандардың бәрі де дүние жүзілік мәні бар, ерекше бағалы өнер туындылары
табылған орындар.
Осы уақытқа дейін табылған жануарлық стильдегі сан мыңдаған бұйымның
белгілі дәрежеде бітім – қасиеті сараланып, жүйеге келтірілді. Алайда, скиф
өнерінің аса күрделі нысандық бітімін түсіну, сюжетті кескіндердің сырын
шешу, жалпы қандай қажеттіліктен туғанын анықтау пәтуалы шешімін таппай
келеді. Скиф өнерімен айналысушылардың бірі – осынау ғажайып өрнекті
бұйымдар магиялық функция атқарған, түрлі кейіптегі жан-жануарлардың
күштілігі, көрегендігі, ұшқырлығы сол мүліктің иесіне дарысын деген ниетпен
туған дейді. Екіншілері – түрлі кейіптегі жан-жануар скифтер сиынатын
құдайлардың белгісі еді деген пікірді ұсынады. Ал, үшіншілері – жан-жануар
кейпіндегі құдайдың өзі дейді. Әрине, бұл пікірлердің қай-қайсысы да ең
алдымен жорамал түрінде ғана назар аудартуға тиіс. Ал мәселенің түйінін
шешу үшін мынадай үш жүйеге зер салу керек: 1. Археологиялық деректердің
бәрі, оның ішінде скифтер мекендеген алаптағы металл өндірісінен бастап,
жануарлық стильдегі өнер туындыларына дейін, қоныс-тұрағынан бастап,
сынтас белгілеріне дейін қаперде болған жөн. 2. Скифтермен жапсар елдердің
жазба мұраларын мұқият зерттеу, мейлінше сын көзбен қарау қажет. 3. Ең
мәнді айғақтарды, күрделі проблемалардың түйінін шешуді скифтер мекендеген
региондағы бүгінгі халықтардың тарихынан, мәдениетінен, фольклорынан,
этнографиялық деректерінен іздеу керек. Өкінішке орай, осы уақытқа дейінгі
скифтер әлемі туралы жазылған кез-келген тарихи, ғылыми еңбек сол скифтерді
құрып кеткен халық, ұмыт болған халық т.б. деп басталады. Бұл әрине,
күрделі тарихи құбылыстың себебін саралап көрсету қинаған кезде көлденең
тартылған дәйексіз пікір.
Мұндай мысалдарды тізе берсе мейлінше мол. Осы тұста айрықша мән
беруді қажет ететін жай, көшпелі қазақтардың өмір салтымен үндесіп жатқан
осынау сәйкестіктер жануарлық стильдегі өнер туындыларында да сәйкестік
тапқан. Скифтердің қорған-төбелерінен табылған олжалардың біразында
көшпелілердің тұрмыс – тіршілігінен көріністер бар. Солардың ішінде садақ,
найза, айбалта, селебе, қалқан сияқты бес қаруын асынған жауынгерлер
кезігеді. Әсіресе, садақтың адырнасын тағу, қарт жауынгердің жас жауынгерге
садақ ұсынуы сияқты сәттер ғалым – зерттеушілердің назарын ерекше аударуда.
Әр текті жорамал – жорулар да баршылық. Осынау әр түрлібедер-бейне арқылы
скифтер өздерінің өмір тіршілігіндегі ең бір мәнді көріністерді көрсеткен.
Құлобадан - табылған электроқұмырада садақтың адырнасын тағып жатқан жас
жігіт бейнесі бар. Бұл кәмелеттіктің белгісі. Қазақтың көнеден жеткен
ертегі, эпостарында ұл баланың садақ тартуы ер жеткендіктің белгісі ретінде
айтылатын мысалдар мейлінше мол. Осы бейнедегі тері шалбар, жарғақ бешпент,
шощақ төбелі күләпара сияқты киімді көшпелі қазақтар бертін келгенше киген.
Сол сияқты, Чертомлық қорғанынан шыққан құмыраның бүйіріндегі атты жығу
тәсілі көшпелі ел малшыларының арасында дәл осы қалпында сақталғаны қайран
қалдырады. Немесе, Пазырық қорғанынан табылған тоқым назан аудартады.
Бозбала мен бойжеткен қыздарға арнап үш салпыншақты тоқым сыру дәстүрі
қазақ арасында күні бүгінге дейін бар. Салпыншақтың шашағы ретінде жылқының
қылын немесе түйенің шудасын қосып сыратын болған. Пазырық тоқымында осы
көрініс толық қайталанады. Тағы бір мән берерлік көрініс, қанатты қабылан
бейнесінің жиі ұшырасатыны. Тіптен, қанатты құмай тазы туралы небір қиял –
ғажайып әңгімелердің осынау жануарлық стильдегі бейнелермен сабақтасып
жатқаны күмән тудырмайды.
Скифтердің көшпелі өмір салтында болғаны көне заман тарихшыларының
еңңбектерінде айқын жазылған. Скифтердің қаласы да , бекінісі де жоқ,
тұрғын үйлерін өздеріімен бірге алып жүреді. Олар шеттерінен сайып қыран
садақшылар және жер шаруашылығымен, мал бағумен айналысады, тұрғын үйлері
қос, - деп жазады Геродот (3). Ал, Еуразия даласындағы халықтардың ішінде
20 ғасырдың басына дейін көшпелі өмір салтын сақтап келген бірден – бір ел
– қазақтар.
Тарихтан аян, б.з.д. 2 мың жылдық пен 1 мың жылдық жапсарында
Қазақстан территориясын мекендеген ру-тайпалар көшпелі өмір салтына ойыса
бастады. Ал көшпелі мал шаруашылығының бір жүйеге түсіп, дүрілдей дамыған
кезі б.з.д. 9-13 ғазыс. Қазақ даласындағы металлургия өндірісінің де
дәуірлеген кезі осы мерзәмге сай келеді. Бұл уақыт археологтар анықтап
беріп отырғандай андрон мәдениетінің беғазы, қарасу мәдениетіне ұласып,
енді скиф-сақ мәдениетіне қарай ойысқан тұсы еді. Академик Ә.Х.Марғұланның
айтуынша: Қазаақстандағы қола мәдениеті сан ғасырлар бойыы алуан түрлі
өзгерістерді бастан өткізе отырып, қарапайым формадан бірте-бірте күрделене
дамуда болған. Бұл мәдениеттің тегі б.з.д. 3 мың жылдық тұсындағы
энеолиттен басталған. Одан бері де небір жойқын тарихи кезеңдерді басып
өтіп, б.з.д. 2 мың жылдықтың соңы мен 1 мың жылдықтың басында өзінің
толысқан шағына жеткен (4). Ғалымның толысқан шағы деген сөзінде үлкен
мән бар. Шынайы мәдени толысу еш уақытта жалғыз-жарым олып кезікпейді.
Көшпелілер даналығы дүниеге әкелген жануарлық стильдегі ғажайып өнер
туындысы жапаадан жалғыз тақыр жерде пайда болмаған. Бұл кез көшпелілер
әлемі үшін, ең алдымен, мал жаюдың озық тәсілдерін игеру арқылы базистік
негізін нығайтқан, металл өндіруді құлшына дамытқан, солармен қатар
жауынгерлік тәртіп пен машығын шыңдаған кезі еді. Тіптен, мәдениеттің ең
озық айғағы – жазу-сызудың өзі осы тұста пайда бола бастағанының айғағы
мол. Қазақстан жерінен табылған графикалық бедер – бейнелер алғашқы
қауымдық мәдениет кезінде, қалың тобыр варварлардан бөлініп шыққан бақташы
рулардың қолымен салынғандықтанда алфавитті өзге өңірден ауысты дейдін
теорияны жоққа шығарады, - дейді Ғ.Мұсабаев, - біздің қолымызда сақ-
жетісулық жазу-сызудың шығу-тегіне айғақ болатын мол мағлұмат бар, мұнан
басқаша қорытынды шығарудың қисыны жоқ (5). Байырғы көшпелілердің өмір
салты дүниеге әкелген мал құлағына ен салу, малдың санына күйдіріп таңба
басу, әр рудың өзіндік таңбасының болуы, тіптен денелеріне қара күйе сіңіру
арқылытатуировкалау (Пазырық қорғанының дерегі) сияқты қасиеттердің қай-
қайсысыда ең алдымен белгі берушілік, хабар біілдірушілік, ажыратушылық
міндет атқарған. Мұның сыртында белгілі бір затпен, көрінііспен ой айту,
ниет-құлқын білдіру көшпелілер арасында шыңдалған дәстүрге ұласқан.
Геродотта мынадай бір қызық дерек келтіреді. Скифтер ееліне баса көктеп
кіріп, шабуыл жасаған Дарий патшаға көшпелілер айғақ-хат ретінде құс,
тышқан , бақа және бес
жебе жіберіпті. Мұнысы: құс болып көкке ұшсаң да , тышқан болып жерге
кірсең де, бақа болып суға сүңгісең де, бәрібір сені біздің оғымыз баудай
түсіреді!, - дегені екен (6). Міне, бұл келтірілген мысалдарды көшпелілер
арасында пайда болған жазу – сызудың алғашқы нысандары деп қараған жөн.
Даналық өрнегіндегі (жануарлық стильдегі) өнер туындысы – көшпелілер
болмысыының көркем айғағы екен, сол көшпелілер болмысыының сұлулық
заңдылықтарына бағына көрінііс табуы дейік. Сонда неге ширыққан
экспрессивті бейнелерді кескіндеуге айрықша мән берген? Бәлкім,
көшпелілердің өмір салты, тіршілік-тынысы тегеурінді динамизмге толы
болғандықтан шығар! Әрине, мұндай жауапқа жұбанбауға да болады. Сондықтан,
көшпелілердің динамизмге толы өмір-тіршілігі өнер тілінде типті және
типологиялық тәсілдермен игерілгендігіне зер салу қажет. Тип деген
ссөздің үш түрлі ғылыми мағынасы бар. 1. еш ауытқуы жоқ үлгі, стандарт. 2.
құбылыстың ең бедерлі сипатын, мәнін анықтау. 3. өмір құбылыстарын дәл
бедерлеуде ауытқығанымен, соның тегін тектеуге болатындай негізгі формасын
көңілге ұялату. Ал өнердегі типология дегеніміз – типті образға қарағанда
өмірдің ұзын ырғасын, арналы сүлде-сорабын көрсетеді. Бұл орайда, көркемдік
типология тәсіліне арқа сүйеу арқылы өнер туындылары ғылымға жууықтайды.
Көшпелі скифтердің даналық өрнегі туралы түйін сөз мынаған саяды.
Еуразияның байтақ даласындағы көшпелілер әлемінде шыңдалған малшылық
дәстүр, аз күш жұмсау арқылы күнкөрістік мол қорын жасау мүмкіндігі, металл
өндірісін меңгеру, сөйтіп базистік берік тұғыр мен жетілген көркемдік ойдың
үйлесім табуы озық өнер туындыларын дүниеге әкелген. Асылы, Өнер
туындыларын дүниеге әкелген деп келетін ой орамы бүгінгі талғамның,
бүгінгі түсініктің перзенті. әйтпесе, біздің заманымызға дейінгі көшпелілер
бүгінгі ұғымдағы өнер туындыларын тудыруды оқшау мақсат етпеген. Олар
өздерінің күнделікті тұтынатын заттарын әсемдеп жасауға әуес болған. Сол
заттарды әсемдейміз деп отырып өздерінің дүние танымын, ұғым-түсінігін,
талғам-танымын, наным-сенімін және шеберлік мүмкіндіктерін әйгілеп отырған.
Мұның бәрі де бүгінгінің көзімен қарағанда тарихи мәні бар аса құнды айғақ
болып отыр.
1.2. Халық ауыз әдебиеті
Күй-шежіре. Халқымыздың қанына сіңген өнерпаздығы руханы асыл ұраның
ебір інжу-маржанын артта қалған алыс кезеңдерден бүгінгі жарқын
заманымызға жеткізе білді. Ғасырлар сілемінің құрдымында ұмыт қалмай, үлкен
өнердің арналы салалары болып ауыз-әдебиетіміз, жыр-дастандарымыз, ән-
күйіміз, сан түрлі қол өнеріміз жетті. Жай жеткен жоқ: замана толқыны әлде
қашан ізін шаюға айналған елдің елдігін, ердің ерлігін паш ететін шежіре
сыр болып жетті; халықтың рухани әлемін бір сәт шабыт тұғырынан түсірмей,
ғасырлар бойы жан сұлулығын ең ұлы тәрбиешісі болумен жетті. Әрине,
іріктеліп-сұрыпталып көшпелі елдің көшімен жеткен рухани байлықтың барына
қанағат етеміз. Жоғына өкпе жүрмек емес. Алайда сол қолда бар қазынаның
бүгінгі рухани әлемімізді нұрландыруы қалай, бүгінгі кемел зерденің бағасын
алып саралануы қалай – бет бұруға тұрарлық шұрайлы ойдың өрісі осы болса
керек.
Қазақтың аса бай ән-күйі шындықты көркем бейнелеуде адамгершіл нәзік
сипатымен, саф тазалығымен, өмірге құштар көтеріңкі лебімен және
тіршілікпен қойындасып жататын шынайылығымен – халық жаратылысын ерекше
асқақ адамгершілікпен толғаған, терең философиялық синтезге толы әсерге
бөлейді,- деп жазды көрнекті совет музыка зерттеушісі Б.В.Асафьев (1)
Халқымыздың рухани ғұмырнамасына көз жіберіп, эстетикалық түйсік –
талғамын саралауда музыканың айрықша мән беруге тұратынын пайымдау үшін осы
бір лебіз пікірлерді әдейі тізбеледік. Әрине мән берудің мағынасы бүгінгі
қауымның аналитикалық зердесі үшін ах ұрып, таңдай қағумен шектелмесе
керек. Ән-күйдің көктен естілген сарын емес екендігін, халықтың өмір
шежіресімен сабақтастығын, сол халықтың болмысынан шалқи көтерілген сұлулық
атты тәңірі екенін бажайлай зерттеуді қажет етеді. Одан әрі тарихшыларымыз,
музыка зерттеушілеріміз, әдебиетші-фольклористеріміз ақыл тоғыстыра отырып,
асыл қазынаның сан-сала мәнін аміндеті туындайды.
Халқымыздың музыкалық мұрасы рухани асыл қазыналардың ішіндегі ең бір
молы ғана емес, сонымен бірге алыс заманалар қойнауынан өзіндік алғашқы
сазды
нұсқасын да бүтін қалпында сақтай білген. Көшпелі елдің өмір салтында
материалдық мұралардың түпнұсқа көркін сақтау мүмкін емес еді. Заттық
айғақтардың із-түзсіз жоғалғанын айтпағанның өзінде, бізге жеткені құм
басқан қалалар, мүжілген архитектуралық белгілер,таттанған археологиялық
олжалар ғана. Ал аса бай алуан сала фольклорымыз. Оның ішінде музыкалық
байтақ мұраларымыз болма өзінің жел-құзға мүжілмес, уақыт талқысында тозбас
құтты қонысын халық көкірегінен тапты. Ең көне деген күйлердің өзі байтақ
даланың әр пұшпағында әуен-сазы өзгерместен бір үлгіде сақталған. Әр
домбырашы, қобызшының орындау шеберлігіндегіайырмашылықтар болмаса, күйдің
сарын-сазынан айырмашылық таба алмайсыз. Сонау 8 ғасырдан жеткен Қорқыт ата
күйлерінің күні бүгінге дейін Сыр бойында да, Қаратау бөктерінде де еш
өзгеріссіз бір үлгіде орындалатыны қалай?! Бұл не ғажап! Бұл сөз жоқ ,
далалық көшпелі өмір салтының біртектестігін, елдік пәтуа бірліктің
нышанын аңғарып қана қоймайды, сонымен бірге осынау Ұлы далада жасалған
рухани мұраның біртұтастыққа сұрыпталып, шыңдалғанын әңгілейді.
Шындалғандықтың мәнді бір айғағы – сонау 6 – 8 ғасырдың өзінде-ақ музыкалық
мұраның ән түрінде және күй , сарын түрінде жіктеле бөлінгенінен,
музыкалық жанрлардың сарапталуынан көреміз. Көрнекті ғалым Құдайберген
Жұбанов айтпақшы, Жиырмасыншы ғасырдың табалдырығын аттағанша
төңірегіміздегі елдердің ішінде музыка шығармаларының барлығы тек әндер
ғана болып, күй сияқты жанрларды білмейтін ел де бар. Яғни, халық
музыкасының вокальды, аспапты музыка болып салаланбағанын айтады (2). Ал,
қазақ музыкасы үшін мұндай саралануды 6 – 9 ғасырға теліп отырғанымыз
Қорқыт ата сияқты автордың белгілі болуынан. Әйтпесе, Қорқыт сияқты
дәулескер күйшінің тақыр жерге көктен түспейтіні, оғанг дейін де құнарлы
күйшілік дәстүрдің болғаны тарихи зердеге машық әркімді-ақ күмандандырмауға
тиіс.
Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер ішінде аса қызықтысыныңі бірі
бақсының тас мүсіні. Ол Жанғабыл өзенінің бойында, Төртқара тамының
оңтүстік жақ алдында 3 километр жерде тұр.
Тас мүсіннің бір жақ бүйірінде қобыздың суреті, арқасында бақсы
қоңырауының суреті бар. Қоңырау дөңгелек ай таңба түрінде кескінделген,
оның қолға ұстайтын тұтқасы төмен қаратылған.
Бұл екі нәрсе – қобыз бен қоңырау – ертедегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ халқының рухани
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...13
1.1. Тарихи жазбалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..13
1.2. Халық ауыз әдебиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3. Әдеби мұра
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24
2 Қазақ халқының материалдық
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 31
2.1. Архитектуралық ескерткіштер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2. Қазақстан архитектурасының 20 ғ.б. сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3. Тарихи ландшафтар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.4. Қолөнері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..59
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62
Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Халықтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы
ұлттық өнердің даму процесінің алдын алудың бірден-бір жолы. Халқымыздың
ұлттық өрнек өнерінде арнайы келешек ұрпақ үшін жасалғандай көрінетін
қарапайым өрнек элементтері өте көп. Осының барлығы жалпы адамзат өнерінің
бүгінге дейінгі жүріп өткен жолының қалыптасу кезеңдерінің көркем
тарихындай әсер етеді. Ендеше бізге дейін әдіптеліп, әбден байып жеткен
ұлттық өнерімізден белгілі дәрежеде халық тарихын іздеу қажетті жағдай.
Халықтың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің дамуы арқылы
эстетикалық тәрбие беру дегеніміз – жас ұрпақтың бойында ұлттық мұраттардың
негізінде дүниежүзілік рухани қазынамен ұштаса қалыптасатыны мәлім жағдай.
Тілді, ұлттық өнерді, ұлттық салт–сана мен әдеп-ғұрыпты,
дәстүрді, халықтық өнерді білмеудің арты тұтастай мәңгүрттікке, ұлтсыздыққа
ұластырады. Ол халқымызды кемелдікке, дербестікке баулып, зиялы да өнерлі,
сезімтал ұрпақтың шығуына ұйытқы болмақ. Алматыдағы жұртшылықтың
жиналысында, Н.Назарбаев былай деген болатын: Иә, қазақ халқының ұлттық
ерекшеліктері, оның баға жетпес рухани мұралары сақталып дами түсуі керек.
Біз бұрынғы империялық пиғылмен қазақтарға шірене қарайтындармен күресіп
келдік, бұдан былай күресе береміз (24 қазан) (1).
Соның ең бастысы ұлттық бейнелеу өнеріміздің даму тарихын түсіндіретін
тенденциялары, негізгі концепциялары мен әдіснамасы көп сөз бола бермейді.
Сондықтан да халық мұрасындағы ұлттық өнердің ерекшелігі, өзіндік көркемдік
шешімі айқындала қойған жоқ. Танымдық-эстетикалық жүйесі ашылып, халық
өнері дәстүрінен сабақтастығы, дербестігі де терең зерттелмей назардан тыс
қала береді. Сондықтан қазіргі кезеңдегі ұлттық өнеріміздің көркемдік
ерекшеліктеріне шолу жасап тәрбие мақсатында қолданғанда хронологиялық
жолдан шығу керек те, негізінен дәстүр мен аңашылдық проблемасы арқылы
ұлттық өнеріміздің негізгі пір тұту мақсатын айқындау керек.
Бұл еңбектің басты мақсаттары: халық мұрасындағы ұлттық өрнек өнерінің
дамуын жалпылай мәлімдеумен емес, білім беру жүйесі арқылы барынша тиімді
қол жеткізуге болатынын дәлелдеу.
Халық мұрасындағы ұлттық өрнек өнерінің даму тарихын оқыту тәрбие
жүйесінің жай ғана бөлшегі емес. Аталған идеяны қабылдау-бұл салада тың
бағыт ұсыну, ұлттық өнеріміздің әлемдік деңгецін дәстүрлі тарихи
құндылықтармен үйлестіріп, оқыту мен тәрбиенің ұлттық жүйесін құру
-дегенді білдіреді деді Н.Назарбаев өзінің жазған еңбегінде (2).
Халықтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнек пен оның
түрленуін оқытудың тәрбиелік мақсатын жүзеге асырудың негізгі шарттары,
біздің ойымызша, мыналар:
• білім беру мен мектептің ұлттық қайнарларын нығайту;
• ұлттық өнеріміздің, төл мәдениетіміздің шүбәсіз басымдылығын
мойындау және қамтамасыз ету;
• халық мұрасындағы ұлттық өнердің мәдени-этникалық мүдделерін жүзеге
асыруға бағытталған педагогикалық қызметтің үздіксіздігі;
• бұл жүйені жаңаша оқытудың ұлттық-педагогикаға қосатын үлесін
айқындауға мақсатты түрде бағыттау;
Мақсат-байырғы бейнелеу өнерінің мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық
өнердің көркемдік даму тарихын, оның ішінде ұлттық өрнектер мен олардың
әдептелінуін тереңірек танып білу. Мұндайда төмендегідей негізгі
қағидаларды басшылыққа алудың маңызы ерекше:
• соңғы кезеңдердегі педагогика саласында бүгіггі күнге дейінгі халық
өнеріндегі ұлттық дәстүр туралы айтылған, жазылған пікірлерді ой
елегінен өткізіп, тың мәселелерді көтеру:
• халық мұрасындағы дәстүрлі ұлттық өнердегі зрнек пен түстерді
қабылдау өнерінің әлемдік педагогикалық кеңістіктегі орнын анықтау:
• халық мұрасындағы ұлттық өнерді саяси ұшқары пікірлерден тазарту
және халық өнеріндегі философиялық ойшыл педагогикаға тән
ерекшелігін аашып, оны болашақ ұрпақ тәрбиесінің мәдени үлгісіндегі
орнын бағдарлау;
Халық арадағы ұлттық өрнек пен түрлі реңктердіңтәрбиеліік мақсаты
бұрын зерттеу обьектісі болмаған тың тақырып. Бұл мәселе проблема ретінде
Б.Алмұхамбетов, Қ.Әмірғазин, Е.Асылханов, т.б. зерттеулерінде жалпылай ғана
жазылған.
Қазақтың әлеуметтік мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өнердің
тарихындағы халық даналығының ұлылығының өлшемдері, оның қолданған
мәңгілік философиялық ұғымдарында жатыр. (3)
Қазақ халқы осы уақытқа дейін, дәлірек айтқанда, 18,19,20 ғасырлардың
ұзына бойында тарихқа империялық Ресесйдің көзімен қарап келгеніне мән бере
бермейді. Осы уақытқа дейін қазақ халқы оқыған адамзат тарихының парқы мен
нарқы негізінен тоталитарлық системаның идеологиясы тұрғысынан жазылып
келді. Бүгінгі ұрпақ сол талғам-танымнан тәрбие алып өскен. әрине,
империялық кеудемсоқтықтың ғұмыырының қысқа екенін, түптің түбінде
бьективті ғылыми ақиқаттың салтанат құратынын көңілге жұбаныш етуге болар.
Бірақ, қаншама ұрпақтың санасы уланды, қаншама ұрпақ әлі де рухани жарымжан
десеңізші!
Адамзат баласы мәдениеттердің әртүрлілігімен және әр тектілігімен бай.
Ендігі жерде адамзат баласын жаңа биікке көтеретін таным мен талғам –
мәдениеттердің әртектілігі үшін мақтанатын сезім болуы керек.
Сөз жоқ, қазақ халқының да ғасырлар қойнауынан бастау алатын тек
тамыры, мәдени-рухани болмысы жалпы адамзаттық мәдениеттің құрамдас бөлігі
болып табылады. Осы орайда, Орта және Орталық Азия тарихының өзіндік
түйінді мәселелерінің бар екенін айта кеткен жөн. Әсіресе, этникалық тарихы
зерттелген сайын түйінін шештірудің орнына шиеленісіп бара жатқан сияқты.
Ал, салт-дәстүрдегі, наным-сенімдегі, зат-бұйымдардағы 2-3 мың жылдың
ұзына бойында өзгермей сабақтасқан тектестікті қалай түсіндіруге болады?
Пазырық қорғанынан (б.з.д. 5 ғ.) табылған мүліктерді көргенде өз әке-
шешеміз тұтынған ер-тұрманды, тоқымды, текеметті көргендей толқитынымыз
өтірік пе? Яғни, рухани және материалдық мәдениетті диахронды-типологиялық
зердемен тану қай деңгейде? Қытай, арап, иран, грек жазбаларында Еуразияның
Ұлы Даласы сөз болуы-ақ мұң екен, ондағы жұрттың ең басты белгісі ретінде
киіз үй тігіп, қымыз ішіп, көшіп-қонып жүретінін алдымен баяндай жөнеледі.
Егер осынау шаруашылық-мәдени сүлесі сақталып қалған, тіптен бір кездері
сондай шаруашылық-мәдени сүлесін бастан кешкен жер бетінде түркі
халықтарынан басқа халық болса бір сәрі, сонда олар бүгінгі түркі тілдес
халықтар емес еді деген кеудемсоқ тұжырым кімге керек?
Қазір ғой, дүниежүзілік рухани үрдісте Латын Америкасының әдебиеті,
Африка өнері, Еуропа мәдениеті деген эстетикалық категориялардың
орныққаны белгілі. Жәнеде мұның өзі бірнеше ұлттардың материалдық және
рухани мәдениетін жинақтап көрсететін құбылыс ретінде қабылданады. Ал,
дүние дидарында түркі тілдес халықтар бар екенін мойындай отырып, олардың
тіліндегі, дәстүріндегі, наным-сенімдеріндегі, мәдени-рухани үрдістеріндегі
тарихи тектестікті ғана емес, қазіргі сабақтастығын көріп біле отырып,
тұтастықты тани алмауға не жорық? Түркілік мәдениет әлдекімнің қалап-
қолдауын немесе мүсіркеуін қажет ете ме? Ол – тарихи бар ақиқат емес пе?
Тарихи ақиқат құбылысты кемел ғылыми зерде ғана жеріне жеткізе тани алса
керек. Өкінішке орай, әзірше әрісі шығыстануда, берісі түркологияда шешімін
күткен проблемалар шаш етектен.Әрбір ұлтты даралық қадір-қасиетімен
өркендетудің орынына, ондаған ұлттан мен ұлыстарды бір ғана саяси-
идеологиялық қалыпқа қуып тыққан тоталитарлық социолистік система үшін жеке
ұлттардың тек-тамырына үңілудің қажеті де болмады. Көптеген ұлттар
өздерінің этногенетикалық тек-тамырынан көз жайып, сырттан зорлап таңылған
бұрынғы жабайы жұрт,бұрынғы ру тайпалық тобыр, бұрын ұлт болып
қалыптаспаған деп келетін теориясымақты өздерінің өмірбаяндық қасиеті
ретінде жатқа айтуға мәжбүр болды. Бұл сияқты идеологиялық өктемдіктің
зардабын әсіресе түркі тілдес халықтар қатты тартты. Себебі, түркі тілдес
халықтардың бір кездегі этногенездік, саяси-әлеуметтік және
рухани тұтастығын мойындау деген сөз, түптеп келгенде Еуразия құрлығындағы
мыңдаған жылдық тарихы бар ұлы мәдениетті мойындау болар еді. Мұның өзі ең
алдымен түркілік тұтастықты ұрпақтар санасында жаңғыртып, сонан соң
социолистік системаның тірегі болып келген панславяндық гегемондықты
әлсірететін ой-тұжырым еді. Сондықтан да, мұндай ой-тұжырымға барар жолдың
бәріне тосқауылдар қойылып отырды. Бір ғана түркология тағдырына ден қойып
көруге болады. 19 ғасырдың өзінде-ақ әлемдік ауқымда жетекші орынды нешілеп
үлгерген Ресейдегі түркология 20 ғасырдың ортасына қарай ғылыми ақиқатқа
жетуден гөрі социалистік идеологияның қызметшісі болуға көбірек бой
алдырғанын аңғаруға болады. Бұл орайда түркі тілдес халықтардың тарихи-
мәдени болмысын біртұтас құбылыс ретінде қарастырмай, бөлшектеп зерттеуге
баса ден қойған идеологияшыл методологияны алдымен айтуға болады. Мұндай
тенденция біртұтас түркілік мәдениеттің болғанын, қазір де бар екенін жоққа
шығарып қана қойған жоқ, сонымен бірге обьективті ақиқатқа жетудің ғылыми
тәсілін тұйыққа тіреді. Мұның өзі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасын
бөлшектеуге немесе сол ортақ мұраны жатсынуға себепші болды. Аз ғана уақыт
аясында түркологтар қатары қанша өссе, түркі тілдес халықтардың тарихы мен
мәдениетіне қатысты кереғар тұжырымдар сонша молая түсті.нәтижесінде
советтік түркология шындыққа жетуден гөрі, шындықты күрделендіруге көьірек
ықпал етті. Тек тұжырымдардың көбеюі бара-бара әрбір түркі тілдес ұлттардың
өз түркологиясын қалыптастырып, түркі тілдес ұлттардың арасын алшақтата
түсті. Сөйтіп, бір кездегі айырмашылығынан гөрі тектестігі басым, жатығынан
гөрі жақындығы басым түркі тілдес халықтар соңғы бірер ұрпақтың көз алдында
түпкі тұтастығын тану арқылы ғана даралығын тануға болатын мүмкінтіктерін
әлсіретіп алды. Бұл жағдайды түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы
дифференцияланған тарихынан, фольклорлық мұрасынан, алфавит қалыптастыру
және термин жасау үрдістерінен айқын аңғаруға болады. Осы орайда Г.Сельенің
сөзі еске түседі: егер, тышқанның неменеге ұқсас екенін білу үшін әрбір
клеткасын микроскоппен қарайтын болсаңыз, оны еш уақытта тани алмайсыз. Дәл
сол сияқты, әрбір тасын химиялық анализден өткізу арқылы готика
ғибадатханасының таңғажайып бітімін танып-білуіңізде мүмкін емес депті.
(4) Ендеше, түркі тілдес халықтардың этногенезін комплексті тұтастықта
қарамай тұрып, бүгінгі өз алдына жеке-жеке отау тігіп шыққан түркі тілдес
халықтардың тарихи тұлғасын тану мүмкін емес. Өкінішке орай күні бүгінге
дейін түркі тілдес халықтардың этногенезін зерттеу жаңағы готика
ғибадатханасының бөлшектенген жайын еске салады.
Әрине, ұлттың мәдени-рухани әлемі мейлінше кең ұғым, өмірдің барлық
саласымен сабақтас. Бұл ретте империялық саясат қалыптастырған тарихи
санамыздағы методологиялық қайшылықты атап өтпей болмайды. Олар мыналар:
біртұтас халықты бірнеше жікке бөліп, үй ішінен үй тіктіріп, өзімен өзін
қырқыстырған таптық көзқарас ой-тұжырымының өмір шындығына аналог еместігі;
жұмысшы табына әлеуметтік ақсүйектікті қолдан бұйыртып, шаруа мен
интеллегенцияға қарсы қоюшылық; тарих пен идеологияға біртұтас құбылыс
ретінде қарау; тарих дегеніміз өткенге мойын бұрған саясат деп келетін
тезистер; адамзат баласының дамуына қатысты экономикалық фактордан
басқасының бәрін тәрк ету немесе оларға саусақ сыртынан қарау; обьективті
ақиқатқа коммунистік партиялықты қарсы қою; ең соңында, Еуразиядағы түркі
халықтарының тарихын біртұтас құбылыс ретінде және әлемдік тарихтың бір
бөлшегі ретінде қарастырмау, сол арқылы жалпы түркілік мәдениетті тәркі
ету.Тарихи таным-түсінікке қатысты осынау методологиялық қайшылықтар біздің
санамызға өмір шындығын көп ретте кері мағынасында орнықтырып
отырды.Дәлірек айтқанда, тарихтың обьективтішындығы империялық саясаттың
сойылын соға бұрмалап, нәтижесінде бодандықтағы ұлттар өз тарихын
жатсынуға, өзінің өткенінен жиренуге мәжбүр болды. Қазақ сияқты бодандықтың
бұғауында болған ұлттар тарихи даму үрдісіндегі өзінің ақиқат болмысын
парықтау қабілетінен айрылып, сапалық сұрыпталу мен жетіліп отыру қабілеті
жансызданды. Асылын аяқ асты етіп, жасыққа малданатын, жатқа жалтақтайтын
болды. Бұл дегеніңіз, этникалық таным мен талғамның дертті болуы, яғни
сапасыздануы еді.
Әрине, таным жолы қашанда даңғыл болмаған. Алайда, бұл жолдағы
талпыныс атаулы ақиқат шындықты нысана етуден айныған емес. Осы орайда, бір
шындықтың басы ашық. Ол – адамзат баласының барша болмысы өткен өмірдің
аясында қалыптасатыны. Қазіргі дегеніміз қас-қағым сәт,оның өзі іле-шала
өткенге айналып үлгереді. Ал, болашақ туралы ой-аңсарымыз үміт пен қиялдан
ғана тұрады. Сондықтан да, не болары белгісіз болашақ туралы сөз қозғау
жай ғана болжам болып шығады. Демек,. Адамзат әулетінің барша болмысы
өткеннен тұрады, барша шындық өткен өмірдің өн бойында шашылып жатыр. Яғни,
өмір шындығы туралы әңгіме өзінен-өзі өткен өмірге қатысты, тарих туралы
әңгімеболып шығады.
Біздің ойымызша ең басты бағыты-ғасырлар бойы жиналып, әлі күнге
дейін көзге түсе қоймаған ұлттық мұрамызды жаңаша тәсілдермен саралау.
Шығыс пен Батыс пікірсайысына үн қосу, дамыған әлем алдында төл ұлттық
өрнек өнерімізді уағыздап, жат пікірлерге тойтарыс беру. Мұндай жағдайларда
өнер ұлттық және әлемдік мәдениеттер арасында үнемі жаңғырып отырады.
Біздің ата-бабаларымыздың нақты өмір шындығында өрнек өнері мейлінше
кең түрде қалыптасқан. Әлеуметтік мәдени мұра атаулының қай-қайсысы болса
да өзін ұқыпты қамқорлықпен қалыптастырып дамытуды талап етеді. Егер 20
ғасырдың тәжірибесіне көз жүгіртер болсақ, өздерін өзге біреулердің
тарапынан жасалған сыртқы жағдайларға күштеп бейімдеген халықтардың емес,
қайта өздері бастарынан кешкен қоғамның рухани құрылымын сақтап қала
отырып, өзгелердің ие болған жетістіктерін өз жағдайларына бейімдеп
пайдалана білген халықтардың неғұрлым мол табысқа жететініне көзіміз
жеткен.
Жалпы, жан дүниесі жаңарған, саналы білім алған жас ұрпақ тәрбиелемей
ұлттық өнер дамып, ел мәдениеті көтерілмейді. Сол жас ұрпақты тәрбиелеу
үшін мүлдем жаңа сападағы тарихи сананы қалыптастыруымыз қажет. Бұрын
өзгенің өнерін жете білсек те, өзіміздің төл өнеріміздің тарихын, салт-
дәстүрімізді қадірлей алмай келдік.Ендігі жерде алдымен өзіміздің ұлттық
өнерімізді , өз мәдениетімізді, тарихымызды, тілімізді бойымызға сіңіріп,
тағылымды, мәдениетті, өнерлі мәртебелі азамат болуы алтын ұя мектебінде
алған біліміне және шаңырағында берілген ізгі қасиеттерге әрі бүкіл
қоғамның рухани дамуы мен қуаттылығына байланысты екені белгілі.
Еліміздің өткендегі қилы тарихын еске ала отырып қазіргі жай-күйіне
зер салсақ, күйбең тірліктің бұғауына шырмалған, қазақтың санасында шынайы
мәдени-рухани танымдық жүйенің қалыптасуына орын қалмаған сияқты. Бұл
тығырықтан алып шығар өмірлік тәжірибесі мол зиялы аға буынға немесе
бойында қуаты, көкейде арман-қиялы сыймайтын талантқаүміт артсақ болар еді.
Өкінішке орай, 20 ғасырдың 70-80 жылдары идеялық саяси бірізділік,
ұлттық тарих пен мәдени-рухани дәстүрден ада, оның орнына социалистік
жарыс, т.б. күшпен санаға сіңірілді әрі қоғамдық процестің ең озық үлгісі
ретінде түсіндірілді.
Жаттандылық, пікір ұтымды шығармашылық жетістіктерді көрмеушілік
немесе теріс түсіндіру болашақ өнер адамының даярлығын саналы биіктікке
көтеруге ықпал етпей, қайта өз бетінше шығармашылықпен ойлауға
дағдыланбаған мамандар санын көбейтті.
Халқымыздың тарихындағы рухани мұра көшпенді тұрмыстың өз
ерекшеліктерінее сай екі заңдылыққа бағына отырып, бір жағынан халықтың
этникалық тұтастығын қамтамасыз ететін шығармашылық қайшылықтардың
дербестігін сақтау қызметін атқарады - деді Ақселеу Сейдімбеков (5).
Ата – баба мұрасы бізге қалдық болып қалған жоқ, ол шексіз қазына.
Тарихтағы кез-келген рухани идеяның ауқымы жалпы, адамзаттық және әлемдік
маңызды қамтитыны әркімге-ақ белгіілі. Сондықтан да ата-бабамыздың ұрпағына
жеткізіп отырған ою-өрнек өнерінің үлгілі өнегесі нағыз шығармашылықты
қозғайтын ой. Кереге бар не кереге жоқ деп шолақ кесіп, жылы жаба
салмай, тереңнен толғап, жаңа шығармашылық ойларды тудырып отырса, таяздық
пен ұсақшылдықтан туатын қиянат дертінен арылып ұлттық өнер дәстүрімізге
басқаша ден қояр едік.
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнектің әдептелінуін
осылайша игеру, оны өнердің заңдылықтарымен, жеке элементтерін түрлендіру,
сол арқылы адамның қабылдауына әсерлі де көңілге қонымды етіп ынталануын
жарасымды дамыта түседі (6).
Бүгінгі кезеңде ұлттық мектептерде өткізілетін бейнелеу өнері
сабағында мұғалімнің ертегі, аңыз, жұмбақ, мақал-мәтел, халық күйлері мен
әндері және басқа да осындай халқымыздың дәстүрлі фольклорлық мұрасымен
тығыз байланысты құра білуіне негізделеді. Халық ауыз әдебиетіінің көрнекті
дәстүрі болған ертегі-аңыздар, жұмбақ-мысалдар балалар шығармашылықтарына
дәнекер болудың озық үлгісі. Бұл бүгінгі күннен тақырып таппаған шарасыздық
емес, халық дәстүрін, мәдени-рухани мұрасын, салтын, халықтың өрнек
өнеріндегі шығармашылық қуатын, саналы түрде балашылығына қолдана білудің
басты алғы шарты.
Ал, шығармашылық балалық шақ әсерінен басталады. Шығармашылық
халқымыздың мәдени-рухани мұрасын үйретуден, тарихымызды оқытудан
басталады деп жазды Шоқан Уәлиханов (7).
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы өрнек өнерінің шығармашылық
дәстүрі арқылы оқушыларды бейнелеу өнерінде ұлттық өрнектің әдептеліну
түрлеріне баулу. Бұған: адамгершілік, мұраттары мен сенімдерін
қалыптастырып, қандай жағдайда да осы істі табандылықпен жүзеге асыру;
баланың бойындағы ізгілік пен көпшілдік; адалдық пен турашылдық сияқты
параасаттылық қасиеттерді дамыту жатады.
Сөйтіп, бүгінгі халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнек
өнерініің дәстүрін, көркем туындысын ұлттық өнер ескерткіші ретінде танып,
сонымен қатар, әдептелуіндегі тәсіл-айласын танып-білу ретінде де шамалау
керек.
Халқымыздың мәдени-рухани мұрасындағы ұлттық өрнектерді әдептеуге
тәрбиелеуде балалар шығармашылығына деген осы жаңа көзқарастар халық өнерін
үйретудің әдістемелік, тәжірибелік жолмен орнығуы оның көркемдік сапасының
кемелденуіне бірден-бір фактор – ізденіс көзін ашып, тың таланттарға
жетелейді.
Диплом жұмысының міндеті: Қазақ халқының тарихында өткен тарихи
оқиғалармен байланыстыра отырып зерттеу арқылы мәдени ошақтарды тану.
Мәдени мұрасын зерттеуде әр адам өз алдына мақсат қойып халқының мәдениетін
жете зерттей білуі керек. өз халқының мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-санасын
әр жас ұрпақ санасына оны тек зерттеу, бағалау, анықтау, оларды қорғау
арқылы ғана түсініп, санасына ұға біледі. Ұлан-байтақ даламызда мекен еткен
ежелгі тайпалардан қалған тарихи жәдігерлерімізді зерттеу арқылы тарихи
археологиялық ескерткіштеріміз зерттеліп жатыр. Қазақ халқының мәдени
мұрасын зерттеу кезінде қазақтардың материалдық мәдениеті және рухани
мәдениеті қатар зерттеледі. Материалдық мәдениетін зерттегенде қазақ
халқының ерте кезден бастап қазіргі заманға дейінгі шаруашылығы, кәсібі,
өнері, мәдениеті, мал шаруашылығы, егін шаруашылығы кезінде қолданған
заттары мен олардың ұлттық тағамдары, жануарларға қолданған ер-тұрман, т.б.
заттары, егіншілікке қолданған орақ, құмыра, саптыаяқ, т.б. заттары,
олардың ұлттық киімдері, мәдениеті, фольклоры, эстетикасы, архитектуралық
ескерткіштері, өздерінің қолдан жасаған бұйымдары мен қолөнері, т.б.
зерттеп біле аламыз. Ал, рухани мәдениетін зерттегенде олардың әр заманда
ұстанған дінін. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихи жазбаларын, халық ауыз
әдебиетін, әдеби мұрасын, т.б. туралы мәліметтер жинаймыз. Мәдени мұрасын
жазу кезінде осындай салаларды зертттеу әрбір зерттеуші тарихшы ғалымдардың
міндеті болып табылады. Мәдени мұра бағдарламасы аясында елімізде қаншама
қомақты қаржы бөлініп әр түрлі салада қаншама қызметтер атқарылды. Осы
жасалған жұмыстар негізінде қазақ халқының тарихы бұрынғыдан да толық
зерттеліп жатыр. Осы бағдарлама арқылы шет елдерден, яғни Қытайдан,
Ресейден, Араб елдерінен, т.б. елдерден басқа тілде жазылған тарихымызды
білікті зерттеушіңлер барып әкеліп зеррттеп аударып жатыр. Сол арқылы
біздің тарихымыз жазылу үстінде. Тарихсыз ел болмайды дегендей әр халық
өзінің тарихын білуге міндетті.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ халқының мәдени мұрасы ежелден
ғасырлар бойы осы заманға жеткен. Осы тақырыпты алдыма мақсат етіп қойып
қазақ халқының мәдени мұрасын жазып жатырмын.Мақсатым- өзімнің тарихқа
деген құлшынысымды арттыру арқылы тарихымды жете меңгеру. Ғылыми
әдебиеттерді жинастыру арқылы көзбен оқи отырып адам баласы өзінің санасына
сіңіре білуі қажет. Қазақстан мемлекеті тәуелсіздігін алғаннан кейін игі
шаралар ұйымдастыру арқылы өзінің тарихи қорын молайтып жатыр. Дамыған елу
елдің қатаарына ену үшін де ең алдымен әр елдің мықты жазылған тарихы болуы
керек деп ойлаймын. Басқа елдермен мәдениетіміз жағынан да биіктен
көрінуіміз қажет. Сол себептен жеріміздегі тарихи-мәдени ескерткіштерді
зарттеуіміз бұл бір бақыт. өз кезінде өнерін, білімін, шешендік қасиетін
көрсеткен, жауға қарсы ерлігін көрсеткен батырлардың өмір баянын біз толып-
зерттеу, оларды саралау арқылы ғана біле аламыз.Ғажайып алуан күмбездерді,
бейіт-молаларды, тау-тасқа қашап жазылған және жазылған тас жазыларды
этнографиялық экспедиция кезінде барып зертеу арқылы екі үш жыл ішінде
біраз мағлұмат алдық. Сол күмбездерге барып олар туралы ауыл ақсақалдарынан
шежіре, аңыз -әңгімелер жинау, тыңдау арқылы сол кездегі өмірі көз алдыңнан
елес болып өтеді.Бірнеше жылдар бұрын Астана қалаасындағы Еуразия Ұлттық
Университетіне Күлтегін ескерткішінің ккөшірмесін әкеліп орнату да осы
Мәдени мұра бағдарламасы кезінде атқарылған игі істердің бірі. Сол
уақытта премьер министр болған Иманғали Тасмағанбетовтың ұсынған Мәдени
мұра бағдарламасы арқасында өзі бірге араласу арқылы Қазақстанға оның
ішінде еліміздің бас қаласы Астанаға әкеліп қоюдың өзі бір
мәртебе.Еліміздің әр жерінен туған жерлерінен батырлардың ескерткіш-
монументтерінің жыл сайын көбейіп бой көтеріп көшелердің сәнін кіргізіп
көркейтіп жатқаныда қунышты. Орта ғасырлық қалалаарға қазба жұмысын
жүргізіп орыс ғалымдары зерттесе, қазір Қазақстан ғалымдары да зерттеп
жатыр.
Тарихнамасы: Қазақ халқының мәдени мұрасын жазуда көптеген еңбектер
қолдандым. Осы тақырыпты толығымен ашу мақсатында қазақ халқының тарихын
зерттеген ғалымдардың еңбектерін қолдандым. Белгілі археолог ғалым Әлкей
Марғұланның еңбектерін көп оқыдым. Жазған кітаптарын оқу арқылы өзімнің
жұмысыма қолдандым. Марғұланның археология жағынан зерттеген еңбектерін
қолдану арқылы еңбегінен қорғандар туралы, сол қорғандардан табылған
жәдігерлердің тарихы мен олардың архыолгиялық бұйымдары туралы жаздым.
Мысалы: сақ қорғандарынан табылған Алтын адамның киім-кешектері, әшекей
бұйымдары, еңбек құралдары, қолданған заттары, олардың мәдениеті, салт-
дәстүрі туралы мәліметтер алдым. Сонымен қатар, қазақтардың материалдық
мәдениетін зерттеген. Ақселеу Сейдімбековтың Қазақ әлемі және Күңгір
–күңгір күмбездер деп аталатын еңбектерін қолдандым. Ол кітаптардан
материалдық мәдениеттерге қатысты ақпарат алдым. Қазақ халқының ыдыс-аяғын,
ер-тұрманын, киіз үйін зерттеген. Киіз үйді жазғанда оның бірнеше түрін
көрсетіп әрқайсысына жеке түсінік беріп кеткен. Киіз үй негізінен
қазақтарға ғана тән. Қазақ халқы жылқы малын қастерлеген. Жылқының ат-
әбзелдерін, ер-тұрманын бағалаған. Атын сатпаған. Оның басына салған
әбзелдерін ешкімге бермеген. Оларды арнайы қайыстан жасап, әр түрлі қымбат
тастармен әшекейлеген.Ұлттық тағамдарға қолданған ыдыс-аяқтар туралы да
жазылған. Торсық, саптыаяқ, т.б. тоқталған. Шоқан Уәлиханов та өз еңбегінде
қазақтардың мәдениетіне көңіл бөлген. Таңдамалылар еңбегінде қазақтардың
шаруашылығын, кәсібін, олардың қолөнерін жазған. Шоқан қазақтардың эпосын,
жырын зерттеген. Алпамыс, Қобыланды, т.б. дастан-қтссилардың тарихын
жазған. Қазақ жеріндегі қала, өзен-суларлың аттарын, олардың
топоргнимикалық картасын жасаған. Әлкей Марғұлан бірнеше археологиялық
зерттеулер жүргізіп үлгерген. Соның нәтижесінде көлемді еңбектер жазып
қалдырған.Мұхтар Әуезов эпостар мен фольклордың тарихын жазған. Фольклор
терминіне мағынасына түсінік берген. Жазылған эпостардың тарихын ашып,
олардың жазылу тарихын баяндаған. Затаевичтің Қазақ халқының 1000 әні
және Қазақ халқының 500 әні мен күйі деген еңбектерін қарастырдым. Онда
қазақ тарихына да жазылған әндер бар.
Елім-ай әнінің тарихының өзі барлық қазақ халқына мәлім. Желтоқсан
оқиғасы кезінде жазылған Желтоқсан желі деген әнде қазақ жастарының
тәуелсіздікке деген ұмтылысы, тәуелсіздікті аңсаған жастарды аяусыз қырған
кезде жазылған ән келесі бір кезеңнің өлеңі. Бастан кешкен зарлы өмірді
әнмен жырлап жеткізген қайран қазақ халқының әндері де жетерлік.
Мәдениеттің өзі де күрделі ұғым. Барлық жерде мәдениет өте жоғары
бағаланады. Президентіміз Тарих толқынында еңбегінде мәдениетке бірнеше
анықтама келтірген. Мәдениет ұғымы кең мағынада қолданылады. Дүние жүзінде
мәдениет термині бір сөз болып бірнеше анықтамадларда жазылған. ЮНЕСКО
көлемінде мәдениет терминіне, фольклор терминіне жан-жақтан келген
делегаттар, мәдениеттанушылар қатысып пікір алысқан. Бұл сөздер қандай
мағынада қолданылып жатыр? Яғни қазір кейбір халықтар осы сөздердің мәнін
ұқпайды. мәдениет сөзінің астарында бір жасырын мағына ой
жатқандай.осындай ғалымдардың еңбектерін қолдану арқылы тақырыпты ашуға
тырыстым. Тек қазақ халқын жеке қарастырмай, оларды басқа түркі тілдес
халықтардың мәдениетімен, шаруашылығымен байланыстыра отырып қарау арқылы
көптеген айырмашылықтарды байқаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы 20 ғ.б. қазақ
халқының мәдени мұрасы деп аталады. Мәдени мұрасын жазу кезінде қазақ
халқының рухани мұрасы және материалдық мәдениеті деп 2 бөлімге бөліп
қарастырдым. Рухани мұрасын жазу барысында қазақ халқының халық ауыз
әдебиеті, тарихи жазбалар әдеби мұра деген 3 сала арқылы жаздым.
Материалдық мәдениетін жазу барысында архитектуралық ескерткіштері,
қолөнері, 20 ғ.б. сипаты, тарихи ландшафтарға тоқталдым. Жалпы осындай екі
тарау бойынша бөлімге бөле отырып қазақ халқының материалдық және рухани
мәдениетін жаздым. Зерттеуші ғалымдардың еңбектерін қолдандым. Ең бірінші
кіріспе бөлімін жаздым. Онда жалпы мәдени мұра ұғымына түсінік бердім.
Ғалымдардың көзқарасын, пікірлерін, олардың қазақтардың мәдениеті туралы
жазған еңбектерін қолдандым. Кіріспе жазу кезінде кездескен сөздерге
түсінік беруге тырыстым. Сосын негізгі бөлімді жаздым. Ғылыми еңбектерді
қолдана отырып диплом жұмысының жоспарда көрсетілген сұрақтарын ашуға
тырыстым. Жалпы ойымды қорытындылау кезінде өзімнің осы еңбектерден, жалпы
диплом жұмысының тақырыбынан ұққанымды жазуға тырыстым. Қазақ халқының
өмірінде болған мәдениетке назар аудардым. Қорытынды жазғаннан кейін осы
диплом жұмысын жазуда қолданған әдебиеттер тізімін жасадым. Оларды реттеу
арқылы ғылыми әдебиеттер, зерттеулер мен монографиялар және баспасөз
материалдары деп жіктедім. Сосын ең артынан осы диплом жұмысы барысында
жазылған материалдық және рухани мәдениетке байланысты жинаған суреттерімді
қағаз бетіне басып шығарып саламын. Суреттерді көрсете отырып диплом
жұмысын толық әрі барлығына нақты түсіндіре отырып айтуға мүмкіндік береді.
Осындай реттілікпен диплом жұмысын жаздым.
Кіріспеге сілтеме:
1. Балкенов Ж. Әдептеу , Қарағанды 1994 жыл, 13 - бет
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында , Алматы 1992 жыл, 26 бет
3. Балкенов Ж. Әдептеу, Қарағанды 1994 жыл, 36 - бет
4. Сейдімбек А. Қазақ әлемі , Алматы 1997 жыл, 8 – бет.
5. Сонда, 12 бет.
6. Сейдімбек А. Күңгір – күңгір күмбездер , Алматы 1981 жыл, 123
бет
7. Уәлиханов Шоқан. Таңдамалылар, 5 томдық, 1 том, 57 бет
1 бөлім Қазақ халқының рухани мұрасы
1.1. Тарихи жазбалар
Даналық өрнегі. Адамзат баласының тарихындағы ең көне өнер
туындыларының бірін, қолөнерінің жоғары сапалы оқшау түрін тарихшы,
ғалымдар скифтердің жануарлық стилі деп атайды. Жасалған материалдары –
алтын, күміс, қола, қалайы, жез, ағаш, былғары, киіз, мүйіз болып
кездеседі. Осы материалдар арқылы бейнелейтіні: айрықша ширыққан сәттегі
жан-жануарлар кейпі; оның ішінде бұғы, елік, самұрық құс, барыс, қасқыр,
жылқы, қой, ешкі сияқты аң-құс пен үй хайуанаттары; оймышты әсер беретін
өсімдіктер, жауынгерлік өмірге, салт – дәстүрлеріне және тұрмыс тіршілігіне
арналған көріністер, заттар. Осыларды бәрі де оқшау сипаттағы өнер
туындылары бола тұрып бұйымдық , тұтынушылық роль атқарған. Скиф деп
байырғы эллиндер Еуразияның байтақ даласындағы көшпелі ру-тайпаларды
атаған. Бұл көшпелі ру-тайпалардың барлығының ортақ аты бір патшасының
есімімен сколоттар деп аталады, оларды скиф деп эллиндер атап кеткен -
дейді Геродот (1).
Жануарлық стиліндегі өнер туындыларының алғаш қолға түсіп, жинақталып,
ғылыми пікірлердің айтыла бастағанына екі ғасырдай ғана уақыт болды.
Көпшілікке белгілі, 1714 жылы 1 Петр өте сирек ұшырасатын заттардың ,
бұйымдардың , өнер туындыларының және тірпшілік құбылыстарының музейі
Кунсткамераны ашып берді. 1718 жылы арнайы указ шығарып, онда: ... кімде-
кім жер бетінен, су түбінен көне зат тапса, ерекше жасалған ескілікті
мылтық, ыдыс-аяқ сияқты таң қалдыратын бұйымдар тапса, әкелгені жөн, ол
үшін заттың құндылығына орай сыйлықтар беріледі деп жазды. Кешікпей
Сібірдің байтақ даласындағы қорған – төбелерден алынған таң қалдыратын
бұйымдар Кунсткамераға ағылып түсе бастады.тіптен аз уақыт ішінде
Сібірдің, Қазақстан мен Орта Азияның аяқ жетер жеріндегі қорған – төбелер,
көне бейіттер оңай олжа іздегендердің талауына ұшырады. Көне мүрделердегі 2-
3 мың жыл бойы тұяқ серіппей сжатқан алтын киімді мәйіттер бір-бір аунап
түсті.
Бара-бара Сібір мен Қазақстан ғана емес, қазына іздеушілер Дон
бойындағы, Қара теңіз жағалауындағы байырғы қорған – төбелерге де құгыға
қарауды шығарды. Осы тұста үкімет тарапынан қорған – төбелерді қазу үшін
арнайы жасақталған адамдар шыға бастады. 1763 жылы ең алғашқы қорған – төбе
Украина жеріндегі Елизаветград қаласының маңынан қазылып, ақмойнақ селебе
табылды. Ақмойнақтың сабы , қыны алтынмен апталып, жан-жануарлар мен
өсімдіктің қиял – ғажайым бейнесі оймышталған еді. Бұл олжа да кешікпей –
ақ Кунсткамераға келіп түсті деп жазған Әлкей Марғұлан (2).
Шынында да жануарлық стильдегі өнер туындылары ғажап! Қанатты қиял,
қапысыз шеберлік шынайы өмір шежіресімен астасқанда, өлмес өнер туындысы
болып шыққан. Бұл қашан, қандай ортада, қалай пайда болған? Соңғы бірер
ғасыр аясында толық шешім таппай келе жатқан сұрақ осы.
Ең алдымен мерзіміне байланысты, осы уақытқа дейін қолға түскен
олжаларды тарихшы, археолог ғалымдарбірауыздан б.з.д. 8-3 ғасырлардың
мұрасы деп есептейді. Кейбір қорғандардағы бұйымдардың жасалған мерзімі
радийлі көміртегіменанықталғандықтан, 8-3 ғасыр аралығы дегенге күмән
болмаса керек. Ал осы көне бұйымдардың, тектес мұралардлың жасалған ортасы
болса, шығысында Ұлы Қытай қорғаны, Хуанхэ, Ордос алабынан бастап,
батысында Дунай өзеніне дейінгі аралықтағы 40 және 50 параллельдердің
ортасын алып жатыр. Осынау ұзыннан – ұзақ созылған байтақ жолақтың ұзындыңы
жеті мың шақырым екен. Жануарлық стильдегі өнер туындыларының осы
аралықта жасалғанына айғақ болған қорған – төбелер: Кировоградтан қазылған
Червонный немесе Литый қорғаны (1763), бұдан табылған бұйымдар қазған
адамның аты-жөнімен Мельгунов олжасы деп аталады; Керчь түбіндегі Күлоба
қорғаны (1826); Днепрдің бір саласы Чертомлық өзенінің бойынан табылған
Толстый моласы (1862), зерттеу еңбектері Чертомлық қазынасы деген атпен
белгілі; Солохо қорғаны (1913); Молочный өзенінің жағасындағы Бес
ағайынды деп аталатын қорғандар шоғыры (1954); Алтай тауларындағы
Пазырық қорғандары (1929, 1947); Алматы түбіндегі Есік қорғаны (1970);
Ауғанстанның солтүстігіндегі Гиндикуш тауының етегіндегі Емшітөбе деп
аталған
көне қаланың іргесінен қазылған Ділдә - төбе қорғаны (1978). Бұл аталған
қорғандардың бәрі де дүние жүзілік мәні бар, ерекше бағалы өнер туындылары
табылған орындар.
Осы уақытқа дейін табылған жануарлық стильдегі сан мыңдаған бұйымның
белгілі дәрежеде бітім – қасиеті сараланып, жүйеге келтірілді. Алайда, скиф
өнерінің аса күрделі нысандық бітімін түсіну, сюжетті кескіндердің сырын
шешу, жалпы қандай қажеттіліктен туғанын анықтау пәтуалы шешімін таппай
келеді. Скиф өнерімен айналысушылардың бірі – осынау ғажайып өрнекті
бұйымдар магиялық функция атқарған, түрлі кейіптегі жан-жануарлардың
күштілігі, көрегендігі, ұшқырлығы сол мүліктің иесіне дарысын деген ниетпен
туған дейді. Екіншілері – түрлі кейіптегі жан-жануар скифтер сиынатын
құдайлардың белгісі еді деген пікірді ұсынады. Ал, үшіншілері – жан-жануар
кейпіндегі құдайдың өзі дейді. Әрине, бұл пікірлердің қай-қайсысы да ең
алдымен жорамал түрінде ғана назар аудартуға тиіс. Ал мәселенің түйінін
шешу үшін мынадай үш жүйеге зер салу керек: 1. Археологиялық деректердің
бәрі, оның ішінде скифтер мекендеген алаптағы металл өндірісінен бастап,
жануарлық стильдегі өнер туындыларына дейін, қоныс-тұрағынан бастап,
сынтас белгілеріне дейін қаперде болған жөн. 2. Скифтермен жапсар елдердің
жазба мұраларын мұқият зерттеу, мейлінше сын көзбен қарау қажет. 3. Ең
мәнді айғақтарды, күрделі проблемалардың түйінін шешуді скифтер мекендеген
региондағы бүгінгі халықтардың тарихынан, мәдениетінен, фольклорынан,
этнографиялық деректерінен іздеу керек. Өкінішке орай, осы уақытқа дейінгі
скифтер әлемі туралы жазылған кез-келген тарихи, ғылыми еңбек сол скифтерді
құрып кеткен халық, ұмыт болған халық т.б. деп басталады. Бұл әрине,
күрделі тарихи құбылыстың себебін саралап көрсету қинаған кезде көлденең
тартылған дәйексіз пікір.
Мұндай мысалдарды тізе берсе мейлінше мол. Осы тұста айрықша мән
беруді қажет ететін жай, көшпелі қазақтардың өмір салтымен үндесіп жатқан
осынау сәйкестіктер жануарлық стильдегі өнер туындыларында да сәйкестік
тапқан. Скифтердің қорған-төбелерінен табылған олжалардың біразында
көшпелілердің тұрмыс – тіршілігінен көріністер бар. Солардың ішінде садақ,
найза, айбалта, селебе, қалқан сияқты бес қаруын асынған жауынгерлер
кезігеді. Әсіресе, садақтың адырнасын тағу, қарт жауынгердің жас жауынгерге
садақ ұсынуы сияқты сәттер ғалым – зерттеушілердің назарын ерекше аударуда.
Әр текті жорамал – жорулар да баршылық. Осынау әр түрлібедер-бейне арқылы
скифтер өздерінің өмір тіршілігіндегі ең бір мәнді көріністерді көрсеткен.
Құлобадан - табылған электроқұмырада садақтың адырнасын тағып жатқан жас
жігіт бейнесі бар. Бұл кәмелеттіктің белгісі. Қазақтың көнеден жеткен
ертегі, эпостарында ұл баланың садақ тартуы ер жеткендіктің белгісі ретінде
айтылатын мысалдар мейлінше мол. Осы бейнедегі тері шалбар, жарғақ бешпент,
шощақ төбелі күләпара сияқты киімді көшпелі қазақтар бертін келгенше киген.
Сол сияқты, Чертомлық қорғанынан шыққан құмыраның бүйіріндегі атты жығу
тәсілі көшпелі ел малшыларының арасында дәл осы қалпында сақталғаны қайран
қалдырады. Немесе, Пазырық қорғанынан табылған тоқым назан аудартады.
Бозбала мен бойжеткен қыздарға арнап үш салпыншақты тоқым сыру дәстүрі
қазақ арасында күні бүгінге дейін бар. Салпыншақтың шашағы ретінде жылқының
қылын немесе түйенің шудасын қосып сыратын болған. Пазырық тоқымында осы
көрініс толық қайталанады. Тағы бір мән берерлік көрініс, қанатты қабылан
бейнесінің жиі ұшырасатыны. Тіптен, қанатты құмай тазы туралы небір қиял –
ғажайып әңгімелердің осынау жануарлық стильдегі бейнелермен сабақтасып
жатқаны күмән тудырмайды.
Скифтердің көшпелі өмір салтында болғаны көне заман тарихшыларының
еңңбектерінде айқын жазылған. Скифтердің қаласы да , бекінісі де жоқ,
тұрғын үйлерін өздеріімен бірге алып жүреді. Олар шеттерінен сайып қыран
садақшылар және жер шаруашылығымен, мал бағумен айналысады, тұрғын үйлері
қос, - деп жазады Геродот (3). Ал, Еуразия даласындағы халықтардың ішінде
20 ғасырдың басына дейін көшпелі өмір салтын сақтап келген бірден – бір ел
– қазақтар.
Тарихтан аян, б.з.д. 2 мың жылдық пен 1 мың жылдық жапсарында
Қазақстан территориясын мекендеген ру-тайпалар көшпелі өмір салтына ойыса
бастады. Ал көшпелі мал шаруашылығының бір жүйеге түсіп, дүрілдей дамыған
кезі б.з.д. 9-13 ғазыс. Қазақ даласындағы металлургия өндірісінің де
дәуірлеген кезі осы мерзәмге сай келеді. Бұл уақыт археологтар анықтап
беріп отырғандай андрон мәдениетінің беғазы, қарасу мәдениетіне ұласып,
енді скиф-сақ мәдениетіне қарай ойысқан тұсы еді. Академик Ә.Х.Марғұланның
айтуынша: Қазаақстандағы қола мәдениеті сан ғасырлар бойыы алуан түрлі
өзгерістерді бастан өткізе отырып, қарапайым формадан бірте-бірте күрделене
дамуда болған. Бұл мәдениеттің тегі б.з.д. 3 мың жылдық тұсындағы
энеолиттен басталған. Одан бері де небір жойқын тарихи кезеңдерді басып
өтіп, б.з.д. 2 мың жылдықтың соңы мен 1 мың жылдықтың басында өзінің
толысқан шағына жеткен (4). Ғалымның толысқан шағы деген сөзінде үлкен
мән бар. Шынайы мәдени толысу еш уақытта жалғыз-жарым олып кезікпейді.
Көшпелілер даналығы дүниеге әкелген жануарлық стильдегі ғажайып өнер
туындысы жапаадан жалғыз тақыр жерде пайда болмаған. Бұл кез көшпелілер
әлемі үшін, ең алдымен, мал жаюдың озық тәсілдерін игеру арқылы базистік
негізін нығайтқан, металл өндіруді құлшына дамытқан, солармен қатар
жауынгерлік тәртіп пен машығын шыңдаған кезі еді. Тіптен, мәдениеттің ең
озық айғағы – жазу-сызудың өзі осы тұста пайда бола бастағанының айғағы
мол. Қазақстан жерінен табылған графикалық бедер – бейнелер алғашқы
қауымдық мәдениет кезінде, қалың тобыр варварлардан бөлініп шыққан бақташы
рулардың қолымен салынғандықтанда алфавитті өзге өңірден ауысты дейдін
теорияны жоққа шығарады, - дейді Ғ.Мұсабаев, - біздің қолымызда сақ-
жетісулық жазу-сызудың шығу-тегіне айғақ болатын мол мағлұмат бар, мұнан
басқаша қорытынды шығарудың қисыны жоқ (5). Байырғы көшпелілердің өмір
салты дүниеге әкелген мал құлағына ен салу, малдың санына күйдіріп таңба
басу, әр рудың өзіндік таңбасының болуы, тіптен денелеріне қара күйе сіңіру
арқылытатуировкалау (Пазырық қорғанының дерегі) сияқты қасиеттердің қай-
қайсысыда ең алдымен белгі берушілік, хабар біілдірушілік, ажыратушылық
міндет атқарған. Мұның сыртында белгілі бір затпен, көрінііспен ой айту,
ниет-құлқын білдіру көшпелілер арасында шыңдалған дәстүрге ұласқан.
Геродотта мынадай бір қызық дерек келтіреді. Скифтер ееліне баса көктеп
кіріп, шабуыл жасаған Дарий патшаға көшпелілер айғақ-хат ретінде құс,
тышқан , бақа және бес
жебе жіберіпті. Мұнысы: құс болып көкке ұшсаң да , тышқан болып жерге
кірсең де, бақа болып суға сүңгісең де, бәрібір сені біздің оғымыз баудай
түсіреді!, - дегені екен (6). Міне, бұл келтірілген мысалдарды көшпелілер
арасында пайда болған жазу – сызудың алғашқы нысандары деп қараған жөн.
Даналық өрнегіндегі (жануарлық стильдегі) өнер туындысы – көшпелілер
болмысыының көркем айғағы екен, сол көшпелілер болмысыының сұлулық
заңдылықтарына бағына көрінііс табуы дейік. Сонда неге ширыққан
экспрессивті бейнелерді кескіндеуге айрықша мән берген? Бәлкім,
көшпелілердің өмір салты, тіршілік-тынысы тегеурінді динамизмге толы
болғандықтан шығар! Әрине, мұндай жауапқа жұбанбауға да болады. Сондықтан,
көшпелілердің динамизмге толы өмір-тіршілігі өнер тілінде типті және
типологиялық тәсілдермен игерілгендігіне зер салу қажет. Тип деген
ссөздің үш түрлі ғылыми мағынасы бар. 1. еш ауытқуы жоқ үлгі, стандарт. 2.
құбылыстың ең бедерлі сипатын, мәнін анықтау. 3. өмір құбылыстарын дәл
бедерлеуде ауытқығанымен, соның тегін тектеуге болатындай негізгі формасын
көңілге ұялату. Ал өнердегі типология дегеніміз – типті образға қарағанда
өмірдің ұзын ырғасын, арналы сүлде-сорабын көрсетеді. Бұл орайда, көркемдік
типология тәсіліне арқа сүйеу арқылы өнер туындылары ғылымға жууықтайды.
Көшпелі скифтердің даналық өрнегі туралы түйін сөз мынаған саяды.
Еуразияның байтақ даласындағы көшпелілер әлемінде шыңдалған малшылық
дәстүр, аз күш жұмсау арқылы күнкөрістік мол қорын жасау мүмкіндігі, металл
өндірісін меңгеру, сөйтіп базистік берік тұғыр мен жетілген көркемдік ойдың
үйлесім табуы озық өнер туындыларын дүниеге әкелген. Асылы, Өнер
туындыларын дүниеге әкелген деп келетін ой орамы бүгінгі талғамның,
бүгінгі түсініктің перзенті. әйтпесе, біздің заманымызға дейінгі көшпелілер
бүгінгі ұғымдағы өнер туындыларын тудыруды оқшау мақсат етпеген. Олар
өздерінің күнделікті тұтынатын заттарын әсемдеп жасауға әуес болған. Сол
заттарды әсемдейміз деп отырып өздерінің дүние танымын, ұғым-түсінігін,
талғам-танымын, наным-сенімін және шеберлік мүмкіндіктерін әйгілеп отырған.
Мұның бәрі де бүгінгінің көзімен қарағанда тарихи мәні бар аса құнды айғақ
болып отыр.
1.2. Халық ауыз әдебиеті
Күй-шежіре. Халқымыздың қанына сіңген өнерпаздығы руханы асыл ұраның
ебір інжу-маржанын артта қалған алыс кезеңдерден бүгінгі жарқын
заманымызға жеткізе білді. Ғасырлар сілемінің құрдымында ұмыт қалмай, үлкен
өнердің арналы салалары болып ауыз-әдебиетіміз, жыр-дастандарымыз, ән-
күйіміз, сан түрлі қол өнеріміз жетті. Жай жеткен жоқ: замана толқыны әлде
қашан ізін шаюға айналған елдің елдігін, ердің ерлігін паш ететін шежіре
сыр болып жетті; халықтың рухани әлемін бір сәт шабыт тұғырынан түсірмей,
ғасырлар бойы жан сұлулығын ең ұлы тәрбиешісі болумен жетті. Әрине,
іріктеліп-сұрыпталып көшпелі елдің көшімен жеткен рухани байлықтың барына
қанағат етеміз. Жоғына өкпе жүрмек емес. Алайда сол қолда бар қазынаның
бүгінгі рухани әлемімізді нұрландыруы қалай, бүгінгі кемел зерденің бағасын
алып саралануы қалай – бет бұруға тұрарлық шұрайлы ойдың өрісі осы болса
керек.
Қазақтың аса бай ән-күйі шындықты көркем бейнелеуде адамгершіл нәзік
сипатымен, саф тазалығымен, өмірге құштар көтеріңкі лебімен және
тіршілікпен қойындасып жататын шынайылығымен – халық жаратылысын ерекше
асқақ адамгершілікпен толғаған, терең философиялық синтезге толы әсерге
бөлейді,- деп жазды көрнекті совет музыка зерттеушісі Б.В.Асафьев (1)
Халқымыздың рухани ғұмырнамасына көз жіберіп, эстетикалық түйсік –
талғамын саралауда музыканың айрықша мән беруге тұратынын пайымдау үшін осы
бір лебіз пікірлерді әдейі тізбеледік. Әрине мән берудің мағынасы бүгінгі
қауымның аналитикалық зердесі үшін ах ұрып, таңдай қағумен шектелмесе
керек. Ән-күйдің көктен естілген сарын емес екендігін, халықтың өмір
шежіресімен сабақтастығын, сол халықтың болмысынан шалқи көтерілген сұлулық
атты тәңірі екенін бажайлай зерттеуді қажет етеді. Одан әрі тарихшыларымыз,
музыка зерттеушілеріміз, әдебиетші-фольклористеріміз ақыл тоғыстыра отырып,
асыл қазынаның сан-сала мәнін аміндеті туындайды.
Халқымыздың музыкалық мұрасы рухани асыл қазыналардың ішіндегі ең бір
молы ғана емес, сонымен бірге алыс заманалар қойнауынан өзіндік алғашқы
сазды
нұсқасын да бүтін қалпында сақтай білген. Көшпелі елдің өмір салтында
материалдық мұралардың түпнұсқа көркін сақтау мүмкін емес еді. Заттық
айғақтардың із-түзсіз жоғалғанын айтпағанның өзінде, бізге жеткені құм
басқан қалалар, мүжілген архитектуралық белгілер,таттанған археологиялық
олжалар ғана. Ал аса бай алуан сала фольклорымыз. Оның ішінде музыкалық
байтақ мұраларымыз болма өзінің жел-құзға мүжілмес, уақыт талқысында тозбас
құтты қонысын халық көкірегінен тапты. Ең көне деген күйлердің өзі байтақ
даланың әр пұшпағында әуен-сазы өзгерместен бір үлгіде сақталған. Әр
домбырашы, қобызшының орындау шеберлігіндегіайырмашылықтар болмаса, күйдің
сарын-сазынан айырмашылық таба алмайсыз. Сонау 8 ғасырдан жеткен Қорқыт ата
күйлерінің күні бүгінге дейін Сыр бойында да, Қаратау бөктерінде де еш
өзгеріссіз бір үлгіде орындалатыны қалай?! Бұл не ғажап! Бұл сөз жоқ ,
далалық көшпелі өмір салтының біртектестігін, елдік пәтуа бірліктің
нышанын аңғарып қана қоймайды, сонымен бірге осынау Ұлы далада жасалған
рухани мұраның біртұтастыққа сұрыпталып, шыңдалғанын әңгілейді.
Шындалғандықтың мәнді бір айғағы – сонау 6 – 8 ғасырдың өзінде-ақ музыкалық
мұраның ән түрінде және күй , сарын түрінде жіктеле бөлінгенінен,
музыкалық жанрлардың сарапталуынан көреміз. Көрнекті ғалым Құдайберген
Жұбанов айтпақшы, Жиырмасыншы ғасырдың табалдырығын аттағанша
төңірегіміздегі елдердің ішінде музыка шығармаларының барлығы тек әндер
ғана болып, күй сияқты жанрларды білмейтін ел де бар. Яғни, халық
музыкасының вокальды, аспапты музыка болып салаланбағанын айтады (2). Ал,
қазақ музыкасы үшін мұндай саралануды 6 – 9 ғасырға теліп отырғанымыз
Қорқыт ата сияқты автордың белгілі болуынан. Әйтпесе, Қорқыт сияқты
дәулескер күйшінің тақыр жерге көктен түспейтіні, оғанг дейін де құнарлы
күйшілік дәстүрдің болғаны тарихи зердеге машық әркімді-ақ күмандандырмауға
тиіс.
Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер ішінде аса қызықтысыныңі бірі
бақсының тас мүсіні. Ол Жанғабыл өзенінің бойында, Төртқара тамының
оңтүстік жақ алдында 3 километр жерде тұр.
Тас мүсіннің бір жақ бүйірінде қобыздың суреті, арқасында бақсы
қоңырауының суреті бар. Қоңырау дөңгелек ай таңба түрінде кескінделген,
оның қолға ұстайтын тұтқасы төмен қаратылған.
Бұл екі нәрсе – қобыз бен қоңырау – ертедегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz