Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІ ЗЕРТТЕУ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Қаржы нарығын реттеу мәні және оның қызмет түрлері ... ... ... ... ...8
3. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің қағидалары ... ... ... ... ...16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері ... ... ... ... ... ..23
2. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің түрлері ... ... ... ... ... ... 30
3. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен қаржылық ұйымдары
қадағалау жөніндегі агенттігінің қызмет көрсету функциялары ... 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК ТҰРҒЫДАН
РЕТТЕУШІ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...41
1. Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші органдардың
құзырлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...41
2. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін
әрі қарай жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі. Қазір біздің елімізде қаржы нарығы
енді-енді ғана қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Бұл үшін
экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық себептер бар. Қазақстанның
қаржы нарығының ары қарай дамуы мақсатында институционалдық құрылымға,
шетелдерде танымал болған және кеңінен қолданылатын түрлі қаржылық
құралдардың енгізілуіне, қаржы нарығының қызметін талдау әдістемесіне
ерекше мән беру қажет. Сондықтан, Қазақстанның қаржы нарығының құрамдас
бөліктері ретінде банктік қызметтер нарығы, валюта нарығы, зейнетақы нарығы
мен сақтандыру нарықтарының қазіргі таңда қызмет етуі аталған
жұмыстыңзерттеу объектісі болып табылады.
Қаржы нарығы нарықтық экономиканың ажыратылмайтын бөлігі болып
табылады.
Әлемдік тәжірибеде қоғамдық дамудың таңдаған жолына байланысты қаржы
нарығын реттеудің әр түрлі үлгілерін ерекше атауға болады.
Осы процесс мемлекетпен қабылданған әлеуметтік-саяси бекітулерді
шешуге бағытталған.
Мысалы, Қазақстанда мұндай бекітулер халықтың өмірлік деңгейін жүйелі түрде
көтеру, шаруашылық жүргізуде нарықтық және мемлекеттік үлгілерді синтездеу
негізінде әлемдік қауымдастықта елдің экономикалық және саяси рөлін қалпына
келтіру, экономиканың нарықтық дамуы және мемлекеттің реттеушілік рөлінің
сәйкестігі болып табылады.
Қаржы нарығын реттеу деп — қатысушылардың қызмет көрсету процесінде
пайда болатын қатынастарын реттеу, сондай-ақ олармен осы қызметтерге
өкілетті ұйымдар тарапынан операцияларды жүргізу, олардың барлық
қатысушыларын, қызметтерінің барлық түрін қамтитын қатынастарды айтамыз.
Қаржы нарығын реттеу бірқатар бағыттар бойынша қаржы нарығының әрбір
кәсіби қатысушысының міндеттері мен құқықтарын анықтайтын заңдар мен басқа
да нормативтік актілердің орындалуын талап ету мақсатында жүргізіледі.
Зерттеудің мақсаты- Қазақстан Республикасындағы қаржылық нарықты
мемлекеттік реттеу.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
- Қаржы нарығын реттеудің зерттеу мәні, қызметтері және қағидаларын
қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу;
- Қазақстан Республикасының қаржылық нарығын мемлекеттік тұрғыдан
реттеуші органдардың қызметіне талдау жасау.
Зерттеудің пәні - Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші
органдардың құзырлығы.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен
қаржылық ұйымдары қадағалау жөніндегі агенттігінің қызмет көрсету
функциялары.
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Қаржылық нарықты
мемлекеттік реттеуге қатысты олардың құралу көздерін зерттеу, жеткен
жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік экономистердің
еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Әсіресе мынадай ғалымдарды атап өтуге
болады: Ж. Т. Бекболатұлы [1], А.Х. Орманбаев[7], Ғ.С.Сейтқасымов [52],
Ш.А. Смагулова [18], Л.И. А, Э.Д. Долан [48],Кемпбелл [41], Н.А.
Мамыров[50].
Бірақ нарықтық экономикадағы жаһандану процесінің одан әрі белең алуы
бұл тақырыпты одан әрі зерттеуді талап етеді. Сондықтан бұл зерттеу
тақырыбының анықталады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері - зерттеу
тақырыбына қатысты отандық және шетелдік авторлардың еңбектері, заңдар,
Үкіметтің және ҚР Президентінің ресми құжаттары, заң және нормативті
құжаттар, ҚР қаржы Министрлігінің нұсқаулары мен әдістемелік ұсыныстары,
ғылыми мақалалар мен статистикалық материалдар құрайды.
Зерттеу әдістері - дипломдық жұмыста ғылыми абстракция, синтез,
гипотеза, индукция, талдау және салыстырмалы трендтік талдау әдістері
қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы – Қазақстан Республикасының Қаржылық
нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін әрі қарай жетілдіру, қалыптастырудың
дамытылған теориялық негіздері кең көлемде қарастырылып, жетілдірудің нақты
авторлық көзқарастары ұсынылған.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - Қаржы нарығын реттеудің зерттеу мәні,
қызметтері және қағидаларын анықтау, Қазақстан Республикасындағы қаржылық
нарықты мемлекеттік реттеуді зерттеу және Қазақстан Республикасының
қаржылық нарығын мемлекеттік тұрғыдан реттеуші органдардың қызметіне талдау
жасау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан құралған.
Бірінші тарауында, Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен
қаржылық ұйымдары қадағалау жөніндегі агенттігінің қызмет көрсету
функциялары.
Екінші тарауда, Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші
органдардың құзырлығы.
Үшінші тарауда, Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік
реттеу жүйесін әрі қарай жетілдіру жолдары қарастырылды.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІ ЗЕРТТЕУ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері
Әлемдік тәжірибеде коғамдык, дамудың тандаған жолына байланысты каржы
нарығын реттеуді әр түрліүлгілерін ерекше атауға болады.
Саудаға қатысушылардың кызметін реттейтінөкілетті органдар: эмитенттер,
инвесторлар, кәсіби қор делдалдары, нарық, инфрақұрылымының ұйымдары.
Осы процесс мемлекетпен қабылданған әлеуметтік-саяси бекітулерді
шешуге бағытталған. Мысалы, Қазақстанда мұндай бекітулер халықтыңөмірлік
деңгейін жүйелі түрде көтеру, шаруашылық, жургізуде нарықтық, және
мемлекеттікүлгілерді синтездеу негізінде әлемдік қауымдастықта елдің
экономикалық, және саяси рөлін қалпына келтіру, экономиканың нарықтық дамуы
және мемлекеттің реттеушілік рөлінің сәйкестігі болып табылады.
Қаржы нарығын реттеу деп — қатысушылардың қызмет көрсету процесінде
пайда болатын қатынастарын реттеу, сондай-ақ, олармен осы қызметтерге
өкілетті ұйымдар тарапынан операцияларды жургізу, олардың барлық,
қатысушыларын, қызметтерінің барлық, түрін қамтитын қатынастарды айтамыз.
Қаржы нарығын реттеудіңқағидалары:
- эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби қатысушылардыңқатынастарды
реттеуден жолдарын бөлу;
- барлык, ақпараттарды барынша ең жоғары шамада ашу;
- бәсекелестіктіқамтамасыз ету;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың арасында
реттеу кызметін оңтайлы бөлу;
- заңды және нормативті актілерді жасағанда өкілетті бөлу және жария
ету.
Қаржы нарығын реттеу бірқатар бағыттар бойынша қаржы нарығының әpбip
кәсіби қатысушысының міндеттері мен құқықтарын анықтайтын заңдар мен басқа
да нормативті актілердің орындалуын талап ету мақсатында жургізіледі[1].
Ол бағалы қағаздардың шығарылуын тіркеуден бастап, қаржы нарығын реттеу
бойынша мемлекеттік басқару органдарыныңқұқықтарымен аяқталады.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу– бұл макроэкономикалық тепе-
теңдікте және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету деп есептеледі.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан терең экономикалық қайта ұйымдастырулар
экономиканы мемлекеттік реттеудің негізінде жатқан постулаттар мен
қалыптасқан стереотиптерге сынмен қарауға мәжбүр етті.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу жағдайында қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық үрдістердің заңдылықтарын зерттеу экономикалық қызметті
басқарудың тиімді әрекет жүйесін құруға жол ашты.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу негізі шаруашылық байланыстары мен
өзара әрекеттестіктері мақсатты бағытталған тәртіпке келтірудің процесі
ретінде оның маңызын көрсетеді.
Өзінің маңыздылығы жағынан мемлекеттік реттеу бұл нарықтық қатынастар
жүйелері мен субъектілеріне мемлекеттік мақсатты бағытталған ықпал етуі.
Ол нарықтың өзін -өзі реттеу механизмімен бірлесіп, аймақтық экономика
дамуының қуатты фыакторы ретінде қатысады.
Мемлекеттік реттеу - бұл нарықта жүргізілетін процестердің мемлекеттің
экономикалық саясатына бағыныстылығы.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу елдердің тәжірибесі экономикаға
мемлекеттің белсенді араласуының объективті қажеттілігіне куәлік етеді.
Ол қоғамдағы мемлекет пен нарық субъектілерінің ортақ және өзара қарама-
қайшы мүдделерінен көрініс табатын өндірістік қатынастарға негізделген.
Бірақ та, тиімді мемлекеттік реттеу оған сәйкес келетін жағдайлар
болған кезде ғана жүзеге асырылады. Бұлардың ең бастылары:
1.Экономикадағы, қаржы, заң шығару, ішкі және сыртқы саясаттардағы
негізгі стратегиялық бағыттарды қалыптастыру, мен олардың ықпал етуінде,
басқаруда мемлекеттің басты тетіктерді өзінде қалдыруы;
2.Экономиканың мемлекеттік секторының, яғни тікелей мемлекеттік реттеу
объектілерінің бар болуы (қорғаныстық өнеркәсіп, көлік, байланыс);
3.Мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін атқаруы үшін аймақтық,
салалық және әлеуметтік бөлімдердегі орталықтандырылған қорлар арқылы
бөлінетін, елеулі қаржы ресурстарын шоғырландыруы.
Нарықтың түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика
Президенті анықтап берді. Өтпелі рыноктық экономиканы дамытудың
тұжырымдамалық негіздері отандық тауар өндірушіге талғамалы көмек беру,
экономикалық даму индикаторларын іске қосуда, реформаларды заңнамалық
қамтамасыз ету және осы негізде тиімді әлеуметтік саясатты жүргізу болып
табылады.
Ұлттық валюта теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның тәуелсіз
экономикасының дамуының басталған уақыты деп есептеуге болады. Бұдан әрі
Қазақстан мысалында экономиканың рыноктық дамуының көкейкесті мәселелерін
қарастырамыз[2].
Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа да
елдері, оның ішінде Ресей сияқты елеулі реформаларды басынан өткерді.
Әрбіреуі өз ерекшеліктеріне ие тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуын 4
кезеңге: 1993-1995жылдар, 1996-1997жылдар, 1998-2000 жылдар, 2001 жылдан
қазіргі уақытқа дейін деп бөлеміз.
Бүгінгі күні айналысқа жаңа табиғи ресурстарды тарту есебінен өнім
өндірісі мен кызметтер көрсетудің қарқынды өсу мүмкіндігі өте шектеулі
екені белгілі болды. Осыған байланысты шикізат қүраушылар үлесін
өнеркәсіптің өңдеу саласының жоғары технологиялық өніміне алмастырусияқты
дамудың қаркынды факторлары елеулі мәнге ие болады.
Экономикасы дамыған шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей,
мемлекет мынадай негізгі функцияларды атқаруы қажет:
- қаржы нарығын дамыту тұжырымдамасын жузеге асыру;
- қаржы нарығын дамыту үшін заң акттілерін жасау және жетілдіру;
- нарықтың қызмет ету нормаларын жасау және оларды жаңартып отыру;
- инвестициялық институттардың қаржылық жағдайын бақылау.
Реттеу процесі алғашқы және қайталамалы нарықтарда жүргізіледі. Алғашқы
нарыөта мемлекеттік реттеудің міндеті айналымға қаржылық құралдарды
шығарғанда және оларды тipкeгенде біркелкі талаптарды қолдау. Қайталамалы
нарықта мамандандыру туралы куәліктер, сонымен қатар қаржы нарығында
кызметті жүргізуге құқық беретін лицензия беріледі және нарықтың кәсіби
қатысушыларының аттестациясы жүрпзшеді[3].
Қаржы нарығын реттеудің мақсаттары:
- қаржы нарығының барлық қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану
және оларға жағдай жасау;
- қатысушыларды әділетсіз және алаяқ жеке тұлғалардан немесе ұйымдардан
қорғау;
- сұраныс және ұсыныс негізінде қаржылыққұралдарға еркін және ашық баға
белгілеу процесінқамтамасыз ету;
- кәсіпкерлікүшін ынтасы бар және тәуекелге тиісті сыйақы
беретін тиімдіқаржы нарығын құру;
- қоғамдық мақсаттарға жету ушін нарыққаәсер ету;
- жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олардыңқұрылымын, бастауларын қолдау.
Реттеушінің негізгі мақсаттары: қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржы жүйесіне сенімді қол- дау көрсету қаржы
қызметтері тұтынушыларының мүдделерін тиісті деңгейде қамтамасыз ету, қаржы
нарығында әділ бәсекелестікті қолдауға бағытталған қаржы ұйымдарының
қызметі үшін тең құқылы жағдайлар жасау.
1.2 Қаржы нарығын реттеу мәні және оның қызмет түрлері
Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықты қоғамда маңызды
мәселелердің бірі, себебі бұл зерттеу және сегменттеу жүйеде мемлекет
ерекше қызметтерді атқарады.
Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі
оның қызметі арқылы байқалады. Зерттеу және сегменттеу қызметтің түрлері
өте көп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:
Біріншіден, қаржы нарығын реттеуде мемлекет мына қызметтерді өз мойнына
алады: стратегиялық, зерттеу және сегменттеу, құрылымдық, техникалық,
әлеуметтік, демографиялық болжау мен жоспарлау;
Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол
қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары,
көпір, каналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б.
объектілер;
Үшіншіден, қаржы нарығын реттеудегі жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз
ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру,
өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу
және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін
белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір
қызметін алғаны жөн;
Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қаржы нарығын реттеу мен өткеру
қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты үлестіру
арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап,
зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;
Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне
алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы
отбасын жатқызамыз.
Қаржы нарығын реттеу тәсілдері - бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы
өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол қаржы нарығын реттеу
қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді.
Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде пайда болды.
Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай
жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-
теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.
Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және
оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі
объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу
тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық
шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер
жатады[4].
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық
шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу
қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.
Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты
өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне
байланысты жіктелген күйде, әртүрлі тармақтарда қолданылады.
Қаржы нарығын реттеудіңең маңызды инструменттеріне мыналар жатады:
– Фискалдық саясат.
– Несие-ақша саясаты.
– Баға мен табысы реттеу саясаты.
– Әлеуметтік саясат.
– Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат.
– Әкімшілік реттеу.
– Қысқа мерзімді реттеу.
– Ұзақ мерзімді реттеу.
– Аймақтық реттеу.
Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді
қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту,
күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала
мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.
Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады.
Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар болып табылады:
- кейбір зерттеу және сегменттеу процестерді ынталандыру мен шектеу
мақсатында салық ставкасын өзгерту.
- ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.
-салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру.
Несие-ақша саясаты. Келесі түрлері жие қолданылады:
- банктің есептеу ставкасын өзгерту.
- эмиссиялық банктегі міндетті минималды салымның көтерілуі.
- ашық нарықтағы операциялар.
Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты
тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.
Әлеметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру
деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету
бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.
Сыртқы зерттеу және сегменттеу реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің
сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі,
квота, лицензия.
Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы
кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық,
қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік
бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау.
Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен
күресу, инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те
атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты зерттеу және сегменттеудің белгілі
ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны зерттеу және сегменттеу өсу саясат деп те
атайды[4].
Тікелей әсер ету тәсілі мемлекет тарапынан келесідей реттеуді ұсынады,
яғни бұл ретте экономиканың субъектілері, ерікті экономикалық таңдауға
емес, мемлекеттің жазбаша өкіміне негізделген шешімге келуге мәжбүр. Жанама
әсер ету тәсілінде мемлекет қабылданатын шешімге тікелей әсер етпейді, тек
алғышарттарды ұсынады.
Тікелей тәсілге субвенциялар, демеу қаржылар, мемлекеттік тапсырыстар,
бағалар, инвестициялар және т.б.жатады. Жанама тәсілге - қаржылық, салық
реттегіштері жатады. Әкімшілік тәсілдер тыйым салу, рұқсат беру және
мәжбүрлеу шараларына бөлініп, мемлекеттік билік күшіне негізделеді.
Экономикалық тәсілдер қаржы-несие қаражаттары және бюджеттік саясат
болып бөлінеді. Әкімшілік иінтіректердің жиынтығы құқықтық инфрақұрылымды
қамтамасыз етумен байланысты реттеуші іс-әрекеттерді қамтиды.
Әкімшілік шаралар тыйым салу, рұқсат беру және мәжбүрлеу болып
бөлінеді. Олардың қызметі - іскерлік жағдайда өмір сүру үшін тұрақты заңды
жай-күйді қамтамасыз ету, бәсекелес ортаны қорғау, меншік құқын және
экономикалық шешімдерді еркін қабылдау мүмкіншіліктерін сақтау.
Институциондық шараларға мыналар жатады: мемлекеттік биліктің
атқарушылық құрылымдарын қалыптастыру, экономикалық бағдарламаларды және
болжамдарды дайындау, экономиканың түйінді мәселелері бойынша сараптау
кеңестері және кеңесшілері институттарының қызмет етуін қамтамасыз ету,
экономиканың түйінді мәселелері бойынша зерттеу орталықтарына, басқа да
экономикалық акпарат институттарына қолдау көрсету. Көлік жиынтығында
тікелей қолданылатын мемлекеттік реттеудің тәсілдерін сараптау кезінде,
жоғарыда керсетілген тәсілдердің жіктелуімен қатар жалпы қабылданған
әдістердің түрін біршама өзгертетін өзге тәсілдер ұсынылады.
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға
қозғалысын қамтиды: бір жақтан өндірушілер, басқа жақтан, түтынушылар
арасында көп түрлі айырбас жұріп отырады.
Осындай айырбас процестерді қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бұл
бір жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек әрекеттеріне сәйкес оларды бір-
бірінен оңашаландырады.Екіншіден, олардың арасында тұрақты функционалдық
катынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуге
экономикалық жекеленуге, тәуелсіздігіне ұласады, сөйтіп қаржы нарығын
реттеу субъектерінің қалыптасуының экономикалық негізін қүрайды.Екінші
жағдай, тауарларды сатып алу-сату эквиваленттік негізде жүріп отыратын
айырбастар процестеріне айналады.
Нәтижесінде, жабайы өндірушінің қаржы нарығын реттеу субъектіне
айналудың экономикалық шарты материялизацияланады, өндіріс тауарлық
өндіріске айналады[5].
Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы және сатып алушы болып бірін-
бірі тауып кездесетін жері. Неоклассикалык экономикалық әдебиетте жиі
қолданылатын нарыққа анықтаманы француз экономисі А.Курно (1801-
1877ж.ж), экономист А.Маршал (1842-1924ж.ж) береді. қаржы нарығын
реттеуде заттар сатып алатын немесе сататыны белгілі нақты сатып алушылар
мен сатушылардың бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез
келген жалпы аудан; еркіндік сонда бірдей тауарлардың бағасы көп ұзамай
тез арада теңеледі. Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның
белгіленуі нарықтың басты критериі деп көрсетілген.
Ағылшын экономисі У.Джевонс(1835-1882ж.ж) қаржы нарығын реттеу критериі
деп сатушылар мен сатып алушылар арасындағы өзара қатынастардың
тығыздығына назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа
түскен және қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез-
келген адамдар тобы нарық болады. Байқасақ, келтірілген анықтамаларда
нарықтың мазмұны тек айырбас сферасымен шектеледі.
Қаржы нарығын реттеу мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар
екенінен бастау керек.
Біріншіден, қаржы нарығын реттеу деген түсінік, бұл айырбас айналыс
сферасында орын алады.
Екіншіден, қаржы нарығын реттеу өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну
процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар ақша байланыстарын, қаржы несие
жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі
механизмі.
Айналыспен катар, қаржы нарығын реттеу мыналар жатады:
- екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде болғанда,
кәсіпорындарды және экономикалық басқа қүрылымдарды жалға алумен
байланысты катынастар;
- еңбек биржасы арқылы жүмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
- шетел фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процесі;
- белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары; 10 — тауар,
қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын,нарықтық
инфракұрылымдардың іс-әрекеті.
Қаржы нарығын реттеудіңбелгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін
Қазақстанда қаржы нарығын реттеудің дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бұның
себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған
көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі әлеуметтік-экономикалық
процестердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде
экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық құрылымдарды
материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Бүгін шектеулер жойылды-мыс болып отыр. Бірақ олардың орнына басқа
шектеулер, кедергілер келді: шамадан тым асып кеткен салықтар көлемі, алып
сатарлыққа жол ашу, криминалдық әрекеттердің жандануы - рэкет, мемлекеттік
коммерциялық құрылымдарда заңсыз келісімдердің көбеюі, т. б. Осылардың
барлығы өндірістің дамуын тежейді, өндірістік -шаруашылық іс - қимылдарға
негативтік ықпалын асыра түседі[6].
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру
қажеттілігі дүниежүзілік тәжірибеден туындап отыр.
Дамушы елдердің барлығы дерлік еңбекті қажет ететін өндіріспен
капиталды, технологиямен ғылымды қажет ететін өндірістерге дейінгі жолдан
өтті. Өндірістің инерциялық және ауыр құрылымын қүлашпен бір сермеп
түзетуге болмайды.
Дүние жүзілік тәжірибе жалпы ұлттық өнімде ауыл шаруашылығының өндіруші
өнеркәсіптің, үлесін ұдайы кеміту және, керісінше өңдеуші өндірістің ең
алдымен ғылымда қажет ететін, косылған құны жоғары өндірістерді сондай-ақ
қызмет көрсету саласының үлесін ұлғайтуға салатын белгілі бір дәйектіліктің
қажеттілігін көрсетіп отыр .
Қаржы нарығын реттеудің өрлеуден еліміздің дамуы үшін каншалықты
маңызды екенін баршамыз түсінеміз. Қарқынды қаржы нарығын реттеу болмайынша
біз мектеп тер мен ауруханаларды қаржыландыра алмаймыз. Сондықтан бұл
басымдық бүгінде, ертеңде және алдағы жылдарда да ең маңызды
басымдылықтардың бірі болып қала береді. Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы
күрес.
Осы жылдардың ішінде кедейшілікпен жұмыссыздыққа карсы күрес
стратегиясы:
- кіші кредиттер жүйесін енгізуге;
- шағын және орта бизнесті дамытуға;
- еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және бұларға
шетел инвестициялары мен ұлттық капиталды белсенді таратуға;
- шарттар мен контрактар жіне бюджеттік сатып алулар кезінде жұмыспен
қамту проблемаларга қатаң тұрғыдан келуге;
- қоғамдық жұмыстарды ең алдымен жол кұрылысымен орман отырғызуды
дамытуга;
- жеке кәсіпкерлікті дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілд кедергілердің
бәрін алып тастауға;
Президент еліміздің соңгы жылдары адам танымастай өзгергенін, оның
тұрақты дамып отырганын және саяси экономикалық, әлеуметтік салаларда
аршынды адымдармен алға басып келе жатқанын айтады. "Біз үгін ТМД арасында
көп елдерден әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерімізбен адамдардың тұрмыс
жағдайы жағынан алдамыз. Сондай-ақ олардың барлығына дерлік даму қарқыны
жөнінен алдамыз. Бізде 1994 жылы жан басына шаққанда ЖІӨ өнімінің көлемі
бойынша 700 долар құрса, 2010 жылы 5800доллар, ал 2015 жылы 9000 доллар
құрайды",-деді Президент. Сондай-ақ соңғы он жылда ең төмен жалақы деңгейі
25 есеге өсті, зейнетақының орташа көлемі 4,6 есе өсті, ал жеке
салымшылардың банктердегі қаржы көлемі 36 есе өсті.
Қазақстан осы жылдар ішінде тартылған 40 миллиярд долларға жуық тікелей
инвестиция қаржы еліміздің экономикасы ұшін өте тиімді түрде жүмыс істеп
жатыр[7].
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу - нарықта шаруашылықты жүргізу
субъектілерінің қоғамдық өндірісті дамытуына, әлеуметтік проблемаларды
шешуге, халықаралық беделді және сыртқы экономикалық байланыстарды
нығайтуға ықпал ету мақсатымен салық, бюджет, құрылымдық инвестициялық,
валюталық-қаржы саясаты арқылы жүзеге асырылады
Қазақстан егеменді, тәуелсіз мемлекет. Ірі көлемдегі әлеуметтік,
саяси және қаржы нарығы реформа жүргізілді, жүріп те жатыр. Белгілі
ұзақ мерзімді мақсаттар нәтижелері әзірге нашар болса да, оның
қайсыбір бағыттары бойынша жетістіктерге қол жетуде. Республиканың
экономикасы тұрақтана бастады. Бізде бұрынғы 70 жылдан астам өмір
сүрген саяси және экономикалық жүйеден түбірінен өзгеше саяси және
экономикалық жүйе жұмыс істеуде.
Өтпелі кезеңде Қазақстан азаматтары көптеген ауыртпашылықты
басынан өткізді әрі көп нәрсені құрбан етті. Бірақ мұның бәрі
қазіргі ғана емес, болашақ ұрпақтың игілігі үшін іске асырылуда.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және
Қазақстан экономикасының дүниежүзілік экономикалық қатынастар жүйесіне
кіруі өндіріс көлемінің елеулі төмендеуіне әсер еетпей қоймайды.
Технологиялық тұрғыда артта қалған және шаруашылық жүргізудің жаңа
жағдайларын игере алмаған, бәсекеге қабілетсіздікке және көптеген
кәсіпорындарының тұралап қалуына, дәстүрлі рыноктарын жоғалтуға,
өндірістің құлдырауына алып келген негізгі факторлар, міне, осылар.
Осының салдарынан біздің елімізде соңғы 8 жылда өндіріс деңгейі екі
еседен артық қысқарды, ал бюджеттік түсім азайды.
Қаржылық нарықты реттеудің қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық
жинақталымдардың ұлғаюы мен капиталдың қорлануы баяу. Ішкі капитал мен
жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстан шетелдік капиталға,
жекеше капиталға, сондай-ақ халықаралық қаржы институттарына да одан
әрі тәуелді бола түсті.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің әрі қарай сауықтыру
инвестицияларының зор көлемде келіп құйылуына байланысты, мұның өзі
инвестициялық ахуал едәуір жақсартылса ғана мүмкін болады.
Бүгін Қазақстан зор мүмкіндіктер табалдырығында тұр. Азияның ең
кедей елдерінің отыз жыл ішінде қайыршылықтан оңалып, индустриялы
мемлекеттерге айналғанын дүние жүзі халқы біледі.
Алғашқылары Корея, Тайвань және Сингапур болса, қазір оларға
Малайзия, Индонезия және Тайланд қосылды. Қазақстанның көршісі
Қытай жоғары қарқын танытып отыр.
Үндістан мен Бразилия да өз қуатын еселей түсіп келеді.
Осындай табыстарының нәтижесінде бұл елдер күллі әлемде Азия
жолбарыстары ретінде танылып отыр.
“2030 жылға қарай Қазақстан Орталық Азия барысына айналады
және өзге дамушы елдер үшін үлгі болады деп сенемін”, - деді
Н.Ә.Назарбаев.
2030 жылғы осындай Қазақстан өзінен-өзі пайда болмайды. Оны
республика халқы өз қалауымен және табысқа жетуге талпынған ерік-
жігері арқылы тұрғызады.
2030 жылғы Қазақстан Еуразияның орталығы бола отырып, жедел
өркендеп келе жатқан үш аймақтың – Қытайдың, Ресейдің және Мұсылман
әлемінің арасындағы экономика мен мәдениетті байланыстырушы буын
рөлін атқаратын болады.
2030 жылғы Қазақстан күрделі жолдан ойдағыдай өткен және дамудың
келесі кезеңіне нық қадаммен аяқ басқан ел болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өткен кезеңді
қорыта келіп, ұзақ мерзімге арналған басым мақсаттар мен оларды
іске асырудың стратегияларын анықтады.
Ұзақ мерзімді жеті басым бағыт анықталды, олар өзара
байланысты. Олардың ішінде үш басым бағыт экономика саласына
арналады. Экономикалық асу – экономикалық өрлеудің нақтылы, тұрлаулы
және барған сайын арта түсетін қарқынына қол жеткізу. Энергетика
ресурстары – мұнай мен газ өндіруді және экспорттауды экономикалық
өрлеу мен халықтың тұрмысын жақсартуға жәрдемдесетін табыс алу
мақсатында жедел арттыру жолымен Қазақстанның энергетикалық
ресурстарын тиімді пайдалану.
Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс. Осы шешуші секторларды
ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға, саяси тұрақтылық пен экономикалық
өрлеуге жәрдемдесетіндей етіп дамыту. Осы ұзақ мерзімді
басымдықтардың әрқайсысы үшін бір жылдық, үш, ал кейіннен бесжылдық
жоспарлар жасалады.
Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы мықты
нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай
шет ел инвестицияларын тартуға негізделеді. Ол он принциптен
тұрады.
Мемлекеттің белсенді рөл атқара отырып, экономикаға араласуының
шектеулі болуы. Соңғы үш жылдың ішінде Қазақстанның экономикалық
стратегиясы макроэкономиканы тұрақтандыру болды. Бірақ бүгінгі табыс
тоқмейілсуге негіз бола алмайды.
Бірінші азиялық барыс болу үшін біздің басым бағыттардың
қатарына макроэкономикалық көрсеткіштер саласындағы алдыңғы қатарлы
халықаралық тәжірибе енгізілуге тиіс.
Құнсыздануды қолайлы деңгейге түсіре отырып, Республика
стратегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағыттайды.
Жеке меншік институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншік
құқықтарын және келісім-шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін
құрудың есебінен нығайтылады.
Кәсіпорындарды жекешелендіру негізінен аяқталды. Енді оны ең
алдымен аграрлық кешен мен әлеуметтік салада түпкілікті аяқтау
және акциялардың айналымы процесін дәл реттеу қажет. Стратегиялық
сипаттағы кәсіпорындардағы акциялардың мемлекеттік пакеттері орынды
пайдаланылатын болды[8].
Көптеген ірі рыноктар арасындағы байланыстыпушы буын ретіндегі
Қазақстанның жағдайы ашық экономика мен еркін сауда құруды талап
етіп отыр.
Қазақстанның энергетикалық және өзге де ресурстарын игеру
жалғаса береді.Шетел инвестицияларын тиісінше қорғау және пайдалану
бірінші кезектегі мәселелердің бірі. Қазақстанның инвестициялық
ахуалы неғұрлым қолайлы, ал Қазақстан тартылған шетел
инвестицияларының көлемі мен сапасы бойынша басты орынға шығуы
үшіні саяси ерік-жігер мен нақты іс-қимыл қажет.
Әлемге әйгілі инвесторларды мүмкіндігінше көптеп тарту үшін
республикамыз асқан шеберлік танытуы керек.
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру
қажеттілігі дүниежүзілік тәжірибеден туындап отыр.
Қазақстанның міндеті отандық-коммуникация кешенінің бәсекелестік
қабілетін және аумағымыз арқылы өтетін сауда легінің ұлғайтылуын
қамтамасыз етуде жатыр. Бұл сала ұзақ мерзімдік келешекте жан-
жақты өсу стратегиясына ілесуге тиіс, ол ұлттық рынокты жан-жақты
жетілдіруге және жаңа нарықты іздеуге мүмкіндік береді.
1.3 Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің қағидалары
Өркендеген мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер,
коммерциялық банктермен қаржы нарығында бәсекеге түсіп, фирмалар мен
компанияларға сан алуан түрде қызмет көрсетті. Қазақстан экономикасының
нарықтық қатынастарға өту шағында бұл мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге
қызығушылық болуы.
Маманданған несие-қаржы институттарының кейбір шаруашылық аясында кең
түрде қызмет көрсетуде:
1. Халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
2. Ипотекалық несие беруде;
3. Тұтыну несиесін беруде;
4. Ауыл шаруашылық несиесін беруде;
5. Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
6. Өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен капитал
инвестициялауда.
Айта кететін жәйт, революцияға дейінгі Ресейде, одан соң КСРО және
жаңа экономикалық саясат пен ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жылдарында несие
институттарының кейбіреулері мысалы, несиелік серіктестіктер өзара несиелеу
қоғамдары, несиелік одақтар және тағы басқа олардың түрлері болады: қазірде
банктік емес мекемелерге кәсіпорындардағы өзара көмек кассаларын,
ломбардтарды, шаруа қожалық ассоциацияларында құрылған есеп-айырысу
қаржылықтарын кіргізуге болады[9].
Бірсыпыра мемлекеттерде маманданған несие-қаржы институттарына: жинақ
мекемелері, сақтандыру компаниялары, қаржы компаниялары, ақша нарығындағы
өзара қорлар жатады.
Экономиканың тиімді қалыптасуы мен жұмыс істеу жақсы дамыған қаржы
нарығын талап етеді.Қаржы жүйесі – ол мемлекетте қалыптасқан ақшалай қарым
–қатынастың жиынтығы.
Қаржы жүйесі – ол қаржы мекемесінің жиынтығы.
Қаржы институттары – мемлекеттік салық қызметінің барлық бөлімшелері
мен мемлекеттің барлық қаржы мекемелері. Оларға: банктер, банктік емес
несие ұйымдары, биржалар, инвестициялық институттар, сақтандыру
компаниялары, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары, лизингтік компаниялар
және басқалар жатады. Бұл мекемелердің көбісі қаржы делдалдары ретінде
қызмет етеді.
Қаржы делдалдары – ол азаматтар мен шаруашылық субъектілердің ақшалай
қаражаттарын жинақтап, оларды материалды өндіріске тиімді жұмылдыруы және
табысты қызмет арқасында көбейтетін экономикалық субъект. Қаржы делдалдары
азаматтар мен қаржы шаруашылық субъектілер, материалды өндіріс пен қаржы
мекемелері арасында қызмет етуіне байланысты осылай атайды.
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып алушысы және
сатушысы арасында пайда болатын экономикалық қарым-қатынас аясы.
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар
жиынтығы.
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша, бағалы
қағаздар, зейнетақы полистері, медициналық полис, сақтандыру куәлігі,
құймадағы аса құнды металдар (зергерлік және тұрмыстағы заттардан басқа).
Ел экономикасындағы қаржы нарығының рөлі оның атқарым қызметтерінен
айқындалады. Қаржы нарығының атқарым қызметтері:
1. Қаржы активтерінде түйінделген құн мен тұтыну құнын сату. Мұнда
ақшаның қаржы активіне айырбасталуымен аяқталатын қоғамдық өнім құнының
қозғалысы болады. Бұл тауар – ақша қатынасы актінің аяқтауын, қаржы
активінде түйінделген құнның сатылуын білдіреді.
2. Қаржы активтерін өткізу осы активтерді шығару мен айналымға кеткен
шығындарды қайтару және олардың алдағы уақытта шығару мен айналым процесін
бірқалыпты қамтамасыз ету.
3. Қаржы активтерін тұтынушыларға дейін жеткізу процесін ұйымдастыру.
Бұл атқарым қаржы активтерін стау үшін түрлі институттар жүйесін құру
арқылы айқындалады (банктер, биржалар, брокерлер, инвестициялық қорлар).
Оның міндеті тұтынушылардың ақша активтерін айырбастау үшін қолайлы
жағдайлар жасау.
4. Инвестициялау мен тұтыну процесін қаржылай қамтамасыз ету. Бұл
қаржы нарығында кәсіпкерге өз қызметін жүргізу үшін жеке тұтынымды
қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын жинауға жағдай жасау. Қаржы
ресурстарын жинау процесі – капиталдың жинақталуы несиесіне айналуын
білдіреді[10].
Ақша айналымына әсер ету. Бұл түрлі төлемдерді жасау процесінде ақша
қозғалысының үздіксіздігі және айналымдағы ақша массасы көлемін реттеу үшін
қаржы нарығында жағдай жасау. Бұл қызмет арқылы мемлекеттің қаржы нарығы
арқасында ақша саясаты жүзеге асады.
Американ әдебиетшісі Уилл Роджерс (1879-1935) – ықылым заманнан бері
әлемде үш әйгілі өнертабыс: отты пайдалану, дөңгелек және орталық банк
жүйесі болды деп санаған. Бұл пікіргекеліспеу мүмкін емес, себебі, қаржылық
түнініксіздіктер мен ретсіздіктерді банкілер рет пен тәртіпке келтірудің
ерекше жүйесін енгізеді. Алайда, банкілердің рөлін дұрыс ескеру қажет.
Кейбір қаржылық емес салада, бұл институттар қаражаттарды табыстаған
(аударған) кезде бар болғаны делдал ғана болады деген пікір қалыптасқан.
Банкілердің қызмет ету аясымен олардың атқартын нақты қызметі әлдеқайда
күрделі болатындықтан, бұл – біршама үстірт пікір. Нарық қатынастарына
көшкеннен бастап олардың рөлі де арта түсті, міндеттері де өзгерді.
Валюта нарығы қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып
саналады. Бұл нарықтағы механизмнің көмегімен валюталарды сатушы мен сатып
алушы арасындағы құқықтық және экономикалық қарым-қатынастар орнатылады,
сонымен қатар, елдің жүргізіп жатқан валюталық саясаты бүкіл қаржы нарығына
тікелей әсер етіп отырады.
Сақтандыру нарығы қаржы нарығың маңызды сегменті болып табылады.
Сақтандыру - бұл тәуекелді бөлу туралы келісім. Қаржы нарығы әрқашанда
тәуекелге бейім болғандықтан, сақтандыру нарығы да қаржы нарығының ажырамас
бөлігі ретінде қарастырылады.
Қазіргі заманғы бөлшек қаржы қызметін ұсыну, ең алдымен тиісті
банкаралық инфрақұрылым жасау арқылы бүгінгі күні халық барынша талап
ететін төлем қызметін ұсыну бойынша банктердің мүмкіндіктерін кеңейту үшін
жағдайлар жасауға көңіл бөлінетін болады.
Осы міндеттің шеңберінде негізгі күш-жігер тиімділікті және
технологиялық үйлесімділікті арттыруға қол жеткізу мақсатында бөлшек
төлемдердің қазіргі уақыттағы жекеленген және өзара әлсіз байланысқан
инфрақұрылымының құрамдас бөліктерін шоғырландыруға бағытталады.
Қажет болған жағдайда қаржы секторына шетелдің қатысуын қаржы
секторының әрбір сегменті бойынша жеке-жеке жиынтық жарғылық капиталдың 50%-
ынан аспайтын мөлшерде шектеу жөніндегі мәселе қаралатын болады[11].
Адал бәсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығының барлық
бөліктерінде бәсекелестіктің жеткілікті деңгейіне қол жеткізген кезде оның
толық шығуына дейін мемлекеттің қатысуын қысқарту қамтамасыз етіледі.
Ағымдағы дағдарыс нәтижесінде әлемдік қаржы қауымдастығы жасаған
және реттеу жүйесін жетілдіру мен осындай дағдарыстарға жол бермеу
мақсатында бұдан әрі айрықша көңіл бөлуді талап ететін негізгі қорытынды
реттеудегі проциклдықты барынша аз мәнге жеткізу болып табылады.
Осыған байланысты, қаржы секторын реттеу жөніндегі қызметтің басты
бағыттарының бірі контрциклдық реттеу және қадағалау қағидаттарына, оның
ішінде экономиканың белсенді өсуі кезеңінде провизияларды қалыптастыру,
меншік капиталды, резервтерді және өтімділікті ұлғайту және құлдырау
кезеңінде жинақталған әлеуетті пайдалану арқылы одан әрі өту болып
табылады.
Меншікті капиталдың жеткіліктілігіне қойылатын талаптарды
экономикадағы ахуалдың жақсаруына және бастапқы өсу белгілерінің пайда
болуына қарай көтеру болжанады.
Меншікті капиталдың жеткіліктілігін бағалау тәсілі сандық қана емес,
сапалық тұрғыдан да жетілдірілетін болады, бұл қаржы ұйымдары капиталы
құрылымының сапасын жақсартуды болжайды.
Жоғары тәуекелді операциялардың динамикалық өсуі, оларды шоғырландыру
шектеледі және провизиялар мен резервтерді қалыптастыруға қойылатын
талаптарды арттырудан көрініс табады.
Қажет болған кезде шоғырландыру лимиттерінің белгіленуі, сондай-ақ
тәуекел деңгейі жоғары операцияларды жүргізуге тікелей тыйым салулар
енгізілуі мүмкін.
Кредиттік тәуекелді бағалау рәсімін оңтайландыру және провизиялардың
барабар деңгейін қалыптастыру шеңберінде сондай-ақ контрциклдық тәсілді
енгізу болжанады, ол тәсіл кезінде экономикалық өсу кезеңінде ықтимал
шығынға резервтерді қалыптастыруға қойылатын талаптар арттырылады, ал
құлдырау кезеңінде – төмендейді.
Сондай-ақ стресс жағдайлары немесе күйзелістер басталған жағдайда
резервтерді қалыптастыру енгізіледі.
Қаржы ұйымдарының міндеттемелері бойынша күтілетін шығынды
экономикалық құлдырау басталғанға дейін алдын ала тану олардың қаржылық жай-
күйіне қысымды төмендете және рецессия кезеңінде қаржы өнімдерін ұсынуды
қамтамасыз ете отырып, кірістің жақсы болуы сақталып отырған кезеңге дейін
буферлер құруға өз үлесін қосады.
Қазіргі бар резервтерді ауыстыруға емес, арнайы резервтерді
толықтыруға арналған динамикалық резервтер енгізілетін болады.
Динамикалық резервтер нақты актив құнының шығынына қарсы, ал шартты
міндеттеме жағдайында – қаржы ұйымының өз міндеттемелерін ықтимал орындауы
бойынша шығынға қарсы құрылған резервтер деңгейінде күшті ауытқуларға
теңдестіруші ықпал ететін болады.
Қаржы ұйымдарының активтері мен міндеттемелерінің ұлғаюымен бір
мезгілде арнайы да және динамикалық та резервтер құрылуы тиіс.
Кредиттік дүрбелеңмен қоса жүретін экономикалық өрлеу кезеңінде кредит
бойынша маржа кредит берумен байланысты тәуекелдің бағалау деңгейінің
төмендеуі салдарынан төмендеу үрдісіне ие болатын фактіні есепке ала
отырып, банк қабылдайтын тәуекелдердің жинақталуы және барабар емес баға
белгілеу жүргізіледі[11].
Даму кезеңін бағалауға балама тәсіл ретінде бір жағынан, өтімділік пен
капиталдандыру, екінші жағынан кредит бойынша маржа арасындағы кері
байланыстың белгіленуі ықтимал. Бұл сондай-ақ банктер тартатын ресурстардың
оңтайлы құнын белгілеуге әсер ететін болады.
Баланстан тыс міндеттемелердің өсуін ынталандырмауға қатысты шаралар
қабылданатын болады. Бұл ретте бірінші кезеңде халықаралық ұйымдар ұсынған
капитал жеткіліктілігіне кеңейтілген тәсілді есепке ала отырып
капиталдандыруға қойылатын талаптар күшейтіледі.
Кейіннен, егер осы шаралар күткен нәтижелерге әкелмесе, осындай
операцияларға қатысты тікелей тыйым салуларды белгілеуге дейін, неғұрлым
қатаң әрі батыл шаралар енгізілуі мүмкін.
Оффшорлық аймақтарда тіркелген тұлғалармен өзара іс-әрекетке қатысты
қаржы ұйымдарын реттеудегі тәсілдерді күшейту болжанады.
Қаржы институттары өтімділігінің барабар деңгейін қалыптастыру
мақсатында өтімділіктің жеткіліктілігін бағалау үшін сандық көрсеткіштер,
бағдарлар және өлшемдер белгіленеді.
Банктер салымшылардың сенімдерін жоғалтқан жағдайда белгіленген мерзім
ішінде (демалыс күндер басталғанға дейін) міндеттемелерді орындауға
қабілетті және қаржы нарығында жалғасып отырған шиеленіскен кезеңдер ішінде
тұрақты күйінде қалуы тиіс.
Өтімділік деңгейінің артуы сондай-ақ өтімділігі аз активтер бағасының
құбылмалылығына күйзелістердің ықпалын төмендетуге мүмкіндік береді.
Қаржы ұйымдарына қатысты сондай-ақ қаржылық левередж коэффициенттері
белгіленетін болады, себебі оған тән проциклдық ағымдағы жаһандық қаржы
дағдарысының бастапқы себептерінің бірі болып табылды және айтарлықтай
теріс салдарларға алып келді. Бұл ретте левередждің проциклдық
коэффициенттері жеке негізде, сондай-ақ шоғырландырылған негізде де
белгіленетін болады.
Қорландыру және қайта қаржыландыру тәуекелдерін барынша азайту, сондай-
ақ өтімділікті, оның ішінде валюталық өтімділікті жоғалтудың басқарылатын
тәуекелдері бар міндеттемелердің құрылымын қалыптастыру мақсатында банктер
міндеттемелерінің құрылымын қайта теңестіруге қойылатын талаптар
белгіленеді.
Ұйымдардың және нарықтардың елеулі зияндарын алдын ала ескерту,
портфельдерінің тұрақтылығын бағалау мақсатында сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфельдерін иммунизациялау әдістері енгізілетін болады.
Уақыт аралығы бөлігінде банктердің валюталық өтімділігіне қадағалау
күшейтіледі. Сонымен қатар, кредиттік тәуекелдің өтімділік тәуекеліне
ықпалы активтері және тұрақты кірістері жоқ заемшыларға берілген валюталық
кредиттерге қатысты провизияларды қалыптастыруға қойылатын неғұрлым қатаң
талаптарды белгілеумен шектелетін болады[12].
Банктердің өтімділігін жақсарту және қайта қаржыландыру тәуекелін
азайту бойынша шаралардың шеңберінде сыртқы қарыз алудың артық деңгейін
төмендету көзделеді, бұл банктердің сыртқы борыштың жиынтық міндеттемелерге
арақатынасын халықаралық практикада қабылданғаннан аспайтын мөлшерге
жеткізуді болжайды.
Өтімділікті қалыптастыру көздерін әртараптандыру мақсатында банктердің
берілген кредиттердің депозиттерге оңтайлы арақатынасын ұстап тұру бойынша
қосымша шаралар қабылданады.
Сондай-ақ контрциклдық қағидат бұдан әрі ең төменгі резервтік
талаптарды қолдануға қатысты да дамитын болады.
Контрциклдық қағидат қаржы ұйымдарының инвестициялық портфелінің
құрылымына және сапасына қолданылатын болады.
Қаржы құралдары құрылымының күрделілігі және оларды шығару мен сатып алуға
байланысты тәуекелдерді толық бағаламау да әлемдік қаржы жүйесінде жаһандық
жүйелік тәуекелдердің үдемелі өсуінің алғышарттары болды.
Осыған байланысты құны мен тәуекелін бағалау барынша күрделі
құрылымдық өнімдерді шығару мен сатып алуды реттеу қажет.
Реттеу барысында оригинатордың (жасаушының) тәуекелді міндетті түрде
толық немесе ішінара көтеру қағидаттары және тәуекелді қадағалау
мүмкіндіктері іске асырылады.
Шығаруға рұқсат етілген туынды қаржы құралдарының тізімі айқындалады,
сондай-ақ туынды қаржы құралдары туралы ақпаратты көпшілікке ұсынуға және
ашуға қойылатын талаптар белгіленеді.
Қаржы институттарының қызметін капиталдандыру мен қорландыру
мақсаттары үшін құрылымдық өнімдерді пайдалануға тікелей тыйым салу
белгіленеді.
Сыртқы нарықтарда тәуекелдерді хеджирлеу мәмілелерін тікелей шектейтін
тетіктер енгізілетін болады.
Ұйымдаспаған нарықтарда айналыста жүретін қаржы құралдарын шығаруға
және сатып алуға шектеуді белгілеу бойынша шаралар қосымша қабылданатын
болады.
Алыпсатарлық сипаттағы туынды құралдармен мәмілелерді барынша азайту
тетіктері әзірленетін болады[11].
Қаржы нарығын реттеудің мақсаттары:
- қаржы нарығының барлық қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану
және оларға жағдай жасау;
- қатысушыларды әділетсіз және алаяқ жеке тұлғалардан немесе ұйымдардан
қорғау;
- сұраныс және ұсыныс негізінде қаржылық құралдарға еркін және ашық
баға белгілеу процесін қамтамасыз ету;
- кәсіпкерлік үшін ынтасы бар және тәуекелге тиісті сыйақы беретін
тиімді қаржы нарығын құру;
- қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа әсер ету;
- жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олардың құрылымын, бастауларын қолдау.
Қаржы нарығын реттеудің қағидалары:
- эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби қатысушылардың қатынастарды
реттеудегі жолдарын бөлу;
- барлық ақпараттарды барынша максималды ашу;
- бәсекелестікті қамтамасыз ету;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың арасында реттеу
қызметін оңтайлы бөлу;
- заңды және нормативті актілерді жасағанда өкілетті бөлу және жария
ету.
Қаржы қызметтерінің тұтынушылары үшін нақты заңнама да, әртүрлі
жариялымдар да, арнайы мәліметтер де бар: қаржы ұйымдарымен
ынтымақтастышарттарын қамтитын қысқаша жадынамалар және нарықтағы өзекті,
өмірдің ұсақ-түйегіне қажетті кеңестер; екінші деңгейлі банк- тердің
сыйақыларының мөлшерлемелері туралы, таратылған Валют-Транзит Банкі
айналасындағы жағдайлар, жарналық инвестициялық қорлардың қызметі,
үлескерлер үшін сақ- тандыру, тіпті қаржы пирамидалары жайында
түсіндірмелер бар.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері
Мемлекет тарапынан экономикалық үрдістерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі реттеу және
мемлекеттік реттеу нысанында жүргізіледі.
Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын
қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері жасап,
пайдаланатын әдістерімен сипатталады.
Екінші нысан қоғамдық өндірістің даму үрдісіне мемлекеттің сан алуан
экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржылық тұтқалар арқылы араласуын
бейнелейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІ ЗЕРТТЕУ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ
ҚАҒИДАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Қаржы нарығын реттеу мәні және оның қызмет түрлері ... ... ... ... ...8
3. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің қағидалары ... ... ... ... ...16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері ... ... ... ... ... ..23
2. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің түрлері ... ... ... ... ... ... 30
3. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен қаржылық ұйымдары
қадағалау жөніндегі агенттігінің қызмет көрсету функциялары ... 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК ТҰРҒЫДАН
РЕТТЕУШІ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ ТАЛДАУ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...41
1. Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші органдардың
құзырлығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...41
2. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін
әрі қарай жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі. Қазір біздің елімізде қаржы нарығы
енді-енді ғана қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Бұл үшін
экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық себептер бар. Қазақстанның
қаржы нарығының ары қарай дамуы мақсатында институционалдық құрылымға,
шетелдерде танымал болған және кеңінен қолданылатын түрлі қаржылық
құралдардың енгізілуіне, қаржы нарығының қызметін талдау әдістемесіне
ерекше мән беру қажет. Сондықтан, Қазақстанның қаржы нарығының құрамдас
бөліктері ретінде банктік қызметтер нарығы, валюта нарығы, зейнетақы нарығы
мен сақтандыру нарықтарының қазіргі таңда қызмет етуі аталған
жұмыстыңзерттеу объектісі болып табылады.
Қаржы нарығы нарықтық экономиканың ажыратылмайтын бөлігі болып
табылады.
Әлемдік тәжірибеде қоғамдық дамудың таңдаған жолына байланысты қаржы
нарығын реттеудің әр түрлі үлгілерін ерекше атауға болады.
Осы процесс мемлекетпен қабылданған әлеуметтік-саяси бекітулерді
шешуге бағытталған.
Мысалы, Қазақстанда мұндай бекітулер халықтың өмірлік деңгейін жүйелі түрде
көтеру, шаруашылық жүргізуде нарықтық және мемлекеттік үлгілерді синтездеу
негізінде әлемдік қауымдастықта елдің экономикалық және саяси рөлін қалпына
келтіру, экономиканың нарықтық дамуы және мемлекеттің реттеушілік рөлінің
сәйкестігі болып табылады.
Қаржы нарығын реттеу деп — қатысушылардың қызмет көрсету процесінде
пайда болатын қатынастарын реттеу, сондай-ақ олармен осы қызметтерге
өкілетті ұйымдар тарапынан операцияларды жүргізу, олардың барлық
қатысушыларын, қызметтерінің барлық түрін қамтитын қатынастарды айтамыз.
Қаржы нарығын реттеу бірқатар бағыттар бойынша қаржы нарығының әрбір
кәсіби қатысушысының міндеттері мен құқықтарын анықтайтын заңдар мен басқа
да нормативтік актілердің орындалуын талап ету мақсатында жүргізіледі.
Зерттеудің мақсаты- Қазақстан Республикасындағы қаржылық нарықты
мемлекеттік реттеу.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
- Қаржы нарығын реттеудің зерттеу мәні, қызметтері және қағидаларын
қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу;
- Қазақстан Республикасының қаржылық нарығын мемлекеттік тұрғыдан
реттеуші органдардың қызметіне талдау жасау.
Зерттеудің пәні - Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші
органдардың құзырлығы.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен
қаржылық ұйымдары қадағалау жөніндегі агенттігінің қызмет көрсету
функциялары.
Диплом жұмысының тақырыбының зерттелу деңгейі. Қаржылық нарықты
мемлекеттік реттеуге қатысты олардың құралу көздерін зерттеу, жеткен
жетістіктері, проблемалары отандық және шетелдік экономистердің
еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Әсіресе мынадай ғалымдарды атап өтуге
болады: Ж. Т. Бекболатұлы [1], А.Х. Орманбаев[7], Ғ.С.Сейтқасымов [52],
Ш.А. Смагулова [18], Л.И. А, Э.Д. Долан [48],Кемпбелл [41], Н.А.
Мамыров[50].
Бірақ нарықтық экономикадағы жаһандану процесінің одан әрі белең алуы
бұл тақырыпты одан әрі зерттеуді талап етеді. Сондықтан бұл зерттеу
тақырыбының анықталады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері - зерттеу
тақырыбына қатысты отандық және шетелдік авторлардың еңбектері, заңдар,
Үкіметтің және ҚР Президентінің ресми құжаттары, заң және нормативті
құжаттар, ҚР қаржы Министрлігінің нұсқаулары мен әдістемелік ұсыныстары,
ғылыми мақалалар мен статистикалық материалдар құрайды.
Зерттеу әдістері - дипломдық жұмыста ғылыми абстракция, синтез,
гипотеза, индукция, талдау және салыстырмалы трендтік талдау әдістері
қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы – Қазақстан Республикасының Қаржылық
нарығын мемлекеттік реттеу жүйесін әрі қарай жетілдіру, қалыптастырудың
дамытылған теориялық негіздері кең көлемде қарастырылып, жетілдірудің нақты
авторлық көзқарастары ұсынылған.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - Қаржы нарығын реттеудің зерттеу мәні,
қызметтері және қағидаларын анықтау, Қазақстан Республикасындағы қаржылық
нарықты мемлекеттік реттеуді зерттеу және Қазақстан Республикасының
қаржылық нарығын мемлекеттік тұрғыдан реттеуші органдардың қызметіне талдау
жасау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан құралған.
Бірінші тарауында, Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығы мен
қаржылық ұйымдары қадағалау жөніндегі агенттігінің қызмет көрсету
функциялары.
Екінші тарауда, Қазақстандағы қаржылық нарықты мемлекеттік реттеуші
органдардың құзырлығы.
Үшінші тарауда, Қазақстан Республикасының Қаржылық нарығын мемлекеттік
реттеу жүйесін әрі қарай жетілдіру жолдары қарастырылды.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің нәтижесі қорытындыда жинақталған.
1 ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІ ЗЕРТТЕУ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Қаржы нарығын реттеуді теориялық негіздері
Әлемдік тәжірибеде коғамдык, дамудың тандаған жолына байланысты каржы
нарығын реттеуді әр түрліүлгілерін ерекше атауға болады.
Саудаға қатысушылардың кызметін реттейтінөкілетті органдар: эмитенттер,
инвесторлар, кәсіби қор делдалдары, нарық, инфрақұрылымының ұйымдары.
Осы процесс мемлекетпен қабылданған әлеуметтік-саяси бекітулерді
шешуге бағытталған. Мысалы, Қазақстанда мұндай бекітулер халықтыңөмірлік
деңгейін жүйелі түрде көтеру, шаруашылық, жургізуде нарықтық, және
мемлекеттікүлгілерді синтездеу негізінде әлемдік қауымдастықта елдің
экономикалық, және саяси рөлін қалпына келтіру, экономиканың нарықтық дамуы
және мемлекеттің реттеушілік рөлінің сәйкестігі болып табылады.
Қаржы нарығын реттеу деп — қатысушылардың қызмет көрсету процесінде
пайда болатын қатынастарын реттеу, сондай-ақ, олармен осы қызметтерге
өкілетті ұйымдар тарапынан операцияларды жургізу, олардың барлық,
қатысушыларын, қызметтерінің барлық, түрін қамтитын қатынастарды айтамыз.
Қаржы нарығын реттеудіңқағидалары:
- эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби қатысушылардыңқатынастарды
реттеуден жолдарын бөлу;
- барлык, ақпараттарды барынша ең жоғары шамада ашу;
- бәсекелестіктіқамтамасыз ету;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың арасында
реттеу кызметін оңтайлы бөлу;
- заңды және нормативті актілерді жасағанда өкілетті бөлу және жария
ету.
Қаржы нарығын реттеу бірқатар бағыттар бойынша қаржы нарығының әpбip
кәсіби қатысушысының міндеттері мен құқықтарын анықтайтын заңдар мен басқа
да нормативті актілердің орындалуын талап ету мақсатында жургізіледі[1].
Ол бағалы қағаздардың шығарылуын тіркеуден бастап, қаржы нарығын реттеу
бойынша мемлекеттік басқару органдарыныңқұқықтарымен аяқталады.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу– бұл макроэкономикалық тепе-
теңдікте және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның
үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер
пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету деп есептеледі.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан терең экономикалық қайта ұйымдастырулар
экономиканы мемлекеттік реттеудің негізінде жатқан постулаттар мен
қалыптасқан стереотиптерге сынмен қарауға мәжбүр етті.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу жағдайында қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық үрдістердің заңдылықтарын зерттеу экономикалық қызметті
басқарудың тиімді әрекет жүйесін құруға жол ашты.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу негізі шаруашылық байланыстары мен
өзара әрекеттестіктері мақсатты бағытталған тәртіпке келтірудің процесі
ретінде оның маңызын көрсетеді.
Өзінің маңыздылығы жағынан мемлекеттік реттеу бұл нарықтық қатынастар
жүйелері мен субъектілеріне мемлекеттік мақсатты бағытталған ықпал етуі.
Ол нарықтың өзін -өзі реттеу механизмімен бірлесіп, аймақтық экономика
дамуының қуатты фыакторы ретінде қатысады.
Мемлекеттік реттеу - бұл нарықта жүргізілетін процестердің мемлекеттің
экономикалық саясатына бағыныстылығы.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеу елдердің тәжірибесі экономикаға
мемлекеттің белсенді араласуының объективті қажеттілігіне куәлік етеді.
Ол қоғамдағы мемлекет пен нарық субъектілерінің ортақ және өзара қарама-
қайшы мүдделерінен көрініс табатын өндірістік қатынастарға негізделген.
Бірақ та, тиімді мемлекеттік реттеу оған сәйкес келетін жағдайлар
болған кезде ғана жүзеге асырылады. Бұлардың ең бастылары:
1.Экономикадағы, қаржы, заң шығару, ішкі және сыртқы саясаттардағы
негізгі стратегиялық бағыттарды қалыптастыру, мен олардың ықпал етуінде,
басқаруда мемлекеттің басты тетіктерді өзінде қалдыруы;
2.Экономиканың мемлекеттік секторының, яғни тікелей мемлекеттік реттеу
объектілерінің бар болуы (қорғаныстық өнеркәсіп, көлік, байланыс);
3.Мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін атқаруы үшін аймақтық,
салалық және әлеуметтік бөлімдердегі орталықтандырылған қорлар арқылы
бөлінетін, елеулі қаржы ресурстарын шоғырландыруы.
Нарықтың түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика
Президенті анықтап берді. Өтпелі рыноктық экономиканы дамытудың
тұжырымдамалық негіздері отандық тауар өндірушіге талғамалы көмек беру,
экономикалық даму индикаторларын іске қосуда, реформаларды заңнамалық
қамтамасыз ету және осы негізде тиімді әлеуметтік саясатты жүргізу болып
табылады.
Ұлттық валюта теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның тәуелсіз
экономикасының дамуының басталған уақыты деп есептеуге болады. Бұдан әрі
Қазақстан мысалында экономиканың рыноктық дамуының көкейкесті мәселелерін
қарастырамыз[2].
Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа да
елдері, оның ішінде Ресей сияқты елеулі реформаларды басынан өткерді.
Әрбіреуі өз ерекшеліктеріне ие тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуын 4
кезеңге: 1993-1995жылдар, 1996-1997жылдар, 1998-2000 жылдар, 2001 жылдан
қазіргі уақытқа дейін деп бөлеміз.
Бүгінгі күні айналысқа жаңа табиғи ресурстарды тарту есебінен өнім
өндірісі мен кызметтер көрсетудің қарқынды өсу мүмкіндігі өте шектеулі
екені белгілі болды. Осыған байланысты шикізат қүраушылар үлесін
өнеркәсіптің өңдеу саласының жоғары технологиялық өніміне алмастырусияқты
дамудың қаркынды факторлары елеулі мәнге ие болады.
Экономикасы дамыған шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей,
мемлекет мынадай негізгі функцияларды атқаруы қажет:
- қаржы нарығын дамыту тұжырымдамасын жузеге асыру;
- қаржы нарығын дамыту үшін заң акттілерін жасау және жетілдіру;
- нарықтың қызмет ету нормаларын жасау және оларды жаңартып отыру;
- инвестициялық институттардың қаржылық жағдайын бақылау.
Реттеу процесі алғашқы және қайталамалы нарықтарда жүргізіледі. Алғашқы
нарыөта мемлекеттік реттеудің міндеті айналымға қаржылық құралдарды
шығарғанда және оларды тipкeгенде біркелкі талаптарды қолдау. Қайталамалы
нарықта мамандандыру туралы куәліктер, сонымен қатар қаржы нарығында
кызметті жүргізуге құқық беретін лицензия беріледі және нарықтың кәсіби
қатысушыларының аттестациясы жүрпзшеді[3].
Қаржы нарығын реттеудің мақсаттары:
- қаржы нарығының барлық қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану
және оларға жағдай жасау;
- қатысушыларды әділетсіз және алаяқ жеке тұлғалардан немесе ұйымдардан
қорғау;
- сұраныс және ұсыныс негізінде қаржылыққұралдарға еркін және ашық баға
белгілеу процесінқамтамасыз ету;
- кәсіпкерлікүшін ынтасы бар және тәуекелге тиісті сыйақы
беретін тиімдіқаржы нарығын құру;
- қоғамдық мақсаттарға жету ушін нарыққаәсер ету;
- жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олардыңқұрылымын, бастауларын қолдау.
Реттеушінің негізгі мақсаттары: қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, қаржы жүйесіне сенімді қол- дау көрсету қаржы
қызметтері тұтынушыларының мүдделерін тиісті деңгейде қамтамасыз ету, қаржы
нарығында әділ бәсекелестікті қолдауға бағытталған қаржы ұйымдарының
қызметі үшін тең құқылы жағдайлар жасау.
1.2 Қаржы нарығын реттеу мәні және оның қызмет түрлері
Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықты қоғамда маңызды
мәселелердің бірі, себебі бұл зерттеу және сегменттеу жүйеде мемлекет
ерекше қызметтерді атқарады.
Кез-келген елдің зерттеу және сегменттеу жүйесіндегі мемлекеттің ролі
оның қызметі арқылы байқалады. Зерттеу және сегменттеу қызметтің түрлері
өте көп, сондықтан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:
Біріншіден, қаржы нарығын реттеуде мемлекет мына қызметтерді өз мойнына
алады: стратегиялық, зерттеу және сегменттеу, құрылымдық, техникалық,
әлеуметтік, демографиялық болжау мен жоспарлау;
Екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол
қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттық шоссе жолдары,
көпір, каналдар, газ бен мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп т.б.
объектілер;
Үшіншіден, қаржы нарығын реттеудегі жүйе қалыпты қызметін қамтамасыз
ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін құру,
өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарықты зерттеу
және сегменттеуда монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол үшін
белгілі құқықтық база жасалады. Мемлекет бұл жағдайда өзіне қоғамдық әрбір
қызметін алғаны жөн;
Төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қаржы нарығын реттеу мен өткеру
қызметін атқаруды бюджет саясатының көмегімен ұлттық табысты үлестіру
арқылы жүргізеді. Тұрғындардың толық жұмыспен қамтамасыз етілуін қолдап,
зерттеу және сегменттеуны тұрақтандыру қызметін жүзеге асырады;
Бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметтік қорғау жұмыстарын өзіне
алады. Оларға-оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы
отбасын жатқызамыз.
Қаржы нарығын реттеу тәсілдері - бұл мемлекет пен мекемелердің ұдайы
өндіріс процесінде мақсатты бағыт беру әдісі.Ол қаржы нарығын реттеу
қызметіне қалыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді.
Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде пайда болды.
Реттеуші субъектілеріне байланысты реттеу тәсілін шартты түрде былай
жіктеуге болады: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ал нарықты тепе-
теңдікке әсер ету әдісіне қарай-тікелей және жанама.
Реттеудің тікелей тәсілі зерттеу және сегменттеу процестің өзіне және
оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетте, олар белгілі
объектіге бағытталып, адрестік сипатқа ие болады. Нарықты тікелей реттеу
тәсіліне жиынтық сұраныс төлем қабілеттілігінің қалыптасуы үшін және халық
шаруашылығы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер
жатады[4].
Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанымен, бірақ барлық
шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар зерттеу және сегменттеу
қызметтің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады.
Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты
өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне
байланысты жіктелген күйде, әртүрлі тармақтарда қолданылады.
Қаржы нарығын реттеудіңең маңызды инструменттеріне мыналар жатады:
– Фискалдық саясат.
– Несие-ақша саясаты.
– Баға мен табысы реттеу саясаты.
– Әлеуметтік саясат.
– Сыртқы зерттеу және сегменттеу саясат.
– Әкімшілік реттеу.
– Қысқа мерзімді реттеу.
– Ұзақ мерзімді реттеу.
– Аймақтық реттеу.
Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен байланысты қаржыны реттеуді
қамтиды. Ең алдымен оған мемлекеттік сатып алуды ұлғайту мен қысқарту,
күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала
мен кәсіпорын үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.
Фискалдық саясаттың ең маңызды бөлігі салықты реттеу болып табылады.
Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар болып табылады:
- кейбір зерттеу және сегменттеу процестерді ынталандыру мен шектеу
мақсатында салық ставкасын өзгерту.
- ставканы өзгертпей сақтай отырып, салық төлемі ережесін өзгерту.
-салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру.
Несие-ақша саясаты. Келесі түрлері жие қолданылады:
- банктің есептеу ставкасын өзгерту.
- эмиссиялық банктегі міндетті минималды салымның көтерілуі.
- ашық нарықтағы операциялар.
Баға және табыстарды реттеу саясаты. Фискалды және несие саясаты
тәсілдері көбінесе баға мен табыстарды реттеуде тиімсіз құрал болып қалады.
Әлеметтік саясат өзіне табысты индексациялау, төменгі өмір сүру
деңгейін бекітуді қоса отырып, қоғамдағы кедей топқа көмек көрсету
бағдарламасын жүзеге асыруға күш салады.
Сыртқы зерттеу және сегменттеу реттеуге мыналар енеді: мемлекеттің
сауда саясаты, валюталық курсты басқару, сыртқы сауда тарифтер жүйесі,
квота, лицензия.
Әкімшілік реттеу әртүрлі бақылау шараларын жүзеге асырады. Олар арнайы
кейбір оқшауланған салаларға байланысты қолданылады, мысалы, қоғамдық,
қолдану салаларын реттеу, қор биржасы мен несие банк мекемелеріне әкімшілік
бақылау, жеке бәсекелестіктің ережесін сақтауды бақылау.
Қысқа мерзімді реттеудің негізгі мақсаты-бағаның тым қарқынды өсуімен
күресу, инфляцияны тоқтатуға күш салу болады. Оны дефляциялық саясат деп те
атайды. Ұзақ мерзімді реттеудің мақсаты зерттеу және сегменттеудің белгілі
ұзақ өсу қарқынын қолдау, оны зерттеу және сегменттеу өсу саясат деп те
атайды[4].
Тікелей әсер ету тәсілі мемлекет тарапынан келесідей реттеуді ұсынады,
яғни бұл ретте экономиканың субъектілері, ерікті экономикалық таңдауға
емес, мемлекеттің жазбаша өкіміне негізделген шешімге келуге мәжбүр. Жанама
әсер ету тәсілінде мемлекет қабылданатын шешімге тікелей әсер етпейді, тек
алғышарттарды ұсынады.
Тікелей тәсілге субвенциялар, демеу қаржылар, мемлекеттік тапсырыстар,
бағалар, инвестициялар және т.б.жатады. Жанама тәсілге - қаржылық, салық
реттегіштері жатады. Әкімшілік тәсілдер тыйым салу, рұқсат беру және
мәжбүрлеу шараларына бөлініп, мемлекеттік билік күшіне негізделеді.
Экономикалық тәсілдер қаржы-несие қаражаттары және бюджеттік саясат
болып бөлінеді. Әкімшілік иінтіректердің жиынтығы құқықтық инфрақұрылымды
қамтамасыз етумен байланысты реттеуші іс-әрекеттерді қамтиды.
Әкімшілік шаралар тыйым салу, рұқсат беру және мәжбүрлеу болып
бөлінеді. Олардың қызметі - іскерлік жағдайда өмір сүру үшін тұрақты заңды
жай-күйді қамтамасыз ету, бәсекелес ортаны қорғау, меншік құқын және
экономикалық шешімдерді еркін қабылдау мүмкіншіліктерін сақтау.
Институциондық шараларға мыналар жатады: мемлекеттік биліктің
атқарушылық құрылымдарын қалыптастыру, экономикалық бағдарламаларды және
болжамдарды дайындау, экономиканың түйінді мәселелері бойынша сараптау
кеңестері және кеңесшілері институттарының қызмет етуін қамтамасыз ету,
экономиканың түйінді мәселелері бойынша зерттеу орталықтарына, басқа да
экономикалық акпарат институттарына қолдау көрсету. Көлік жиынтығында
тікелей қолданылатын мемлекеттік реттеудің тәсілдерін сараптау кезінде,
жоғарыда керсетілген тәсілдердің жіктелуімен қатар жалпы қабылданған
әдістердің түрін біршама өзгертетін өзге тәсілдер ұсынылады.
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға
қозғалысын қамтиды: бір жақтан өндірушілер, басқа жақтан, түтынушылар
арасында көп түрлі айырбас жұріп отырады.
Осындай айырбас процестерді қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бұл
бір жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек әрекеттеріне сәйкес оларды бір-
бірінен оңашаландырады.Екіншіден, олардың арасында тұрақты функционалдық
катынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуге
экономикалық жекеленуге, тәуелсіздігіне ұласады, сөйтіп қаржы нарығын
реттеу субъектерінің қалыптасуының экономикалық негізін қүрайды.Екінші
жағдай, тауарларды сатып алу-сату эквиваленттік негізде жүріп отыратын
айырбастар процестеріне айналады.
Нәтижесінде, жабайы өндірушінің қаржы нарығын реттеу субъектіне
айналудың экономикалық шарты материялизацияланады, өндіріс тауарлық
өндіріске айналады[5].
Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы және сатып алушы болып бірін-
бірі тауып кездесетін жері. Неоклассикалык экономикалық әдебиетте жиі
қолданылатын нарыққа анықтаманы француз экономисі А.Курно (1801-
1877ж.ж), экономист А.Маршал (1842-1924ж.ж) береді. қаржы нарығын
реттеуде заттар сатып алатын немесе сататыны белгілі нақты сатып алушылар
мен сатушылардың бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез
келген жалпы аудан; еркіндік сонда бірдей тауарлардың бағасы көп ұзамай
тез арада теңеледі. Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның
белгіленуі нарықтың басты критериі деп көрсетілген.
Ағылшын экономисі У.Джевонс(1835-1882ж.ж) қаржы нарығын реттеу критериі
деп сатушылар мен сатып алушылар арасындағы өзара қатынастардың
тығыздығына назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа
түскен және қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез-
келген адамдар тобы нарық болады. Байқасақ, келтірілген анықтамаларда
нарықтың мазмұны тек айырбас сферасымен шектеледі.
Қаржы нарығын реттеу мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар
екенінен бастау керек.
Біріншіден, қаржы нарығын реттеу деген түсінік, бұл айырбас айналыс
сферасында орын алады.
Екіншіден, қаржы нарығын реттеу өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну
процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар ақша байланыстарын, қаржы несие
жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі
механизмі.
Айналыспен катар, қаржы нарығын реттеу мыналар жатады:
- екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде болғанда,
кәсіпорындарды және экономикалық басқа қүрылымдарды жалға алумен
байланысты катынастар;
- еңбек биржасы арқылы жүмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
- шетел фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процесі;
- белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары; 10 — тауар,
қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын,нарықтық
инфракұрылымдардың іс-әрекеті.
Қаржы нарығын реттеудіңбелгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін
Қазақстанда қаржы нарығын реттеудің дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бұның
себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған
көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі әлеуметтік-экономикалық
процестердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде
экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық құрылымдарды
материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Бүгін шектеулер жойылды-мыс болып отыр. Бірақ олардың орнына басқа
шектеулер, кедергілер келді: шамадан тым асып кеткен салықтар көлемі, алып
сатарлыққа жол ашу, криминалдық әрекеттердің жандануы - рэкет, мемлекеттік
коммерциялық құрылымдарда заңсыз келісімдердің көбеюі, т. б. Осылардың
барлығы өндірістің дамуын тежейді, өндірістік -шаруашылық іс - қимылдарға
негативтік ықпалын асыра түседі[6].
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру
қажеттілігі дүниежүзілік тәжірибеден туындап отыр.
Дамушы елдердің барлығы дерлік еңбекті қажет ететін өндіріспен
капиталды, технологиямен ғылымды қажет ететін өндірістерге дейінгі жолдан
өтті. Өндірістің инерциялық және ауыр құрылымын қүлашпен бір сермеп
түзетуге болмайды.
Дүние жүзілік тәжірибе жалпы ұлттық өнімде ауыл шаруашылығының өндіруші
өнеркәсіптің, үлесін ұдайы кеміту және, керісінше өңдеуші өндірістің ең
алдымен ғылымда қажет ететін, косылған құны жоғары өндірістерді сондай-ақ
қызмет көрсету саласының үлесін ұлғайтуға салатын белгілі бір дәйектіліктің
қажеттілігін көрсетіп отыр .
Қаржы нарығын реттеудің өрлеуден еліміздің дамуы үшін каншалықты
маңызды екенін баршамыз түсінеміз. Қарқынды қаржы нарығын реттеу болмайынша
біз мектеп тер мен ауруханаларды қаржыландыра алмаймыз. Сондықтан бұл
басымдық бүгінде, ертеңде және алдағы жылдарда да ең маңызды
басымдылықтардың бірі болып қала береді. Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы
күрес.
Осы жылдардың ішінде кедейшілікпен жұмыссыздыққа карсы күрес
стратегиясы:
- кіші кредиттер жүйесін енгізуге;
- шағын және орта бизнесті дамытуға;
- еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және бұларға
шетел инвестициялары мен ұлттық капиталды белсенді таратуға;
- шарттар мен контрактар жіне бюджеттік сатып алулар кезінде жұмыспен
қамту проблемаларга қатаң тұрғыдан келуге;
- қоғамдық жұмыстарды ең алдымен жол кұрылысымен орман отырғызуды
дамытуга;
- жеке кәсіпкерлікті дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілд кедергілердің
бәрін алып тастауға;
Президент еліміздің соңгы жылдары адам танымастай өзгергенін, оның
тұрақты дамып отырганын және саяси экономикалық, әлеуметтік салаларда
аршынды адымдармен алға басып келе жатқанын айтады. "Біз үгін ТМД арасында
көп елдерден әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерімізбен адамдардың тұрмыс
жағдайы жағынан алдамыз. Сондай-ақ олардың барлығына дерлік даму қарқыны
жөнінен алдамыз. Бізде 1994 жылы жан басына шаққанда ЖІӨ өнімінің көлемі
бойынша 700 долар құрса, 2010 жылы 5800доллар, ал 2015 жылы 9000 доллар
құрайды",-деді Президент. Сондай-ақ соңғы он жылда ең төмен жалақы деңгейі
25 есеге өсті, зейнетақының орташа көлемі 4,6 есе өсті, ал жеке
салымшылардың банктердегі қаржы көлемі 36 есе өсті.
Қазақстан осы жылдар ішінде тартылған 40 миллиярд долларға жуық тікелей
инвестиция қаржы еліміздің экономикасы ұшін өте тиімді түрде жүмыс істеп
жатыр[7].
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу - нарықта шаруашылықты жүргізу
субъектілерінің қоғамдық өндірісті дамытуына, әлеуметтік проблемаларды
шешуге, халықаралық беделді және сыртқы экономикалық байланыстарды
нығайтуға ықпал ету мақсатымен салық, бюджет, құрылымдық инвестициялық,
валюталық-қаржы саясаты арқылы жүзеге асырылады
Қазақстан егеменді, тәуелсіз мемлекет. Ірі көлемдегі әлеуметтік,
саяси және қаржы нарығы реформа жүргізілді, жүріп те жатыр. Белгілі
ұзақ мерзімді мақсаттар нәтижелері әзірге нашар болса да, оның
қайсыбір бағыттары бойынша жетістіктерге қол жетуде. Республиканың
экономикасы тұрақтана бастады. Бізде бұрынғы 70 жылдан астам өмір
сүрген саяси және экономикалық жүйеден түбірінен өзгеше саяси және
экономикалық жүйе жұмыс істеуде.
Өтпелі кезеңде Қазақстан азаматтары көптеген ауыртпашылықты
басынан өткізді әрі көп нәрсені құрбан етті. Бірақ мұның бәрі
қазіргі ғана емес, болашақ ұрпақтың игілігі үшін іске асырылуда.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және
Қазақстан экономикасының дүниежүзілік экономикалық қатынастар жүйесіне
кіруі өндіріс көлемінің елеулі төмендеуіне әсер еетпей қоймайды.
Технологиялық тұрғыда артта қалған және шаруашылық жүргізудің жаңа
жағдайларын игере алмаған, бәсекеге қабілетсіздікке және көптеген
кәсіпорындарының тұралап қалуына, дәстүрлі рыноктарын жоғалтуға,
өндірістің құлдырауына алып келген негізгі факторлар, міне, осылар.
Осының салдарынан біздің елімізде соңғы 8 жылда өндіріс деңгейі екі
еседен артық қысқарды, ал бюджеттік түсім азайды.
Қаржылық нарықты реттеудің қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық
жинақталымдардың ұлғаюы мен капиталдың қорлануы баяу. Ішкі капитал мен
жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстан шетелдік капиталға,
жекеше капиталға, сондай-ақ халықаралық қаржы институттарына да одан
әрі тәуелді бола түсті.
Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің әрі қарай сауықтыру
инвестицияларының зор көлемде келіп құйылуына байланысты, мұның өзі
инвестициялық ахуал едәуір жақсартылса ғана мүмкін болады.
Бүгін Қазақстан зор мүмкіндіктер табалдырығында тұр. Азияның ең
кедей елдерінің отыз жыл ішінде қайыршылықтан оңалып, индустриялы
мемлекеттерге айналғанын дүние жүзі халқы біледі.
Алғашқылары Корея, Тайвань және Сингапур болса, қазір оларға
Малайзия, Индонезия және Тайланд қосылды. Қазақстанның көршісі
Қытай жоғары қарқын танытып отыр.
Үндістан мен Бразилия да өз қуатын еселей түсіп келеді.
Осындай табыстарының нәтижесінде бұл елдер күллі әлемде Азия
жолбарыстары ретінде танылып отыр.
“2030 жылға қарай Қазақстан Орталық Азия барысына айналады
және өзге дамушы елдер үшін үлгі болады деп сенемін”, - деді
Н.Ә.Назарбаев.
2030 жылғы осындай Қазақстан өзінен-өзі пайда болмайды. Оны
республика халқы өз қалауымен және табысқа жетуге талпынған ерік-
жігері арқылы тұрғызады.
2030 жылғы Қазақстан Еуразияның орталығы бола отырып, жедел
өркендеп келе жатқан үш аймақтың – Қытайдың, Ресейдің және Мұсылман
әлемінің арасындағы экономика мен мәдениетті байланыстырушы буын
рөлін атқаратын болады.
2030 жылғы Қазақстан күрделі жолдан ойдағыдай өткен және дамудың
келесі кезеңіне нық қадаммен аяқ басқан ел болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өткен кезеңді
қорыта келіп, ұзақ мерзімге арналған басым мақсаттар мен оларды
іске асырудың стратегияларын анықтады.
Ұзақ мерзімді жеті басым бағыт анықталды, олар өзара
байланысты. Олардың ішінде үш басым бағыт экономика саласына
арналады. Экономикалық асу – экономикалық өрлеудің нақтылы, тұрлаулы
және барған сайын арта түсетін қарқынына қол жеткізу. Энергетика
ресурстары – мұнай мен газ өндіруді және экспорттауды экономикалық
өрлеу мен халықтың тұрмысын жақсартуға жәрдемдесетін табыс алу
мақсатында жедел арттыру жолымен Қазақстанның энергетикалық
ресурстарын тиімді пайдалану.
Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс. Осы шешуші секторларды
ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға, саяси тұрақтылық пен экономикалық
өрлеуге жәрдемдесетіндей етіп дамыту. Осы ұзақ мерзімді
басымдықтардың әрқайсысы үшін бір жылдық, үш, ал кейіннен бесжылдық
жоспарлар жасалады.
Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы мықты
нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай
шет ел инвестицияларын тартуға негізделеді. Ол он принциптен
тұрады.
Мемлекеттің белсенді рөл атқара отырып, экономикаға араласуының
шектеулі болуы. Соңғы үш жылдың ішінде Қазақстанның экономикалық
стратегиясы макроэкономиканы тұрақтандыру болды. Бірақ бүгінгі табыс
тоқмейілсуге негіз бола алмайды.
Бірінші азиялық барыс болу үшін біздің басым бағыттардың
қатарына макроэкономикалық көрсеткіштер саласындағы алдыңғы қатарлы
халықаралық тәжірибе енгізілуге тиіс.
Құнсыздануды қолайлы деңгейге түсіре отырып, Республика
стратегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағыттайды.
Жеке меншік институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншік
құқықтарын және келісім-шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін
құрудың есебінен нығайтылады.
Кәсіпорындарды жекешелендіру негізінен аяқталды. Енді оны ең
алдымен аграрлық кешен мен әлеуметтік салада түпкілікті аяқтау
және акциялардың айналымы процесін дәл реттеу қажет. Стратегиялық
сипаттағы кәсіпорындардағы акциялардың мемлекеттік пакеттері орынды
пайдаланылатын болды[8].
Көптеген ірі рыноктар арасындағы байланыстыпушы буын ретіндегі
Қазақстанның жағдайы ашық экономика мен еркін сауда құруды талап
етіп отыр.
Қазақстанның энергетикалық және өзге де ресурстарын игеру
жалғаса береді.Шетел инвестицияларын тиісінше қорғау және пайдалану
бірінші кезектегі мәселелердің бірі. Қазақстанның инвестициялық
ахуалы неғұрлым қолайлы, ал Қазақстан тартылған шетел
инвестицияларының көлемі мен сапасы бойынша басты орынға шығуы
үшіні саяси ерік-жігер мен нақты іс-қимыл қажет.
Әлемге әйгілі инвесторларды мүмкіндігінше көптеп тарту үшін
республикамыз асқан шеберлік танытуы керек.
Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру
қажеттілігі дүниежүзілік тәжірибеден туындап отыр.
Қазақстанның міндеті отандық-коммуникация кешенінің бәсекелестік
қабілетін және аумағымыз арқылы өтетін сауда легінің ұлғайтылуын
қамтамасыз етуде жатыр. Бұл сала ұзақ мерзімдік келешекте жан-
жақты өсу стратегиясына ілесуге тиіс, ол ұлттық рынокты жан-жақты
жетілдіруге және жаңа нарықты іздеуге мүмкіндік береді.
1.3 Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің қағидалары
Өркендеген мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер,
коммерциялық банктермен қаржы нарығында бәсекеге түсіп, фирмалар мен
компанияларға сан алуан түрде қызмет көрсетті. Қазақстан экономикасының
нарықтық қатынастарға өту шағында бұл мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге
қызығушылық болуы.
Маманданған несие-қаржы институттарының кейбір шаруашылық аясында кең
түрде қызмет көрсетуде:
1. Халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
2. Ипотекалық несие беруде;
3. Тұтыну несиесін беруде;
4. Ауыл шаруашылық несиесін беруде;
5. Сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
6. Өнеркәсіп компанияларының бағалы қағаздарын орналастыру мен капитал
инвестициялауда.
Айта кететін жәйт, революцияға дейінгі Ресейде, одан соң КСРО және
жаңа экономикалық саясат пен ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жылдарында несие
институттарының кейбіреулері мысалы, несиелік серіктестіктер өзара несиелеу
қоғамдары, несиелік одақтар және тағы басқа олардың түрлері болады: қазірде
банктік емес мекемелерге кәсіпорындардағы өзара көмек кассаларын,
ломбардтарды, шаруа қожалық ассоциацияларында құрылған есеп-айырысу
қаржылықтарын кіргізуге болады[9].
Бірсыпыра мемлекеттерде маманданған несие-қаржы институттарына: жинақ
мекемелері, сақтандыру компаниялары, қаржы компаниялары, ақша нарығындағы
өзара қорлар жатады.
Экономиканың тиімді қалыптасуы мен жұмыс істеу жақсы дамыған қаржы
нарығын талап етеді.Қаржы жүйесі – ол мемлекетте қалыптасқан ақшалай қарым
–қатынастың жиынтығы.
Қаржы жүйесі – ол қаржы мекемесінің жиынтығы.
Қаржы институттары – мемлекеттік салық қызметінің барлық бөлімшелері
мен мемлекеттің барлық қаржы мекемелері. Оларға: банктер, банктік емес
несие ұйымдары, биржалар, инвестициялық институттар, сақтандыру
компаниялары, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары, лизингтік компаниялар
және басқалар жатады. Бұл мекемелердің көбісі қаржы делдалдары ретінде
қызмет етеді.
Қаржы делдалдары – ол азаматтар мен шаруашылық субъектілердің ақшалай
қаражаттарын жинақтап, оларды материалды өндіріске тиімді жұмылдыруы және
табысты қызмет арқасында көбейтетін экономикалық субъект. Қаржы делдалдары
азаматтар мен қаржы шаруашылық субъектілер, материалды өндіріс пен қаржы
мекемелері арасында қызмет етуіне байланысты осылай атайды.
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып алушысы және
сатушысы арасында пайда болатын экономикалық қарым-қатынас аясы.
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар
жиынтығы.
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша, бағалы
қағаздар, зейнетақы полистері, медициналық полис, сақтандыру куәлігі,
құймадағы аса құнды металдар (зергерлік және тұрмыстағы заттардан басқа).
Ел экономикасындағы қаржы нарығының рөлі оның атқарым қызметтерінен
айқындалады. Қаржы нарығының атқарым қызметтері:
1. Қаржы активтерінде түйінделген құн мен тұтыну құнын сату. Мұнда
ақшаның қаржы активіне айырбасталуымен аяқталатын қоғамдық өнім құнының
қозғалысы болады. Бұл тауар – ақша қатынасы актінің аяқтауын, қаржы
активінде түйінделген құнның сатылуын білдіреді.
2. Қаржы активтерін өткізу осы активтерді шығару мен айналымға кеткен
шығындарды қайтару және олардың алдағы уақытта шығару мен айналым процесін
бірқалыпты қамтамасыз ету.
3. Қаржы активтерін тұтынушыларға дейін жеткізу процесін ұйымдастыру.
Бұл атқарым қаржы активтерін стау үшін түрлі институттар жүйесін құру
арқылы айқындалады (банктер, биржалар, брокерлер, инвестициялық қорлар).
Оның міндеті тұтынушылардың ақша активтерін айырбастау үшін қолайлы
жағдайлар жасау.
4. Инвестициялау мен тұтыну процесін қаржылай қамтамасыз ету. Бұл
қаржы нарығында кәсіпкерге өз қызметін жүргізу үшін жеке тұтынымды
қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын жинауға жағдай жасау. Қаржы
ресурстарын жинау процесі – капиталдың жинақталуы несиесіне айналуын
білдіреді[10].
Ақша айналымына әсер ету. Бұл түрлі төлемдерді жасау процесінде ақша
қозғалысының үздіксіздігі және айналымдағы ақша массасы көлемін реттеу үшін
қаржы нарығында жағдай жасау. Бұл қызмет арқылы мемлекеттің қаржы нарығы
арқасында ақша саясаты жүзеге асады.
Американ әдебиетшісі Уилл Роджерс (1879-1935) – ықылым заманнан бері
әлемде үш әйгілі өнертабыс: отты пайдалану, дөңгелек және орталық банк
жүйесі болды деп санаған. Бұл пікіргекеліспеу мүмкін емес, себебі, қаржылық
түнініксіздіктер мен ретсіздіктерді банкілер рет пен тәртіпке келтірудің
ерекше жүйесін енгізеді. Алайда, банкілердің рөлін дұрыс ескеру қажет.
Кейбір қаржылық емес салада, бұл институттар қаражаттарды табыстаған
(аударған) кезде бар болғаны делдал ғана болады деген пікір қалыптасқан.
Банкілердің қызмет ету аясымен олардың атқартын нақты қызметі әлдеқайда
күрделі болатындықтан, бұл – біршама үстірт пікір. Нарық қатынастарына
көшкеннен бастап олардың рөлі де арта түсті, міндеттері де өзгерді.
Валюта нарығы қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып
саналады. Бұл нарықтағы механизмнің көмегімен валюталарды сатушы мен сатып
алушы арасындағы құқықтық және экономикалық қарым-қатынастар орнатылады,
сонымен қатар, елдің жүргізіп жатқан валюталық саясаты бүкіл қаржы нарығына
тікелей әсер етіп отырады.
Сақтандыру нарығы қаржы нарығың маңызды сегменті болып табылады.
Сақтандыру - бұл тәуекелді бөлу туралы келісім. Қаржы нарығы әрқашанда
тәуекелге бейім болғандықтан, сақтандыру нарығы да қаржы нарығының ажырамас
бөлігі ретінде қарастырылады.
Қазіргі заманғы бөлшек қаржы қызметін ұсыну, ең алдымен тиісті
банкаралық инфрақұрылым жасау арқылы бүгінгі күні халық барынша талап
ететін төлем қызметін ұсыну бойынша банктердің мүмкіндіктерін кеңейту үшін
жағдайлар жасауға көңіл бөлінетін болады.
Осы міндеттің шеңберінде негізгі күш-жігер тиімділікті және
технологиялық үйлесімділікті арттыруға қол жеткізу мақсатында бөлшек
төлемдердің қазіргі уақыттағы жекеленген және өзара әлсіз байланысқан
инфрақұрылымының құрамдас бөліктерін шоғырландыруға бағытталады.
Қажет болған жағдайда қаржы секторына шетелдің қатысуын қаржы
секторының әрбір сегменті бойынша жеке-жеке жиынтық жарғылық капиталдың 50%-
ынан аспайтын мөлшерде шектеу жөніндегі мәселе қаралатын болады[11].
Адал бәсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығының барлық
бөліктерінде бәсекелестіктің жеткілікті деңгейіне қол жеткізген кезде оның
толық шығуына дейін мемлекеттің қатысуын қысқарту қамтамасыз етіледі.
Ағымдағы дағдарыс нәтижесінде әлемдік қаржы қауымдастығы жасаған
және реттеу жүйесін жетілдіру мен осындай дағдарыстарға жол бермеу
мақсатында бұдан әрі айрықша көңіл бөлуді талап ететін негізгі қорытынды
реттеудегі проциклдықты барынша аз мәнге жеткізу болып табылады.
Осыған байланысты, қаржы секторын реттеу жөніндегі қызметтің басты
бағыттарының бірі контрциклдық реттеу және қадағалау қағидаттарына, оның
ішінде экономиканың белсенді өсуі кезеңінде провизияларды қалыптастыру,
меншік капиталды, резервтерді және өтімділікті ұлғайту және құлдырау
кезеңінде жинақталған әлеуетті пайдалану арқылы одан әрі өту болып
табылады.
Меншікті капиталдың жеткіліктілігіне қойылатын талаптарды
экономикадағы ахуалдың жақсаруына және бастапқы өсу белгілерінің пайда
болуына қарай көтеру болжанады.
Меншікті капиталдың жеткіліктілігін бағалау тәсілі сандық қана емес,
сапалық тұрғыдан да жетілдірілетін болады, бұл қаржы ұйымдары капиталы
құрылымының сапасын жақсартуды болжайды.
Жоғары тәуекелді операциялардың динамикалық өсуі, оларды шоғырландыру
шектеледі және провизиялар мен резервтерді қалыптастыруға қойылатын
талаптарды арттырудан көрініс табады.
Қажет болған кезде шоғырландыру лимиттерінің белгіленуі, сондай-ақ
тәуекел деңгейі жоғары операцияларды жүргізуге тікелей тыйым салулар
енгізілуі мүмкін.
Кредиттік тәуекелді бағалау рәсімін оңтайландыру және провизиялардың
барабар деңгейін қалыптастыру шеңберінде сондай-ақ контрциклдық тәсілді
енгізу болжанады, ол тәсіл кезінде экономикалық өсу кезеңінде ықтимал
шығынға резервтерді қалыптастыруға қойылатын талаптар арттырылады, ал
құлдырау кезеңінде – төмендейді.
Сондай-ақ стресс жағдайлары немесе күйзелістер басталған жағдайда
резервтерді қалыптастыру енгізіледі.
Қаржы ұйымдарының міндеттемелері бойынша күтілетін шығынды
экономикалық құлдырау басталғанға дейін алдын ала тану олардың қаржылық жай-
күйіне қысымды төмендете және рецессия кезеңінде қаржы өнімдерін ұсынуды
қамтамасыз ете отырып, кірістің жақсы болуы сақталып отырған кезеңге дейін
буферлер құруға өз үлесін қосады.
Қазіргі бар резервтерді ауыстыруға емес, арнайы резервтерді
толықтыруға арналған динамикалық резервтер енгізілетін болады.
Динамикалық резервтер нақты актив құнының шығынына қарсы, ал шартты
міндеттеме жағдайында – қаржы ұйымының өз міндеттемелерін ықтимал орындауы
бойынша шығынға қарсы құрылған резервтер деңгейінде күшті ауытқуларға
теңдестіруші ықпал ететін болады.
Қаржы ұйымдарының активтері мен міндеттемелерінің ұлғаюымен бір
мезгілде арнайы да және динамикалық та резервтер құрылуы тиіс.
Кредиттік дүрбелеңмен қоса жүретін экономикалық өрлеу кезеңінде кредит
бойынша маржа кредит берумен байланысты тәуекелдің бағалау деңгейінің
төмендеуі салдарынан төмендеу үрдісіне ие болатын фактіні есепке ала
отырып, банк қабылдайтын тәуекелдердің жинақталуы және барабар емес баға
белгілеу жүргізіледі[11].
Даму кезеңін бағалауға балама тәсіл ретінде бір жағынан, өтімділік пен
капиталдандыру, екінші жағынан кредит бойынша маржа арасындағы кері
байланыстың белгіленуі ықтимал. Бұл сондай-ақ банктер тартатын ресурстардың
оңтайлы құнын белгілеуге әсер ететін болады.
Баланстан тыс міндеттемелердің өсуін ынталандырмауға қатысты шаралар
қабылданатын болады. Бұл ретте бірінші кезеңде халықаралық ұйымдар ұсынған
капитал жеткіліктілігіне кеңейтілген тәсілді есепке ала отырып
капиталдандыруға қойылатын талаптар күшейтіледі.
Кейіннен, егер осы шаралар күткен нәтижелерге әкелмесе, осындай
операцияларға қатысты тікелей тыйым салуларды белгілеуге дейін, неғұрлым
қатаң әрі батыл шаралар енгізілуі мүмкін.
Оффшорлық аймақтарда тіркелген тұлғалармен өзара іс-әрекетке қатысты
қаржы ұйымдарын реттеудегі тәсілдерді күшейту болжанады.
Қаржы институттары өтімділігінің барабар деңгейін қалыптастыру
мақсатында өтімділіктің жеткіліктілігін бағалау үшін сандық көрсеткіштер,
бағдарлар және өлшемдер белгіленеді.
Банктер салымшылардың сенімдерін жоғалтқан жағдайда белгіленген мерзім
ішінде (демалыс күндер басталғанға дейін) міндеттемелерді орындауға
қабілетті және қаржы нарығында жалғасып отырған шиеленіскен кезеңдер ішінде
тұрақты күйінде қалуы тиіс.
Өтімділік деңгейінің артуы сондай-ақ өтімділігі аз активтер бағасының
құбылмалылығына күйзелістердің ықпалын төмендетуге мүмкіндік береді.
Қаржы ұйымдарына қатысты сондай-ақ қаржылық левередж коэффициенттері
белгіленетін болады, себебі оған тән проциклдық ағымдағы жаһандық қаржы
дағдарысының бастапқы себептерінің бірі болып табылды және айтарлықтай
теріс салдарларға алып келді. Бұл ретте левередждің проциклдық
коэффициенттері жеке негізде, сондай-ақ шоғырландырылған негізде де
белгіленетін болады.
Қорландыру және қайта қаржыландыру тәуекелдерін барынша азайту, сондай-
ақ өтімділікті, оның ішінде валюталық өтімділікті жоғалтудың басқарылатын
тәуекелдері бар міндеттемелердің құрылымын қалыптастыру мақсатында банктер
міндеттемелерінің құрылымын қайта теңестіруге қойылатын талаптар
белгіленеді.
Ұйымдардың және нарықтардың елеулі зияндарын алдын ала ескерту,
портфельдерінің тұрақтылығын бағалау мақсатында сақтандыру компанияларының
инвестициялық портфельдерін иммунизациялау әдістері енгізілетін болады.
Уақыт аралығы бөлігінде банктердің валюталық өтімділігіне қадағалау
күшейтіледі. Сонымен қатар, кредиттік тәуекелдің өтімділік тәуекеліне
ықпалы активтері және тұрақты кірістері жоқ заемшыларға берілген валюталық
кредиттерге қатысты провизияларды қалыптастыруға қойылатын неғұрлым қатаң
талаптарды белгілеумен шектелетін болады[12].
Банктердің өтімділігін жақсарту және қайта қаржыландыру тәуекелін
азайту бойынша шаралардың шеңберінде сыртқы қарыз алудың артық деңгейін
төмендету көзделеді, бұл банктердің сыртқы борыштың жиынтық міндеттемелерге
арақатынасын халықаралық практикада қабылданғаннан аспайтын мөлшерге
жеткізуді болжайды.
Өтімділікті қалыптастыру көздерін әртараптандыру мақсатында банктердің
берілген кредиттердің депозиттерге оңтайлы арақатынасын ұстап тұру бойынша
қосымша шаралар қабылданады.
Сондай-ақ контрциклдық қағидат бұдан әрі ең төменгі резервтік
талаптарды қолдануға қатысты да дамитын болады.
Контрциклдық қағидат қаржы ұйымдарының инвестициялық портфелінің
құрылымына және сапасына қолданылатын болады.
Қаржы құралдары құрылымының күрделілігі және оларды шығару мен сатып алуға
байланысты тәуекелдерді толық бағаламау да әлемдік қаржы жүйесінде жаһандық
жүйелік тәуекелдердің үдемелі өсуінің алғышарттары болды.
Осыған байланысты құны мен тәуекелін бағалау барынша күрделі
құрылымдық өнімдерді шығару мен сатып алуды реттеу қажет.
Реттеу барысында оригинатордың (жасаушының) тәуекелді міндетті түрде
толық немесе ішінара көтеру қағидаттары және тәуекелді қадағалау
мүмкіндіктері іске асырылады.
Шығаруға рұқсат етілген туынды қаржы құралдарының тізімі айқындалады,
сондай-ақ туынды қаржы құралдары туралы ақпаратты көпшілікке ұсынуға және
ашуға қойылатын талаптар белгіленеді.
Қаржы институттарының қызметін капиталдандыру мен қорландыру
мақсаттары үшін құрылымдық өнімдерді пайдалануға тікелей тыйым салу
белгіленеді.
Сыртқы нарықтарда тәуекелдерді хеджирлеу мәмілелерін тікелей шектейтін
тетіктер енгізілетін болады.
Ұйымдаспаған нарықтарда айналыста жүретін қаржы құралдарын шығаруға
және сатып алуға шектеуді белгілеу бойынша шаралар қосымша қабылданатын
болады.
Алыпсатарлық сипаттағы туынды құралдармен мәмілелерді барынша азайту
тетіктері әзірленетін болады[11].
Қаржы нарығын реттеудің мақсаттары:
- қаржы нарығының барлық қатысушыларының жұмыстары үшін тәртіпті ұстану
және оларға жағдай жасау;
- қатысушыларды әділетсіз және алаяқ жеке тұлғалардан немесе ұйымдардан
қорғау;
- сұраныс және ұсыныс негізінде қаржылық құралдарға еркін және ашық
баға белгілеу процесін қамтамасыз ету;
- кәсіпкерлік үшін ынтасы бар және тәуекелге тиісті сыйақы беретін
тиімді қаржы нарығын құру;
- қоғамдық мақсаттарға жету үшін нарыққа әсер ету;
- жаңа нарықтарды ұйымдастыру, олардың құрылымын, бастауларын қолдау.
Қаржы нарығын реттеудің қағидалары:
- эмитенттердің, инвесторлардың, кәсіби қатысушылардың қатынастарды
реттеудегі жолдарын бөлу;
- барлық ақпараттарды барынша максималды ашу;
- бәсекелестікті қамтамасыз ету;
- мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың арасында реттеу
қызметін оңтайлы бөлу;
- заңды және нормативті актілерді жасағанда өкілетті бөлу және жария
ету.
Қаржы қызметтерінің тұтынушылары үшін нақты заңнама да, әртүрлі
жариялымдар да, арнайы мәліметтер де бар: қаржы ұйымдарымен
ынтымақтастышарттарын қамтитын қысқаша жадынамалар және нарықтағы өзекті,
өмірдің ұсақ-түйегіне қажетті кеңестер; екінші деңгейлі банк- тердің
сыйақыларының мөлшерлемелері туралы, таратылған Валют-Транзит Банкі
айналасындағы жағдайлар, жарналық инвестициялық қорлардың қызметі,
үлескерлер үшін сақ- тандыру, тіпті қаржы пирамидалары жайында
түсіндірмелер бар.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ НАРЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
1. Қаржылық нарықты мемлекеттік реттеудің тәсілдері
Мемлекет тарапынан экономикалық үрдістерді реттеу кез келген қоғамдық
жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып
табылады.
Экономиканы реттеу әдетте екі нысанда - өзін-өзі реттеу және
мемлекеттік реттеу нысанында жүргізіледі.
Біріншісі қоғамдық өндірістің түрлі буындарында қаржы базасын
қалыптастырудың шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері жасап,
пайдаланатын әдістерімен сипатталады.
Екінші нысан қоғамдық өндірістің даму үрдісіне мемлекеттің сан алуан
экономикалық тетіктері, соның ішінде қаржылық тұтқалар арқылы араласуын
бейнелейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz