Қазақстан Республикасының аймақтарында шағын кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және аймақтық бизнес саясат
негіздері
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және маңызы
1.2 Аймақтық бизнес саясатын жүзеге асыру механизмдері
1.3 Аймақтық саясатты жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі
II Қазақстан Республикасының аймақтарында шағын кәсіпкерліктің
дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Қазақстан Республикасының аймақтарында шағын кәсіпкерліктің дамуын
талдау
2.2 Аймақтық бизнес саясатының орындалу барысын талдау
III Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің даму болашағы мен
мемлекет тарапынан қолдау шаралары
3.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау
32. Шағын кәсіпкерліктің даму кедергілері және оны шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Кез келген елдің экономикасының динамикалық өсуінің, дамуының
қозғаушы күші – кәсіпкерлік. Яғни, шағын және орта бизнес экономикалық
дамуда маңызды рөл атқарады. Мәселен, экономикасы дамыған шет елдерде
өнімнің 50 пайыздан астамын шағын және орта бизнес құрайды. Сондықтан да
олар дағдарыстан қиналмай өтеді.
Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауының
қорытынды бөлімінде мынадай сөздер айтылған: Халқымызда Ынтымақты елде
бақ тұрар деген дана сөз бар. Біз қазығы берік, мемлекеттігі бекем, төрт
құбыласы сай қазақ елінің айбынын асырып, атағын әлемге әйгіледік. Егер
біз бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығара отырып, халықпен бірге
жұмылдара еліміздің өркендеуіне атсалысар болсақ, әлемнің алып мемлекеттері
мен төңірегіміздегі елдер бізбен санасатын болады.
Сонымен қатар, Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: Жалпыға бірдей еңбек
қоғамына жиырма қадам бағдарламалық мақаласында мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың 20 басымдығы тұжырымдалды.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің жаңаруының
стратегиялық бағытын анықтайтын негізгі құжат болып танылды. Елбасы
Н.Ә.Назарбаев 2012 жылдың 14 жетоқсанындағы Қазақстан халқына Жодауында
Қазақстан – 2030 стратегиясының ережелеріне тұжырымдамалық баға бере
отырып, Қазақстанның 2050 жылға дейінгі дамуына перспективті көзқарасын
білдірді
Сондықтан да, жоғарыда айтылған мәселелер аясында қол тигізер үлкен
жетістіктер мен оң нәтижелерге үміт артайық.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің
дамуы, ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Шағын кәсіпкерлік
Қазақстанда қарқынды дамып келеді. Себебі тәуелсіздігіне 20 жыл толған
еліміздің дамуына шағын кәсіпкерлікті дамыту өте қолайлы. Шағын
кәсіпкерліктің дамуы бір қатар әлеуметтік проблемаларды шешуге негізделеді,
соның ішінде шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орындарын құру арқылы
жұмыссыздық деңгейін төмендету. Шағын кәсіпкерлі дамыту тиімділігі әлемдік
тәжірибеде дәлелденген, яғни шағын кәсіпкерлік инвестицияға деген ең
төменгі қажеттіліктермен ұлттық өнімнің едәуір бөлігін өндіреді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық дамудың кепілі.
Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің көтеріліп
жатуы да оның экономикадағы рөлінің маңыздылығын дәлелдейді.
Нарықтық экономика жағдайында шағын және орта бизнес – шаруашылық
қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағаланған болатын:
Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен,
ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика шағын және орта
бизнесті шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің
экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда елімізде әлеуметтік-
экономикалық даму барысындағы кәсіпкерліктің маңызы зор. Сондықтан да орта
және шағын кәсіпкерлікті мемлекет қолдауға бар мүмкіндігін жұмсауда.
Дегенменде мемлекет тарапынан шешілмей жатқан түйіткілдерде бар. Мәселен
Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау аясын, оның
даму барысындағы проблемаларды шешу жолдарына арналады. Шетел тәжірбиесін
зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиімді тәжірбиені іс-жүзінде орындау
және ондағы кемшіліктерді түзетіп, еліміздегі орта және шағын кәсіпкерлікке
ыңғайлы етіп қолданысқа енгізу. Сонымен қатар орта және шағын кәсіпкерлікті
әлеуметтік талдау, бұнда олардың даму тенденциясы, әлеуметтік жағдайға
ықпалы, қаржы және несиелендірудегі кемшіліктер.
Кәсіпкерлікті дамыту, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына енуге бет алған Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Өркениетті елдердің барлығы да өздерінің әлеуметтік-экономикалық
мәселелерін шешуде шағын кәсіпкерлік нысандарына арқа сүйейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың экономикада
жүргізіп отырған саясатының арқасында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы
бірқатар әлеуметтік-экономикалық табыстарға қол жеткізді. Минералды –
шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық экономика үшін болып жатқан
дағдарыстарға төтеп беруге және экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Алайда, қазіргі өсім сапасы
қанағаттанарлық дәрежеде емес. Сапалы өсімнің жүзеге асырылмауы жоғары
технологиялардың дұрыс пайдаланылмауынан болып отыр.
Сондықтан, Президент Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауында
Қазақстан экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, әсіресе шағын
және орта кәсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті.
Себебі, қазіргі экономиканың даму сипаты мемлекеттік тұрғыдан
реттелетін экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне негізделген. Шағын
кәсіпкерлік нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп
халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен қатар, нарықтағы
қажеттіліктің қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп толуына, жергілікті
шикізат ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын тигізеді. Шағын
кәсіпкерліктің экономикалық және әлеуметтік қызметтерін маңызды мемлекеттік
міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп
қарастыруға болады. Кәсіпкерлік қызметтің өсу қарқынын зерттеу және оны
болжау қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Шағын және орта кәсіпкерлік төңірегінде көптеген мәселелердің
көтерілуі оның экономикадағы маңыздылығын дәлелдейді. Статистика
агенттігінің мәліметтерінде республиканың біраз аймақтарында ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісі мен сауда саласындағы кәсіпкерліктің дамуы
байқалғанымен, өндіріс саласының даму қарқыны төмен екені көрініп отыр.
Сонымен қатар, сыртқы әлемдік ортадағы қаржылық дағдарыстың жүруі Қазақстан
экономикасы үшін даму тұрақтылығын сақтаудағы іс-шараларды іске асыруды
қажет етеді. Сондықтан, индустриалды-инновациялық саясаттың аясында
өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың дамуы аймақтарда өмір сүрудің
және әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды факторына айналуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: мәнін ашу және ұсыныстар жасау
Дипломдық жұмыстың міндеті мазмұнын ашу
- шағын және орта кәсіпкерліктің теориялық алғы шарттарын зерттеу;
- шағын және орта кәсіпкерлік секторын сараптамалау мен зерттеудің
құрал-жабдықтарын анықтау;
- аймақтың статистикалық деректерінің сараптамасын өткізу;
- шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын басқарудың әдістерін
оңтайландыру бойынша ұсыныстар жасау;
- шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыратын мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдардың іс-әрекеттерінің басым бағыттарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың объектіс
1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және оның
экономикада алатын орны
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға өту кезінде
шаруашылықтың әртүрлi формаларын ұйымдастыруда оның ең маңызды бөлiгi шағын
кәсiпкерлiк болып табылады. Ел экономикасын дамытуда, нарықты
қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестiктi
дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық
мәселесiн тежеуде және жаңа технологияларды енгiзуде шағын және орта бизнес
- манызды роль атқарады. Өйткенi ол қоғамның алға жылжуының бiрден-бiр
тетігі болып табылатыны сөзсiз. Шағын бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа
тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға байланысты икемдi, жаңадан жұмыс істеп
тұрған өндiрiс секторларында жұмыс iстеуге қабілеттi.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы
форумында, елде жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған
анықтамаларының болмауын, орташа және ірі кәсіпкерліктің алдына
дейін өңделген сандық және сапалық бағалау өлшемдерінің критерилерінің,
шағын кәсіпкерліктің соңына дейін ойластырылған ұғымдық аппаратының
жоқтығын атап өтті. және шағын кәсіпкерліктің мәнін анықтауда
алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін ашып айқындау, содан
кейін ғана шағын кәсіпкерліктің негізгі түсінігін нақтылау керек,
деді.
Кәсіпкерлік теориясы ғасырлар бойы дамыды, оған
классикалық экономикалық теорияға, неоклассикалық теорияға,
кейнсианстік, необерализмге және қазіргі заманғы экономикалық
ілімдерге негізделген әр түрлі бағыттар тән.
Ғылыми термин түсінігінде кәсіпкер экономика теориясына
тұңғыш рет VIII ғасырдағы атақты ағылшын экономисті, банкирі Ричард
Кантильон енгізді. Кәсіпкер - бағаның тұрақсыздығы мен сату
болашағын болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сатып алу мен сату
процесстеріне қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле
бермейтін адамдар. Ең басты ерекшелік – тәуекелділік - деген.
Кәсіпкерлік ұғымын зертеуге тұңғыш ден қойғандар саяси
экономиканың ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған
физиократия мектебінің өкілдері. Негізін салушы Ф. Кенэ (1694-1774).
Ол былай деген : Жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіруші кәсіпкер қоғамдық өнімді өткізуде басты роль атқарады.
ХХ ғасырдың басындағы капиталистік елдер экономикасының шапшаң
өсуі және ғасырдың отызыншы, жетпісінші жылдардағы әлемдік
дағдарыстар кәсіпкерлікке қатысты жаңа баптардың пайда болуына
әкелді. Мұнда әйгілі экономист Йозеф Шумпетерді атап өту керек.
Й. Шумпетер кәсіпкерлер деп әр түрлі комбинацияларда
экономикалық жаңашылдықпен айналысатын адамдарды атады. Оның пікірі
бойынша, кәсіпкерлік қызмет адамға мәңгілік бекітілмеген, ол оның
жеке қасиеттеріне байланысты.
А.Смит шағын кәсіпкерлік пен кәсiпкер туралы төмендегідей
жазған екен: ...ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке
пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған
мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі,
өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып
келеді.[1].
Осылайша ғасырлар бойы кәсіпкерліктің теориялық
негіздемелері дамып отырды. Сонымен мынадай қорытынды жасауға болады:
Кәсіпкерлік – бұл, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық
факторларын қозғалысқа келтіретін және толық экономикалық
жауапкершілікке негізделген, қауіптің және белгісіздіктің белгілі
үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ынталы,
инновациялық қызметіне негізделген өзін - өзі ұйымдастыру және өзін -
өзі жаңарту процесі.
Қазіргі таңда кәсіпкерлікті жандандыру процесі
экономикалық және инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың
жоқтығымен; нормативті - құқықтық базаның жетілдіруімен, коррупциямен,
тікелей шаруашылық – коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен;
капиталдық тапшылығымен; шаруашылық жүргізуші субъектілердің, моральды
және табиғи тозған материалдық базасымен байланысты қиын
жағдайларда өтуде.
Кәсіпкерлік қызметтің Қазақстан Республикасында заңдылық
негіздері 1990 жылдардан құрала бастады. Бұл бизнес түрінің дамуына
заңдар қабылданды, сонымен қатар заңдылық және басқа да нормативті
құқық актілері қабылданып, іске асуда. Сонымен қатар кәсіпкерліктің
дамуы дамуы туралы түрлі сұрақтар қамтылуда, ол: шаруашылық
серіктестерінің дамуы, акционерлік қоғам; тұлғалық кәсіпкерлік;
лицензиялау, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын азаматтар мен заңды тұлғалардың құқығын қорғау
және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
көптеген түрде дамуда. Қызметтің туындауына қарай - өндірістік,
коммерциялық, қаржылық, меншік сипатына қарай – жеке меншік,
біріккен; ұйымдастыру нысаны бойынша – тұлғалық, ұжымдық (серіктестік,
АҚ); шаруашылық субъектілері бойынша – ірі, орта және шағын болып
бөлінеді. Кәсіпкерлік түрлері 1 суретте берілген.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына
тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
апарат беру, рухани құндылық жасау т.б. бағытталған қызметтер жатады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның
мазмұнының мәнін айқындайтын тауар ақша қатынастары, тауар айырбастау
операциялары жатады.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі,
сондықтан оның сатып алу, сату айрықшылығы – ақшалар, валюта, құнды
қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.) яғни
бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі.
Мемлекеттік кәсіпкерлікті, әсіресе шағын кәсіпкерлікті
мемлекет тарапынан қолдау түрі кең ауқымды жүріп жатыр.
Нарықтың әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген
елдердегі шағын кәсіпкерліктің әлемдік нарықта өркендеуі,
экрномиканың осы сферасының шаруашылық жүргізуші субъектілерін
мақсатты түрде мемлекеттік қолдау ұлттық экономикадағы ролі мен
орнын анықтауда қызығушылық туғызады.
Шағын кәсіпкерліктің нарық жағдайында алатын орны зор.
Мысалы Мәскеу мемлекеттік Университетінің еңбегі сіңген профессоры
В.А. Рубе шағын кәсіпкерлік кәсіпорын иесінің еңбекке және
кәсіпорынды басқаруға қатынасымен, оның персоналмен қарым – қатынасқа
түсу дәрежесімен анықталады деген. Және оның пікірі бойынша, шағын
кәсіпкер бір тұлғада меншік иесі және басқарушы, сонымен бірге
өндіріс процессінің тікелей қатысушы, әрі басқа жұмыскерлермен
әрқашан байланыста болады. Бұл пікір мен келісуге болады.
Халықаралық банктің мәліметтері бойынша кәсіпорындарды
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызу көрсеткіштерінің саны 50–
ден асады. Соның ішінде көп қолданылатыны – жұмыс істейтіндердің
орташа саны, жылдық айналым, активтер шамасы. Бірақ барлық дамыған
елдерде негізгі көрсеткіш ретінде жұмыс істейтіндер саны алынады.
Құрамына экономикасы жоғары дамыған елдер кіретін
халықаралық экономикалық байланыс және даму ұйымы (ОЭСР) саны 19 –
ға дейін – өте шағын, 99 – ға дейін – шағын ретінде, 100 ден 499
адамға дейін – орташа және 500 – ден аса – ірі деп
кәсіпорындарды анықтайды.
Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы Заңына сәйкес Заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар
және қызметкерлернің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын
активтердің жалпы саны алпыс мың еселенген есептік көрсеткіштен
аспайтын, кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Яғни шағын
кәсіпкерлік субъектілері 2 критерий бойынша анықталады: жұмыскерлердің
орташа саны және активтердің жалпы құны.
Заңды тұлға құрмайтын жеке кәсіпкерлер, сондай- ақ мынадай
ұйымдық- құқықтық нысандардағы заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік
субъектілері болуы мүмкін:
- толық серіктестік;
- коммандиттік серіктестік;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;
- қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
- өндірістік кооператив.
Шағын кәсіпорындар 2 типке бөлінеді: өсу үшін шектелген
мүмкіндіктері бар қарапайым кәсіпорындар- иесіне қолайлы өмір
деңгейін қамтамасыз етуге қабілетті. Оларға:
1. кеңес берушілер, гүл дүкендері, пиццериялар жатады.
2. жаңа тез өсетін кәсіпорындар. Олардың мақсаты- шағын
кәсіпкерлік аясынан тезірек шығу. Олар: құрылыс, медициналық
қызмет, экологиямен, клиенттерге жеке қызмет көрсетумен
байланысты фирмалар.
1 сурет- Кәсіпкерліктің түрлері.
Нарықтық жағдайда шағын кәсіпкерліктің орны зор.Қазіргі
кезде ірі компаниялардан шағын кәсіпкерлік жетекшілігіне ауысу
тенденциясы қарастырылуда. Негізінен 3 тенденция байқалуда:
1. Компъютерлер мен электронды техникалық енгізілуі шағын
кәсіпорындарға ірі кәсіпорын секілді жұмыс жасауға мүмкіндік
берді;
2. Қызметкерлердің көбі ірі фирмаларды тастап, өз кәсіптерін,
қызметтерін ашуда;
3. Шағын кәсіпкерлікте әйелдердің үлкен ағымы.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпкерлік әр елдің,
соның ішінде дамыған елдердің экономикасында да елеулі роль
атқарады. Себебі оған тән артықшылықтар бар:
- шаруашылықтың жергілікті жағдайларына тез бейімделу;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің істі жүргізу тәуелсіздігі;
- шешімдер қабылдауда және оларды шешудегі иілімділік пен
оперативтілік;
- қызметін іске асыруда шығындардың жоғары болмауы, әсіресе
басқаруға жіберілген шығындар;
- өзінің идеяларын іске асырудағы, қабілеттілігін көрсетудегі
жеке адам үшін үлкен мүмкіндіктің бар болуы;
- алғашқы капиталға төмен қажеттілік және жергілікті нарық
талаптарына сай өнімне және өндіріс процесінге тез өзгеріс
енгізу қабілеттілігі;
- меншік капиталының жоғары айналымдылығы.
Сонымен, Халықаралық еңбек бюросының баяндамасында былай
деп берілген: шағын кәсіпорвндар ірі кәсіпорындарға қарағанда
әлдеқайда көбірек бәсекелестік артықшылықтарды иеленеді, 1 жұмыскерге
есептегенде аз капитал салымдарын қажет етеді, жергілікті материалды
және еңбек ресурстарын кең қолданады.
Шағын кәсіпорындар иелері қор жинауға және инвестицияға
бейім болып келеді, оларға табыстарға жетуде үнемі жеке ынталандыру,
басқаша айтқанда, жеке мотивация жоғары деңгейде болады. Шағын
кәсіпкерлік субъектілері жергілікті нарықтағы сұраныс деңгейін жақсы
біледі, тұтынушылардың белгілі тобының тапсырыстары бойынша тауарлар
өндіру жиі кездеседі, жалдамалы қызметкерлердің санының жоғары
болуына мүмкіндік береді. Ең бастысы, шағын кәсіпкерліктің қызметіне
инновациялық бағыт тән. Антибиотиктер, инсуллин, пестицидтер, тік
ұшақтар, кондиционерлер, оттегі конвенторлары, целлофан,
микрокомпъютерлер тәрізді маңызды жаңалықтарды бірінші болып шағын
фирмалар дайындады және игерді.
Шағын кәсіпкерліктің маңыздылығын Елбасымыз Н. А. Назарбаев
өзінің Қазақстан халқына арналған соңғы Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында жолдауында да атап
өтті. Онда былай деген: Мемлекеттік кәсіпорындар мен
мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен
монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта
бизнеске беру жөніндегі жұмысты тындыратын сәт туды. Сол арқылы
біз бизнеске тың тыныс ашамыз
Яғни шағын кәсіпкерлік – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы,
инновациялық қызметіне негізделген қаржы қорларының шектелген
жағдайларында жұмыс істейтін қауіппен және тәуеклділікпен жанасатын,
табыс алу мақсатында өндіріс факторларын қозғалысқа келтіретін және
меншік иесінің өндіріс пен басқару процесіне және қатысуын талап
ететін, өзін - өзі ұйымдастыру және өзін - өзі жаңарту процесі.
Шағын кәсіпкерліктің рөлі туралы айтатын болсақ, шет ел
тәжірибесіне сүйене отырып, шағын кәсіпкерлік дамуы келесі
мәселелерді сәтті шешудің маңызды факторы болып табылады:
- тұрғындардың тауарға (жұмысқа, қызметке) деген
қажеттілігін
жақсы қамтамасыз етілуіне әсерін тигізетін бәсекелестік
өркениетті нарықтық қатынастар құру;
- ассортиментті кеңейту мен тауарлар, жұмыстар, қызметтер
сапасын көтеру. Тұтынушылар талаптарын қанағаттандыруға
талпына отырып, шағын кәсіпкерлік тауарлар сапасының және
қызмет көрсету мәдениетінің көтерілуіне септігін тигізеді;
- тауарлар өндіру мен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға
жақындауы;
- экономиканың құрылымдық қайта құрылуына себеп болу, шағын
кәсіпкерлік экономикаға иілімділік, мобильдік, моневрлік сипат
береді;
- өндірісті дамытуға тұрғындардың өз қаржысын тарту, шағын
кәсіпорындарда сыбайластар ірі компанияларға қарағанда іске
үлкен қызығушылықпен салады;
- қосымша жұмыс орындарын құру, жұмыссыздық деңгейін қысқарту;
- ірі өндіріс белгілі шектеулер қоятын тұрғындардың бөлек
топтарын, атап айтқанда зейнеткерлерді, мүгедектер, оқып
жүргендер, үйде отырған әйелдерді еңбекке жұмылдыру;
- ғылыми – техникалық прогресті жетілдіру;
- жергілікті шикізат көздері мен ірі өндіріс қалдықтарын игеру
және пайдалану;
- ірі кәсіпорындар қызметіне жабдықтаушы ұйымдар, остнаскалар
шығару мен қосымша және қызмет көрсететін өндірістер құруға
көмектесу;
- мемлекетті рентабельділігі төмен және шығынды кәсіпорындардан
олрды жалға алу мен сатып алу есебімен бастау.
Шағын кәсіпкерліктің осы және тағы басқа экономикалық,
әлеуметтік функциялары оның дамуын мемлекеттің маңызды мәселелері
қатарына қояды.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігі
кәсіпкерліктің қалыптасу мен дамуы, әсіресе, шағын және орта бизнестің
жоғары мәнге ие болатындығын айқын көрсете алды. Сондықтан еліміздің
заңнамаларына сәйкес кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру нысандарын айқындау
өте маңызды. Кәсіпкерліктің кез-келген нысанының дамуы елдегі ішкі
экономикалық жағдайға және көзделген мақсатты жүзеге асыру үшін өз
құқықтарын пайдалана білетін нақты кәсіпкердің қабілеттілігіне де
байланысты болады. Әрине , бұл факторлар көбінесе шағын бизнестің дамуына
әсер етеді. Шағын бизнес кәсіпкерлік қызметке қатысушылардың өздерінің
арасында және мемлекетпен өзара экономикалық қарым-қатынасын заңды негізде
ұйымдастыруды қажет етеді.
Үстіміздегі жылдың (2006жыл) 31-қаңтарында Қазақстан Республикасының
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңының қабылдануына байланысты Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заң өз күшін жойды. Алайда, шағын
кәсіпкерліктің негізгі критерийлері мен субъектілері жөніндегі келесі
мәліметтер өзгеріссіз қалды.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері :
1. Заңды тұлға құрмаған, қызметкерлерінің жылдық орташа саны
елу адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын, қызметкерлерінің жылдық орташа саны
елу адамнан, активтерінің орташа жылдық құны алпыс мың
еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар
шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады .
2. Шағын кәсіпкерлік субъектілері Қазақстан Республикасының
қолданылып жүрген заңдарына сәйкес кәсіпкерлік қызметтің кез
келген түрін жүзеге асырады.
3. Заңды тұлға құрмайтын дара кәсіпкерлік, сондай-ақ мынадай
ұйымдық-құықтық нысандардағы заңды тұлғалар:
- өндірістік кооператив
- шаруашылық серіктестіктер шағын кәсіпкерлік субъектілері
болуы мүмкін.
4. Шағын кәсіпкерлік субьектілері қызметкерлерінің орташа жылдық
саны барлық қызметкерлерді, оның ішінде келісім шарт және
мердігерлік шарттар бойынша, жұмысты қоса атқару бойынша жұмыс
істейтіндерін, осы субъект филиалдарының, өкілдіктерінің және
басқа оқшауланған бөлімшелерінің қызметкерлерін ескере отырып
анықталады.
5. Қызметтің бірнеше түрін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік
субьектілері ондайларға жылдық айналым көлемінде үлесі ең көп
қызмет түрінің өлшемдері бойынша жатқызылады.
6. Егер бір немесе бірнеше заңды тұлға шағын кәсіпкерлік
субъектісінің өлшеміне сай келетін шаруашылық серіктестігін
құрған жағдайда құрылатын субъектінің жарғылық қорындағы
олардың үлесі 25%- дан аспауға тиіс.
7. Қызметін ойын бизнесі мен шоу бизнес саласында жүзеге асыратын
коммерциялық ұйымдар шағын кәсіпкерлік субьектілері болып
танылуға тиіс емес.
8. Шағын кәсіпкерлік субьектілері жоғарыда белгіленген
ережелерден асып кеткен жағдайда бұл заңды тұлға Қазақстан
Республикасының қолданылып жүрген заңдарында көзделген
жеңілдіктерден айырылады.
2. Аймақтық бизнес саясатты жүзеге асыру механизмдері
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары
толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайларының біркелкі болмауы мемелект тарапынан жүргізілетін
аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемелекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизімдері
анықталады.
Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей
араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тимді
қызымет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Сондықтан да аймақтар
дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай
аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналды.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады.
➢ шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
➢ индустриялық дамыған;
➢ агроөнеркәсіптік;
➢ дағдарыстық.
Бірінші топ – Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда,
Жамбыл облыстарының бір бөлігі. Стратегиялық сипаттағы (негізінен көмір
сутекті) минералды ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-
өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ
ауылдық аумақтарының экономикалық - әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық
жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға
Қазақстанның экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі
беріледі.
Осы аймақ топтары үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет деп
атап көрсетуге болады:
➢ минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
➢ отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
➢ ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа - Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Қостанай,
Солтүстік Қазақстан облыстары. Бұл аймақтар ауыр индустрия салаларына нақты
маманданған, жоғары техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру
үшн қолайлы экономикалық жағдайлары және жоғары ғылми-өндістік әлеуеті бар,
негізінен қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар
жатады. Топтардың басымдылық санатында – ғылымды қажетсінетін жаңа
өнімдерді, электр құралдарын, ақпараттықты, автокөлік құрылысын (Павлодар
және Қарағанды облысы); жаңа композиті, тазалығы жоғары, жоғары өткізгіш
материалдарды (Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары); лазерлік технологияны
дамыту, автоматты басқару жүйесі мен приборларды (Солтүстік Қазақстан
облысы) шығаруды ұйымдастыру
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
➢ шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
➢ жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника
құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын
дамыту;
➢ нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан, Алматы облыстар, ауыл шаруашылығына маманданған
агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың
жұмысбастылығын қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында
ауыл шаруашылығы мен оған сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта
бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
➢ ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге асыру;
➢ ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану,
➢ тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан
облыстарының аудандық ауылдары, бұл аймақтар қысылшаң (экстремльный) табиғи-
климаттық, әлеуметтік - экономикалық және техника - технологиялық
жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар,
сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл
аймақтарда жинақталған мәселелерден арылу үшін мемелекеттік реттеудің
нақты шаралары қажет. Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін
шешілуі тиіс мәселелер келесідей:
➢ экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
➢ осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
➢ қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
➢ шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Мемлекеттік қолдауды талап ететін, дағдарысты қалалардың тізімінде,
1997 жылдан тоқыраулы қалаларға – Жаңатас, Приозерск, Алға, Кентау, Текелі
қалаларын енгізген. 50 мыңға дейін тұрғындары бар шағын қалаларда (елде
олардың саны 60) көші-қон икемділігі жоғары, еңбек рыногының инфроқұрылымы
дамымаған. Тоқыраулы қалаларда қалыпты өндірісті қамтамасыз ету әлі де
мүмкін емес, ауру адамдардың өлім-жітімінің саны жоғары,
жұмыссыздықтыңдеңгейі ортадан асады, ал азық –түлік өнімдерін негізгі
тұтынудың ең аз деңгейіне есептелген өмір сүру минимумының көлемі өте төмен
Аймақтағы дағдарыстың нақты белгілері мынадай:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың етек алуы
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету
саласындағы мәселелердің күшеюі және т.б.
Аймақтар дамуның немесе дамымауының, негізгі себептері мен
міндеттері.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен - өзі жеке дами алмайды, өйткені
басқа аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де
ескерілуі керек. Сондықтан, мемлекет әрбір аймақ үшін бағдарлама дайындап,
сол бойынша әрбір аймақ өзінің даму бағытын жүзеге асырады. Мемлекет
аймақтық саясатты қалыптастыру үшін еліміздің территориясы бойынша
себептерді көрсету қажет. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
• еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
• аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал
етеді;
• инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың
нысандары, саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б. ;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
• әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру.
2. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемелекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта
құру тек ірі, жалпы мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурыстардың
жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды - даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай
жағдайлар халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Аймақтық саясат деп мемлекеттік басқару органдарының қызметінің маңызды
бағытталуын түсіну керек. Аймақтық саясат бұл - аймақтың, жалпы елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуында көзделген мақсаттарға жету үшін
мемлекеттік басқару органдарының қоғамның территориялық құрылымдарына
принциптер, басым бағыттар, әдістер және іс-шаралар арқылы әсер етуі.
Концепция – бұл ұзақ мерзімді кезеңге арналған аймақ экономикасының тиімді
бағытталуын және оның әлеуметтік – экономикалық негіздемесін білдіретін
құжат болып табылады. Ол әлеуметтік – экономикалық өзгеріссіз табиғи және
өндірістік базаның тұрақты жағдайдағы кезеңін қамтиды.Экономикалық саясат
(негізгі бағыттар) – концепцияда жасалған бағыттарды нақтылайтын ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді іс – шаралар жүйесін, негізгі ресурстар мен
оларды тиімді қолдану есебін және әлеуметтік нәтижелерді қамтиды.
Әлеуметтік – экономикалық саясаттың негізгі бөлігі болып табылатын
экономикалық саясат 10-15 жылға дайындалады.Аймақ экономикасы дамуының
факторлы болжамы - өз және басқа да тартылған ресурстарды тиімді қолдану
шарттарын, мүмкіншіліктерін, көлемін, ресурсты тарту көздерін, тауарлы
нарықты дамытуды және дайындалатын экономикалық саясатты жүзеге асыру
нәтижесінде халық шаруашылығының тиімділігін жоғарылату мүмкіншіліктерін
қамтиды.
Мемлекеттің аймақты басқару мәні, ресми құжатарда көрсетілген. Оның
ішінде, бюджеттік, салықтық саясат пен олардың мамандануын қалыптастыру
жайғасымындағы аймақтың тұрпаттануын құрайтын негізде 1996 жылғы 9
қыркүйектегі Үкімет Қаулысымен ҚР-ның аймақтық саясатының
тұжырымдамасында мақұлдаған.
Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы оны үш кезеңде қарастыруды көздейді.
І кезең – 1998-2000 жж.
1. Аймақтар біршама тәуелсіздігін қамтамасыз етуге тиісті, саяси,
экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаттағы шаралар кешенін әзірлеу.
2. Экономикалық тоқыраулық жағдайын және артта қалған өңірлердің
әлеуметтік аясын дамытуды жеңуге бағытталған, мемлекеттің макроэкономикалық
саясатының жалпы стратегиялық жағдайына сәйкес аумақтық басымдылықты
негіздеу.
3. Елдің барлық аумағындағы экономиканы мемлекеттік ынталандырумен
кейбір өңірлерді іріктемелі мемлекеттік қолдаудың ұштастырылуы.
ІІ кезең – 2001-2010 жж.
Шешілетін міндеттердің әрі қарай тереңдетілуі:
1. Еңбек және капиталдың, институционалдық және рыноктық
инфроқұрылымның өңірлік және жалпы мемлекеттік дамуы мен нығаюы.
2. Шағын және орта қалалардағы шаруашылықты қолдау және қайта
құрылымдау, олардың экономикасын дағдарыстан шығару проблемаларын және
әлеуметтік – экономикалық дамуын бірінші дәрежеде шешу.
3. Артта қалған ауылдар мен селолардың өркендеуі үшін материалдық
негіздерін құру.
ІІІ кезең – 2011-2030 жж.
1. Экономиканың өңірлік кеңістікті құрылымын қалыптастыру. Оның
аумақтық ұжымдарын жетілдіру, аймақтық шаруашылықтың салааралық және ішкі
салалық үйлесімсіздігін бірте-бірте жұмсарту, өңіраралық инфроқұрылымдар
құру.
2. Өндірістік кешеннің ресурстық – шикізаттық теңдестігін қамтамасыз
ету, экологиялық және экономикалық теңдестікті сақтау, әлеуметтік
–экономикалық және аумақтың табиғи ресурстарын одан гөрі тиімдірек
пайдалану.
3. Аймақтар бойынша өмір сүру деңгейі мен сапасының ақталмаған
айырмашылықтарын теңестіру, экономиканың тоқырау жағдайын жеңу және әлсіз
дамыған аймақтардағы әлеуметтік аяны игеру.
Осындай жағдайларда дағдарыстан шығудың аймақтық шаралары республиканың
стратегиялық және жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеретін, оң жақтарын
айқындайтын, облыстар мен аудандардың әлеуметтік – экономикалық өмірінің
деңгейін бірте-бірте теңестіруге алып келетіндей болуы тиіс.
Макроэкономикалық денгейдегі аймақтың экономикалық саясаты мемлекетпен
оның басқару органдары, заң және үкіметтің атқарушы органдары арқылы іске
асырылады. Аталған жоғарғы денгейде жалпы ұлттық экономика мен әрбір
аймақтың дамуы туралы шешім жалпы ұлттық ;; мүдделерді есепке ала отырып
қабылданады. Сонымен бірге ұлттық эконмиқаны біртұтас ретінде ғана
қарастырып қоймай, әртүрлі белгілері бойынша бір-бірінен өзара
ерекшеленетін, бірігіп қызмет атқаратын жүйе рнтінде қарастырған дүрыс. Бүл
жүйеде, нақты бір аймаққа территория бойынша бекітіліп берілгеніне
қарамастан, олар бүкіл елдің өндірістік-экономикалық мүмкіндіктерін, оның
әлемдік экономикалық кеңістіктегі орнын, ұлттықжәне экономикалық
қауіпсіздік пен ұлттық экономиканың тұрақтылығын анықтайды. Бүл әскери-
өнеркәсіп кешені, бәсекелестік қабілетті, ғылыми ауқымды және жоғарғы
технологиялы салалар және маңызды мәдени және әлеуметтік объектілер.
Аталған объектілердің дамуын реттеу жоғарғы денгейдегі мемлекеттік аймақтық
экономикалық саясаттың негізгі қызметі болып табылады.
Аймақтық саясатты қалыптастырудың негізі мыналар:
1. мемлекеттің аймақтық саясаттын қалыптастыруда түрлі аудандар
халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделері
2. елдің өндіргіш күштерді дамыту мен тиімдірек орналастырудың объективті
қажеттілігі.
3. мемлекеттің аймақтық - экономикалық саясатын қалыптастырудың анықтаушы
факторы ретінде республикадағы ауыл шаруашылығы дамытушы аудандар мен
ауылдар.
Аймақтық экономиканы реттеудің жалпы мемлекеттік тәсілі, республиканың
тұтастай аумағында әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету мүдделерінен де
туындайды. Ол өз кезегінде, әр түрлі себептерден әлеуметтік тұрғыда артта
қалған аймақтар халқының өмір сүру деңгейін көтеру жөніндегі арнайы
бағдарламаларды жасап дайындауды немесе ірі үкімет шешімдерін негіздеуді
талап етеді. Мұндай бағдарламалар Қазақстанның ауылдық аудандары бойынша
кезінде жасалып дайындалған болатын, бірақ олардың орындалуына
кейбіреулеріне көңіл толмайды. Жоғарыдағыны жүзеге асыру үшін үш әдіс
қолданыладьг.
1. жергілікті бюджетке аударылатын төлемдер мөлшерін арттыру
мақсатында республикалық бюджет алымдарының мөлшерін азайту;
1. әр түрлі аймақтардың дамуына арналған ашық жәрдем ақылар;
2. үкімет деңгейінде аймақтық мәселелерді шешу кезінде әр түрлі
аумақтық-шаруашылық жүйелерге арналған мемлекеттік қолдауды
ұйымдастыру.
Жоғарғы макроэкономикалық денгейдегі мемлекеттің реттеуші күші төмендегі
үш бағытта шоғырланады :
- ұйымдастыру-басқару,
- заңды-құқықтық,
- қаржы-экономикалық.
Ұйымдастыру - басқару бағытында негізінен аймақтық экономикалық
саясатты әзірлеу мен іске асыру жауапкершілігі жүктелетін аймақтың дамуын
реттейтін негізгі органдар мен институттар қалыптастырылады, алға қойған
мақсаттарды шешудегі ұйымдық құрылымдардың өкілеттіктері мен ролі
анықталады.
Аймақтардың дамуын заң-құқықтық реттеу Конституцияға сәйкес орталық
пен аймақтық мемлекеттік үкімет органдарының арасындағы өкілеттіктерді
шектеуді анықтайтын көптеген арнайы заңдармен реттелінеді.
Жалпы аймақтық дамуды реттеудің құқықтық негіздері балансталынған
ұлттық дамуға қол жеткізуді қамтамасыз етуі, ұлттық тұтастықты нығайтуға
септігін тигізуі керек және азаматтарға олардың өмір сүру ортасына тәуелсіз
бірдей мүмкіндіктер беруі қажет.
Аймақтық дамуды қаржы-эконмикалық реттеу әлемдік тәжірибеде
тексерілген және кең тараған реттеу формалары мен әдістерін пайдалануды
қарастырады. Бұл: жоспарлау, және болжамдау, қаржы - несие және бюджеттік-
салық жүйесі. Аймақтық дамуды реттеу құралдарын олардың әмбебаптығы мен
әсер ету көлеміне қарай екіге бөледі:
1. белгілі бір территориядағы көптеген экономикалық субъектілердің
қызметіне әсер ететін, жалпы экономикалық реттеуіштер мен макро құралдар;
адрестік реттеуіштер мен микроқұралдар
Аймақтық экономикалық саясаттың микроқұралдары аймақтық экономика
субъектілер қызметіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер етудің екі
басты бағыттарын бөліп көрсетуге болады: еңбекке және капиталға.
Аймақтағы толық және тиімді жүмыспен қамтамасыз етуге қол жеткізу
мақсатында мемлекеттік қаржыларға кадрларды қайта дайындау үйымдастырылады,
жүмыс орындарын қүру үшін субсидия және мақсатты несиелер бөлінеді.
Капиталға әсер етудің негізгі микроэкономикалық құралы болып әртүрлі
инвестициялық гранттар табылады. Олар аймақтың экономикалық өсуіне септігін
тигізетін нақты объектілерді инвестициялау үшін бөлінеді.
Қазіргі кезде ҚР аймақтары әртүрлі белгілері белгілері бойынша
топтастырылады. 2001 жылы қабылданған ҚР 2002-2006 жылдардағы аймақтарының
даму Концепциясына бойынша Қазақстан аймақтары жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ)
және бір адамға шаққандағы өнім көлемі көрсеткіштері бойынша 6 топқа
бөлінді.
Бірінші топқа ЖАӨ және бір адамға шаққандағы өнім көлемі көрсеткіштері
ең жоғары аймақтар кіреді. Бұл дамыған қаржы секторы, жоғарғы ғылыми-
техникалық көрсеткіштері бар Астана және Алматы қалалары.
Екінші топты көмірсутегі минералды ресурстарына бай облыстар құрайды :
Маңғыстау және Атырау облыстары. Аталған облыстар елдің өнеркәсіп өнімінің
13 береді, халықтың саны жалпы халықтың 5,2 % қүрайды.
Үшінші топ табиғи минералды-шикізат ресурстарына бай және жергілікті
щикізатты пайдаланатын өнеркәсіптік облыстар. Бұл Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Павлодар облыстары. Аталған облыстар ЖАӨ 26,6 % береді.
Төртінші топқа табиғи ресурсқа бай және біраз ауылшаруашылығында
пайдаланатын жерлері бар облыстар жатады. Бұл Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл және
ОҚ облыстары. Бірінші 2 облыста орташа табыс республикалық денгей көлемінде
болса, қалған екеуінде ол көрсеткіштен төмен. Олар ЖАӨ 17,2 %, оның ішінде
АШ өнімінің 35,2 % береді.
Бесінші топтағы облыстарға Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан
облыстары жатады. Бұл облыстарда машина құрылысы, оның ішінде қорғаныс
бағытындағы машина жасау дамыған және АШ мақсатындаға шамалы жері бар.
Республикалық ЖАӨ үлесі-8,3 %, АШ өніміндегі үлесі 16,6 және өнеркәсіптік
өндірісте 4,4 % қүрайды.
Алтыншы топтағы облыстар негізінен аграрлық облыстар-Ақмола, Алматы,
Қызылорда, Халықтың табысы ең төменгң денгейде. Республикалық ЖАҚ үлесі
-10,8 %, АШ өніміндегі үлесі-27,8 %. Аймақтарды нақты белгілері бойынша
топтастыру аймақтың дамуының мүмкін болатын бағыттарын анықтауға және
олардың денгейлерін көтеру бойынша іс-шараларды әзірлеуге мүмкіндік береді.
Қ.Р-да аймақтық саясатты жүргізуде қолданылатын механизмдері:
- қаржылық механизмдері
- әлеуметтік-экономикалық механизмдерді
Нарықтық экономикада қаржылар бүкіл аймақтық шаруашылықтың қызмет
етуін ретке келтіретін негізгі шарт болып табылады. Сондықтан аймақтың
қаржылық ресурстарын тиімді басқару мәселесін шешу пәрменді аймақтық
саясаттың жүзеге асырылуын көздейді. Аймақтың қаржылық ресурстары
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың қаржыларынан, бюджеттік және
несиелік ресурстардан құралады.
Аймақтың экономикалық әлеуетінің жағдайымен деңгейі қаржылық ресурстарды
қалыптастыру мен басқарудың қажетті алғышарты болып табылады. Аймақтың
экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатын кәсіпкерліктің дамуың,
қаржылық ресурстарының маңызды бөлігі ретіндегі жергілікті бюджеттердің
қалыптасу барысын қарастырамыз.
Кез келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаларды жүргізу
экономикаға, әлеуметтік салаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор
қаржы ресурстарын салуды талап ететіні белгілі. Осы мақсатта, әсіресе,
аймақтардың дамуында жергілікті бюджеттердің атқарар рөлі аса маңызды.
Аймақтарда қалыптасатын қаржылық қатынастар негізінен жергілікті
бюджеттердің қалыптасуы мен орындалуы арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті
бюджеттер елдің бюджет жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Жеке аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу көлемі мен құрылымына
елдегі экономикалық жағдай; қаржы-бюджет саясаты , өндіріс дамуыньщ
аймақтық деңгейі, оның құрылымы , инфляция қарқыны, бағаның өсуі және т.б.
сан алуан факторлар әсер етеді.
Жергілікті бюджеттердің құрылуының қазіргі механизмі Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, арнайы бюджеттік және салықтық
заңнамалардың нормативтік актілерімен, бюджет аясындағы мемлекеттік билік
пен жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы өкілеттіліктер мен
жауапкершіліктерді бөлуді анықтайтын басқа да заңдармен қамтамасыз етіледі.
Жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығыстарын қалыптастыру қағидалары
жалпы бюджет жүйесін құру қағидаларына негізделген.
Қазақстан Республикасының аймақтық бірегей бюджеті жергілікті бюджет
бола отырып, елдің бюджет жүйесінің дербес буыны болып табылады Әр жыл
сайын заңды түрде Қазақстанның республикалық бюджеті бекітіледі. Осы бюджет
арқылы республика аумақтарында бюджеттік үрдіс және бюджеттік реттеу жүзеге
асырылады. Жергілікті бюджеттер республикалық бюджет бекітілгеннен кейін,
субвенциялар мен бюджеттік алып алулардың шамасы белгілі болғаннан соң
барып бекітіледі.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік
бағдарламалар жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін
табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды
аймақтарда жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге
кетіп қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып
келді.Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми
- техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы
дамыған біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар
өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан , экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және аймақтық бизнес саясат
негіздері
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және маңызы
1.2 Аймақтық бизнес саясатын жүзеге асыру механизмдері
1.3 Аймақтық саясатты жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі
II Қазақстан Республикасының аймақтарында шағын кәсіпкерліктің
дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Қазақстан Республикасының аймақтарында шағын кәсіпкерліктің дамуын
талдау
2.2 Аймақтық бизнес саясатының орындалу барысын талдау
III Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің даму болашағы мен
мемлекет тарапынан қолдау шаралары
3.1 Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау
32. Шағын кәсіпкерліктің даму кедергілері және оны шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Кез келген елдің экономикасының динамикалық өсуінің, дамуының
қозғаушы күші – кәсіпкерлік. Яғни, шағын және орта бизнес экономикалық
дамуда маңызды рөл атқарады. Мәселен, экономикасы дамыған шет елдерде
өнімнің 50 пайыздан астамын шағын және орта бизнес құрайды. Сондықтан да
олар дағдарыстан қиналмай өтеді.
Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауының
қорытынды бөлімінде мынадай сөздер айтылған: Халқымызда Ынтымақты елде
бақ тұрар деген дана сөз бар. Біз қазығы берік, мемлекеттігі бекем, төрт
құбыласы сай қазақ елінің айбынын асырып, атағын әлемге әйгіледік. Егер
біз бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығара отырып, халықпен бірге
жұмылдара еліміздің өркендеуіне атсалысар болсақ, әлемнің алып мемлекеттері
мен төңірегіміздегі елдер бізбен санасатын болады.
Сонымен қатар, Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: Жалпыға бірдей еңбек
қоғамына жиырма қадам бағдарламалық мақаласында мемлекеттік әлеуметтік
саясаттың 20 басымдығы тұжырымдалды.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің жаңаруының
стратегиялық бағытын анықтайтын негізгі құжат болып танылды. Елбасы
Н.Ә.Назарбаев 2012 жылдың 14 жетоқсанындағы Қазақстан халқына Жодауында
Қазақстан – 2030 стратегиясының ережелеріне тұжырымдамалық баға бере
отырып, Қазақстанның 2050 жылға дейінгі дамуына перспективті көзқарасын
білдірді
Сондықтан да, жоғарыда айтылған мәселелер аясында қол тигізер үлкен
жетістіктер мен оң нәтижелерге үміт артайық.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің
дамуы, ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Шағын кәсіпкерлік
Қазақстанда қарқынды дамып келеді. Себебі тәуелсіздігіне 20 жыл толған
еліміздің дамуына шағын кәсіпкерлікті дамыту өте қолайлы. Шағын
кәсіпкерліктің дамуы бір қатар әлеуметтік проблемаларды шешуге негізделеді,
соның ішінде шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орындарын құру арқылы
жұмыссыздық деңгейін төмендету. Шағын кәсіпкерлі дамыту тиімділігі әлемдік
тәжірибеде дәлелденген, яғни шағын кәсіпкерлік инвестицияға деген ең
төменгі қажеттіліктермен ұлттық өнімнің едәуір бөлігін өндіреді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық дамудың кепілі.
Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің көтеріліп
жатуы да оның экономикадағы рөлінің маңыздылығын дәлелдейді.
Нарықтық экономика жағдайында шағын және орта бизнес – шаруашылық
қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағаланған болатын:
Кәсіпкер өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен,
ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика шағын және орта
бизнесті шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің
экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда елімізде әлеуметтік-
экономикалық даму барысындағы кәсіпкерліктің маңызы зор. Сондықтан да орта
және шағын кәсіпкерлікті мемлекет қолдауға бар мүмкіндігін жұмсауда.
Дегенменде мемлекет тарапынан шешілмей жатқан түйіткілдерде бар. Мәселен
Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау аясын, оның
даму барысындағы проблемаларды шешу жолдарына арналады. Шетел тәжірбиесін
зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиімді тәжірбиені іс-жүзінде орындау
және ондағы кемшіліктерді түзетіп, еліміздегі орта және шағын кәсіпкерлікке
ыңғайлы етіп қолданысқа енгізу. Сонымен қатар орта және шағын кәсіпкерлікті
әлеуметтік талдау, бұнда олардың даму тенденциясы, әлеуметтік жағдайға
ықпалы, қаржы және несиелендірудегі кемшіліктер.
Кәсіпкерлікті дамыту, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің
қатарына енуге бет алған Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып
табылады. Өркениетті елдердің барлығы да өздерінің әлеуметтік-экономикалық
мәселелерін шешуде шағын кәсіпкерлік нысандарына арқа сүйейді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың экономикада
жүргізіп отырған саясатының арқасында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы
бірқатар әлеуметтік-экономикалық табыстарға қол жеткізді. Минералды –
шикізаттық ресурстар экспорты ұлттық экономика үшін болып жатқан
дағдарыстарға төтеп беруге және экономикалық өсудің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Алайда, қазіргі өсім сапасы
қанағаттанарлық дәрежеде емес. Сапалы өсімнің жүзеге асырылмауы жоғары
технологиялардың дұрыс пайдаланылмауынан болып отыр.
Сондықтан, Президент Н.Ә.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауында
Қазақстан экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі ретінде
кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, әсіресе шағын
және орта кәсіпкерліктің тұғырын кеңейту мен нығайту қажеттігін атап өтті.
Себебі, қазіргі экономиканың даму сипаты мемлекеттік тұрғыдан
реттелетін экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне негізделген. Шағын
кәсіпкерлік нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп
халықтың әл-ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен қатар, нарықтағы
қажеттіліктің қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп толуына, жергілікті
шикізат ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын тигізеді. Шағын
кәсіпкерліктің экономикалық және әлеуметтік қызметтерін маңызды мемлекеттік
міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп
қарастыруға болады. Кәсіпкерлік қызметтің өсу қарқынын зерттеу және оны
болжау қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Шағын және орта кәсіпкерлік төңірегінде көптеген мәселелердің
көтерілуі оның экономикадағы маңыздылығын дәлелдейді. Статистика
агенттігінің мәліметтерінде республиканың біраз аймақтарында ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісі мен сауда саласындағы кәсіпкерліктің дамуы
байқалғанымен, өндіріс саласының даму қарқыны төмен екені көрініп отыр.
Сонымен қатар, сыртқы әлемдік ортадағы қаржылық дағдарыстың жүруі Қазақстан
экономикасы үшін даму тұрақтылығын сақтаудағы іс-шараларды іске асыруды
қажет етеді. Сондықтан, индустриалды-инновациялық саясаттың аясында
өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың дамуы аймақтарда өмір сүрудің
және әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды факторына айналуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: мәнін ашу және ұсыныстар жасау
Дипломдық жұмыстың міндеті мазмұнын ашу
- шағын және орта кәсіпкерліктің теориялық алғы шарттарын зерттеу;
- шағын және орта кәсіпкерлік секторын сараптамалау мен зерттеудің
құрал-жабдықтарын анықтау;
- аймақтың статистикалық деректерінің сараптамасын өткізу;
- шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын басқарудың әдістерін
оңтайландыру бойынша ұсыныстар жасау;
- шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыратын мемлекеттік және
қоғамдық ұйымдардың іс-әрекеттерінің басым бағыттарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың объектіс
1. Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні және оның
экономикада алатын орны
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға өту кезінде
шаруашылықтың әртүрлi формаларын ұйымдастыруда оның ең маңызды бөлiгi шағын
кәсiпкерлiк болып табылады. Ел экономикасын дамытуда, нарықты
қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестiктi
дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық
мәселесiн тежеуде және жаңа технологияларды енгiзуде шағын және орта бизнес
- манызды роль атқарады. Өйткенi ол қоғамның алға жылжуының бiрден-бiр
тетігі болып табылатыны сөзсiз. Шағын бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа
тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға байланысты икемдi, жаңадан жұмыс істеп
тұрған өндiрiс секторларында жұмыс iстеуге қабілеттi.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы
форумында, елде жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған
анықтамаларының болмауын, орташа және ірі кәсіпкерліктің алдына
дейін өңделген сандық және сапалық бағалау өлшемдерінің критерилерінің,
шағын кәсіпкерліктің соңына дейін ойластырылған ұғымдық аппаратының
жоқтығын атап өтті. және шағын кәсіпкерліктің мәнін анықтауда
алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін ашып айқындау, содан
кейін ғана шағын кәсіпкерліктің негізгі түсінігін нақтылау керек,
деді.
Кәсіпкерлік теориясы ғасырлар бойы дамыды, оған
классикалық экономикалық теорияға, неоклассикалық теорияға,
кейнсианстік, необерализмге және қазіргі заманғы экономикалық
ілімдерге негізделген әр түрлі бағыттар тән.
Ғылыми термин түсінігінде кәсіпкер экономика теориясына
тұңғыш рет VIII ғасырдағы атақты ағылшын экономисті, банкирі Ричард
Кантильон енгізді. Кәсіпкер - бағаның тұрақсыздығы мен сату
болашағын болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сатып алу мен сату
процесстеріне қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле
бермейтін адамдар. Ең басты ерекшелік – тәуекелділік - деген.
Кәсіпкерлік ұғымын зертеуге тұңғыш ден қойғандар саяси
экономиканың ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған
физиократия мектебінің өкілдері. Негізін салушы Ф. Кенэ (1694-1774).
Ол былай деген : Жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіруші кәсіпкер қоғамдық өнімді өткізуде басты роль атқарады.
ХХ ғасырдың басындағы капиталистік елдер экономикасының шапшаң
өсуі және ғасырдың отызыншы, жетпісінші жылдардағы әлемдік
дағдарыстар кәсіпкерлікке қатысты жаңа баптардың пайда болуына
әкелді. Мұнда әйгілі экономист Йозеф Шумпетерді атап өту керек.
Й. Шумпетер кәсіпкерлер деп әр түрлі комбинацияларда
экономикалық жаңашылдықпен айналысатын адамдарды атады. Оның пікірі
бойынша, кәсіпкерлік қызмет адамға мәңгілік бекітілмеген, ол оның
жеке қасиеттеріне байланысты.
А.Смит шағын кәсіпкерлік пен кәсiпкер туралы төмендегідей
жазған екен: ...ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке
пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған
мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі,
өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып
келеді.[1].
Осылайша ғасырлар бойы кәсіпкерліктің теориялық
негіздемелері дамып отырды. Сонымен мынадай қорытынды жасауға болады:
Кәсіпкерлік – бұл, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық
факторларын қозғалысқа келтіретін және толық экономикалық
жауапкершілікке негізделген, қауіптің және белгісіздіктің белгілі
үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ынталы,
инновациялық қызметіне негізделген өзін - өзі ұйымдастыру және өзін -
өзі жаңарту процесі.
Қазіргі таңда кәсіпкерлікті жандандыру процесі
экономикалық және инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың
жоқтығымен; нормативті - құқықтық базаның жетілдіруімен, коррупциямен,
тікелей шаруашылық – коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен;
капиталдық тапшылығымен; шаруашылық жүргізуші субъектілердің, моральды
және табиғи тозған материалдық базасымен байланысты қиын
жағдайларда өтуде.
Кәсіпкерлік қызметтің Қазақстан Республикасында заңдылық
негіздері 1990 жылдардан құрала бастады. Бұл бизнес түрінің дамуына
заңдар қабылданды, сонымен қатар заңдылық және басқа да нормативті
құқық актілері қабылданып, іске асуда. Сонымен қатар кәсіпкерліктің
дамуы дамуы туралы түрлі сұрақтар қамтылуда, ол: шаруашылық
серіктестерінің дамуы, акционерлік қоғам; тұлғалық кәсіпкерлік;
лицензиялау, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын азаматтар мен заңды тұлғалардың құқығын қорғау
және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
көптеген түрде дамуда. Қызметтің туындауына қарай - өндірістік,
коммерциялық, қаржылық, меншік сипатына қарай – жеке меншік,
біріккен; ұйымдастыру нысаны бойынша – тұлғалық, ұжымдық (серіктестік,
АҚ); шаруашылық субъектілері бойынша – ірі, орта және шағын болып
бөлінеді. Кәсіпкерлік түрлері 1 суретте берілген.
Өндірістік кәсіпкерлікке – тұтынушылардың кейіннен сатып алуына
тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және
апарат беру, рухани құндылық жасау т.б. бағытталған қызметтер жатады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның
мазмұнының мәнін айқындайтын тауар ақша қатынастары, тауар айырбастау
операциялары жатады.
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі,
сондықтан оның сатып алу, сату айрықшылығы – ақшалар, валюта, құнды
қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.) яғни
бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі.
Мемлекеттік кәсіпкерлікті, әсіресе шағын кәсіпкерлікті
мемлекет тарапынан қолдау түрі кең ауқымды жүріп жатыр.
Нарықтың әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген
елдердегі шағын кәсіпкерліктің әлемдік нарықта өркендеуі,
экрномиканың осы сферасының шаруашылық жүргізуші субъектілерін
мақсатты түрде мемлекеттік қолдау ұлттық экономикадағы ролі мен
орнын анықтауда қызығушылық туғызады.
Шағын кәсіпкерліктің нарық жағдайында алатын орны зор.
Мысалы Мәскеу мемлекеттік Университетінің еңбегі сіңген профессоры
В.А. Рубе шағын кәсіпкерлік кәсіпорын иесінің еңбекке және
кәсіпорынды басқаруға қатынасымен, оның персоналмен қарым – қатынасқа
түсу дәрежесімен анықталады деген. Және оның пікірі бойынша, шағын
кәсіпкер бір тұлғада меншік иесі және басқарушы, сонымен бірге
өндіріс процессінің тікелей қатысушы, әрі басқа жұмыскерлермен
әрқашан байланыста болады. Бұл пікір мен келісуге болады.
Халықаралық банктің мәліметтері бойынша кәсіпорындарды
шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызу көрсеткіштерінің саны 50–
ден асады. Соның ішінде көп қолданылатыны – жұмыс істейтіндердің
орташа саны, жылдық айналым, активтер шамасы. Бірақ барлық дамыған
елдерде негізгі көрсеткіш ретінде жұмыс істейтіндер саны алынады.
Құрамына экономикасы жоғары дамыған елдер кіретін
халықаралық экономикалық байланыс және даму ұйымы (ОЭСР) саны 19 –
ға дейін – өте шағын, 99 – ға дейін – шағын ретінде, 100 ден 499
адамға дейін – орташа және 500 – ден аса – ірі деп
кәсіпорындарды анықтайды.
Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы Заңына сәйкес Заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар
және қызметкерлернің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын
активтердің жалпы саны алпыс мың еселенген есептік көрсеткіштен
аспайтын, кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Яғни шағын
кәсіпкерлік субъектілері 2 критерий бойынша анықталады: жұмыскерлердің
орташа саны және активтердің жалпы құны.
Заңды тұлға құрмайтын жеке кәсіпкерлер, сондай- ақ мынадай
ұйымдық- құқықтық нысандардағы заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік
субъектілері болуы мүмкін:
- толық серіктестік;
- коммандиттік серіктестік;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;
- қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
- өндірістік кооператив.
Шағын кәсіпорындар 2 типке бөлінеді: өсу үшін шектелген
мүмкіндіктері бар қарапайым кәсіпорындар- иесіне қолайлы өмір
деңгейін қамтамасыз етуге қабілетті. Оларға:
1. кеңес берушілер, гүл дүкендері, пиццериялар жатады.
2. жаңа тез өсетін кәсіпорындар. Олардың мақсаты- шағын
кәсіпкерлік аясынан тезірек шығу. Олар: құрылыс, медициналық
қызмет, экологиямен, клиенттерге жеке қызмет көрсетумен
байланысты фирмалар.
1 сурет- Кәсіпкерліктің түрлері.
Нарықтық жағдайда шағын кәсіпкерліктің орны зор.Қазіргі
кезде ірі компаниялардан шағын кәсіпкерлік жетекшілігіне ауысу
тенденциясы қарастырылуда. Негізінен 3 тенденция байқалуда:
1. Компъютерлер мен электронды техникалық енгізілуі шағын
кәсіпорындарға ірі кәсіпорын секілді жұмыс жасауға мүмкіндік
берді;
2. Қызметкерлердің көбі ірі фирмаларды тастап, өз кәсіптерін,
қызметтерін ашуда;
3. Шағын кәсіпкерлікте әйелдердің үлкен ағымы.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпкерлік әр елдің,
соның ішінде дамыған елдердің экономикасында да елеулі роль
атқарады. Себебі оған тән артықшылықтар бар:
- шаруашылықтың жергілікті жағдайларына тез бейімделу;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің істі жүргізу тәуелсіздігі;
- шешімдер қабылдауда және оларды шешудегі иілімділік пен
оперативтілік;
- қызметін іске асыруда шығындардың жоғары болмауы, әсіресе
басқаруға жіберілген шығындар;
- өзінің идеяларын іске асырудағы, қабілеттілігін көрсетудегі
жеке адам үшін үлкен мүмкіндіктің бар болуы;
- алғашқы капиталға төмен қажеттілік және жергілікті нарық
талаптарына сай өнімне және өндіріс процесінге тез өзгеріс
енгізу қабілеттілігі;
- меншік капиталының жоғары айналымдылығы.
Сонымен, Халықаралық еңбек бюросының баяндамасында былай
деп берілген: шағын кәсіпорвндар ірі кәсіпорындарға қарағанда
әлдеқайда көбірек бәсекелестік артықшылықтарды иеленеді, 1 жұмыскерге
есептегенде аз капитал салымдарын қажет етеді, жергілікті материалды
және еңбек ресурстарын кең қолданады.
Шағын кәсіпорындар иелері қор жинауға және инвестицияға
бейім болып келеді, оларға табыстарға жетуде үнемі жеке ынталандыру,
басқаша айтқанда, жеке мотивация жоғары деңгейде болады. Шағын
кәсіпкерлік субъектілері жергілікті нарықтағы сұраныс деңгейін жақсы
біледі, тұтынушылардың белгілі тобының тапсырыстары бойынша тауарлар
өндіру жиі кездеседі, жалдамалы қызметкерлердің санының жоғары
болуына мүмкіндік береді. Ең бастысы, шағын кәсіпкерліктің қызметіне
инновациялық бағыт тән. Антибиотиктер, инсуллин, пестицидтер, тік
ұшақтар, кондиционерлер, оттегі конвенторлары, целлофан,
микрокомпъютерлер тәрізді маңызды жаңалықтарды бірінші болып шағын
фирмалар дайындады және игерді.
Шағын кәсіпкерліктің маңыздылығын Елбасымыз Н. А. Назарбаев
өзінің Қазақстан халқына арналған соңғы Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында жолдауында да атап
өтті. Онда былай деген: Мемлекеттік кәсіпорындар мен
мегахолдингтердің, ең алдымен ірі мемлекеттік компаниялар мен
монополиялардың өздеріне үйлеспейтін міндеттерін шағын және орта
бизнеске беру жөніндегі жұмысты тындыратын сәт туды. Сол арқылы
біз бизнеске тың тыныс ашамыз
Яғни шағын кәсіпкерлік – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің толық экономикалық жауапкершілігіне, ынталы,
инновациялық қызметіне негізделген қаржы қорларының шектелген
жағдайларында жұмыс істейтін қауіппен және тәуеклділікпен жанасатын,
табыс алу мақсатында өндіріс факторларын қозғалысқа келтіретін және
меншік иесінің өндіріс пен басқару процесіне және қатысуын талап
ететін, өзін - өзі ұйымдастыру және өзін - өзі жаңарту процесі.
Шағын кәсіпкерліктің рөлі туралы айтатын болсақ, шет ел
тәжірибесіне сүйене отырып, шағын кәсіпкерлік дамуы келесі
мәселелерді сәтті шешудің маңызды факторы болып табылады:
- тұрғындардың тауарға (жұмысқа, қызметке) деген
қажеттілігін
жақсы қамтамасыз етілуіне әсерін тигізетін бәсекелестік
өркениетті нарықтық қатынастар құру;
- ассортиментті кеңейту мен тауарлар, жұмыстар, қызметтер
сапасын көтеру. Тұтынушылар талаптарын қанағаттандыруға
талпына отырып, шағын кәсіпкерлік тауарлар сапасының және
қызмет көрсету мәдениетінің көтерілуіне септігін тигізеді;
- тауарлар өндіру мен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға
жақындауы;
- экономиканың құрылымдық қайта құрылуына себеп болу, шағын
кәсіпкерлік экономикаға иілімділік, мобильдік, моневрлік сипат
береді;
- өндірісті дамытуға тұрғындардың өз қаржысын тарту, шағын
кәсіпорындарда сыбайластар ірі компанияларға қарағанда іске
үлкен қызығушылықпен салады;
- қосымша жұмыс орындарын құру, жұмыссыздық деңгейін қысқарту;
- ірі өндіріс белгілі шектеулер қоятын тұрғындардың бөлек
топтарын, атап айтқанда зейнеткерлерді, мүгедектер, оқып
жүргендер, үйде отырған әйелдерді еңбекке жұмылдыру;
- ғылыми – техникалық прогресті жетілдіру;
- жергілікті шикізат көздері мен ірі өндіріс қалдықтарын игеру
және пайдалану;
- ірі кәсіпорындар қызметіне жабдықтаушы ұйымдар, остнаскалар
шығару мен қосымша және қызмет көрсететін өндірістер құруға
көмектесу;
- мемлекетті рентабельділігі төмен және шығынды кәсіпорындардан
олрды жалға алу мен сатып алу есебімен бастау.
Шағын кәсіпкерліктің осы және тағы басқа экономикалық,
әлеуметтік функциялары оның дамуын мемлекеттің маңызды мәселелері
қатарына қояды.
Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігі
кәсіпкерліктің қалыптасу мен дамуы, әсіресе, шағын және орта бизнестің
жоғары мәнге ие болатындығын айқын көрсете алды. Сондықтан еліміздің
заңнамаларына сәйкес кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру нысандарын айқындау
өте маңызды. Кәсіпкерліктің кез-келген нысанының дамуы елдегі ішкі
экономикалық жағдайға және көзделген мақсатты жүзеге асыру үшін өз
құқықтарын пайдалана білетін нақты кәсіпкердің қабілеттілігіне де
байланысты болады. Әрине , бұл факторлар көбінесе шағын бизнестің дамуына
әсер етеді. Шағын бизнес кәсіпкерлік қызметке қатысушылардың өздерінің
арасында және мемлекетпен өзара экономикалық қарым-қатынасын заңды негізде
ұйымдастыруды қажет етеді.
Үстіміздегі жылдың (2006жыл) 31-қаңтарында Қазақстан Республикасының
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңының қабылдануына байланысты Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заң өз күшін жойды. Алайда, шағын
кәсіпкерліктің негізгі критерийлері мен субъектілері жөніндегі келесі
мәліметтер өзгеріссіз қалды.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері :
1. Заңды тұлға құрмаған, қызметкерлерінің жылдық орташа саны
елу адамнан аспайтын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын, қызметкерлерінің жылдық орташа саны
елу адамнан, активтерінің орташа жылдық құны алпыс мың
еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар
шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады .
2. Шағын кәсіпкерлік субъектілері Қазақстан Республикасының
қолданылып жүрген заңдарына сәйкес кәсіпкерлік қызметтің кез
келген түрін жүзеге асырады.
3. Заңды тұлға құрмайтын дара кәсіпкерлік, сондай-ақ мынадай
ұйымдық-құықтық нысандардағы заңды тұлғалар:
- өндірістік кооператив
- шаруашылық серіктестіктер шағын кәсіпкерлік субъектілері
болуы мүмкін.
4. Шағын кәсіпкерлік субьектілері қызметкерлерінің орташа жылдық
саны барлық қызметкерлерді, оның ішінде келісім шарт және
мердігерлік шарттар бойынша, жұмысты қоса атқару бойынша жұмыс
істейтіндерін, осы субъект филиалдарының, өкілдіктерінің және
басқа оқшауланған бөлімшелерінің қызметкерлерін ескере отырып
анықталады.
5. Қызметтің бірнеше түрін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік
субьектілері ондайларға жылдық айналым көлемінде үлесі ең көп
қызмет түрінің өлшемдері бойынша жатқызылады.
6. Егер бір немесе бірнеше заңды тұлға шағын кәсіпкерлік
субъектісінің өлшеміне сай келетін шаруашылық серіктестігін
құрған жағдайда құрылатын субъектінің жарғылық қорындағы
олардың үлесі 25%- дан аспауға тиіс.
7. Қызметін ойын бизнесі мен шоу бизнес саласында жүзеге асыратын
коммерциялық ұйымдар шағын кәсіпкерлік субьектілері болып
танылуға тиіс емес.
8. Шағын кәсіпкерлік субьектілері жоғарыда белгіленген
ережелерден асып кеткен жағдайда бұл заңды тұлға Қазақстан
Республикасының қолданылып жүрген заңдарында көзделген
жеңілдіктерден айырылады.
2. Аймақтық бизнес саясатты жүзеге асыру механизмдері
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторлары
толықтай ескеріп, оларды мемелекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық
даму жағдайларының біркелкі болмауы мемелект тарапынан жүргізілетін
аймақтық саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемелекеттің аймақтық
саясатының мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизімдері
анықталады.
Мемелекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызыметіне тікелей
араласпағанымен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б,) арласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тимді
қызымет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемелекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемелекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Сондықтан да аймақтар
дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай
аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналды.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше мәселелермен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады.
➢ шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
➢ индустриялық дамыған;
➢ агроөнеркәсіптік;
➢ дағдарыстық.
Бірінші топ – Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда,
Жамбыл облыстарының бір бөлігі. Стратегиялық сипаттағы (негізінен көмір
сутекті) минералды ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылми-
өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ
ауылдық аумақтарының экономикалық - әлеуметтік артта қалуымен, экологиялық
жағдайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға
Қазақстанның экономикасын дағдарыстан шығару және тұрақтандырудың рөлі
беріледі.
Осы аймақ топтары үшін төмендегідей мәселелер кешенін шешу қажет деп
атап көрсетуге болады:
➢ минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндірумен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;
➢ отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрлымдарды құру;
➢ ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі мәселелерді
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа - Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Қостанай,
Солтүстік Қазақстан облыстары. Бұл аймақтар ауыр индустрия салаларына нақты
маманданған, жоғары техногиялық ғылыми жетістіктер қажетсінетін өнріс құру
үшн қолайлы экономикалық жағдайлары және жоғары ғылми-өндістік әлеуеті бар,
негізінен қаржылық ресурыстармен өзін-өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар
жатады. Топтардың басымдылық санатында – ғылымды қажетсінетін жаңа
өнімдерді, электр құралдарын, ақпараттықты, автокөлік құрылысын (Павлодар
және Қарағанды облысы); жаңа композиті, тазалығы жоғары, жоғары өткізгіш
материалдарды (Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары); лазерлік технологияны
дамыту, автоматты басқару жүйесі мен приборларды (Солтүстік Қазақстан
облысы) шығаруды ұйымдастыру
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін мәселелер қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
➢ шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
➢ жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, элоктроника
құралдары, автомобиль құрлысы жаңа материялдар, лазер технологиясын
дамыту;
➢ нарықтық инфрақұрлымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ - Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік
Қазақстан, Алматы облыстар, ауыл шаруашылығына маманданған
агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың
жұмысбастылығын қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында
ауыл шаруашылығы мен оған сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта
бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
➢ ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тимді мамандандыруды жүзеге асыру;
➢ ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалылығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану,
➢ тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материялдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа - Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан
облыстарының аудандық ауылдары, бұл аймақтар қысылшаң (экстремльный) табиғи-
климаттық, әлеуметтік - экономикалық және техника - технологиялық
жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрлымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар,
сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл
аймақтарда жинақталған мәселелерден арылу үшін мемелекеттік реттеудің
нақты шаралары қажет. Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін
шешілуі тиіс мәселелер келесідей:
➢ экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын алу;
➢ осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материялдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
➢ қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті ауылдық
аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқада тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
➢ шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды
тиімді пайдалану.
Мемлекеттік қолдауды талап ететін, дағдарысты қалалардың тізімінде,
1997 жылдан тоқыраулы қалаларға – Жаңатас, Приозерск, Алға, Кентау, Текелі
қалаларын енгізген. 50 мыңға дейін тұрғындары бар шағын қалаларда (елде
олардың саны 60) көші-қон икемділігі жоғары, еңбек рыногының инфроқұрылымы
дамымаған. Тоқыраулы қалаларда қалыпты өндірісті қамтамасыз ету әлі де
мүмкін емес, ауру адамдардың өлім-жітімінің саны жоғары,
жұмыссыздықтыңдеңгейі ортадан асады, ал азық –түлік өнімдерін негізгі
тұтынудың ең аз деңгейіне есептелген өмір сүру минимумының көлемі өте төмен
Аймақтағы дағдарыстың нақты белгілері мынадай:
- өндіріс қарқынының төмендеуі;
- халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
- жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың етек алуы
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
- демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызыметтер көрсету
саласындағы мәселелердің күшеюі және т.б.
Аймақтар дамуның немесе дамымауының, негізгі себептері мен
міндеттері.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен - өзі жеке дами алмайды, өйткені
басқа аймақтардың дамуына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктері де
ескерілуі керек. Сондықтан, мемлекет әрбір аймақ үшін бағдарлама дайындап,
сол бойынша әрбір аймақ өзінің даму бағытын жүзеге асырады. Мемлекет
аймақтық саясатты қалыптастыру үшін еліміздің территориясы бойынша
себептерді көрсету қажет. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
• еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
• аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал
етеді;
• инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың
нысандары, саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б. ;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
• әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру.
2. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемелекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта
құру тек ірі, жалпы мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурыстардың
жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды - даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай
жағдайлар халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Аймақтық саясат деп мемлекеттік басқару органдарының қызметінің маңызды
бағытталуын түсіну керек. Аймақтық саясат бұл - аймақтың, жалпы елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуында көзделген мақсаттарға жету үшін
мемлекеттік басқару органдарының қоғамның территориялық құрылымдарына
принциптер, басым бағыттар, әдістер және іс-шаралар арқылы әсер етуі.
Концепция – бұл ұзақ мерзімді кезеңге арналған аймақ экономикасының тиімді
бағытталуын және оның әлеуметтік – экономикалық негіздемесін білдіретін
құжат болып табылады. Ол әлеуметтік – экономикалық өзгеріссіз табиғи және
өндірістік базаның тұрақты жағдайдағы кезеңін қамтиды.Экономикалық саясат
(негізгі бағыттар) – концепцияда жасалған бағыттарды нақтылайтын ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді іс – шаралар жүйесін, негізгі ресурстар мен
оларды тиімді қолдану есебін және әлеуметтік нәтижелерді қамтиды.
Әлеуметтік – экономикалық саясаттың негізгі бөлігі болып табылатын
экономикалық саясат 10-15 жылға дайындалады.Аймақ экономикасы дамуының
факторлы болжамы - өз және басқа да тартылған ресурстарды тиімді қолдану
шарттарын, мүмкіншіліктерін, көлемін, ресурсты тарту көздерін, тауарлы
нарықты дамытуды және дайындалатын экономикалық саясатты жүзеге асыру
нәтижесінде халық шаруашылығының тиімділігін жоғарылату мүмкіншіліктерін
қамтиды.
Мемлекеттің аймақты басқару мәні, ресми құжатарда көрсетілген. Оның
ішінде, бюджеттік, салықтық саясат пен олардың мамандануын қалыптастыру
жайғасымындағы аймақтың тұрпаттануын құрайтын негізде 1996 жылғы 9
қыркүйектегі Үкімет Қаулысымен ҚР-ның аймақтық саясатының
тұжырымдамасында мақұлдаған.
Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы оны үш кезеңде қарастыруды көздейді.
І кезең – 1998-2000 жж.
1. Аймақтар біршама тәуелсіздігін қамтамасыз етуге тиісті, саяси,
экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаттағы шаралар кешенін әзірлеу.
2. Экономикалық тоқыраулық жағдайын және артта қалған өңірлердің
әлеуметтік аясын дамытуды жеңуге бағытталған, мемлекеттің макроэкономикалық
саясатының жалпы стратегиялық жағдайына сәйкес аумақтық басымдылықты
негіздеу.
3. Елдің барлық аумағындағы экономиканы мемлекеттік ынталандырумен
кейбір өңірлерді іріктемелі мемлекеттік қолдаудың ұштастырылуы.
ІІ кезең – 2001-2010 жж.
Шешілетін міндеттердің әрі қарай тереңдетілуі:
1. Еңбек және капиталдың, институционалдық және рыноктық
инфроқұрылымның өңірлік және жалпы мемлекеттік дамуы мен нығаюы.
2. Шағын және орта қалалардағы шаруашылықты қолдау және қайта
құрылымдау, олардың экономикасын дағдарыстан шығару проблемаларын және
әлеуметтік – экономикалық дамуын бірінші дәрежеде шешу.
3. Артта қалған ауылдар мен селолардың өркендеуі үшін материалдық
негіздерін құру.
ІІІ кезең – 2011-2030 жж.
1. Экономиканың өңірлік кеңістікті құрылымын қалыптастыру. Оның
аумақтық ұжымдарын жетілдіру, аймақтық шаруашылықтың салааралық және ішкі
салалық үйлесімсіздігін бірте-бірте жұмсарту, өңіраралық инфроқұрылымдар
құру.
2. Өндірістік кешеннің ресурстық – шикізаттық теңдестігін қамтамасыз
ету, экологиялық және экономикалық теңдестікті сақтау, әлеуметтік
–экономикалық және аумақтың табиғи ресурстарын одан гөрі тиімдірек
пайдалану.
3. Аймақтар бойынша өмір сүру деңгейі мен сапасының ақталмаған
айырмашылықтарын теңестіру, экономиканың тоқырау жағдайын жеңу және әлсіз
дамыған аймақтардағы әлеуметтік аяны игеру.
Осындай жағдайларда дағдарыстан шығудың аймақтық шаралары республиканың
стратегиялық және жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеретін, оң жақтарын
айқындайтын, облыстар мен аудандардың әлеуметтік – экономикалық өмірінің
деңгейін бірте-бірте теңестіруге алып келетіндей болуы тиіс.
Макроэкономикалық денгейдегі аймақтың экономикалық саясаты мемлекетпен
оның басқару органдары, заң және үкіметтің атқарушы органдары арқылы іске
асырылады. Аталған жоғарғы денгейде жалпы ұлттық экономика мен әрбір
аймақтың дамуы туралы шешім жалпы ұлттық ;; мүдделерді есепке ала отырып
қабылданады. Сонымен бірге ұлттық эконмиқаны біртұтас ретінде ғана
қарастырып қоймай, әртүрлі белгілері бойынша бір-бірінен өзара
ерекшеленетін, бірігіп қызмет атқаратын жүйе рнтінде қарастырған дүрыс. Бүл
жүйеде, нақты бір аймаққа территория бойынша бекітіліп берілгеніне
қарамастан, олар бүкіл елдің өндірістік-экономикалық мүмкіндіктерін, оның
әлемдік экономикалық кеңістіктегі орнын, ұлттықжәне экономикалық
қауіпсіздік пен ұлттық экономиканың тұрақтылығын анықтайды. Бүл әскери-
өнеркәсіп кешені, бәсекелестік қабілетті, ғылыми ауқымды және жоғарғы
технологиялы салалар және маңызды мәдени және әлеуметтік объектілер.
Аталған объектілердің дамуын реттеу жоғарғы денгейдегі мемлекеттік аймақтық
экономикалық саясаттың негізгі қызметі болып табылады.
Аймақтық саясатты қалыптастырудың негізі мыналар:
1. мемлекеттің аймақтық саясаттын қалыптастыруда түрлі аудандар
халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделері
2. елдің өндіргіш күштерді дамыту мен тиімдірек орналастырудың объективті
қажеттілігі.
3. мемлекеттің аймақтық - экономикалық саясатын қалыптастырудың анықтаушы
факторы ретінде республикадағы ауыл шаруашылығы дамытушы аудандар мен
ауылдар.
Аймақтық экономиканы реттеудің жалпы мемлекеттік тәсілі, республиканың
тұтастай аумағында әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету мүдделерінен де
туындайды. Ол өз кезегінде, әр түрлі себептерден әлеуметтік тұрғыда артта
қалған аймақтар халқының өмір сүру деңгейін көтеру жөніндегі арнайы
бағдарламаларды жасап дайындауды немесе ірі үкімет шешімдерін негіздеуді
талап етеді. Мұндай бағдарламалар Қазақстанның ауылдық аудандары бойынша
кезінде жасалып дайындалған болатын, бірақ олардың орындалуына
кейбіреулеріне көңіл толмайды. Жоғарыдағыны жүзеге асыру үшін үш әдіс
қолданыладьг.
1. жергілікті бюджетке аударылатын төлемдер мөлшерін арттыру
мақсатында республикалық бюджет алымдарының мөлшерін азайту;
1. әр түрлі аймақтардың дамуына арналған ашық жәрдем ақылар;
2. үкімет деңгейінде аймақтық мәселелерді шешу кезінде әр түрлі
аумақтық-шаруашылық жүйелерге арналған мемлекеттік қолдауды
ұйымдастыру.
Жоғарғы макроэкономикалық денгейдегі мемлекеттің реттеуші күші төмендегі
үш бағытта шоғырланады :
- ұйымдастыру-басқару,
- заңды-құқықтық,
- қаржы-экономикалық.
Ұйымдастыру - басқару бағытында негізінен аймақтық экономикалық
саясатты әзірлеу мен іске асыру жауапкершілігі жүктелетін аймақтың дамуын
реттейтін негізгі органдар мен институттар қалыптастырылады, алға қойған
мақсаттарды шешудегі ұйымдық құрылымдардың өкілеттіктері мен ролі
анықталады.
Аймақтардың дамуын заң-құқықтық реттеу Конституцияға сәйкес орталық
пен аймақтық мемлекеттік үкімет органдарының арасындағы өкілеттіктерді
шектеуді анықтайтын көптеген арнайы заңдармен реттелінеді.
Жалпы аймақтық дамуды реттеудің құқықтық негіздері балансталынған
ұлттық дамуға қол жеткізуді қамтамасыз етуі, ұлттық тұтастықты нығайтуға
септігін тигізуі керек және азаматтарға олардың өмір сүру ортасына тәуелсіз
бірдей мүмкіндіктер беруі қажет.
Аймақтық дамуды қаржы-эконмикалық реттеу әлемдік тәжірибеде
тексерілген және кең тараған реттеу формалары мен әдістерін пайдалануды
қарастырады. Бұл: жоспарлау, және болжамдау, қаржы - несие және бюджеттік-
салық жүйесі. Аймақтық дамуды реттеу құралдарын олардың әмбебаптығы мен
әсер ету көлеміне қарай екіге бөледі:
1. белгілі бір территориядағы көптеген экономикалық субъектілердің
қызметіне әсер ететін, жалпы экономикалық реттеуіштер мен макро құралдар;
адрестік реттеуіштер мен микроқұралдар
Аймақтық экономикалық саясаттың микроқұралдары аймақтық экономика
субъектілер қызметіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер етудің екі
басты бағыттарын бөліп көрсетуге болады: еңбекке және капиталға.
Аймақтағы толық және тиімді жүмыспен қамтамасыз етуге қол жеткізу
мақсатында мемлекеттік қаржыларға кадрларды қайта дайындау үйымдастырылады,
жүмыс орындарын қүру үшін субсидия және мақсатты несиелер бөлінеді.
Капиталға әсер етудің негізгі микроэкономикалық құралы болып әртүрлі
инвестициялық гранттар табылады. Олар аймақтың экономикалық өсуіне септігін
тигізетін нақты объектілерді инвестициялау үшін бөлінеді.
Қазіргі кезде ҚР аймақтары әртүрлі белгілері белгілері бойынша
топтастырылады. 2001 жылы қабылданған ҚР 2002-2006 жылдардағы аймақтарының
даму Концепциясына бойынша Қазақстан аймақтары жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ)
және бір адамға шаққандағы өнім көлемі көрсеткіштері бойынша 6 топқа
бөлінді.
Бірінші топқа ЖАӨ және бір адамға шаққандағы өнім көлемі көрсеткіштері
ең жоғары аймақтар кіреді. Бұл дамыған қаржы секторы, жоғарғы ғылыми-
техникалық көрсеткіштері бар Астана және Алматы қалалары.
Екінші топты көмірсутегі минералды ресурстарына бай облыстар құрайды :
Маңғыстау және Атырау облыстары. Аталған облыстар елдің өнеркәсіп өнімінің
13 береді, халықтың саны жалпы халықтың 5,2 % қүрайды.
Үшінші топ табиғи минералды-шикізат ресурстарына бай және жергілікті
щикізатты пайдаланатын өнеркәсіптік облыстар. Бұл Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Павлодар облыстары. Аталған облыстар ЖАӨ 26,6 % береді.
Төртінші топқа табиғи ресурсқа бай және біраз ауылшаруашылығында
пайдаланатын жерлері бар облыстар жатады. Бұл Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл және
ОҚ облыстары. Бірінші 2 облыста орташа табыс республикалық денгей көлемінде
болса, қалған екеуінде ол көрсеткіштен төмен. Олар ЖАӨ 17,2 %, оның ішінде
АШ өнімінің 35,2 % береді.
Бесінші топтағы облыстарға Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан
облыстары жатады. Бұл облыстарда машина құрылысы, оның ішінде қорғаныс
бағытындағы машина жасау дамыған және АШ мақсатындаға шамалы жері бар.
Республикалық ЖАӨ үлесі-8,3 %, АШ өніміндегі үлесі 16,6 және өнеркәсіптік
өндірісте 4,4 % қүрайды.
Алтыншы топтағы облыстар негізінен аграрлық облыстар-Ақмола, Алматы,
Қызылорда, Халықтың табысы ең төменгң денгейде. Республикалық ЖАҚ үлесі
-10,8 %, АШ өніміндегі үлесі-27,8 %. Аймақтарды нақты белгілері бойынша
топтастыру аймақтың дамуының мүмкін болатын бағыттарын анықтауға және
олардың денгейлерін көтеру бойынша іс-шараларды әзірлеуге мүмкіндік береді.
Қ.Р-да аймақтық саясатты жүргізуде қолданылатын механизмдері:
- қаржылық механизмдері
- әлеуметтік-экономикалық механизмдерді
Нарықтық экономикада қаржылар бүкіл аймақтық шаруашылықтың қызмет
етуін ретке келтіретін негізгі шарт болып табылады. Сондықтан аймақтың
қаржылық ресурстарын тиімді басқару мәселесін шешу пәрменді аймақтық
саясаттың жүзеге асырылуын көздейді. Аймақтың қаржылық ресурстары
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың қаржыларынан, бюджеттік және
несиелік ресурстардан құралады.
Аймақтың экономикалық әлеуетінің жағдайымен деңгейі қаржылық ресурстарды
қалыптастыру мен басқарудың қажетті алғышарты болып табылады. Аймақтың
экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатын кәсіпкерліктің дамуың,
қаржылық ресурстарының маңызды бөлігі ретіндегі жергілікті бюджеттердің
қалыптасу барысын қарастырамыз.
Кез келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаларды жүргізу
экономикаға, әлеуметтік салаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор
қаржы ресурстарын салуды талап ететіні белгілі. Осы мақсатта, әсіресе,
аймақтардың дамуында жергілікті бюджеттердің атқарар рөлі аса маңызды.
Аймақтарда қалыптасатын қаржылық қатынастар негізінен жергілікті
бюджеттердің қалыптасуы мен орындалуы арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті
бюджеттер елдің бюджет жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Жеке аймақтар бюджеттеріне қаражаттардың түсу көлемі мен құрылымына
елдегі экономикалық жағдай; қаржы-бюджет саясаты , өндіріс дамуыньщ
аймақтық деңгейі, оның құрылымы , инфляция қарқыны, бағаның өсуі және т.б.
сан алуан факторлар әсер етеді.
Жергілікті бюджеттердің құрылуының қазіргі механизмі Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, арнайы бюджеттік және салықтық
заңнамалардың нормативтік актілерімен, бюджет аясындағы мемлекеттік билік
пен жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы өкілеттіліктер мен
жауапкершіліктерді бөлуді анықтайтын басқа да заңдармен қамтамасыз етіледі.
Жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығыстарын қалыптастыру қағидалары
жалпы бюджет жүйесін құру қағидаларына негізделген.
Қазақстан Республикасының аймақтық бірегей бюджеті жергілікті бюджет
бола отырып, елдің бюджет жүйесінің дербес буыны болып табылады Әр жыл
сайын заңды түрде Қазақстанның республикалық бюджеті бекітіледі. Осы бюджет
арқылы республика аумақтарында бюджеттік үрдіс және бюджеттік реттеу жүзеге
асырылады. Жергілікті бюджеттер республикалық бюджет бекітілгеннен кейін,
субвенциялар мен бюджеттік алып алулардың шамасы белгілі болғаннан соң
барып бекітіледі.
Аймақтық саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік
–экономикалық ұдайы өндірістің қоршаған ортамен тепе теңдігінің бұзыуына
байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік
бағдарламалар жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін
табуы қажет.
Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі – үш өндірістік
кәсіпорындардың қызметіне тәуелді болады. Жалпы жағдайдың экономикалық
тоқырауы, инфляцияның күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген
шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың
жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды
аймақтарда жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге
кетіп қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып
келді.Қазақстан Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық өсуі,
оның аймақтарының дамуымен байланысты. Сондықтан экономикалық механизм
келесілермен қалыптасу керек:
- аймақ - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми
- техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы
дамыған біртұтас бөлігі болуы тиіс;
- бұл жерде ұдайы өндіріс пен еңбек ресурстары, қаржылай айналыммен
ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру, айырбастау, тұтынушылар
өндірісі іске асады ;
- басқару органдарының біріккен әрекеті, территориялық өндірісітің
дамуына орындаушы органдардың бірігуіне әкеледі ;
- аймақтың табиғи құзіретіне жоспарлау , қаржыландыру , несиелеу,
ақшалай айналыммен еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .
Экономикалық механизмге деген қажеттілік ұдайы өндіріс циклінде
әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді.
Сондықтан , экономиканы дамыту саласында қандай да бір басқарудың
шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын
қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй
проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы
еңбек етуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz