Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Тема (ХХғ. 90-жж) ҚР Экономикасындағы приватизациялау жүйесі: мәселелері
мен жетістіктері
Белгілеулер мен қысқартулар
АБА - Ақпараттандыру және байланыс агенттігі
АҚШ - Америка Құрама Штаты
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
БАӘ - Біріккен Араб Әмірлігі
БСҰ - Бүкіләлемдік сауда ұйымы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ж - жылы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ғ - ғасыр
ҚЕХС - Қаржы есептілігін халықаралық стандарты
ТМД - Тәуелсіздік мемлекеттер достастығы
ХДП - Халықтық демократиялық партиясы
% - пайыз
ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ХСП - Халықаралық сауда палатасы
Нормативтік сілтемелер
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту
Қазақстан дамуының басты бағыты 2012 жылғы жолдауы Егемен Қазақстан.-
2012.-27 қаңтар.-1-2 б.
2. ҚР “Жекешелендіру туралы” Заңы.
3. ҚР Президенттінің ҚР халқына жолдауы. 01.03.06. Астана, Егемен
Қазақстан. 04.03.06.
4. ҚР Салық Кодексі. Алматы, 2005 ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстандағы жекешелендіру бағдарламасының теориялық мәселелері 6
1.1Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын 6
түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері
1.2Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың шетелдік 13
тәжірибесі
1.3Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік маңызы 15
1.4Салықтар - экономиканы мемлекеттік реттеу құралы 21
2 Қазақстанда жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу 24
мәселесін талдау
2.1Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу барысын 24
құқықтық реттеу ерекшеліктері
2.2Өтпелі экономика жағдайында жекешелендіру және мемлекеттік меншік 29
иелігінен алудың ерекшелігі
2.3Павлодар облысында жекешелендіру процесін қаржылық тұрғыдан талдау 40
3 Нарық қатынастарының даму кезіндегі жекешелендіру процестерін 51
жетілдіру бағыттары
3.1Жекешелендіру процесін қаржылық реттеудің негізгі бағыттары 51
бағыттары
3.2Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу процессін 55
жетілдіру бойынша ұсыныстар
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Қосымшалар 66
Кіріспе
Тақырыптың зерттеу өзектілігі. Меншік түсінігімен біздің әрқайсымыз
күн сайын, өмір бойы ұшырасып отырамыз. Адамдар менікі және бөтендікі,
біздікі деген ұғымдарды айыра білу кажеттілігіне ұдайы ұшырасады. Басқаша
айтқанда, бұл ұғымды экономикалық жүйенің орнығуына, үкіметтің шараларына,
табысты бөлісуге меншік институтының ықпалын талдай келіп түсінуге болады.
Меншік - ол игіліктерді адамдардың экономикалык иемдену.
Тарихи анықталған қоғамдық тәсілі, осыдан туындайтын экономикалык
агенттер (субъектілер) арасындагы катынасы, өзара іс-әрекеті. Ол өндіріс
факторларымен, игіліктермен, бұйымдармен (мүліктермен, иемдену
нысандарымен) және адамның экономикалық субъект ретінде қарастыруымен
байланысты болуы мүмкін.
Сонымен бірге, меншік және меншік катынастарының экономикалық және
құкықтық мазмұнын айыра білу керек. Меншік құқығы заң санатының тұрғысынан
алғанда иелік ету, ұйғарым жасау және мүліктерді пайдалану қатынастарының
жиынтығы болып шығады.
Меншік құқығы экономикалық субъектілердің катысуымен экономикадағы
өзара бірлескен әрекеттерді реттейтін ереженің (ойын ережесінің) басым
бөлігін құрайды. Меншіктің шынайы қатынастары экономикалык жүйелердін
негізін құрай отырып тарихи-мәдени, рухани, ұлттық, географиялык,
демографиялық және қоғамның басқадай ерекшеліктерінен жинақталынады.
Өндіріс кұралдарын меншіктену өңдіріс үрдісінде болатын адамдар
арасындагы экономикалык өзара қатынастар (өзара байланыс) сипатын ғана
Экономикалык дамудың қазіргі заманғы модельдері. Әлеуметтік бағытталған
рыноктық экономика тұжырымдамасы. Меншік экономикалық және құқықтық
категория ретінде. Меншіктің құқықтық экономикалық теориясы.
Жеке меншік институтының калыптасуы мен дамуының мәселелері.
Экономиканы ұйымдастыру үшін, оның мәселелерін шешу үшін, әрбір қоғам әр
түрлі құрылымдар мен тетіктерді, институттарды, механизмдерді пайдалана
алады. Олардын жиынтығын, өзара байланысы мен қызметтерін экономикалык жүйе
деген ұғым арқылы қарастыруға болады. Қазіргі кезенде бұл ұғым туралы
экономикалық ғылымда ортақ пікір жоқ. Қолданған әдіснамасына және жіктеу
өлшемдеріне байланысты әр түрлі экономикалық жүйелерді қарастыруға болады.
Негізгі өлшемдерге емес, сонымен бірге өңдіріс өнімін (тауар, қызмет), оның
айырбасталу және тұтыну түрлерінде анықтайды.
ҚР Конституциясының 6-бабында меншіктің екі түрі бегітілген:
мемлекеттік және жеке меншік танылады және тең шамада қорғалады. Сонымен
бір уақытта меншік пайдалану қоғамдық игілікке қызмет ету тиіс. Меншіктің
объектілері мен субъектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге
асырудың көлемі мен шектері, олардың қорғау кепілдігі заңда белгіленеді[1].
Кез келген кәсіпкерлік қызмет белгілі бір ұйымдастыру нысаны шегінде
жүзеге асырылады. Кәсіпорынның нысанын таңдау жеке ынта мен талғамға
байланысты, бірақ басты жағдайда объективті жағдаймен – қызмет аясымен,
ақшалай қаражаттың болуымен, кәсіпорынның болжамды нысанының жағымды және
жағымсыз жақтарымен байланысты.
Мемлекет экономиканы ұйымдастыруымен айналысуы қажет, бірақ сонымен
бірге кәсіпкерге айналмауы керек, шаруашылық қызметіне тікелей араласпауы
керек, сөйтіп, саяси ұйымдастырушы ретінде қалып, экономиканы реттеуде
заңдық, атқарушылық және орындаушылық биліктің өз органы арқылы жүзеге
асыруы тиіс: Мемлекетте қоғамның ортақ мүддесін қорғау үшін билік бар, ал
барлық қалғаны кәсіпкерлерді қосқанда қоғам мүшелеріннің өздерінің
қарастыруымен жүзеге асырылуы керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жекешелендіру және мемлекеттік меншіктен
шығару мәселесін зерттеу.
Зерттеу мақсатына сай келесі міндеттер анықталды:
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың
теориялық аспектілерін зерттеу;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу түсінігіне
сипаттама беру;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың шетелдік
тәжірибесін анықтау;
- Қазақстанда жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу
мәселесін талдау;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу барысын
құқықтық реттеу ерекшеліктерін ашу;
- өтпелі экономика жағдайында Павлодар облысындағы жекешелендіру
және мемлекеттік меншік иелігінен алудың ерекшелігін талдау;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу процессін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісіне Қазіргі жағдайдағы ҚР мемлекеттік мүлікті
жекешелендіру үрдісі және оның әлеуметтік-экономикалық реформалауы.
Зерттеу пәні Қазақстан республикасының жекешелендіру үрдісінің
құқықтық реттелуі
Зерттелу деңгейі Қазіргі шетел әдебиеттерінде жекешелендірудің
құқықтық реттеу формалары мен әдістерін талдауға арналған бірнеше еңбектер
бар, оларға К.Бара, Д.Медикуса, П.Норта, Р.Штюрнер және т.б.
Ресей зерттеушілері арасында B.C. Белых, A.B. Васильева, В.В.
Дерябина, В.А. Дозорцева, В.П. Камышанский, Н.М. Коршунова, В.В. Лаптева,
Е.А. Суханова, В.Н. Тарасенко Ресейдегі жекешелендіру принциптерін талдады.
Қазақстандық экономикалық ғылымында өндіріс қатынастар жүйесінің қайта құру
мәселелері, жекешелендіру қатынастары, жекешелендіру үрдістерінің даму
мәселелері Т.А. Есиркепова, Р.А. Алшанова, У.Ж. Алиева, Т.А. Ашимбаева,
А.Т. Ашимбаевой, Я.А.Аубакирова, P.P. Аутова, Ф.М. Днишева,
А.Е.Есентугелова, М.Г.Исаевой, М.Б.Кенжегузина, А.К.Кошанова,
Н.К.Нурлановой, К.О.Окаева, К.А.Сагадиева, С.С.Сатубалдина және т.б.
Диплом жұмысының эмпирикалық негізі боп ҚР статистика жөнінде мемлекеттік
комитеті, ҚР жекешелендіру жөнінде мемлекеттік комитет, ҚР мүлігінің
мемлекеттік комитеті, әртүрлі дүниежүзі елдерінің әлемдік тәжірбиесі,
отан және шетел ғалымдарының монографиялық зерттеулері, халықаралық
экономикалық ұйымдардың есептері құрады. Зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған жұмыстың жаңалығы Қазақстан
Республикасының жекешелендіру үрдісін ғылыми тұрғыда қарастыру және оның
даму ерекшеліктерін айқындау болып табылады.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы. Жекешелендіру
үрдісі, әлі де болса жалғасып келеді, сондықтан 1990 жылдары жүргізілген
тәжірбиені біліп тану, оның мәселелерін талқылау маңызды болып келеді.
Жұмыста жекешелендірудің қазақстандық моделі шет елдерінің даму үлгісімен
салыстырылып келеді.
Ғылыми жаңалығы боп Павлодар облысында жүргізілген жекешелендіру
үрдісі талданды, жекешелендіру үрдісінің әр кезеңіне талдау жасалынды,
жекешелендіру үрдісінің кемшіліктері мен жетістіктері келтіріліп, оларды
түзетуге арналған ұсыныстар беріледі.
Зерттеу жұмысының тәжірбиелік маңызы. Бұл еңбекте қол жеткен
нәтижелерді Қазақстанның бүгінгі тарихында тәуелсіздік алғанға дейінгі және
тәуелсіздік алғаннан кейінгі экономика мен әлеуметтік істерді жүргізуге
тарихи тәжірибе ретінде пайдалануға болады. Сондықтан, бұл тақырып
зерттеліп отырылған кезең аралағындағы мұрағат, статистика деректерімен
қатар, экономикалық бағытта шығып тұрған түрлі бағыттағы басылымдардың
материалдарын түпнұсқа негізінде зерттеп, бүгінгідей тәуелсіздік алып
отырған кезімізде халық назарына ұсынылып отыр. Павлодар облысының
жекешелендіру үрдісінің өткізу ерекшеліктері мен қазіргі экономикалық хал-
ахуалына талдау жасалынады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысым үш бөліммен тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан республикасында жекешелендіру жолдары зерттелді,
шетел тәжірбиесі мен іс-тәжірибелік маңызы қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстанда жекешелендіру және мемлекеттік меншік
иелігіне алудың әлеуметтік, экономикалық, құқықтық жақтары талданады,
Павлодар облысындағы жекешелендіру жүргізу ерекшеліктері мен жетістіктері
келтіріледі.
Үшінші бөлімде жекешелендіру үрдісін қаржылық реттеу жолдары мен
ұсыныстар беріледі.
1. Қазақстандағы жекешелендіру бағдарламасының теориялық мәселелері
1.1Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын
түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері
Мемлекеттік меншікті түбірінен жаңарту өтпелі кезеңдегі маңызды міндет
ретінде теориялық, методологиялық зерделеуді талап етеді. Мемлекеттік
меншіктін екі жүйедегі іс-әрекет ету механизмі ерекшеліктерін талдау
негізінде жекешелендіру модельдерін қалыптастыру ғылыми шеністердің негізгі
бағыты.
Талдаудың салыстырма пункті - мемлекеттік меншік буржуазиялық коғамнын
даму кезеңдерінде өз мән-мағынасын түбірінен өзгерте ала ма деген сауалға
жауап іздеу арқылы мемлекеттік меншік қатынастарын түбірінен жаңарту үшін
жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформалардың бағыт-бағдарын айқындай алатын
кайшылықтарды шешу тетіктерін, әдістерін анықтау мәселесі.
Меншік қатынастарын түбірінен қайта құру дегеніміз, тек қана, жеке
меншік немесе мемлекеттік меншік ұғымдарымен күресу ғана емес. Мәселе өте
терек қатынастардың мәнін саналы түрде әлеуметтік прогресс жолымен дамытып,
айқын жолға бағыттау. Аты өзгергенімен кұбылыстың мәні бірден өзгере
қоймайды. Бізге керегі сындарлы, ғылыми концепциялар арқылы өйтпелі кезең
зандылықтарын зерделеу.
Экономикалық әдебиеттерде буржуазиялық қоғамдағы мемлекеттік меншіктің
әлеуметтік сипаты, іс-әрекет салдарлары жеткілікті зерттелген деп айта
аламыз. Жеке капиталдан акционерлік капиталға, акционерлік капиталдан әр
түрлі корпорациялық (финанс олигархиясы) меншікке өту процесі
мемлекеттік меншік жүйесінің қалыптасуымен катар жүреді. Мемлекеттік
капитализм еңбек пен капитал арасындағы қайшылықты бірлікті жаңа деңгейде,
жаңа сапалық дәрежеде шеше алды. Оның мәні еңбек пен капитал арасындағы
кайшылық әлеуметтік-саяси формаға ие болып, тап күресінің шешілу аренасы,
енді, жалдама еңбек иелері мен мемлекеттік капитал құрылымы арасындағы
күреске айналуыда. Саяси, әлеуметтік дағдарыстарды шешудің қалыптасқан екі
жолы бар, бірі - меншікті ұлттық игіліктен алып, жеке топтарға сату арқылы
еңбек пен капитал арасындағы төрешіге айналуы, яғни кәсіпкерлік
ассоциациясы және жалдама еңбек иелері ұйымдары қатынасына мемлекеттік
реттеу жүйесін енгізу; Екіншісі -жалдама орта тапты құрудың жолдарын
калыптастыру (Американ тәжірибесі, Жапон жЖүйесі, Германия іс-әрекеті)[2].
Бұл постиндустриялдық қоғамның болашақта толық шешуі тиіс әлеуметтік
мәселелерінің негізі - мемлекеттік меншікті жекешелендіру бағдарламаларына
ұқсас коғамдық шаралар (денационализаииялау, акционерлеу) әр түрлі
атаулармен XX ғ. бас кезінен бастап-ақ пайда бола басталы. Антитрестік
монополияға қарсы заңдардың АҚШ және т.б. елдерде қабылдануы осы құбылыстың
бастамасы. Өндірістің қоғамдық сипаты мен иемденудің
жекелік сипаты арасындағы қайшылықтардың даму дәрежесі және де оны шешудің
әр түрлі әдістері меншіктің қоғамдастырылуы және жекешелендіруі (оқшалануы)
құбылыстарының кат-кабат жүретінін көрсетеді. Бәсеке күресінін дамуына
сәйкес өндірістік монополиялардың пайда болуы, олардың, үздікеіз түр
өзгерістері көп жағдайларда меншіктің жекеліқ акционерліқ монополиялық
корпорациялық түрлерінің әр қилы комбинациясымен ұласады. Негізгі даму
бағыт-бағдары - өндіріс тиімділігін арттыру. Стихиялы даму процесінің
әлеуметтік қайшылықтарының терендеуі көп жағдайларда мемлекеттік реттеу
шараларымен қатар, мемлекеттік меңшіктің пайда болып, кайшылықтыдамуымен
ұласады. Әңгіме бұл жерде, мемлекеттік меншік дамуы және мемлекеттік
шаруашылық жүргізу құбылыстарының кірігу процесі туралы болып отыр. ҒТП
және ҒТР дамуы, бәсекенін халықаралық сипат алуы, мемлекеттік-монополиялық
капитализм, неолибералдық бағдар кезеңдері мемлекеттік меншікке
байланысты коғамдық шаралардың әр бқилы бағьпта дамуын туғызады.
Қалыпты нарықтық реттеу механизмі әр уақытта бәсеке мен монополия
құбылыстарының органикалық синтезін талап етеді. Яғни нарықтық кеңестіктің
серпінлі козғалысы үшін объективті турде меншік қоғамдастырылуы және
еңбек, өндіріс коғамдастырылуының әрқилы даму бағьтттарын сәйкестенділіру
қажеттігі жузеге асуы тиіс болды.
Монополиялық бірлестіктердің акционерлік меншікке сай тур-өзгерістері,
мемлекеттік меншіктің кәсіпкерлік топтарға берілуі коғам арқылы -
жекешелендірінудің, денационализациялаудың ерекше көрініс сатылары ғана.
Осы заманғы жекешелендіру процесінін классикалық үлгісі ағылшын тәжірибесі
болып табылады. Классикалық дегеңде.біз мақсатты әрекеттерді, оны жүзеге
асыру құралдары т.б. кешенді модельдік ерекшелігі жағын айтып отырмыз.
Экономикалық теориада приватизаиия ұғымы М.Тэтчер үкметінің саясатымен кең
тарала бастады. Британ экономикасының тиімділігін көтеру үшін "Тэтчеризм"
саясаты әлеуметтік өзгерістерлің ен негізгі бағыты ретінде мемлекеттік
сектордың денаиионализациялануын қолданды. Приватизация ұғымы ресми тілде -
мемлекеттік меншікті жаңарту, өзгерту құбылысының, мәні - жекешелендіру
ұғымы. Ол меншік иесін табу, меншіктеу ұғымдарынан мағанасы төмен, шектеулі
ұғым, тек жекеге беру, мемлекет иелігінен алу дегенге саяды. Ортак нәрсені
жіктеуді, бөлуді көрсетеді. Термин қалыптасып, кең қолдануына байланысты
біз де жекешелендіру ұғымын екі мағынада пайдалаңамыз.
Жекешелендіру ұғымы арқылы меншік құқығының жіктелу құбылысын айкындап
алу қажеттігі туындайды. Иелену, билеу және пайдалану негіздерін казіргі
буржуазиялық құқық элементтері аукымында айқындау арқылы мемлекеттік меншік
жүйесінің іс-әрекет ету механизміндегі қайшылықтардың көзін табуға болады.
Шаруашылық тұлғалардың көп түрлілігіне, территориялық буындардың кызметіқ
саяси-партиялық жұйенің жетекшілерін ескере отырып, мемлекеттік меншікті
жүзеге асырудың ұйымдық -басқару механизміндегі қайшылықтарды шешу
қажеттігі жүзеғе асуы тиіс. Өтпелі кезең түбегейлі институционалдық,
ең алдымен, меншік жүйесі өзгерістерімен сипатталады. Қазақстанда жүйе
дағдарысы және кең көлемде, өте қаркынды жүргізілуі сипаттары ғана ерекше
құбылыс. Мәселен, Англиада 1979 ж. бастап он жылда мемлекеттік сектордың
23-і (6 негізгі бизнсс бағыттары) жекешелендірілді, оның ішінде транспорт,
байланыс, көмір, газ өндірісі мен өндеу салалары, электро-энергетика бар.
Бұл тәжірибе біздің отандық жағдайдан ерекше болғанымең өзінің негізгі
методологиялық алғы шарттарымен біз үшін маңызды. Мысалы, ағылшын мамандары
жекешелендіру саясатын жүргізуде мынадай кешенді сатыларды айкындаған:
- үкіметтің стратегиялық саясатын айкындау;
- салалар мен компаниялардың кұрылымын өзгерту мүмкіндігі
реструктуризация;
- жекешелендірудің негізгі міндеттерін анықтау;
- ұзақ мерзімдік жекешелендіру бағдарламасын жасау;
-жекешелендірудің алғы шарттарын қалыптастырып, дамыту кезеңдерін
белгілеу;
- жекешелендіру стратегиясын іс-тәжірибемен үздіксіз
жетілдіру, түзету жасау[3].
Бұл кешенді шаралар меншік иесін табудың манызды негіздерін
жұйелейді. Джон Симмонс, Уильям Мэрс Россиядағы 1989 ж. екі күндік
семинарға байланысты былай дейді "Ол семинардың сонына карай, американ
менеджерлері әкімшілік әдістермен басқармайтынына көзі жетті... яғни,
шындығыңда олар басқарудың стиліне және келісімге негізделген әдістерін
пайдаланады. Олар өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесін, өндірісті
үздікеіз жетілдіру әдістерін және де ынталандырудың екі негізгі принципін
- кызметкерлердің пайданы бөлуге және меншікті иеленуге қатысуын
пайдаланады. Кызметкер-меншік иесі ретінде шешім қабылдауға қатысу құқығыні
алады, мемлекет кәсіпорын жұмысына араласпайды".
Дамыған елдерде мемлекеттік меншікті жекешелеңдіру, жеке меншік
институтын дамыту негізгі қайшылықты - еңбек пен капитал қайшылығын жаңа
негізде шешуге бағытталып отыр. Бұл олар арманлаган постиндустриялдық
қоғамның әлеуметтік негізі.
Қатысу жүесі меншік қатынастарын түбірінен жаңарту арқылы жұмысшы-
кызметкерлердің еңбекке ынта-жігерін арттыруға бағытталған. Меншіктің
жүзеге асу механизмінің барлық буындарына, әсіресе, басқару жүйесіне
араласуы кең жайыла бастады. "Егерде қызметкер компания акцияларын иеленіп,
дауыс беру құкығына ие болмаса, - олар оның иесі емес" деп тұжырымдайды
[4,15].
Негізгі мәселе, - жекешелендіру процесі арқылы меншіктің көп
түрлілігін камтамасыз ету ғана емес, өндіріс-құрал жабдықтарын өндіріс
нәтижесін иемдену мен бөтенсудің дәрежесі ғана емес, -жалпы өндіріс
нәтижесінде адамдардың, шаруашылық тұлғаларының жауапкершілік деңгейі. "Іс-
тәжірибеде, меншіктен бөтенсу құбылысынан да аса маңызды мәселе еңбек
нәіижесінен бөтенсуі, еңбек ынтасына шек кою мәселесі"[5, 45]. Меншікті
жаңартудың кілті, сонымен, оның жүзеге асу кезеңінің сатыларымен сәйкес
келеді .
Өтпелі кезеңде, Казақстанда жекешелендіру (экономикадағы мемлекеттік
шаруашылықты шектеу) арқылы рационалды нарықтық қатынастарды қалыптастару
арқылы серпінді әлеуметтік еңбек бөлінісі және шаруашылық тұлғалардың
жіктелу құбылысын дамыту, көп жағдайларда, номенкулатуралық жекешелендіру
мен салалық ерекше монополиялық табысты бөлу механизмінен анағүрлым маңызды
мәселе. Бұл жерде, әңгіме мәні - әлеуметтік реформалардың пәрменділігіне
кайшы келетін әкімшілік жүйесінің қайта жаңғыруы мемлекеттік меншікті
жекешелендірудің теріс сипатын анықтайтынын баса көрсеткен жөн[6].
Өте қызықты мысал, Германия (тіптен 1 дүниежүзілік соғыс қарсанында
да) дүниежүзілік соғыс арасында мемлекеттендірілген жеке меншікке
негізделген өндіріс жүйесі қалыптасады. Ал, КСРО-да мемлекеттік меншік
негізделген бір орталықтан басқарылатын мемдекеттендірілген экономика
қалыптасып үлгерді. Өзінін әлеуметтік салдары жағынан оларды экономикалық
ұқсас типке айналдырған бір орталықтан басқарылатын шаруашылық жүйесі.
Саяси тоталитаризм, әлеуметтік нигилизм, экономикалық теңгермешілік
негізінде еңбек күштеуге, зорлыққа негізделген жалдамалы сипаттағы
мемлекеітік дәрежеге көтерілді.
1-ші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда жүзеге асқан
"денационализациялау" (ұлттық меншігінен алу) саясаты "Дауэс" бағдарламасы
бойынша сол кездегі валюта есебімен 16 млрд.марок жұмсалды, яғни Бисмарктан
қалған мемлекеттік сектор "жекешелендірілді". Сонымен қатар, аса ірі
монополиялық бірлестіктер жеке кәсітюрындарға таратылды [7,25].
Сол сиякты, П-ші Дүниежүзілік соғыстан кейін де, 1946 ж, бастап
"Маршалл жоспары" бойынша Герман өнеркәсібі мемлекеттік орталықтан
басқарудан босатылды. Тағы да "денационализациялау" саясаты жүргізілді.
Ескеретін жағдай, 1960 ж. кейін үшінші дүние елдері мемлекетік меншікті
дамыту және оны "бөлшектеу" саясаттан кат-қабат жүргізіп келе жатқаны
белгілі құбылыс.
Шульц З. "Эрхард реформалары" мақаласында орталықтандырылған бөліс
экономикалық механизмі Германияда 1933 ж. 1948 жылдың шілдесіне дейін өмір
сүргенін айтады. Оның ерекшелігі: жоғары дамыған жеке меншік жүйесінде
экоиомиканын бір орталықтан басқарылуы еді. Ол В.Ойкеннің пікіріне сүйене
отырып, орталықтандырылған бөліс экономикалық механизм жүйесі жеке меншікке
де, мемлекеттік меншік түріне де тәуелсіз екенін тұжырымдайды. В.Ойкеннің
пікірі бойынша меншік түрі экономикалық заңдардың айқындаушы элементі,
бірақ бірден-бір, шешуші факторы емес. Бұл зандар "жүйе құраушы және
айкындаушы кешенді факторлардың жиынтығы ретіңде "экономикалық іс-әрекет
ету механизімін" сипаттайттын ұғымды құрайды[8]. Шаруашылық жүргізу
тәсілдері мен әдістері, яғни шаруашылық механизмі меншіктін жүзеге
асырылуының нактылы бай мазмұнына ие болады.
Э.Шульц көленкелі экономиканың пайда болу түбірін талдауда КСРО-дағы
жоспарлаудың натуралды және құндық, көрсеткіштерінің қайшылықты бірлігін
көрсетіп, В.Ойкеннің "қара базары" өзінің заңдығына қарамастан "заңды
жоспарды орындауға көмектеседі деген ойын алға тартады [9,175]. Германияның
1933-1948 жж. даму тарихы орталықтандырылған бөліс экономикалық механизмнің
жағдайында жеке меншік формасының шаруашылық жүйесінде белгілі дәрежелегі
бейтараптығын көрсетеді. Л.Эрхардтың негізгі міндеті де осы механизмді
кайта құру болды. Ал, саяси-құқыктық реформаларды жүзеге асыру канцлер
Аденауэрдың құзырында болды.
Бұл экономиканы мемлекет иелігінен алу және орталықсыздаңдыру арқылы
акшамен реттелетін экономикаға өту бағдарламасы еді. Маршалл жоспары
бойынша алынған шетел несиесін пайдалана отырып, Германия 1958 ж.нарықтық
экономикаға өту жобасын толық жүзеге асырғанын жариялалы. Бағдарламаның
негізі - орталықтанлырылған жеке меншік формасын дербес шаруашылық жүргізу
механизміміне көшіру, яғни Орталық Экономика Министрлігін билеу, өкім ету
қүқығынан айыру екенін көреміз.
Жалпы әлемдік "жекешелендіру" саясаты мен іс-тәжірибесін зерделесеқ
негізінен үш түрлі әдіс-тәсілді байқаймыз [10,144].
I. Ішкі жекешелендіру - негізгі қорларды үлестік әдіспен, не акция
түріңде кәсіпорын кызметкерлеріне беру, сату. Бұл еңбек пен капитал
арасындағы кайшылықты жоюға бағытталған, "семьялық фирма","меншік пен
басқаруға қатысу" жуйесіне ұқсас процестердің өзекті мәні. Бұған біршама
жуық келетін "пайданы бөлуге қатысу" жүйесі. Кәсіпорын, фирма қыметкерлері
еңбек функциясына сәйкес алатын жалақысымен қатар, басқару және пайданы
бөлісуге мүмкіндік беретін меншікті иелену құқығын алады. Кооперативтіқ
акционерлік кәсіпорындар түрінде шаруашылық жуйесіне кірігіп, өндіріс
нәтижесіне мүдделікті арттыру бағытында кызмет етеді. Акция немесе
үлесіне қарай дауыс берудің әр түрлі жүйесі қалыптасады.
2.Кәсіпорындарды сату немесе акция түрінде жеке азаматтарға еркін сату
әдісі - сыртқы жекешелендіру. Бұл, негізінен жеке немесе мемлекеттік
кәсіпорындарды арнаулы мақсаттарға сәйкес қайта -құрудың жолы. Өндіріс
тиімділігін арттыру, косымша қаржы тарту немесе құрылымдық өзгерістерді
жүзеге асыру үшін меншік иесін алмастырудың тиісті әдісі. Шетел
тәжірибесіне карағанда бұл процесс дамыған нарықтык құылымдар қалыптасқан
экономикада елеулі роль атқарады.
Артық жеке капиталдың және бағалы кағаздар рыногінің болуы, белгілі -
бір стратегиялық шешімдерді жүзеге асыруды мемлекет меншігінің жеке
кәсіпкерлерге сатылуы арнаулы конкурстык аукциондарды елестететін, мән-
мазмұны ұқсас процестің жүргізілуін көрсетеді. Мысалы, Фордтың
кәсіпорындарын акционерлеу, немесе француз "Рено" автомобиль корпорациясын
акционерлеу, Тетчер үкіметі жүргізіен көмір өндірісін жекешелендіру,
калыптасқан нарықтық, ортала меншік титулын ауыстырудың ерекше жолы,
бағыты. Бұл кәсіпорындар кенестен өндіріс бағдарын өзгерте алмайды, тек
өндірісті ұйымдастырудың не жаңа технологияны енгізудің тыс жолдарын
іздестіре бастайды. Қалыпты жағдайда, біздер үшін, әлеуметтік мәселелерден
жорамал түрде бас тартқан жағлдйда, үкімет қаржы көздерін қамтамасыз ете
алса, ондай өмірлік маңызы бар кәсіпорындарды кайта жарақтандыру анағүрлым
тиімді болар еді. Бюджет тапшылығын және әлеуметтік қайшылықтарды жою,
монополияға карсы күрес, яғни өндірістік бәсекелестікті арттыру арқылы ҒТП
жеделдету мәселелері мемлекеттік меншікті жекешелендірудің маңызды
бағдарларын көрсетеді.
3.Арнайы- жекешелендіру - мемлекеттік кәсіпорындарды шетел
азаматтарына концессияға беру, немесе тікелей сату және бакылау пакеті
акцияларын беру жолы. Бұл жерде, ерекше мақсат - басқару және технология,
әлеуметтік қатынастарды шетел капиталын іске тарту арқылы жоғары деңгейге
көтеру мәсслесі шешілуі тиіс. Еркін экономикалық аймақтар құру, бірлескен
кәсіпорындар салу және аса маңызды өндістік мақсатты бағдарламаларды жүзеге
асыру, т.с.с. міндеттерді шешу үшін халықаралық құқытық негіздерге
сүйенген заң актілерін қабылдау кажеттігі туады[11,28].
Артық нәтижеде, салалар кұрылымын бәсеке негізінде жетілдіру бұл
жүйеге ең негізгі міндеттердің бірі ретіңде айқын көрініс береді, ал
жекешелендіру оның жүзеге асу құралы есебінде негізгі мақсатқа жету жолын
ғана көрсетеді.
Қоғамдық дағдарыстардан шығу жолдарын саралап, зерделеуде қоғамдық
пікір "аулудың" басты себебі- қоғамдық меншік деген теріс түсінікке келді.
Ал, жалпы коғамдық, қатынастардың дағдарысынын ішкі кайнар көздерін
талдаула елеулі кемшіліктерге орын берілді. Бейтарихи әдіс, материалистік
диалектикалық зандылықтарды терістеу кездеседі. Аяғында, бәріне кінәлі
марксизм, социализм идеялары деген пайымдау қоғамдық санада женіске жетті.
Өндіріс шоғырлануы өте жоғары еселенген монополизм құбылысы кең жайған
экономикада мемлекет иелігінен жеке қолдарға өнеркәсіп апыптарын берудің
кара дурсін әдісі тиімсіз және кауіпті жол. Бағаны ырықтандыру сияқты
жекешелендіру процесі де кең ауқымды экономикалық стратегияны айқындауды
талап еткен еді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі оның тарихи маңызын, іс-
кызметін жеке талдауды тарихи кезеңдермен байланыстыруды көздейді. Өркениет
дамуының идеаллы жолы, бағдары - өтпелі дәуірде енбек адамын өндіріс құрал-
жабдықтарына меншік құқығымеи нактылай, толық камтумен шешілуі тиіс.
Меншіктің, енбектің ұқсастық заңына сәйкес қоғамдық меншіктің
әлеуметтік түрі еңбектін сипатын айқындау арқылы өндірушілердің еңбек
нәтижесіне мүдделігін күшейтеді, өнімді бөлу және айырбас, тұтыну
салаларындағы жаңа даму қатыңастар арқылы коғамдық өндірістің әлеуметтік
сипатын және тиімділігің арттырады. Адамнын саяси, әлеуметтік бостандығы
халықтык мемлекет орнатқан экономикалық бостандық арқылы әлеуметтік
прогрестегі жоғарғы деңгейін камтамасыз етеді деп ойлау санада қалыптасты.
Ал, мемлекеттік социализмнін ішқі даму зандылықтарына келсеқ тауар-ақша
айналысын жою, натуралды өнім айырбасын дамыту адамдардың
мүдделері мен еңбек қабілеті арасындағы елеулі айырмашылықтарды күшейтеді.
Бірлескен, қоғамдасқан енбек нәтижесінің барлық адамдарға бірегей мүдде-
мақсатка айналмауы утопиялық идеяларды жокка шығарды, ішкі дамудың
экономикалық көздері жок екенін көрсетті. Экономикалық жағдай-шарттары
пісіп-жетілмеген идеалогиялық құрылыс коғамдық реакцияға алып келді.
Мемлекеттік меншік жүйесін қажеттіліктер мен мүдделердің, екінші жағынан,
олардың өмір сүру жағдай-шарттарына қатынастары абстрактылы емес, нақтылы
жіктелетін құбылыс.
Шын мәнінде әлеуметтік қауымдастықта туынды қатынастар өз кезегінде
жаңа құбылыстардың бастамасы. Мәселен, еңбек меншік қатынастарының туынды
бейнесі, ал өз кезегінде енбек жүйесінде әр адамның орны мен
қызметіне байланысты енбек сипаты меншіктін әлеуметтік түріне елеулі әсер
ететін күшке айналады. Адамның жасампаз қасиеті еңбек процесінде жүзеге
асуы меншіктің әлеуметтік түрінен туындайтын ерекше құбылыс - меншік
функциясы арқылы анықталады. Ал, бұл тек еңбек процесінін нәтижесінде ғана
айқын көрінеді. Жекешелендіру процесі меншіктік функциясының мән-
мазмұнына тәуелді. Бұл тәуелділік уақыт және кеңестік жағынан, іске асырылу
механизмімен де айқындалады.
Сызба 1. Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді
пайдалануды білдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық
байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық
көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Экономикалық-математикалық қолданбалы ғылым салалары арқылы келген
функция ұғымын меншік қатынасына пайдалану оның сандық-сапалық
ерекшеліктерін көрсетумен бірге, меншік элсменттерінің жалпы қозғалыс
зандылықтарың да айкындауы тиіс. Меншік функциясы деп шын мәнінде жалпы
өндірістік қатынастар жүйесінде іс-әрекет етудің нәтижелері мен
салдарларын атауға болады.
Меншіктін бірінші қызметі - адам болмысын сана арқылы айкындау,
коғамдық өмір сүру негіздерін орнықтыру, яғни дүниетанымдылық қызмет -
бұл барлық қоғамтану ғылымдары үшін көп қырлы зерттеу нысаны.
Екінші қызметі - іс-әрекет моделін анықтайды, меншік түріне сәйкес
өндіріс факторларының қосылу сипаты, одан еңбектің әлеуметтік сипат, мән
мазмұны айқындалады. Мәселен, еңбек адам үшін өмір сүру - қажеттіліқ ал
таптық қоғамда ол өмір сүрулін құралы. Жалданып жұмыс істеу, басқаға
кіріптарлық байланыс арқылы өмірді қамтамасыз ету, тіптен кауымдасып
(ұжымдасып) еңбек етудің өзі де белгілі тәуелді байлалысты көрсетеді.
Өзі емес, сырттай факторлар адам өмір сүруінің жол-жабасын
белгілейді, құқыктық түрде бекиді[12,456].
Үшінші қызмет-меншік өмір сүрудің құралы ретінде, тұтынуды қамтамасыз
етеді. Адам өмірін ұдайы өндіру тура және жалама әдістер аркылы олардың
мүдделерін жүзеге асырады.
Қандай да болмасын меншік түрін жаңартуға, түбегейлі қайта құруға
бағытталған әлеуметтік реформалар меншік функциясының идеалды бейнесін
ескеретіні сөзсіз. Ал, ақтык мақсатқа жету үшін тандапатын жолдар, әдіс-
тәсілдер, іс тетіктері әр кезеңде әр қилы болуы диалектикалық құбылыс.
Үздіксіз өзгеріп жатқан қоғамдық жүйе ғылым сараптамалардың кемшіліктері,
ішкі кайшылықтарын нақтылы тәжірибе арқылы терістейді, қосымша шарт-
жағдайларды талап етеді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі посткенестік дүниеде болып
жатқан өзгерістермен қатар ғаламдық даму теңденцияларын да ескеруі тиісті.
Бұл қоғамдық реформаларға қойылған әлеуметтік шекара дамудың балама
жолдарының және өте ұзақ мерзімдік зандылықтары бар екенін еске салады.
1.2 Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың шетелдік
тәжірибесі
Экономикалык және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік
баска меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оның
атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының
қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти, Давид
Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның яғни жалдамалы
жұмысшы, капиталист және жер иеленуші болып жіктелуіне негіздеді. Уильям
Петтидіц еңбек - байлықтың атасы, жер - оның анасы деген қанатты сөздері
өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жоқ.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) Меншікке өзінің
көзқарасын Кедейліктің философиясы деген еңбегінде баяндаған болатын.
Онда ол ұсак буржуазиялык және ісеке меншікті дәріптеп, капиталистік
меншікті сынады. Прудон Меншікті - бұл ұрлык деген сөзінің мәні бар.
Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40% шеңберінде бекітіледі.
Жеке мепшіктін дамуы ХІХ-шы ғасырдын екінші жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалык революцияның әсерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысында жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық
меншік. Батыстың экономикалык теория мектебі жеке термин ретінде кез-
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп қараймыз. Соңғысына занды негізде жасалған жер
аумағы табысы мен жалға берілген басқада қозғалмайтын мүлік, банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдемақы, стипендия, зейнетакы
және т.с.с.) есебінен жасалады.
Жеке меншіктің даму кезеңіңде еркін бәсеке барынша қаркындап, жеке
кәіпкерлердің өңдіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардын өсіп келе
жаткан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
тұстары байқалады: артық өңдірудін экономикалык дағдарысы, жеке меншік -
бұл билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің (иегердің өз еркі ғана
бәрін шешеді) меншік өнімімен байланысты еді. Сондықтан, мемлекеттің
араласуы қажет болады. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-
құлқының белгілі ережелері жасалған, сонымен катар артық өңдіру
экономикалык дағдарысын ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік
жаңа бағыт алуда және оның келешегі алда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана
емес, сондай-ақ ұжымдьқ (топтық), акционерлік және кооперативтік түрде
-меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік -
колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-үй, кұрылыс
және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен
толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жакты дамыған.
Айталық, өңдірістік кооперативтер - бұл тауар мен кызмет көрсетуді бірге
өңдіру максаты, азаматтардың өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейнірек
мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдеріңде, АҚШ-та кеңінен тарады.
Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы енімдерін өңдеу
және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 жылдан соң әлемнің он екі елінде
олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінін 60%-ы келді.
Жекешелендірудің кандай болмасын моделін таңдап алу мәселесі
постсоциалистік елдерде әркилы шешіліп отыр. Мысалы, Польша үш түрін
колданып отырса, Венгрияда үшінші түрі көбіреқ ал Югославияда, ішкі
жекешелендіру көп үлес алады. Үшінші дүние елдерінде де жекешелендірудің үш
молельдері де тиянакты қолданыла бастады.
Жалпы жекешелендіру құбылысының мән-мағынасына жете тусіну үшін мына
жағдайға назар аударайык: "Еегер капиталистік кәсіпкер - меншік иесіне
мемлекет тарапынан қанша, калай қаржы жұмсауын, жалпы экономикалық жоспар
қандай орын алуын, өндірістік бағдарламасының қалай болуын міндеттесек:
егер әрі карай, салық зандары арқылы пайданы, мүлік қорлануын, мұрагерлік
тәртібін шектеуге алсақ, және де жұмысшылар мен кызметкерлердің өнімдегі
үлесі әлеуметтік - саяси міндеттемелермен реттелетін болса - онда меншіктен
шын мәнінде, тек титул ғана және пайданыңаз бөлігіне ынта калар еді. Онда
мұңдай меншік ұғымы кұрғақ сөзге айналған болар еді. Қай қоғамда, қашан
осындай шектелген меншік құқығы болды екен. Жауабымыз бұрынғы социалистік
елдерде әлі де жалғасуда.
Жекешелендіру концепцияларынын негізінде біз сынап келген, баскаруға,
пайданы бөлісуге қатысу жүйелері, "сапа үйірмелері", "семьялық фирма",
"халықтык акциялар", "қаржыландыру, камсыздандыру қорлары", т.б.
буржуазиялық елдерде жүзеге асқан жүйелер көрініс береді. Еркін кәсіпкерлік
жүйесінің ерекше мақсаты -жалдамалы жұмысшы мен баскарушы, меншік
иелерінің мүдделерін ұштастыру міндеті[13,46].
Батыс елдері үшін негізінен, ерекшеліктеріне қарамастан
жекешелендірудің екі жолы айқын көрінеді. Германия, Австрия, Чили, Оңтүстік
Корея сияқты жеке меншікке негізделген бір орталықтан басқарылатын
шаруашылық жүйесін "жекешелендіру" дегеніміз, шын мәніңде орталық
министірліқтің билігін жою ғана. Бұл мемлекеттің шаруашылық жүргізу іс
құқығын шектеп, еселенген монополиядан еркін бәсекеге көшу болып табылады.
Яғни экономиканы беймемлекеттендіру немесе шаруашылық жүйесін мемлекет
иелігінен бөлу процесі, ал шаруашылық жүргізу жеке тұлғаларға берілел.
Ал, шаруашылық жүйесінің басты буындары мемлекеттік меншікке
негізделген шаруашылық жүйесінде болып келген елдер үшін (Англия, Сингапур,
Малайзия, т.б.) жекешелендіру процесі екі қырынан, яғни мемлекеттік
меншікті сату және мемлекеттік кәсіпорындарды басқарылуы, заңгерлік
тұлғаларға беру жолдары арқылы орта тапты қалыптастыру жүзеге асады[14,15].
Дамыған нарық жүйесі бар елдер үшін жекешелендіру процесі ұзақ
мерзімге есептелген, кезең-кезеңге бөлінген сындарлы саясат арқылы ғана
жүзеге асуы елеулі мәселе. Олар үшін негізгі мақсат - нарық жүйесіне
бейімделген шаруашылық орындарының тиімді өндірісін қамтамасыз етуді жүзеге
асыру міндеті. Аукцион, акциялар, басқаруды өзгерту, т.б. пайдалану жүзеге
асып, бұл арқылы қаражат мәселесі де шешіледі. Шетел капиталын пайдалану
елдің қауіпсіздігі мәселесімен ұштастырылады.
3. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік маңызы
Жекешелендіру мен меншік иесін табу мәселесі ұксас болғанымен елеулі
айырмашылығы бар екені көрінді. Меншік нысанына, шаруашылық жүргізу әдіс-
тәсіліне байланысты мағынада ара-жігін ажырату киынға түспейді. "Ортақ
өгізден оңаша бұзауым артық" - мәтелі кұбылыстың мәнін ашады. Тиімлілігі
төмен, пайдасы жок ортақ меншіктен жеке меншік тиімді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының "Жекешелендіру және мемлекег
иелігінен алу" Занынын 1-ші бабында негізгі ұғымдардың мәні көрсетілген.
Мемлекет иелігінен алу) ұғымы мемлекеттік меншікке әлде мемлекеттік
шаруашылықка нақты сілтеме жасамаса да, негізгі мәселе - мемлекеттік
кәсіпорындарды түбірінен өзгерту арқылы - шаруашылық баскару және оған
сәйкес өкілеттік кызметін тікелей шаруашылық тұлғаларына беруі айкын
жазылған. Бұл жерде, әнгіме мемлекеттік шаруашылық жүйесін ыдырату арқылы
салалық баскару ұйымдарынан кәсіпорындарды босату мәселесі койылып, яғни
бір орталықтан басқарылатын жүйені нарықтық экономика тұлғаларына
айналдыру құбылысы көрсетілген.
Жекешелендіру дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен заңды тұлғаларының
мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және мемлекеттік акционерлік
қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Жекешелендіру - меншік иесін табу, меншіктеу ұғымы арқылы ғана өз
мәнін анықтай алады. Олай болса, мемлекет меншіктің негізгі иесі емес, тек
заң жолымен бөтендердікін (халықтың) еңбегін өзіне иеленіп алған құқықтық
аппарат түсінігі шығады. Мемлекет өзінін қаржы саясаты арқылы 70 жылдам
астам уақытта шаруашылық тұлғаларының қосымша еңбегін қорландыру арқылы
меншік нысандарын түзеді.
Мемлекеттік шекара, жер, су байлығы, қазына қорлары т.б. сиякты
қоғамдасып пайдаланудың нысандарын меншіктің басқа түрлерінен ерекшелеу
сипатына байланысты бірте-бірте мемлекет меншік құқығына ие болады.
Приватизация - меншікті мемлекет иелігінен алу мен экономикадағы
мемлекеттің өкілеттілігін шектеу, процестері әр килы ұғымдар. Мән-
мазмүндары сәйкес келмейді.
Жекешелендіру құбылысының аса маңызды сипаты - басқару іс-
әрекет қызметінін оқшаулануы. Әр түрлі мәнді-мақсатты іс-әрекеттер жинағы
ретінде мемлекеттік басқару орындарыгың мақсаты және өзара тәуелді іс-
әрекеттері жекешелендіру тұлғаларының мүдделерінің уақыт факторына және
меншік нысанына қатынасымен аныкталады. Жекешелендіру арқылы біз
шаруашылық тұлғаларының өндірістік функциясын тубірінен өзегертіп, іс-
әрекет модельдерін қалылтастырамыз. Ал, бұл процестегі басқару ұйымдарының
іс-әрекеті әртүрлі жекешелендіру концепцияларына байланысты олардың
иеархиялық жұйесімен моделденеді.
Жекешелендіру және мемлекеттін экономикалық қызметін шектеу процесі
ТМД елдері үшін әлеуметтік әділдік кағидаларың қалпына келтіру қозғалысы.
Бұл жаппай жекешелендіру арқылы жүзеге асуы тиіс.
Мемлекеттік меншіктің және мемлекеттік шаруашылық жүйесінің
монополиясы, жеке-дара үстемдігі, екі түрлі кұбылыс ретінде етпелі кезеңде
ерекше реттеу, жаңарту нысандарын деп қарау кажет.
Мәселен, бағаның ырықтандырылуы(1992) өндіріс салаларының ерекшелігін
қалай ескерді немесе бірынғай экономикалық кеңестіктің ыдырау жағдайында ҚР
жүргізетін экономикалық, саясат бағыт-бағдары және әдіс-тәсілдері
жекешелеңдірудің ғылыми негіздерін сараптауды жүзеге асырды. ҚР үкіметі
І992ж. "Дағдарысқа қарсы бағдарлама" кабылдады. Бұл бағдарламада
"Қазақстан Республикасы экономикасын бей-монополизацнялау бағдарламасы мен
сараптамасын" дайындау кажеттігі көрсетілді. Антимонополиялық және баға
саясаты Мемлекеттік комитеті 1993 жылдың күзінде бұл құжатты дайындап,
үкімет құрылымдарына ұсынды.
Монополияға қарсы күрес үкімет деңгейінде жарияланғанымен оның мән-
мазмүны, әдіс-тәсілдері, бағьптары ашық айкындалмаған, өзара тәуелділігі
келісілмегең Оның үстіне өкімет қүрылымдарында жалпы жұмыс жоспарлары
үйлестірілмегең, монополияға карсы күрес нысандары белгіленбеді. Ағымдық
саясатка байланысты жеке монополияларға, мысалы "Казаэро", "Казмұнайгаз",
"Казавтодор'', "Энергетика" т.б. салаларда үкімет шешімімен ғана күресу,
кайта құру шаралары жүзеге асты[15,45].
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі үш кезеңде өткізілді.
Бірінші кезең 1991-1992 жж. қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде
жекешелендіру процесінің заңдық- құқытық базасы қалыптастырылды және келесі
заңдар қабылданған еді: “ҚКСР меншік туралы”; “Жекешелендіру туралы” т.б.
Кезеңнің басты мақсаты- бір қалыпты мемлекеттік меншікті басқа меншік
нысандарына ауыстыру, мемлекеттің азаматтарына кәсіпорын мүліктерін (бағалы
қағаздарын) өз меншігіне өткізу.
Бұл кезеңде қойылған мақсаттар:
• меншіктің көп түрлігіне негізделген жаңа экономикалық қатынастарды
қалыптастыру, тауар өндірушілердің шаруашылық тәуелсіздігіне мүмкіндік
беру;
• бәсекені дамытуды негізге ала отырып монополизмді жою;
• адамдардың ең бек нәтижелеріне ынталандыру, кәсіпкерлікті дамыту;
• экономикалық қаржылық жағдайын жақсарту;
• өндірілген тауарлардың және қызметтердің сапасын көтеру;
• мемлекеттік бийлік органдарын өздеріне тән емес қызметтерден босату.
Сонымен бірге бұл кезде жекелендіру объектілері екі топқа бөлінді:
1) жекешелендіруге тиісті объектілер;
2) жекешелендіруге тыйым салынған объектілер.
Қазақстанда жүргізілген жекешелеңдірудің 1-ші кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістердің негізі - меншікті үдемелі жекешелендіру болу.
Толық сарапталмаған, көпшілік элементтері жүйеленбеген шаралар үкімет
алдында тұрған жалпы макроэкономикалық реттеу саясатына және әлеуметтік-
экономикалық реформаларды тереңдетуге жекешелендіру процесіне тым артық
мақсатсыз берілуінен туындайды. Бұл іс-тәжірибеде есептелмеген
қиыншылықтарға алып келді. Біріңші кезеңде жіберілген қолайсыздықтардан
құтылу үшін мемлекет бұл процесті өз қолына алуға мәжбүр болды. Екінші
кезеңдегі негізі өзгешеліктердің бірі - мемлекеттік меншікті өзге түрге
айналдыруда басты тұлғалар ретінде еңбек ұжымдары және баска делдалдар
емес, мемлекеттік баскару ұйымдарының инициативасы бойынша жүргізілуі
қажеттігі. Жариялылық кең бақылауды күшейту, әлеуметті әділдік қағидаларын,
азаматтардың құқығын қамтамасыз ету мәселелері көзделді.
Өзгешеліктердің екінші тобы - жекешелендіру нысандарын экономикадағы
іс-қызмет ерекшелігіне қарай жіктеудің өлшемдерін белгілеу қажеттігі.
Осыған байланысты, оларды үш топқа бөлу көзделді:
1)жұмыс істейтіндер саны 5 мыңнан астам ірі кәсіпорындар;
2) жұмыс істейтіндер саны 200-500 адамға дейінгі орташа кәсіпорын;
3) жұмыс істейтіндер саны 200-ден аз шағың кәсіпорындар.
Бұл жіктеудің әр түрлі өндіріс салаларыңдағы табиғи климаттык
ерекшеліктерді, өндірістік қуаттар мен өндіріс көлемін, және
экономикасындағы атқаратын іс-қызметін ескермейтінін байкау қиын емес.
Қазақстан жүргізіп отырған мемлекеттік (ұлттық) жекешелендіру және
мемлекет иелігінен алу Бағдарламасы аукцион, конкурстар, тендерлер арқылы
және де шағын, орташа, жаппай жекешелендіру түрлері арқылы меншіктің әр
түрінің қатар өмір сүруін, кәсіпкерлікті жандандыру арқылы қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыруды басты мақсат етір қояды. Бұдан, адамдардың
әлеуметтік хал-жағдайын жақсартудың негізгі құралы, жолы - еңбек
қатынастарын жаңа үлгіде қалыптастыру, өндіріс тұлғаларының арасындағы
бәсекелестік пен жарасымпаздықты нарықтық экономика ауқымында көркейте
дамыту міндеттері туындайды. Меншік тұлғалары мен кәсіпкерліктің жаңа
сипаты, екінші жағынан, енбектің мән-мазмұны өзгерістері, әлеуметтік корғау
жүйесі жоғары, серпінді дамитын базарлық, экономиканың пайда болып
қалыптасуына, үздіксіз жетілуіне алып келуі тиіс[16,87].
Жекшелендірудің бірінші кезеңінде мемлекеттік білім беру, деңсауліқ
сақтау, байланыс, энергетика, бұқаралы ақпарат, баспа, туризм, геологиялық
барлау, мәдениет, су ресурстары, қару- жабдықтарды өндіруші салаларының
объектілері жекелендіруге болмайтыны бекітілген.
Бұл кезде жекешелендірілген объектілер: сауда кәсіпорындары мен
мекемелері;қоғамдық коммуналдық шаруашылық, құрылыс, автокөлік, аш, т.с.с.
объектілер.
Осы объектілерді сатырп алуға ҚКСР азаматтары, басқа республикалардың
азаматтары, ҚР орналасқан заңды тұлғалар. Жекешелендірі екі әдіспен
атқарылған:
Тегін; Ақылы.
Жекешелендіруден түскен барлық табыстар мемлекеттік арнай шоттарына
аударылған.
Осы кезде жекшелендіру нәтижесінде қоғамға кері әсер етеін бірнеше
экономикалық құбылыстар пайда болды:
Инфляция деңгейінің өсуі;
Жұмыссыздық деңгейінің өсуі;
Халықтық кеделенуі;
Қажетті мөлшердегі жеке капиталдың болмауы. Мысалы, республиканың
барлық негізгі қорлары 170 млрд. руб. тең еді, айналым қорлары- 40
млрд.руб., “ақталмаған өндіріс” - 12,1 млрд. руб. барлығы қосылып - 222,1
млрд.руб. ал халықта барлық қаржылық көздерінен тек 21-32 млрд. руб
қаражыты болды, яғни мемлекеттік активтерінің 10-15 пайызы;
Халықтың көпшілігінің нарықтық шаруашылық жүргізуден бей хабар болуы;
өндіріс орындарының жоғары шоғырлануы.
Казақстандағы жекешелендіру бағдарламасының екінші кезеніңде,
тәжірибеден туындаған талап, заң-құқықтық негіздеріне еңгізілген елеулі
өзгерістердің бірі- бұл процеске еңбек ұжымдарымен қатар, жалпы халық
тартыла бастады. Меншік түрін жаппай өзгертудің механизмі - Ресейдегі
сиякты купондық (ваучер) жолымен жүргізілді. Ресей реформасындағы
кателіктерді ескере отырып, өркениетті жолмен жеке капиталды қалыптастыру,
одан әрі шоғырландыруды жүзеге асыру міндеті койылған. Бұл заң-құқыктық,
нормативтік негізді жетілдіру арқылы реформаны тереңдетуге жасалынған
қадамдар еді.
Екінші кезеңде, 1993-1995 жж. арналған бағдарламаның ерекшелігі - ол
үш үлкен блоқтан тұрады. Бірінші,- ұсақ кәсіпорындарды акшаға және тұрғын
үй купондарына сату тәртібі. Екіншісі, орта және ірі кәсіпорындардың
жаппай жекешелендірудің купондық механизмі - жекешелендіру және
қаржыландыру купондары еңгізілуі. Бұл кәсіпорындар алдымен акционерлік
коғамдарға айналуы, сол арқылы, акцияларды әр түрлі жолмен халықка беру
кезделгең. Үшінші - тендер иемесе аса ірі, не "арнайы" кәсіпорындарды
жекешелендіру бағдарламалары белгіленді. Мемлекеітік Мүлік комитеті 3
жылда 100-ге жуық кәсіпорындарды осы жолмен жекешелендіруді көздейді.
Қазақстан Республикасында 1996- 1998 жж. жекешелендіру процесінің
үшінші кезеңі басталды. Бұл кезеңің құқықтық базасын ҚР 1996-1998 жж.
арналған Үкіметтік Бағдарламасы қамтамасыз етті.
Үшінші кезенің өзгешілігі - экономикадағы жеке сектордың басым келуін толық
қалыптастыру және тұрақтандыру.
Ол кездегі жекшелендіру бағдарламасының мақсаттары:
жекешелендірудің екінші кезеңінде сатылмаған объектілерді сатуды
аяқтау;
мемлекеттік меншікті сатудың жеке жобаларын қарастыру;
алдын ала жекешелендіруге жатпайтын объектілерді жекешелендіру
тізіміне қосу;
экономиканың жеке секторларында жекешелендіру процесін жүргізу;
жекешелендіру процесінде белсенді қатысатын стратегиялық инвесторларды
қалыптастыру;
жекшелендіру процесінде шетелдік капиталды қатысуын күшейту[17,15].
Сызба 2. Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі
жеке
Жекешелендіру кұбылысы экономикалық реформаларды жүзеге асыруға
кажетті қаржы - қаражат көздерін қалыптастыру және инвестициялық
ресурстарлы бағыттау қызметін аткару тиіс еді. Ал, бұл үшін жоғары дамыған
банк - қаржы жүйесі және бағалы кағаздар рыноғының қажеттігі туады. КСРО-
ның ыдырауы, тәуелсіз мемлекеттердегі банк буындарының қаржы тапшылығы,
сыртқы сауда монополиясының және валюта монополиясының әлсіздігі, экспорт -
импорттык саясаттың дәрменсізлігі, т.с.с. жекешелендіру кұбылысына
экономикалық, негіз болатын валюта және бағалы кағаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мен жетістіктері
Белгілеулер мен қысқартулар
АБА - Ақпараттандыру және байланыс агенттігі
АҚШ - Америка Құрама Штаты
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
БАӘ - Біріккен Араб Әмірлігі
БСҰ - Бүкіләлемдік сауда ұйымы
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ж - жылы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ғ - ғасыр
ҚЕХС - Қаржы есептілігін халықаралық стандарты
ТМД - Тәуелсіздік мемлекеттер достастығы
ХДП - Халықтық демократиялық партиясы
% - пайыз
ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ХСП - Халықаралық сауда палатасы
Нормативтік сілтемелер
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту
Қазақстан дамуының басты бағыты 2012 жылғы жолдауы Егемен Қазақстан.-
2012.-27 қаңтар.-1-2 б.
2. ҚР “Жекешелендіру туралы” Заңы.
3. ҚР Президенттінің ҚР халқына жолдауы. 01.03.06. Астана, Егемен
Қазақстан. 04.03.06.
4. ҚР Салық Кодексі. Алматы, 2005 ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстандағы жекешелендіру бағдарламасының теориялық мәселелері 6
1.1Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын 6
түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері
1.2Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың шетелдік 13
тәжірибесі
1.3Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік маңызы 15
1.4Салықтар - экономиканы мемлекеттік реттеу құралы 21
2 Қазақстанда жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу 24
мәселесін талдау
2.1Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу барысын 24
құқықтық реттеу ерекшеліктері
2.2Өтпелі экономика жағдайында жекешелендіру және мемлекеттік меншік 29
иелігінен алудың ерекшелігі
2.3Павлодар облысында жекешелендіру процесін қаржылық тұрғыдан талдау 40
3 Нарық қатынастарының даму кезіндегі жекешелендіру процестерін 51
жетілдіру бағыттары
3.1Жекешелендіру процесін қаржылық реттеудің негізгі бағыттары 51
бағыттары
3.2Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу процессін 55
жетілдіру бойынша ұсыныстар
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Қосымшалар 66
Кіріспе
Тақырыптың зерттеу өзектілігі. Меншік түсінігімен біздің әрқайсымыз
күн сайын, өмір бойы ұшырасып отырамыз. Адамдар менікі және бөтендікі,
біздікі деген ұғымдарды айыра білу кажеттілігіне ұдайы ұшырасады. Басқаша
айтқанда, бұл ұғымды экономикалық жүйенің орнығуына, үкіметтің шараларына,
табысты бөлісуге меншік институтының ықпалын талдай келіп түсінуге болады.
Меншік - ол игіліктерді адамдардың экономикалык иемдену.
Тарихи анықталған қоғамдық тәсілі, осыдан туындайтын экономикалык
агенттер (субъектілер) арасындагы катынасы, өзара іс-әрекеті. Ол өндіріс
факторларымен, игіліктермен, бұйымдармен (мүліктермен, иемдену
нысандарымен) және адамның экономикалық субъект ретінде қарастыруымен
байланысты болуы мүмкін.
Сонымен бірге, меншік және меншік катынастарының экономикалық және
құкықтық мазмұнын айыра білу керек. Меншік құқығы заң санатының тұрғысынан
алғанда иелік ету, ұйғарым жасау және мүліктерді пайдалану қатынастарының
жиынтығы болып шығады.
Меншік құқығы экономикалық субъектілердің катысуымен экономикадағы
өзара бірлескен әрекеттерді реттейтін ереженің (ойын ережесінің) басым
бөлігін құрайды. Меншіктің шынайы қатынастары экономикалык жүйелердін
негізін құрай отырып тарихи-мәдени, рухани, ұлттық, географиялык,
демографиялық және қоғамның басқадай ерекшеліктерінен жинақталынады.
Өндіріс кұралдарын меншіктену өңдіріс үрдісінде болатын адамдар
арасындагы экономикалык өзара қатынастар (өзара байланыс) сипатын ғана
Экономикалык дамудың қазіргі заманғы модельдері. Әлеуметтік бағытталған
рыноктық экономика тұжырымдамасы. Меншік экономикалық және құқықтық
категория ретінде. Меншіктің құқықтық экономикалық теориясы.
Жеке меншік институтының калыптасуы мен дамуының мәселелері.
Экономиканы ұйымдастыру үшін, оның мәселелерін шешу үшін, әрбір қоғам әр
түрлі құрылымдар мен тетіктерді, институттарды, механизмдерді пайдалана
алады. Олардын жиынтығын, өзара байланысы мен қызметтерін экономикалык жүйе
деген ұғым арқылы қарастыруға болады. Қазіргі кезенде бұл ұғым туралы
экономикалық ғылымда ортақ пікір жоқ. Қолданған әдіснамасына және жіктеу
өлшемдеріне байланысты әр түрлі экономикалық жүйелерді қарастыруға болады.
Негізгі өлшемдерге емес, сонымен бірге өңдіріс өнімін (тауар, қызмет), оның
айырбасталу және тұтыну түрлерінде анықтайды.
ҚР Конституциясының 6-бабында меншіктің екі түрі бегітілген:
мемлекеттік және жеке меншік танылады және тең шамада қорғалады. Сонымен
бір уақытта меншік пайдалану қоғамдық игілікке қызмет ету тиіс. Меншіктің
объектілері мен субъектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге
асырудың көлемі мен шектері, олардың қорғау кепілдігі заңда белгіленеді[1].
Кез келген кәсіпкерлік қызмет белгілі бір ұйымдастыру нысаны шегінде
жүзеге асырылады. Кәсіпорынның нысанын таңдау жеке ынта мен талғамға
байланысты, бірақ басты жағдайда объективті жағдаймен – қызмет аясымен,
ақшалай қаражаттың болуымен, кәсіпорынның болжамды нысанының жағымды және
жағымсыз жақтарымен байланысты.
Мемлекет экономиканы ұйымдастыруымен айналысуы қажет, бірақ сонымен
бірге кәсіпкерге айналмауы керек, шаруашылық қызметіне тікелей араласпауы
керек, сөйтіп, саяси ұйымдастырушы ретінде қалып, экономиканы реттеуде
заңдық, атқарушылық және орындаушылық биліктің өз органы арқылы жүзеге
асыруы тиіс: Мемлекетте қоғамның ортақ мүддесін қорғау үшін билік бар, ал
барлық қалғаны кәсіпкерлерді қосқанда қоғам мүшелеріннің өздерінің
қарастыруымен жүзеге асырылуы керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жекешелендіру және мемлекеттік меншіктен
шығару мәселесін зерттеу.
Зерттеу мақсатына сай келесі міндеттер анықталды:
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың
теориялық аспектілерін зерттеу;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу түсінігіне
сипаттама беру;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың шетелдік
тәжірибесін анықтау;
- Қазақстанда жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу
мәселесін талдау;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу барысын
құқықтық реттеу ерекшеліктерін ашу;
- өтпелі экономика жағдайында Павлодар облысындағы жекешелендіру
және мемлекеттік меншік иелігінен алудың ерекшелігін талдау;
- жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алу процессін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісіне Қазіргі жағдайдағы ҚР мемлекеттік мүлікті
жекешелендіру үрдісі және оның әлеуметтік-экономикалық реформалауы.
Зерттеу пәні Қазақстан республикасының жекешелендіру үрдісінің
құқықтық реттелуі
Зерттелу деңгейі Қазіргі шетел әдебиеттерінде жекешелендірудің
құқықтық реттеу формалары мен әдістерін талдауға арналған бірнеше еңбектер
бар, оларға К.Бара, Д.Медикуса, П.Норта, Р.Штюрнер және т.б.
Ресей зерттеушілері арасында B.C. Белых, A.B. Васильева, В.В.
Дерябина, В.А. Дозорцева, В.П. Камышанский, Н.М. Коршунова, В.В. Лаптева,
Е.А. Суханова, В.Н. Тарасенко Ресейдегі жекешелендіру принциптерін талдады.
Қазақстандық экономикалық ғылымында өндіріс қатынастар жүйесінің қайта құру
мәселелері, жекешелендіру қатынастары, жекешелендіру үрдістерінің даму
мәселелері Т.А. Есиркепова, Р.А. Алшанова, У.Ж. Алиева, Т.А. Ашимбаева,
А.Т. Ашимбаевой, Я.А.Аубакирова, P.P. Аутова, Ф.М. Днишева,
А.Е.Есентугелова, М.Г.Исаевой, М.Б.Кенжегузина, А.К.Кошанова,
Н.К.Нурлановой, К.О.Окаева, К.А.Сагадиева, С.С.Сатубалдина және т.б.
Диплом жұмысының эмпирикалық негізі боп ҚР статистика жөнінде мемлекеттік
комитеті, ҚР жекешелендіру жөнінде мемлекеттік комитет, ҚР мүлігінің
мемлекеттік комитеті, әртүрлі дүниежүзі елдерінің әлемдік тәжірбиесі,
отан және шетел ғалымдарының монографиялық зерттеулері, халықаралық
экономикалық ұйымдардың есептері құрады. Зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған жұмыстың жаңалығы Қазақстан
Республикасының жекешелендіру үрдісін ғылыми тұрғыда қарастыру және оның
даму ерекшеліктерін айқындау болып табылады.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы. Жекешелендіру
үрдісі, әлі де болса жалғасып келеді, сондықтан 1990 жылдары жүргізілген
тәжірбиені біліп тану, оның мәселелерін талқылау маңызды болып келеді.
Жұмыста жекешелендірудің қазақстандық моделі шет елдерінің даму үлгісімен
салыстырылып келеді.
Ғылыми жаңалығы боп Павлодар облысында жүргізілген жекешелендіру
үрдісі талданды, жекешелендіру үрдісінің әр кезеңіне талдау жасалынды,
жекешелендіру үрдісінің кемшіліктері мен жетістіктері келтіріліп, оларды
түзетуге арналған ұсыныстар беріледі.
Зерттеу жұмысының тәжірбиелік маңызы. Бұл еңбекте қол жеткен
нәтижелерді Қазақстанның бүгінгі тарихында тәуелсіздік алғанға дейінгі және
тәуелсіздік алғаннан кейінгі экономика мен әлеуметтік істерді жүргізуге
тарихи тәжірибе ретінде пайдалануға болады. Сондықтан, бұл тақырып
зерттеліп отырылған кезең аралағындағы мұрағат, статистика деректерімен
қатар, экономикалық бағытта шығып тұрған түрлі бағыттағы басылымдардың
материалдарын түпнұсқа негізінде зерттеп, бүгінгідей тәуелсіздік алып
отырған кезімізде халық назарына ұсынылып отыр. Павлодар облысының
жекешелендіру үрдісінің өткізу ерекшеліктері мен қазіргі экономикалық хал-
ахуалына талдау жасалынады.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмысым үш бөліммен тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан республикасында жекешелендіру жолдары зерттелді,
шетел тәжірбиесі мен іс-тәжірибелік маңызы қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстанда жекешелендіру және мемлекеттік меншік
иелігіне алудың әлеуметтік, экономикалық, құқықтық жақтары талданады,
Павлодар облысындағы жекешелендіру жүргізу ерекшеліктері мен жетістіктері
келтіріледі.
Үшінші бөлімде жекешелендіру үрдісін қаржылық реттеу жолдары мен
ұсыныстар беріледі.
1. Қазақстандағы жекешелендіру бағдарламасының теориялық мәселелері
1.1Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын
түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері
Мемлекеттік меншікті түбірінен жаңарту өтпелі кезеңдегі маңызды міндет
ретінде теориялық, методологиялық зерделеуді талап етеді. Мемлекеттік
меншіктін екі жүйедегі іс-әрекет ету механизмі ерекшеліктерін талдау
негізінде жекешелендіру модельдерін қалыптастыру ғылыми шеністердің негізгі
бағыты.
Талдаудың салыстырма пункті - мемлекеттік меншік буржуазиялық коғамнын
даму кезеңдерінде өз мән-мағынасын түбірінен өзгерте ала ма деген сауалға
жауап іздеу арқылы мемлекеттік меншік қатынастарын түбірінен жаңарту үшін
жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформалардың бағыт-бағдарын айқындай алатын
кайшылықтарды шешу тетіктерін, әдістерін анықтау мәселесі.
Меншік қатынастарын түбірінен қайта құру дегеніміз, тек қана, жеке
меншік немесе мемлекеттік меншік ұғымдарымен күресу ғана емес. Мәселе өте
терек қатынастардың мәнін саналы түрде әлеуметтік прогресс жолымен дамытып,
айқын жолға бағыттау. Аты өзгергенімен кұбылыстың мәні бірден өзгере
қоймайды. Бізге керегі сындарлы, ғылыми концепциялар арқылы өйтпелі кезең
зандылықтарын зерделеу.
Экономикалық әдебиеттерде буржуазиялық қоғамдағы мемлекеттік меншіктің
әлеуметтік сипаты, іс-әрекет салдарлары жеткілікті зерттелген деп айта
аламыз. Жеке капиталдан акционерлік капиталға, акционерлік капиталдан әр
түрлі корпорациялық (финанс олигархиясы) меншікке өту процесі
мемлекеттік меншік жүйесінің қалыптасуымен катар жүреді. Мемлекеттік
капитализм еңбек пен капитал арасындағы қайшылықты бірлікті жаңа деңгейде,
жаңа сапалық дәрежеде шеше алды. Оның мәні еңбек пен капитал арасындағы
кайшылық әлеуметтік-саяси формаға ие болып, тап күресінің шешілу аренасы,
енді, жалдама еңбек иелері мен мемлекеттік капитал құрылымы арасындағы
күреске айналуыда. Саяси, әлеуметтік дағдарыстарды шешудің қалыптасқан екі
жолы бар, бірі - меншікті ұлттық игіліктен алып, жеке топтарға сату арқылы
еңбек пен капитал арасындағы төрешіге айналуы, яғни кәсіпкерлік
ассоциациясы және жалдама еңбек иелері ұйымдары қатынасына мемлекеттік
реттеу жүйесін енгізу; Екіншісі -жалдама орта тапты құрудың жолдарын
калыптастыру (Американ тәжірибесі, Жапон жЖүйесі, Германия іс-әрекеті)[2].
Бұл постиндустриялдық қоғамның болашақта толық шешуі тиіс әлеуметтік
мәселелерінің негізі - мемлекеттік меншікті жекешелендіру бағдарламаларына
ұқсас коғамдық шаралар (денационализаииялау, акционерлеу) әр түрлі
атаулармен XX ғ. бас кезінен бастап-ақ пайда бола басталы. Антитрестік
монополияға қарсы заңдардың АҚШ және т.б. елдерде қабылдануы осы құбылыстың
бастамасы. Өндірістің қоғамдық сипаты мен иемденудің
жекелік сипаты арасындағы қайшылықтардың даму дәрежесі және де оны шешудің
әр түрлі әдістері меншіктің қоғамдастырылуы және жекешелендіруі (оқшалануы)
құбылыстарының кат-кабат жүретінін көрсетеді. Бәсеке күресінін дамуына
сәйкес өндірістік монополиялардың пайда болуы, олардың, үздікеіз түр
өзгерістері көп жағдайларда меншіктің жекеліқ акционерліқ монополиялық
корпорациялық түрлерінің әр қилы комбинациясымен ұласады. Негізгі даму
бағыт-бағдары - өндіріс тиімділігін арттыру. Стихиялы даму процесінің
әлеуметтік қайшылықтарының терендеуі көп жағдайларда мемлекеттік реттеу
шараларымен қатар, мемлекеттік меңшіктің пайда болып, кайшылықтыдамуымен
ұласады. Әңгіме бұл жерде, мемлекеттік меншік дамуы және мемлекеттік
шаруашылық жүргізу құбылыстарының кірігу процесі туралы болып отыр. ҒТП
және ҒТР дамуы, бәсекенін халықаралық сипат алуы, мемлекеттік-монополиялық
капитализм, неолибералдық бағдар кезеңдері мемлекеттік меншікке
байланысты коғамдық шаралардың әр бқилы бағьпта дамуын туғызады.
Қалыпты нарықтық реттеу механизмі әр уақытта бәсеке мен монополия
құбылыстарының органикалық синтезін талап етеді. Яғни нарықтық кеңестіктің
серпінлі козғалысы үшін объективті турде меншік қоғамдастырылуы және
еңбек, өндіріс коғамдастырылуының әрқилы даму бағьтттарын сәйкестенділіру
қажеттігі жузеге асуы тиіс болды.
Монополиялық бірлестіктердің акционерлік меншікке сай тур-өзгерістері,
мемлекеттік меншіктің кәсіпкерлік топтарға берілуі коғам арқылы -
жекешелендірінудің, денационализациялаудың ерекше көрініс сатылары ғана.
Осы заманғы жекешелендіру процесінін классикалық үлгісі ағылшын тәжірибесі
болып табылады. Классикалық дегеңде.біз мақсатты әрекеттерді, оны жүзеге
асыру құралдары т.б. кешенді модельдік ерекшелігі жағын айтып отырмыз.
Экономикалық теориада приватизаиия ұғымы М.Тэтчер үкметінің саясатымен кең
тарала бастады. Британ экономикасының тиімділігін көтеру үшін "Тэтчеризм"
саясаты әлеуметтік өзгерістерлің ен негізгі бағыты ретінде мемлекеттік
сектордың денаиионализациялануын қолданды. Приватизация ұғымы ресми тілде -
мемлекеттік меншікті жаңарту, өзгерту құбылысының, мәні - жекешелендіру
ұғымы. Ол меншік иесін табу, меншіктеу ұғымдарынан мағанасы төмен, шектеулі
ұғым, тек жекеге беру, мемлекет иелігінен алу дегенге саяды. Ортак нәрсені
жіктеуді, бөлуді көрсетеді. Термин қалыптасып, кең қолдануына байланысты
біз де жекешелендіру ұғымын екі мағынада пайдалаңамыз.
Жекешелендіру ұғымы арқылы меншік құқығының жіктелу құбылысын айкындап
алу қажеттігі туындайды. Иелену, билеу және пайдалану негіздерін казіргі
буржуазиялық құқық элементтері аукымында айқындау арқылы мемлекеттік меншік
жүйесінің іс-әрекет ету механизміндегі қайшылықтардың көзін табуға болады.
Шаруашылық тұлғалардың көп түрлілігіне, территориялық буындардың кызметіқ
саяси-партиялық жұйенің жетекшілерін ескере отырып, мемлекеттік меншікті
жүзеге асырудың ұйымдық -басқару механизміндегі қайшылықтарды шешу
қажеттігі жүзеғе асуы тиіс. Өтпелі кезең түбегейлі институционалдық,
ең алдымен, меншік жүйесі өзгерістерімен сипатталады. Қазақстанда жүйе
дағдарысы және кең көлемде, өте қаркынды жүргізілуі сипаттары ғана ерекше
құбылыс. Мәселен, Англиада 1979 ж. бастап он жылда мемлекеттік сектордың
23-і (6 негізгі бизнсс бағыттары) жекешелендірілді, оның ішінде транспорт,
байланыс, көмір, газ өндірісі мен өндеу салалары, электро-энергетика бар.
Бұл тәжірибе біздің отандық жағдайдан ерекше болғанымең өзінің негізгі
методологиялық алғы шарттарымен біз үшін маңызды. Мысалы, ағылшын мамандары
жекешелендіру саясатын жүргізуде мынадай кешенді сатыларды айкындаған:
- үкіметтің стратегиялық саясатын айкындау;
- салалар мен компаниялардың кұрылымын өзгерту мүмкіндігі
реструктуризация;
- жекешелендірудің негізгі міндеттерін анықтау;
- ұзақ мерзімдік жекешелендіру бағдарламасын жасау;
-жекешелендірудің алғы шарттарын қалыптастырып, дамыту кезеңдерін
белгілеу;
- жекешелендіру стратегиясын іс-тәжірибемен үздіксіз
жетілдіру, түзету жасау[3].
Бұл кешенді шаралар меншік иесін табудың манызды негіздерін
жұйелейді. Джон Симмонс, Уильям Мэрс Россиядағы 1989 ж. екі күндік
семинарға байланысты былай дейді "Ол семинардың сонына карай, американ
менеджерлері әкімшілік әдістермен басқармайтынына көзі жетті... яғни,
шындығыңда олар басқарудың стиліне және келісімге негізделген әдістерін
пайдаланады. Олар өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесін, өндірісті
үздікеіз жетілдіру әдістерін және де ынталандырудың екі негізгі принципін
- кызметкерлердің пайданы бөлуге және меншікті иеленуге қатысуын
пайдаланады. Кызметкер-меншік иесі ретінде шешім қабылдауға қатысу құқығыні
алады, мемлекет кәсіпорын жұмысына араласпайды".
Дамыған елдерде мемлекеттік меншікті жекешелеңдіру, жеке меншік
институтын дамыту негізгі қайшылықты - еңбек пен капитал қайшылығын жаңа
негізде шешуге бағытталып отыр. Бұл олар арманлаган постиндустриялдық
қоғамның әлеуметтік негізі.
Қатысу жүесі меншік қатынастарын түбірінен жаңарту арқылы жұмысшы-
кызметкерлердің еңбекке ынта-жігерін арттыруға бағытталған. Меншіктің
жүзеге асу механизмінің барлық буындарына, әсіресе, басқару жүйесіне
араласуы кең жайыла бастады. "Егерде қызметкер компания акцияларын иеленіп,
дауыс беру құкығына ие болмаса, - олар оның иесі емес" деп тұжырымдайды
[4,15].
Негізгі мәселе, - жекешелендіру процесі арқылы меншіктің көп
түрлілігін камтамасыз ету ғана емес, өндіріс-құрал жабдықтарын өндіріс
нәтижесін иемдену мен бөтенсудің дәрежесі ғана емес, -жалпы өндіріс
нәтижесінде адамдардың, шаруашылық тұлғаларының жауапкершілік деңгейі. "Іс-
тәжірибеде, меншіктен бөтенсу құбылысынан да аса маңызды мәселе еңбек
нәіижесінен бөтенсуі, еңбек ынтасына шек кою мәселесі"[5, 45]. Меншікті
жаңартудың кілті, сонымен, оның жүзеге асу кезеңінің сатыларымен сәйкес
келеді .
Өтпелі кезеңде, Казақстанда жекешелендіру (экономикадағы мемлекеттік
шаруашылықты шектеу) арқылы рационалды нарықтық қатынастарды қалыптастару
арқылы серпінді әлеуметтік еңбек бөлінісі және шаруашылық тұлғалардың
жіктелу құбылысын дамыту, көп жағдайларда, номенкулатуралық жекешелендіру
мен салалық ерекше монополиялық табысты бөлу механизмінен анағүрлым маңызды
мәселе. Бұл жерде, әңгіме мәні - әлеуметтік реформалардың пәрменділігіне
кайшы келетін әкімшілік жүйесінің қайта жаңғыруы мемлекеттік меншікті
жекешелендірудің теріс сипатын анықтайтынын баса көрсеткен жөн[6].
Өте қызықты мысал, Германия (тіптен 1 дүниежүзілік соғыс қарсанында
да) дүниежүзілік соғыс арасында мемлекеттендірілген жеке меншікке
негізделген өндіріс жүйесі қалыптасады. Ал, КСРО-да мемлекеттік меншік
негізделген бір орталықтан басқарылатын мемдекеттендірілген экономика
қалыптасып үлгерді. Өзінін әлеуметтік салдары жағынан оларды экономикалық
ұқсас типке айналдырған бір орталықтан басқарылатын шаруашылық жүйесі.
Саяси тоталитаризм, әлеуметтік нигилизм, экономикалық теңгермешілік
негізінде еңбек күштеуге, зорлыққа негізделген жалдамалы сипаттағы
мемлекеітік дәрежеге көтерілді.
1-ші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда жүзеге асқан
"денационализациялау" (ұлттық меншігінен алу) саясаты "Дауэс" бағдарламасы
бойынша сол кездегі валюта есебімен 16 млрд.марок жұмсалды, яғни Бисмарктан
қалған мемлекеттік сектор "жекешелендірілді". Сонымен қатар, аса ірі
монополиялық бірлестіктер жеке кәсітюрындарға таратылды [7,25].
Сол сиякты, П-ші Дүниежүзілік соғыстан кейін де, 1946 ж, бастап
"Маршалл жоспары" бойынша Герман өнеркәсібі мемлекеттік орталықтан
басқарудан босатылды. Тағы да "денационализациялау" саясаты жүргізілді.
Ескеретін жағдай, 1960 ж. кейін үшінші дүние елдері мемлекетік меншікті
дамыту және оны "бөлшектеу" саясаттан кат-қабат жүргізіп келе жатқаны
белгілі құбылыс.
Шульц З. "Эрхард реформалары" мақаласында орталықтандырылған бөліс
экономикалық механизмі Германияда 1933 ж. 1948 жылдың шілдесіне дейін өмір
сүргенін айтады. Оның ерекшелігі: жоғары дамыған жеке меншік жүйесінде
экоиомиканын бір орталықтан басқарылуы еді. Ол В.Ойкеннің пікіріне сүйене
отырып, орталықтандырылған бөліс экономикалық механизм жүйесі жеке меншікке
де, мемлекеттік меншік түріне де тәуелсіз екенін тұжырымдайды. В.Ойкеннің
пікірі бойынша меншік түрі экономикалық заңдардың айқындаушы элементі,
бірақ бірден-бір, шешуші факторы емес. Бұл зандар "жүйе құраушы және
айкындаушы кешенді факторлардың жиынтығы ретіңде "экономикалық іс-әрекет
ету механизімін" сипаттайттын ұғымды құрайды[8]. Шаруашылық жүргізу
тәсілдері мен әдістері, яғни шаруашылық механизмі меншіктін жүзеге
асырылуының нактылы бай мазмұнына ие болады.
Э.Шульц көленкелі экономиканың пайда болу түбірін талдауда КСРО-дағы
жоспарлаудың натуралды және құндық, көрсеткіштерінің қайшылықты бірлігін
көрсетіп, В.Ойкеннің "қара базары" өзінің заңдығына қарамастан "заңды
жоспарды орындауға көмектеседі деген ойын алға тартады [9,175]. Германияның
1933-1948 жж. даму тарихы орталықтандырылған бөліс экономикалық механизмнің
жағдайында жеке меншік формасының шаруашылық жүйесінде белгілі дәрежелегі
бейтараптығын көрсетеді. Л.Эрхардтың негізгі міндеті де осы механизмді
кайта құру болды. Ал, саяси-құқыктық реформаларды жүзеге асыру канцлер
Аденауэрдың құзырында болды.
Бұл экономиканы мемлекет иелігінен алу және орталықсыздаңдыру арқылы
акшамен реттелетін экономикаға өту бағдарламасы еді. Маршалл жоспары
бойынша алынған шетел несиесін пайдалана отырып, Германия 1958 ж.нарықтық
экономикаға өту жобасын толық жүзеге асырғанын жариялалы. Бағдарламаның
негізі - орталықтанлырылған жеке меншік формасын дербес шаруашылық жүргізу
механизміміне көшіру, яғни Орталық Экономика Министрлігін билеу, өкім ету
қүқығынан айыру екенін көреміз.
Жалпы әлемдік "жекешелендіру" саясаты мен іс-тәжірибесін зерделесеқ
негізінен үш түрлі әдіс-тәсілді байқаймыз [10,144].
I. Ішкі жекешелендіру - негізгі қорларды үлестік әдіспен, не акция
түріңде кәсіпорын кызметкерлеріне беру, сату. Бұл еңбек пен капитал
арасындағы кайшылықты жоюға бағытталған, "семьялық фирма","меншік пен
басқаруға қатысу" жуйесіне ұқсас процестердің өзекті мәні. Бұған біршама
жуық келетін "пайданы бөлуге қатысу" жүйесі. Кәсіпорын, фирма қыметкерлері
еңбек функциясына сәйкес алатын жалақысымен қатар, басқару және пайданы
бөлісуге мүмкіндік беретін меншікті иелену құқығын алады. Кооперативтіқ
акционерлік кәсіпорындар түрінде шаруашылық жуйесіне кірігіп, өндіріс
нәтижесіне мүдделікті арттыру бағытында кызмет етеді. Акция немесе
үлесіне қарай дауыс берудің әр түрлі жүйесі қалыптасады.
2.Кәсіпорындарды сату немесе акция түрінде жеке азаматтарға еркін сату
әдісі - сыртқы жекешелендіру. Бұл, негізінен жеке немесе мемлекеттік
кәсіпорындарды арнаулы мақсаттарға сәйкес қайта -құрудың жолы. Өндіріс
тиімділігін арттыру, косымша қаржы тарту немесе құрылымдық өзгерістерді
жүзеге асыру үшін меншік иесін алмастырудың тиісті әдісі. Шетел
тәжірибесіне карағанда бұл процесс дамыған нарықтык құылымдар қалыптасқан
экономикада елеулі роль атқарады.
Артық жеке капиталдың және бағалы кағаздар рыногінің болуы, белгілі -
бір стратегиялық шешімдерді жүзеге асыруды мемлекет меншігінің жеке
кәсіпкерлерге сатылуы арнаулы конкурстык аукциондарды елестететін, мән-
мазмұны ұқсас процестің жүргізілуін көрсетеді. Мысалы, Фордтың
кәсіпорындарын акционерлеу, немесе француз "Рено" автомобиль корпорациясын
акционерлеу, Тетчер үкіметі жүргізіен көмір өндірісін жекешелендіру,
калыптасқан нарықтық, ортала меншік титулын ауыстырудың ерекше жолы,
бағыты. Бұл кәсіпорындар кенестен өндіріс бағдарын өзгерте алмайды, тек
өндірісті ұйымдастырудың не жаңа технологияны енгізудің тыс жолдарын
іздестіре бастайды. Қалыпты жағдайда, біздер үшін, әлеуметтік мәселелерден
жорамал түрде бас тартқан жағлдйда, үкімет қаржы көздерін қамтамасыз ете
алса, ондай өмірлік маңызы бар кәсіпорындарды кайта жарақтандыру анағүрлым
тиімді болар еді. Бюджет тапшылығын және әлеуметтік қайшылықтарды жою,
монополияға карсы күрес, яғни өндірістік бәсекелестікті арттыру арқылы ҒТП
жеделдету мәселелері мемлекеттік меншікті жекешелендірудің маңызды
бағдарларын көрсетеді.
3.Арнайы- жекешелендіру - мемлекеттік кәсіпорындарды шетел
азаматтарына концессияға беру, немесе тікелей сату және бакылау пакеті
акцияларын беру жолы. Бұл жерде, ерекше мақсат - басқару және технология,
әлеуметтік қатынастарды шетел капиталын іске тарту арқылы жоғары деңгейге
көтеру мәсслесі шешілуі тиіс. Еркін экономикалық аймақтар құру, бірлескен
кәсіпорындар салу және аса маңызды өндістік мақсатты бағдарламаларды жүзеге
асыру, т.с.с. міндеттерді шешу үшін халықаралық құқытық негіздерге
сүйенген заң актілерін қабылдау кажеттігі туады[11,28].
Артық нәтижеде, салалар кұрылымын бәсеке негізінде жетілдіру бұл
жүйеге ең негізгі міндеттердің бірі ретіңде айқын көрініс береді, ал
жекешелендіру оның жүзеге асу құралы есебінде негізгі мақсатқа жету жолын
ғана көрсетеді.
Қоғамдық дағдарыстардан шығу жолдарын саралап, зерделеуде қоғамдық
пікір "аулудың" басты себебі- қоғамдық меншік деген теріс түсінікке келді.
Ал, жалпы коғамдық, қатынастардың дағдарысынын ішкі кайнар көздерін
талдаула елеулі кемшіліктерге орын берілді. Бейтарихи әдіс, материалистік
диалектикалық зандылықтарды терістеу кездеседі. Аяғында, бәріне кінәлі
марксизм, социализм идеялары деген пайымдау қоғамдық санада женіске жетті.
Өндіріс шоғырлануы өте жоғары еселенген монополизм құбылысы кең жайған
экономикада мемлекет иелігінен жеке қолдарға өнеркәсіп апыптарын берудің
кара дурсін әдісі тиімсіз және кауіпті жол. Бағаны ырықтандыру сияқты
жекешелендіру процесі де кең ауқымды экономикалық стратегияны айқындауды
талап еткен еді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі оның тарихи маңызын, іс-
кызметін жеке талдауды тарихи кезеңдермен байланыстыруды көздейді. Өркениет
дамуының идеаллы жолы, бағдары - өтпелі дәуірде енбек адамын өндіріс құрал-
жабдықтарына меншік құқығымеи нактылай, толық камтумен шешілуі тиіс.
Меншіктің, енбектің ұқсастық заңына сәйкес қоғамдық меншіктің
әлеуметтік түрі еңбектін сипатын айқындау арқылы өндірушілердің еңбек
нәтижесіне мүдделігін күшейтеді, өнімді бөлу және айырбас, тұтыну
салаларындағы жаңа даму қатыңастар арқылы коғамдық өндірістің әлеуметтік
сипатын және тиімділігің арттырады. Адамнын саяси, әлеуметтік бостандығы
халықтык мемлекет орнатқан экономикалық бостандық арқылы әлеуметтік
прогрестегі жоғарғы деңгейін камтамасыз етеді деп ойлау санада қалыптасты.
Ал, мемлекеттік социализмнін ішқі даму зандылықтарына келсеқ тауар-ақша
айналысын жою, натуралды өнім айырбасын дамыту адамдардың
мүдделері мен еңбек қабілеті арасындағы елеулі айырмашылықтарды күшейтеді.
Бірлескен, қоғамдасқан енбек нәтижесінің барлық адамдарға бірегей мүдде-
мақсатка айналмауы утопиялық идеяларды жокка шығарды, ішкі дамудың
экономикалық көздері жок екенін көрсетті. Экономикалық жағдай-шарттары
пісіп-жетілмеген идеалогиялық құрылыс коғамдық реакцияға алып келді.
Мемлекеттік меншік жүйесін қажеттіліктер мен мүдделердің, екінші жағынан,
олардың өмір сүру жағдай-шарттарына қатынастары абстрактылы емес, нақтылы
жіктелетін құбылыс.
Шын мәнінде әлеуметтік қауымдастықта туынды қатынастар өз кезегінде
жаңа құбылыстардың бастамасы. Мәселен, еңбек меншік қатынастарының туынды
бейнесі, ал өз кезегінде енбек жүйесінде әр адамның орны мен
қызметіне байланысты енбек сипаты меншіктін әлеуметтік түріне елеулі әсер
ететін күшке айналады. Адамның жасампаз қасиеті еңбек процесінде жүзеге
асуы меншіктің әлеуметтік түрінен туындайтын ерекше құбылыс - меншік
функциясы арқылы анықталады. Ал, бұл тек еңбек процесінін нәтижесінде ғана
айқын көрінеді. Жекешелендіру процесі меншіктік функциясының мән-
мазмұнына тәуелді. Бұл тәуелділік уақыт және кеңестік жағынан, іске асырылу
механизмімен де айқындалады.
Сызба 1. Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді
пайдалануды білдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық
байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық
көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Экономикалық-математикалық қолданбалы ғылым салалары арқылы келген
функция ұғымын меншік қатынасына пайдалану оның сандық-сапалық
ерекшеліктерін көрсетумен бірге, меншік элсменттерінің жалпы қозғалыс
зандылықтарың да айкындауы тиіс. Меншік функциясы деп шын мәнінде жалпы
өндірістік қатынастар жүйесінде іс-әрекет етудің нәтижелері мен
салдарларын атауға болады.
Меншіктін бірінші қызметі - адам болмысын сана арқылы айкындау,
коғамдық өмір сүру негіздерін орнықтыру, яғни дүниетанымдылық қызмет -
бұл барлық қоғамтану ғылымдары үшін көп қырлы зерттеу нысаны.
Екінші қызметі - іс-әрекет моделін анықтайды, меншік түріне сәйкес
өндіріс факторларының қосылу сипаты, одан еңбектің әлеуметтік сипат, мән
мазмұны айқындалады. Мәселен, еңбек адам үшін өмір сүру - қажеттіліқ ал
таптық қоғамда ол өмір сүрулін құралы. Жалданып жұмыс істеу, басқаға
кіріптарлық байланыс арқылы өмірді қамтамасыз ету, тіптен кауымдасып
(ұжымдасып) еңбек етудің өзі де белгілі тәуелді байлалысты көрсетеді.
Өзі емес, сырттай факторлар адам өмір сүруінің жол-жабасын
белгілейді, құқыктық түрде бекиді[12,456].
Үшінші қызмет-меншік өмір сүрудің құралы ретінде, тұтынуды қамтамасыз
етеді. Адам өмірін ұдайы өндіру тура және жалама әдістер аркылы олардың
мүдделерін жүзеге асырады.
Қандай да болмасын меншік түрін жаңартуға, түбегейлі қайта құруға
бағытталған әлеуметтік реформалар меншік функциясының идеалды бейнесін
ескеретіні сөзсіз. Ал, ақтык мақсатқа жету үшін тандапатын жолдар, әдіс-
тәсілдер, іс тетіктері әр кезеңде әр қилы болуы диалектикалық құбылыс.
Үздіксіз өзгеріп жатқан қоғамдық жүйе ғылым сараптамалардың кемшіліктері,
ішкі кайшылықтарын нақтылы тәжірибе арқылы терістейді, қосымша шарт-
жағдайларды талап етеді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі посткенестік дүниеде болып
жатқан өзгерістермен қатар ғаламдық даму теңденцияларын да ескеруі тиісті.
Бұл қоғамдық реформаларға қойылған әлеуметтік шекара дамудың балама
жолдарының және өте ұзақ мерзімдік зандылықтары бар екенін еске салады.
1.2 Жекешелендіру және мемлекеттік меншік иелігінен алудың шетелдік
тәжірибесі
Экономикалык және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік
баска меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оның
атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының
қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти, Давид
Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның яғни жалдамалы
жұмысшы, капиталист және жер иеленуші болып жіктелуіне негіздеді. Уильям
Петтидіц еңбек - байлықтың атасы, жер - оның анасы деген қанатты сөздері
өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жоқ.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) Меншікке өзінің
көзқарасын Кедейліктің философиясы деген еңбегінде баяндаған болатын.
Онда ол ұсак буржуазиялык және ісеке меншікті дәріптеп, капиталистік
меншікті сынады. Прудон Меншікті - бұл ұрлык деген сөзінің мәні бар.
Меншіктің мұндай сипаттамасы кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40% шеңберінде бекітіледі.
Жеке мепшіктін дамуы ХІХ-шы ғасырдын екінші жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалык революцияның әсерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысында жедел түрде акционерлік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық
меншік. Батыстың экономикалык теория мектебі жеке термин ретінде кез-
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп қараймыз. Соңғысына занды негізде жасалған жер
аумағы табысы мен жалға берілген басқада қозғалмайтын мүлік, банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдемақы, стипендия, зейнетакы
және т.с.с.) есебінен жасалады.
Жеке меншіктің даму кезеңіңде еркін бәсеке барынша қаркындап, жеке
кәіпкерлердің өңдіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардын өсіп келе
жаткан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
тұстары байқалады: артық өңдірудін экономикалык дағдарысы, жеке меншік -
бұл билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін иегердің (иегердің өз еркі ғана
бәрін шешеді) меншік өнімімен байланысты еді. Сондықтан, мемлекеттің
араласуы қажет болады. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-
құлқының белгілі ережелері жасалған, сонымен катар артық өңдіру
экономикалык дағдарысын ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік
жаңа бағыт алуда және оның келешегі алда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік және еңбектік емес) ғана
емес, сондай-ақ ұжымдьқ (топтық), акционерлік және кооперативтік түрде
-меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік -
колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-үй, кұрылыс
және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен
толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жакты дамыған.
Айталық, өңдірістік кооперативтер - бұл тауар мен кызмет көрсетуді бірге
өңдіру максаты, азаматтардың өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейнірек
мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдеріңде, АҚШ-та кеңінен тарады.
Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы енімдерін өңдеу
және өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 жылдан соң әлемнің он екі елінде
олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінін 60%-ы келді.
Жекешелендірудің кандай болмасын моделін таңдап алу мәселесі
постсоциалистік елдерде әркилы шешіліп отыр. Мысалы, Польша үш түрін
колданып отырса, Венгрияда үшінші түрі көбіреқ ал Югославияда, ішкі
жекешелендіру көп үлес алады. Үшінші дүние елдерінде де жекешелендірудің үш
молельдері де тиянакты қолданыла бастады.
Жалпы жекешелендіру құбылысының мән-мағынасына жете тусіну үшін мына
жағдайға назар аударайык: "Еегер капиталистік кәсіпкер - меншік иесіне
мемлекет тарапынан қанша, калай қаржы жұмсауын, жалпы экономикалық жоспар
қандай орын алуын, өндірістік бағдарламасының қалай болуын міндеттесек:
егер әрі карай, салық зандары арқылы пайданы, мүлік қорлануын, мұрагерлік
тәртібін шектеуге алсақ, және де жұмысшылар мен кызметкерлердің өнімдегі
үлесі әлеуметтік - саяси міндеттемелермен реттелетін болса - онда меншіктен
шын мәнінде, тек титул ғана және пайданыңаз бөлігіне ынта калар еді. Онда
мұңдай меншік ұғымы кұрғақ сөзге айналған болар еді. Қай қоғамда, қашан
осындай шектелген меншік құқығы болды екен. Жауабымыз бұрынғы социалистік
елдерде әлі де жалғасуда.
Жекешелендіру концепцияларынын негізінде біз сынап келген, баскаруға,
пайданы бөлісуге қатысу жүйелері, "сапа үйірмелері", "семьялық фирма",
"халықтык акциялар", "қаржыландыру, камсыздандыру қорлары", т.б.
буржуазиялық елдерде жүзеге асқан жүйелер көрініс береді. Еркін кәсіпкерлік
жүйесінің ерекше мақсаты -жалдамалы жұмысшы мен баскарушы, меншік
иелерінің мүдделерін ұштастыру міндеті[13,46].
Батыс елдері үшін негізінен, ерекшеліктеріне қарамастан
жекешелендірудің екі жолы айқын көрінеді. Германия, Австрия, Чили, Оңтүстік
Корея сияқты жеке меншікке негізделген бір орталықтан басқарылатын
шаруашылық жүйесін "жекешелендіру" дегеніміз, шын мәніңде орталық
министірліқтің билігін жою ғана. Бұл мемлекеттің шаруашылық жүргізу іс
құқығын шектеп, еселенген монополиядан еркін бәсекеге көшу болып табылады.
Яғни экономиканы беймемлекеттендіру немесе шаруашылық жүйесін мемлекет
иелігінен бөлу процесі, ал шаруашылық жүргізу жеке тұлғаларға берілел.
Ал, шаруашылық жүйесінің басты буындары мемлекеттік меншікке
негізделген шаруашылық жүйесінде болып келген елдер үшін (Англия, Сингапур,
Малайзия, т.б.) жекешелендіру процесі екі қырынан, яғни мемлекеттік
меншікті сату және мемлекеттік кәсіпорындарды басқарылуы, заңгерлік
тұлғаларға беру жолдары арқылы орта тапты қалыптастыру жүзеге асады[14,15].
Дамыған нарық жүйесі бар елдер үшін жекешелендіру процесі ұзақ
мерзімге есептелген, кезең-кезеңге бөлінген сындарлы саясат арқылы ғана
жүзеге асуы елеулі мәселе. Олар үшін негізгі мақсат - нарық жүйесіне
бейімделген шаруашылық орындарының тиімді өндірісін қамтамасыз етуді жүзеге
асыру міндеті. Аукцион, акциялар, басқаруды өзгерту, т.б. пайдалану жүзеге
асып, бұл арқылы қаражат мәселесі де шешіледі. Шетел капиталын пайдалану
елдің қауіпсіздігі мәселесімен ұштастырылады.
3. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік маңызы
Жекешелендіру мен меншік иесін табу мәселесі ұксас болғанымен елеулі
айырмашылығы бар екені көрінді. Меншік нысанына, шаруашылық жүргізу әдіс-
тәсіліне байланысты мағынада ара-жігін ажырату киынға түспейді. "Ортақ
өгізден оңаша бұзауым артық" - мәтелі кұбылыстың мәнін ашады. Тиімлілігі
төмен, пайдасы жок ортақ меншіктен жеке меншік тиімді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының "Жекешелендіру және мемлекег
иелігінен алу" Занынын 1-ші бабында негізгі ұғымдардың мәні көрсетілген.
Мемлекет иелігінен алу) ұғымы мемлекеттік меншікке әлде мемлекеттік
шаруашылықка нақты сілтеме жасамаса да, негізгі мәселе - мемлекеттік
кәсіпорындарды түбірінен өзгерту арқылы - шаруашылық баскару және оған
сәйкес өкілеттік кызметін тікелей шаруашылық тұлғаларына беруі айкын
жазылған. Бұл жерде, әнгіме мемлекеттік шаруашылық жүйесін ыдырату арқылы
салалық баскару ұйымдарынан кәсіпорындарды босату мәселесі койылып, яғни
бір орталықтан басқарылатын жүйені нарықтық экономика тұлғаларына
айналдыру құбылысы көрсетілген.
Жекешелендіру дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен заңды тұлғаларының
мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және мемлекеттік акционерлік
қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Жекешелендіру - меншік иесін табу, меншіктеу ұғымы арқылы ғана өз
мәнін анықтай алады. Олай болса, мемлекет меншіктің негізгі иесі емес, тек
заң жолымен бөтендердікін (халықтың) еңбегін өзіне иеленіп алған құқықтық
аппарат түсінігі шығады. Мемлекет өзінін қаржы саясаты арқылы 70 жылдам
астам уақытта шаруашылық тұлғаларының қосымша еңбегін қорландыру арқылы
меншік нысандарын түзеді.
Мемлекеттік шекара, жер, су байлығы, қазына қорлары т.б. сиякты
қоғамдасып пайдаланудың нысандарын меншіктің басқа түрлерінен ерекшелеу
сипатына байланысты бірте-бірте мемлекет меншік құқығына ие болады.
Приватизация - меншікті мемлекет иелігінен алу мен экономикадағы
мемлекеттің өкілеттілігін шектеу, процестері әр килы ұғымдар. Мән-
мазмүндары сәйкес келмейді.
Жекешелендіру құбылысының аса маңызды сипаты - басқару іс-
әрекет қызметінін оқшаулануы. Әр түрлі мәнді-мақсатты іс-әрекеттер жинағы
ретінде мемлекеттік басқару орындарыгың мақсаты және өзара тәуелді іс-
әрекеттері жекешелендіру тұлғаларының мүдделерінің уақыт факторына және
меншік нысанына қатынасымен аныкталады. Жекешелендіру арқылы біз
шаруашылық тұлғаларының өндірістік функциясын тубірінен өзегертіп, іс-
әрекет модельдерін қалылтастырамыз. Ал, бұл процестегі басқару ұйымдарының
іс-әрекеті әртүрлі жекешелендіру концепцияларына байланысты олардың
иеархиялық жұйесімен моделденеді.
Жекешелендіру және мемлекеттін экономикалық қызметін шектеу процесі
ТМД елдері үшін әлеуметтік әділдік кағидаларың қалпына келтіру қозғалысы.
Бұл жаппай жекешелендіру арқылы жүзеге асуы тиіс.
Мемлекеттік меншіктің және мемлекеттік шаруашылық жүйесінің
монополиясы, жеке-дара үстемдігі, екі түрлі кұбылыс ретінде етпелі кезеңде
ерекше реттеу, жаңарту нысандарын деп қарау кажет.
Мәселен, бағаның ырықтандырылуы(1992) өндіріс салаларының ерекшелігін
қалай ескерді немесе бірынғай экономикалық кеңестіктің ыдырау жағдайында ҚР
жүргізетін экономикалық, саясат бағыт-бағдары және әдіс-тәсілдері
жекешелеңдірудің ғылыми негіздерін сараптауды жүзеге асырды. ҚР үкіметі
І992ж. "Дағдарысқа қарсы бағдарлама" кабылдады. Бұл бағдарламада
"Қазақстан Республикасы экономикасын бей-монополизацнялау бағдарламасы мен
сараптамасын" дайындау кажеттігі көрсетілді. Антимонополиялық және баға
саясаты Мемлекеттік комитеті 1993 жылдың күзінде бұл құжатты дайындап,
үкімет құрылымдарына ұсынды.
Монополияға қарсы күрес үкімет деңгейінде жарияланғанымен оның мән-
мазмүны, әдіс-тәсілдері, бағьптары ашық айкындалмаған, өзара тәуелділігі
келісілмегең Оның үстіне өкімет қүрылымдарында жалпы жұмыс жоспарлары
үйлестірілмегең, монополияға карсы күрес нысандары белгіленбеді. Ағымдық
саясатка байланысты жеке монополияларға, мысалы "Казаэро", "Казмұнайгаз",
"Казавтодор'', "Энергетика" т.б. салаларда үкімет шешімімен ғана күресу,
кайта құру шаралары жүзеге асты[15,45].
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі үш кезеңде өткізілді.
Бірінші кезең 1991-1992 жж. қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде
жекешелендіру процесінің заңдық- құқытық базасы қалыптастырылды және келесі
заңдар қабылданған еді: “ҚКСР меншік туралы”; “Жекешелендіру туралы” т.б.
Кезеңнің басты мақсаты- бір қалыпты мемлекеттік меншікті басқа меншік
нысандарына ауыстыру, мемлекеттің азаматтарына кәсіпорын мүліктерін (бағалы
қағаздарын) өз меншігіне өткізу.
Бұл кезеңде қойылған мақсаттар:
• меншіктің көп түрлігіне негізделген жаңа экономикалық қатынастарды
қалыптастыру, тауар өндірушілердің шаруашылық тәуелсіздігіне мүмкіндік
беру;
• бәсекені дамытуды негізге ала отырып монополизмді жою;
• адамдардың ең бек нәтижелеріне ынталандыру, кәсіпкерлікті дамыту;
• экономикалық қаржылық жағдайын жақсарту;
• өндірілген тауарлардың және қызметтердің сапасын көтеру;
• мемлекеттік бийлік органдарын өздеріне тән емес қызметтерден босату.
Сонымен бірге бұл кезде жекелендіру объектілері екі топқа бөлінді:
1) жекешелендіруге тиісті объектілер;
2) жекешелендіруге тыйым салынған объектілер.
Қазақстанда жүргізілген жекешелеңдірудің 1-ші кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістердің негізі - меншікті үдемелі жекешелендіру болу.
Толық сарапталмаған, көпшілік элементтері жүйеленбеген шаралар үкімет
алдында тұрған жалпы макроэкономикалық реттеу саясатына және әлеуметтік-
экономикалық реформаларды тереңдетуге жекешелендіру процесіне тым артық
мақсатсыз берілуінен туындайды. Бұл іс-тәжірибеде есептелмеген
қиыншылықтарға алып келді. Біріңші кезеңде жіберілген қолайсыздықтардан
құтылу үшін мемлекет бұл процесті өз қолына алуға мәжбүр болды. Екінші
кезеңдегі негізі өзгешеліктердің бірі - мемлекеттік меншікті өзге түрге
айналдыруда басты тұлғалар ретінде еңбек ұжымдары және баска делдалдар
емес, мемлекеттік баскару ұйымдарының инициативасы бойынша жүргізілуі
қажеттігі. Жариялылық кең бақылауды күшейту, әлеуметті әділдік қағидаларын,
азаматтардың құқығын қамтамасыз ету мәселелері көзделді.
Өзгешеліктердің екінші тобы - жекешелендіру нысандарын экономикадағы
іс-қызмет ерекшелігіне қарай жіктеудің өлшемдерін белгілеу қажеттігі.
Осыған байланысты, оларды үш топқа бөлу көзделді:
1)жұмыс істейтіндер саны 5 мыңнан астам ірі кәсіпорындар;
2) жұмыс істейтіндер саны 200-500 адамға дейінгі орташа кәсіпорын;
3) жұмыс істейтіндер саны 200-ден аз шағың кәсіпорындар.
Бұл жіктеудің әр түрлі өндіріс салаларыңдағы табиғи климаттык
ерекшеліктерді, өндірістік қуаттар мен өндіріс көлемін, және
экономикасындағы атқаратын іс-қызметін ескермейтінін байкау қиын емес.
Қазақстан жүргізіп отырған мемлекеттік (ұлттық) жекешелендіру және
мемлекет иелігінен алу Бағдарламасы аукцион, конкурстар, тендерлер арқылы
және де шағын, орташа, жаппай жекешелендіру түрлері арқылы меншіктің әр
түрінің қатар өмір сүруін, кәсіпкерлікті жандандыру арқылы қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыруды басты мақсат етір қояды. Бұдан, адамдардың
әлеуметтік хал-жағдайын жақсартудың негізгі құралы, жолы - еңбек
қатынастарын жаңа үлгіде қалыптастыру, өндіріс тұлғаларының арасындағы
бәсекелестік пен жарасымпаздықты нарықтық экономика ауқымында көркейте
дамыту міндеттері туындайды. Меншік тұлғалары мен кәсіпкерліктің жаңа
сипаты, екінші жағынан, енбектің мән-мазмұны өзгерістері, әлеуметтік корғау
жүйесі жоғары, серпінді дамитын базарлық, экономиканың пайда болып
қалыптасуына, үздіксіз жетілуіне алып келуі тиіс[16,87].
Жекшелендірудің бірінші кезеңінде мемлекеттік білім беру, деңсауліқ
сақтау, байланыс, энергетика, бұқаралы ақпарат, баспа, туризм, геологиялық
барлау, мәдениет, су ресурстары, қару- жабдықтарды өндіруші салаларының
объектілері жекелендіруге болмайтыны бекітілген.
Бұл кезде жекешелендірілген объектілер: сауда кәсіпорындары мен
мекемелері;қоғамдық коммуналдық шаруашылық, құрылыс, автокөлік, аш, т.с.с.
объектілер.
Осы объектілерді сатырп алуға ҚКСР азаматтары, басқа республикалардың
азаматтары, ҚР орналасқан заңды тұлғалар. Жекешелендірі екі әдіспен
атқарылған:
Тегін; Ақылы.
Жекешелендіруден түскен барлық табыстар мемлекеттік арнай шоттарына
аударылған.
Осы кезде жекшелендіру нәтижесінде қоғамға кері әсер етеін бірнеше
экономикалық құбылыстар пайда болды:
Инфляция деңгейінің өсуі;
Жұмыссыздық деңгейінің өсуі;
Халықтық кеделенуі;
Қажетті мөлшердегі жеке капиталдың болмауы. Мысалы, республиканың
барлық негізгі қорлары 170 млрд. руб. тең еді, айналым қорлары- 40
млрд.руб., “ақталмаған өндіріс” - 12,1 млрд. руб. барлығы қосылып - 222,1
млрд.руб. ал халықта барлық қаржылық көздерінен тек 21-32 млрд. руб
қаражыты болды, яғни мемлекеттік активтерінің 10-15 пайызы;
Халықтың көпшілігінің нарықтық шаруашылық жүргізуден бей хабар болуы;
өндіріс орындарының жоғары шоғырлануы.
Казақстандағы жекешелендіру бағдарламасының екінші кезеніңде,
тәжірибеден туындаған талап, заң-құқықтық негіздеріне еңгізілген елеулі
өзгерістердің бірі- бұл процеске еңбек ұжымдарымен қатар, жалпы халық
тартыла бастады. Меншік түрін жаппай өзгертудің механизмі - Ресейдегі
сиякты купондық (ваучер) жолымен жүргізілді. Ресей реформасындағы
кателіктерді ескере отырып, өркениетті жолмен жеке капиталды қалыптастыру,
одан әрі шоғырландыруды жүзеге асыру міндеті койылған. Бұл заң-құқыктық,
нормативтік негізді жетілдіру арқылы реформаны тереңдетуге жасалынған
қадамдар еді.
Екінші кезеңде, 1993-1995 жж. арналған бағдарламаның ерекшелігі - ол
үш үлкен блоқтан тұрады. Бірінші,- ұсақ кәсіпорындарды акшаға және тұрғын
үй купондарына сату тәртібі. Екіншісі, орта және ірі кәсіпорындардың
жаппай жекешелендірудің купондық механизмі - жекешелендіру және
қаржыландыру купондары еңгізілуі. Бұл кәсіпорындар алдымен акционерлік
коғамдарға айналуы, сол арқылы, акцияларды әр түрлі жолмен халықка беру
кезделгең. Үшінші - тендер иемесе аса ірі, не "арнайы" кәсіпорындарды
жекешелендіру бағдарламалары белгіленді. Мемлекеітік Мүлік комитеті 3
жылда 100-ге жуық кәсіпорындарды осы жолмен жекешелендіруді көздейді.
Қазақстан Республикасында 1996- 1998 жж. жекешелендіру процесінің
үшінші кезеңі басталды. Бұл кезеңің құқықтық базасын ҚР 1996-1998 жж.
арналған Үкіметтік Бағдарламасы қамтамасыз етті.
Үшінші кезенің өзгешілігі - экономикадағы жеке сектордың басым келуін толық
қалыптастыру және тұрақтандыру.
Ол кездегі жекшелендіру бағдарламасының мақсаттары:
жекешелендірудің екінші кезеңінде сатылмаған объектілерді сатуды
аяқтау;
мемлекеттік меншікті сатудың жеке жобаларын қарастыру;
алдын ала жекешелендіруге жатпайтын объектілерді жекешелендіру
тізіміне қосу;
экономиканың жеке секторларында жекешелендіру процесін жүргізу;
жекешелендіру процесінде белсенді қатысатын стратегиялық инвесторларды
қалыптастыру;
жекшелендіру процесінде шетелдік капиталды қатысуын күшейту[17,15].
Сызба 2. Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі
жеке
Жекешелендіру кұбылысы экономикалық реформаларды жүзеге асыруға
кажетті қаржы - қаражат көздерін қалыптастыру және инвестициялық
ресурстарлы бағыттау қызметін аткару тиіс еді. Ал, бұл үшін жоғары дамыған
банк - қаржы жүйесі және бағалы кағаздар рыноғының қажеттігі туады. КСРО-
ның ыдырауы, тәуелсіз мемлекеттердегі банк буындарының қаржы тапшылығы,
сыртқы сауда монополиясының және валюта монополиясының әлсіздігі, экспорт -
импорттык саясаттың дәрменсізлігі, т.с.с. жекешелендіру кұбылысына
экономикалық, негіз болатын валюта және бағалы кағаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz