Қазақ күресінің түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары және даму
тарихы ... ... ... ...
1.2 Қазақ күресінің түрлері, шығу тарихы мен ерекшеліктері. Қазақ ұлттық
ойын
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Сурет өнері. Сурет өнеріндегі тақырыптық композицияның мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Тақырыптың педагогикалық, эстетикалық маңызын аша отырып, мектептерде
бейнелеу өнері пәнінен тақырыптық композицияға сурет салуды
үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бейнелеу өнеріндегі тақырыптық композиция жанры арқылы мектеп
оқушыларына арнайы құрастырылған
әдістеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6-сынып бойынша бейнелеу өнері пәнінен сабақ жоспарлары. 1 сағатқа
арналған.
ІІІ. ІС ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.
3.1. Тақырып таңдау, іздену, дипломдық жұмыстың кезеңділікпен орындалу
жолдары мен композицияны орындалудағы технологиялық ерекшеліктер...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Негізінде жалпы Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
"Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және жалпы Адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағыттаған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, оқытудың жаңа техналогиясын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу"-деп
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндетері көзделген.
Бейнелеу өнері-жалпы өнердің бір бөлігі. Бейнелеу дегеніміз-заттардың,
табиғат құбылыстарының, адамның және жан жануардың, өсімдіктердің көрінісін
қағаз бетіне салу. Олардың нақтылы бейнесін берумен ғана шектелетін
суретшіні көшірме суретші дейді. Ал нағыз суретші болу үшін бейнелейтін
заттың, құбылыстың көркемдік жағын ойлау керек. Бейнелеу өнері бүгін мен
ертеңгіні емес, сонымен бірге өткен өмір шындығын да бейнелейді. Егер
бейнелеу өнері болмаса, бұрын өткен ата - бабаларымыздың, ұлы
даналарымыздың түр-түсін, бейнесін көз алдымызға елестете алмас едік.
Ал енді өзіміздің тақырыбымызға жақынырақ келетін болсақ, қазақ халқы
қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық . Қазақша күрес , көкпар, қыз
қуу, бәйге, тағы басқаспорт түрлері бағзы заманнан бері халқымызбен бірге
жасап келеді. Күні бүгін де олар өздерінің мән - мазмұның жойған жоқ.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ішінде әзірге Одақ көлеміне белгілісі -
қазақша күрес. Соған орай спорттың бұл түрі басқаларына қарағанда әбден
қалыптасқан.
Қазақша күресті жетілдіріп, одақ көлеміне әйгі етуге атсалысқан М.
Рақымқұлов Ж.Төлегенов, Ә.Бүркітбаев, Т.Асқаров, Д.Биткөзов, Ж.Сабыржанов,
Н.Омаров,Р.Сапарғалиев сынды спортшылар есімдерін мақтанышпен атамасқа
болмайды.
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның
ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын
қолдануға рұқсат етіледі.Мұнда белбеуден қос қолдап, бір қолмен ұстап
немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
Күрес өнері. Спорттың бұл түрі - қай халықта да бар деуге болады.
Олардың бәрі де бұл спорттың түрін жан-тәнімен сүйіп ғасырдан-ғасырға,
ұрпақтан-ұрпаққа, оны байытып жаңғырта келіп, бүгінгі күнге жеткізіп отыр.
Әр халықта да өзіндік арнамен дамыған ұлттық күрес өнері бар.
Қазақ күресі - ұлттық спорт түрі. Оның тәсілдері сан алуан. Жекпе-жек
барысында бір қолмен белдіктен немесе күрте жағасынан, жеңінен ұстап шалу,
үйіріп, сүріндіре, жұлқу, тізеден қағу, іліп немесе кеудеден асыра лақтыру,
т.б. көптеген тәсілдер қолданылды.
Қазақша күрес өнерін сөз еткенде алдымен ауызға ілінетін мына бір
есімді - Қажымұқанды білеміз. Кезінде әлемді аузына қаратқан аты аңызға
айналған қазақтың сол алып ұлының өзі де алаш халқының төл өнерімен
сусындап содан үйренері хақ. Ендеше бүгінгі өркенді өнеріміздің
Қажымұқандарының да тұсауларын алаш қазақша күресі кесті. Өйткені қазақша
күрес бүгінгі әлемдік ареналардағы күрес түрлерінің қай-қайсысына болмасын
жақын да ұқсас.
Қазақша күрес - халық арасына кең тараған ұлттық спорт түрлерінің
бірі. Қазіргі кезде ол жаңа түр, жаңа мазмұнға ие болып, жастардың сүйіп
шұғылданатын спортына айналды. Қазақша күрес жүректілер мен күштілердің
мұрат тұтқан ісі деп аталып жүр. Ерте кездерде қазақтың той-томалағы
күрессіз өтпеген. Тіпті қазірдің өзінде жеткіншектер мен жасөспірімдер
арасында кең таралған күрес (грек-рим, еркін күрес, т.б.) түрлерімен
тұрақты түрде айналыспаса да, белдеспейтіндері, әсіресе ауылдық жерлерде,
кемде-кем.
І.ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары және даму тарихы
Бейнелеу өнері тарихының дамуы үрдісінде оның көптеген түрлері
қалыптасады. Атап айтсақ, сәулет, мүсін, кескіндеме, графика. қолданбалы-
сәндік, дизайн тәрізді өнер түрлері. Осы өнер түрлерінің бәрі дүниенің
болмысын, оның жоғары этикалық идеалардың, сұлулығы мен әсемдігін
насихаттайды. Олардың әрқайсысының өзіндік коркемдік бейнелеу
әдіс-тәсілдері, материал ,бейне танымдық әсері, өмірдегіатқаратын ролі
ерекшеліктері жеткілікті. Әр өнер түрі гүлдену мен құлдырау кезеңдерін
бастан кешіреді, яғни олардың даму үрдісі әрдайым біркелкі бола бермейді.
Сәулет өнері- адамзаттың қоғамдық және жеке күнделікті өмірден
сұраныстарына арналған ғимарат, кешендерінтұрғызу өнері болып саналады.
Кез-келген ғимарат тіршілікке қажетті ішкі кеңістіктен тұрады, ол сәулет
өнері тілімен айтқанда интерер деп аталды. Оның пішінінің бейнелену
ерекшелігі, кеңістікте еркін қозғалу, қолайлылық қажеттілігі мен
белгілі бір атқаратын метіне тікелей байланысты.
Сәулет өнеріндегі түпкі ой, мақсаттылық, ішкі көрініс пен
кеңістікті ұйымдастыру және сәулеттік салмақтардың топталуы мен жеке және
тұтас пропорцияларының арақатнастары арқылы ашылады. Ішкі көрініс пен
ғимарат әлемінің өзара байланысы сәулет өнерінің көркемдік тілінің
ерекшелігін білдіреді. Ғимараттың сыртқы көрінісінің көркемделуінің де
маңызы зор. Әр қаланың адамдар тәрізді өзінің қайталанбас бет - пішіні,
мінез-құлқы, өмір тарихы бар. Олар қазіргі заман өмірі мен өткен шақ
тарихын баяндайды. Адамның қоғамдық қажеттіліпнің әр алуандылығы
сәулет өнерінің тұрғын үй, қоғамдық-азаматтық, өнеркәсіптік
салаларын туындатады.
Мүсін өнері - сәулет өнері тәрізді көлемді-кеңістікті өнер
түрі, бірақ оның түпкі табиғаты қашанда бейнелеу өнері болып саналады.
Мүсін өнерінің басты тақырыбы - адам, оның сыртқы бейнесі арқылы ішкі
рухани дүниесін, жоғары сезімін, күштілігін, психологиялық ашып көрсету.
Мүсіннің көркемдігіне: архитектоника, пішін салмағы, жобаның негізгі
құрылымы, жарық жазықтығы, көлем, сызықтар, түстік және ырғақтық ара-
қатынастар тәрізді негізгі заңдылықтар арқылы қол жеткізіледі және образ
мазмұнында нақты ашатын осы заңдылықтар. Мүсінші материалдың табиғи тілін
пайдалана отырып, жобалаған туындының мазмүнына байланысты материал
таңдайды. Мысалы, мәрмәр тас материалы өзінің нәзіктігі мен ақшыл түсімен
адам бейнесін мүсіндеуге ыңғайлы әрі лайықты. Диорит, гранит, базальт
сияқлы материалдардан детальды өңдеу қиынға соғады, сондықтан бұл
материалдарды монолитті монументальды пішіндерге қолданады. Қола
материалымен динамикалық күйді, контурдың нақтылығын көрсету мүмкіндігі
бар. Ағаш материалы өзінің жылылығы, текстура мен фактурасының
әртүрлілігімен тартымды. Мүсін өнерінде пластилин, балшық, балауыз
тәрізді жұмсақ материалдар мен қатты тас, мәрмәр, піл сүйегі, қола, темір
, мыс, ағаш материалдары қолданылады. Сол сияқты мүсін өнерінің үш
техникасы бар: бірінші - жұмсақ материалдан мүсіндеу, екінші - қатты
материалдарды кашап, өңдеу, үшінші - металдан құйып , шекімдеу
техникалары. Сонымен қатар мүсін өнерінде дөңгелек, жұмыр мүсіннен
басқада қолданылатын түрі рельефтік (бедер) әдісі.Ол рельеф,
барельеф, горельеф боп үшке бөлінеді. Рельеф тақтаның ішіне қарай
қашалып салынса, барельеф ол тақтаның бетіне жартылай шығыңқы қылып
бедерленеді, ал горельефте тақта мүсіндік бейненің артқы фоны(аяасы)
ретінде қолданылады. Мүсін негізі үш түрге бөлінеді ол: монументальды,
қондырғылы(станковый) және декаративті. Монументальды мүсін өнеріне
терең ой - идеяларды қатаң пішіндермен бейнелейді. Сондай-ақ
монументальды мүсін өнері тікелей сәулет өнерімен тығыз
байланысты, қала көшелерін эсемдеп тұрған ескерткіш, мемориалдық
тақталар осының дәлелі. Қондырғылы(станковый) мүсін өнері көбінде
жақын арадан қабылдауға, ішкі көрініске арналған. Мұнда әсіресе
күрделі психологиялық мақсаттар қойылады. Мысалы: психологиялық
портреттер. Декоративті мүсін өнері сәулет өнерінің негізгі бөліктерін
жіктеуге және тұрмысты көркемдеуге қолданылады.
Кескіндеме өнері- адам бейнесін де, қоршаған ортаны да,
табиғатты да және басқа көріністерді бейнелеуге толық мүмкіндігі
бар. Кескіндемеші түс пен жарық-көлеңкені, сызықтарды пайдалана отырып,
өмір шындығын, әсіресе оның түстік байлығын толығымен суреттеп бере
алады.Кескіндеме өнері негізі үш түрге бөлінеді: монументальды, қондырғылы,
миниатюра. Монументальды кескіндеме - осы өнердің ең көне түрі. Оның шығу
тарихы қоғамдық-діни сәулет өнерімен тығыз байланысты және осы күнге дейін
сәулет өнерінің бір бөлігі ретінде қарастырылады. Монументальды
кескіндеме өнеріне мозайка, фреска, витраж тәрізді техникалар тән.
Қондырғылы кескіндеме көркемдік ансамбльге бағынбайды, өз бетінше жеке
өнер ретінде қарастырылады. Оның жеке өнер ретінде дамуы қайта
өрлеу кезеңінен бастау алды. Миниатюралық кескіндеме өнері - ол
да ежелгі өнер түрі. Бұл өнер әсіресе орта ғасыр кезеңінде кеңінен
таралды. Оның атқарған рөлі көбінде кітаптарға
иллюстрциялар(бейне мысал) ретінде қолдану болып табылады.
Кескіндеме өнерінде ең басты рөл атқаратын түстік шешім. Түстің өзгеруі
жарық пен қоршаған ортаға, ауаға, жанында тұрған басқа түсті заттарға
байланысты. Әр суретшінің өзінің таңдап алған палитрасы (белгілі бір түстер
қосындысы) болады. Әркім түстік қарым - қатынасты, түс реңктерін өзінше
қабылдап, көреді(ол өте индивидуалды), сондықтан екі бірдей сурет өмірде
кездеспейді, тіпті ол екі бірдей заттарды бейнелеген күннің өзінде сурет
бірін-бірі қайталамайды. Әдетте, түстік қатар(спектр) мынандай негізгі
түстермен ажыратылады: күлгін, көк, көгілдір, жасыл, сары, қызыл сары,
қызыл түстер. Әртүрлі түстер мен реңктер түзілімінің бірлігін колорит
дейміз. Олар жылы немесе суық, байыпты немесе ширыққан болуы мүмкін. Кей
ретте өзінің туындысына түстік кереғарлықты(контраст) қолданады.
Живопись - бұл бейнелеу өнерінің бір түрі. Ол әр түрлі бояу түрлерімен
жазықтық бетінде орындалатын көркем шығарма. Живопись атауы орыстың Живой
писаль деген сөзінен алынған, яғни көріністер мен нәрселерді өмірдің
өзіндегідей жанды етіп жазу деген мағынаны білдіреді. Живопись бейнелеу
өнерінің аса дамыған түрі болып табылады. [7.44]
Живопись суреттері қағазға, картонға, тақтайға, кенепке т.б.
материалдарға салынады. Живописте түс, сурет, сәуле мен көлеңке
үйлесімділігін айқын аңғартады. Живопись бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі
кемел түрі, онда бейнелеудің сан алуан құралдары қолданылады. Бұнда нақты
көрсетілгендіктен, оның көрерменге әсері өте көп. Басқа өнердің арасында
живопись суретшінің қырағы көзі шалынғанның бәрін мейілінше толық бере
алады. Мыңдаған жылдар бойы ол табиғаттан үйреніп дүниені қызықты ететіннің
бәрі бейнелеудің ғажайыпта тартымды үлгілерін ойлап шығарды. Бұл нағыз
жасампаздық. [9.96]
Живописьтің әдебиеттен айырмашылығы әр түрлі техникада және әр түрлі
материалда орындалады. Соның ішінде Живописьте ең көп қолданылатын бояу
түрі майлы бояуды ХV-ғасырдан бастап қолдана бастады. Живопись туындылары
жеке бір түлғаны, да көріністі бейнелеп қана қоймай, күрделі сюжетпен үлкен
оқиғаларды, шытырман соғыстарды да бейнел п, олардың мәнін ашады. [12.87]
Нақтылы өмір шындығын кеңінен көрсетуге живопистің рөлі орасан зор.
Бұл оның көп жанрларында байқалады, мысалы, тұрмыс-салт көріністері, соғыс
жанры т.б. Живопись сөз өнері емес-дейді Делакура.
Живописьтің мынадай жанрлары бар:
1. Портрет
2. Натюрморт
3. Тұрмыстық жанр
4. Пейзаж
5. Тарихый жанр
6. Анималистик жанр
7. Мифалогиялық жанр
8. Ботальды жанр
9. Релегиялық жанр
Живопись бұдан басқа да Станокты және Монументтік - деп екіге
бөлінеді. Арнаулы мольбертте орындалған сурет "станоктық живопись"-деп
аталады. Ал үйлердің, ғимараттың ішкі немесе сыртқы қабырғаларына салынған
сурет Монументтік живопись деп аталады. Монументтік живописьте зертас пен
фреска қолданылады. Декорациялық кескіндеме дегеніміз - театр сахнасын
безендіруде қолданылатын бейнелеу өнерінің түрі. Суретші Ә.Жүсіпов Менің
Отанымның әйелдері атты шығармасында тұлғалардың түстік құрылымын
декарациалық кемеліне келтіріп бейнелеген. Ол декорациалық монументті
туынды болып табылады. Монументтік бейнелеу өнері туындылары әр түрлі болып
келеді. Витраж, мозайка, панно, фреска. Мозайка-смальта мен асыл шынының
түрлі түсті сынықтарынан құрастырылған сурет. Русьте мозайка өнерін
дамытуда В.Ломоносов смальтаның 112 реңін тапты. Витраж терезеге салынатын
шытыра сурет. Ол француздың Терезе, әйнек деген мағынадағы сөзінен
шыққан. Панно-үйдің ішкі және сыртқы қабырғасын безендіру үшін қолданылатын
көлемді живописьтік сурет. Фреска-әктелген сыз қабырғаға су езілген бояумен
салынатын сурет. Живопись шығармаларында қолданылатын майлы бояу негізінен
X ғасырда пайда болды. Миниатюра ең алғаш шығыстың парсы Иран елдерінде
жақсы дамыды. [32.54]
Живописьтің ұлы мәні - сансыз жүректерді бір мәнді ойда, бір күшті
сезімде бірге соғуға мәжбүр етуінде. Ол шапшан, бірден әсер етеді. Оның
тілі халықаралық тіл: оған аудармашылар қажет емес. Оның алдында уақыттың
өзі кейін шегінеді. Живопись - бұл майлы бояумен жазылған және рамаға
салынған, біз музейлерде қызықтайтын картиналарғана емес. Живопись ұғымы
кең әрі мейілінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы түрлі бояумен
темперамен, гуашпен, аквариелмен салынған живопись болады. Мұның бәрі
станоктік, яғни станокта (мольберте) жасалатын живопись. Сондай-ақ
(жарықтанатын) живопись шыныдан жасалған картинадан өтіп, түрлі-түсті жарық
түсіретін живописте болады (витраж.) [37.23]
Композиция - ол суреттің барлық бөліктерінің ойластырылған құрылымы.
Композицияда ең негізгі және екінші орындағы нэрселерді анықтап, тұлғалар
мен заттардың өлшемдерін көрсетіп, жарық пен көлеңкені айқындау керек.
Композиция көбінде образдар мен заттардың кереғарлығына кұрылады.
Кереғарлық - көркемдік мәнерліліктің ең бір күшті кұралдарының бірі.
Олар суретке өмірдегі кездесетін қозғалыс, күрес, құштарлық тәрізді
көріністерді енгізеді. Сондай-ақ суретшінің композиция көріністерді
құрылымы барысында ескеретін заңдылықтары: перспектива негіздері,
ырғақ, сызықтар, түстік түзілім және жарық ауысымдары болып табылады.
Графика - сөзі грек тіліндегі графо(жазамын)
сөзінен шыққан. Графиканың ең басты анықтаушысы сурет болып
табылады. Оның негізгі бейнелеушісі элементтері сызық, штрих, жарық пен
көленке ауысымы, қара мен ақ түстерінің ара қатынасы, олардың
салыстырмалы кереғарлығы мен жұмсақтығы. Графикада түс өте сирек
қолданылады(түрлі-түсті графика, түрлі-түсті плакаттар т.с.с)бірақ
суретшіге қара мен ақ түстің ара - қатынасын ауыстыра отырып,
рең түстің әртүрлілігін көрсетуге болады. Графика өнерін мынандай
түрлерге бөлуге болады: қондырғылы –жеке композиция ретінде, кітап
иллюстрациялары мен кітап көркемдеу, газет, журнал суреттері, қолданбалы
пошта маркалары, шрифт, қазіргі кезде көбірек компьютерлік графика өнімдері
қолданылады.
Қолданбалы сәндік өнері өздерінің көркемдік эстетикалық
қасиетімен, адамның күнделікті тұрмысын, интерьерді, қоғамдық
ғимараттарды, көшелерді, алаң, саяабақтарды әсемдеуге маңызды рөл
атқарады. Олар жиһаз, кілем, мата, киім, ыдыс, құмыралар, зергерлік
бұйымдар мен ағаш, металл, қыш материалдарынан жасалатын заттар.
Жанрлар - бейнелеу өнерінің түрлерімен қатар жанрлар да қалыптасады. Ол
портрет, пейзаж, натюрморт, тарихи, тұрмыстық және батальды, маринистік,
анималистік, діни-мифологиялық жанрлар. Жанрларды толық қолдану әсіресе,
қондырғылы, кескіндеме, мүсін, графика өнерінде тұрақтанған. Портрет
жанрында адам мінез - құлқының өзіндік ерекшелігі, оның сыртқы
бейнесімен, ішкі жан дүниесінің байланысы, яғни психологиялық
ізденістер жүзеге асырылады.
Тарихи жанр қоғамдық өмірдің маңызды оқиғалары, оның тарихтағы
қарама-қайшы келетін трагедиялық жақтары мен өмірде өткен тарихи
түлғалар туралы баяндайды.
Тұрмыстық жанр адамның күнделікті өмірі мен оның
ұлттық ерекшелігі және әлеуметтік жағдайы туралы хабар береді.
Пейзаж жан-жағымызды қоршаған ортаны табиғат өрінісін, оның
алуандығын бейнелейді. Пейзаж қала, ауыл және индустралды көріністерді
бейнелеу түрлеріне бөлінеді.
Натюрморт француз тілінен аударғанда өлі табиғат
дегенді білдіреді, бұл жерде жансыз заттарды бейнелейді Олар
ыдыс - аяқ, құрал - жабдықтар, киім - кешек тағы сол
сияқты көптеген заттар.
1.2 Қазақ күресінің түрлері, шығу тарихы мен ерекшеліктері. Қазақ ұлттық
ойын түрлері
Ал енді өзіміздің тікелей тақырыбымызға жанамалай келетін болсақ,
күрестің түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен
тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар
спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске
жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Жекпе-жек күрес түрлерін ұлттық және спорттық деп бөлуге болады.
мысалы, сумо жапондықтардың ұлттық күресі де, дзюдо сол топырақта пайда
болған спорттық сайыс түрі. Сол сияқты таралу ауқымы еуразиялық кеңістікке
тән әр қилы күрес түрлері көп. Атап айтқанда, Белбеу күрес. Бұл өте
байырғы жекпе-жек түрлерінің бірі. Бұл өнер түрі Алтын Орда дәуірінде
көшпенділер арасында кеңінен танымал болған. Өйткені, Еуразиядағы түркі
тектестер (қазақ, өзбек, ноғай, башқұрт, татар, қарашай-құмық т.б.) бір
шаңырақтың астында болатын. Бүгінгі таңда жоғарыдағы күресті татар,
башқұрт, ноғайлар төл өнеріміз деп таныса, Кіші Азия жұрты да ескілікті
мұрамыз деп есептеп жүр. Орта ғасырда өмір сүрген оқымыстылар – Ибн Сина,
Әбділқасым Фирдауси, Махмуд Қашқарилардың еңбектерінде белбеу күресі туралы
жазылған. Сол сияқты моңғолдың ұлттық күресі бөх-тің де 1000 жылдан астам
тарихы бар екен. Тіпті Шыңғыс заманына қатысты тарихи деректерде ұлттық
күрестен сайыс өтіп, қағанның інісі Қасар топ жарғаны жайлы айтылады.
Қазақ халқының өмір сүру салты көшпенді тұрмысқа бейімделгендіктен,
күнделікті іс-әрекетінің өзі күрес. Табиғаттың таза сұрыптауынан өткен
халықтың жекпе-жек өнерге деген ынтасы классикалық түрде жетілген. Тарихқа
көз жүгіртсек көшпенді тайпалардың түп атасы сақ, ғұн, түркілер дәуірінде
садақ атудан, ат үстінде найзаласудан т.б. дәстүрлі сайыстар өтетіні жайлы
нақты деректер бар. Бұл деректер қазақ күресінің тарихын ғылыми түрде
зерттеген Елемес Әлімханұлы, Қыдырбек Рысбек, Жүсіп Хисымов секілді т.б.
ағаларымыздың еңбектерінде жазылған.
Мысалы, Қытайдың осы заманғы археологтары біздің жыл санауымыздан бұрын
Хан патшалығы дәуірінде тұрғызылған, Шинан қаласы маңындағы ежелгі
түркілердің қонысын қазып, қабырды ашқанда зираттың ішінен екі мыс табақша
табылыпты. Табақшалардың бетінде екі адам бір-бірімен қоян-қолтық ұстасып,
күресіп жатқан сипаты ашық бейнеленген екен. Қытай ғалымдары бұл
балуандарды түріктердің арғы тегі саналатын ғүндар деп ұйғарған. Демек, бұл
заттар – күрес шежіресінің айғағы. Оның бер жағында халықтық эпостарда
сайыс өнері жайлы көркем тілмен керемет баяндалса, ерте замандағы таңбалы
тастардағы күресіп жатқан адам бейнелі таңбалар жайдан-жай салынбаған
шығар.
Сол сияқты байырғы көшпенді ата-бабаларымыздан қалған жекпе-жек сайыс
өнерінің бір тармағы – қазақ күресінің де өзіндік тарихы бар. Бірақ, ол
өткен ХХ ғасырдың басына дейін ел ішінде күрестің бірізді жүйеленген
тәртібі болған жоқ. Сондықтан да әрбір өңірде күрес ішкі ерекшеліктерін
сақтай отырып, қалыптасқан. Айталық, еліміздің шығыс және орталық
өлкелерінде Арысқа түсу дейтін сайыс түрі кең дамыған. Бұл жайлы ұлы
жазушы Мұхтар Әуезовтің шығарамаларында көркем баяндалады.
Екі қауым, екі ел немесе екі ру өздерінің балуандарын алып келеді.
Көрермендерге әсерлі болуы үшін, оны шынжырлап, ноқталап әрі көз-сұқ
тимесін деген ниетпен жабулап ұстайды. Балуанды күрес алаңына, яғни арысқа
әкеле жатқан мезетте шынжырлы балуан жақтасарын шынжырымен қоса сүйреп,
қарсыласын жеп қоярдай өкіреді. Бұл нақтырақ айтқанда психологиялық шабуыл
әрі театрланған көңіл көтеру. Осылай екі балуан арысқа түсіп қай жеңгені
жүлдені алады, я болмаса, менімен күш сынасатын тағы кім бар деп
көпшілікке қолқа салады.
Қазақ күресінің ғылыми жүйеленуі 1920 жылдан басталады. Алғаш рет 1936
жылы Семей қаласында қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өтеді. Оған
Алматы, Батыс Қазақстан (Орал, Атырау, Ақтөбе), Қостанай, Оңтүстік
Қазақстан (бұрынғы Шымкент және Жамбыл өңірі), Семей, Павлодар облысының
балуандары қатысыпты. Олар үш салмақ дәрежесі бойынша күш сынасады. Жеңіл
салмақта М.Құрманбаев (Алматы облысы), орта салмақта Еңсеп Досқалиев (Батыс
Қазақстан), ауыр салмақта А.Мусин (Павлодар) жеңімпаз атанады. Түйе балуан
атағы үшін алты балуан белдеседі. Еңсеп әуелі оңтүстіктің балуаны
С.Қасықбаевты жеңеді. Шешуші бәсекеде Е.Досқалиев өзінен алты жас үлкен,
әрі салмағы тоғыз келі ауыр А.Мусинді жеңіп қазақ күресі тарихында тұңғыш
ресми Түйе балуан атанған екен.
1938 жылы республикалық ауыл Спартакиадасында өтетін болып қазақша
күрестің жаңа ережесі қабылданған. 1940 жылы қаңтар айында Алматы қаласында
қазақша күрес өкілдері екінші рет бас қосып, жоғарыдағы ережеге өзгеріс
енгізеді. Әрі жаңа ереже бойынша бір қана салмақ дәрежесімен Қазақстан
чемпионатын өткізеді. Оған, Алматы, БҚО, Қарағанды, Қызылорда, ОҚО,
Павлодар, Өскемен, Семей өңірінің балуандары қатысты. Тағы да орта
салмақтағы Еңсеп Досқалиев ешкімге дес бермей бәрін жеңеді. Осы жылы
(1940) шілде айында Мәскеу қаласында ҚазССР-ның 20 жылдығына орай орталық
Динамо стадионында мыңдаған көрерменнің алдында біздің балуандар қазақша
күрестің үлгісін көрсетеді.
Бұл жерде, яғни Мәскеуде қазақша күрестен басқа өзбек, тәжік және
түркімен халықтары да өз күрес түрлері бойынша көрсетілім жасаған. Бірақ
кеңестік спорт мамандары қазақша күрес үлгісін оңтайлы көріп, осы үлгі
бойынша 1941 жылы ақпан айында Фрунзе (Бішкек) қаласында Орта Азия және
Қазақстан халықтарының чемпионатын өткізу жайлы шешім қабылдайды. Бұл
біріншілікке еліміз атынан 10 балуан қатысып, Еңсеп Досқалиев бастаған
біздің азаматтар командалық есепте бас жүлдеге ие болған. Бұлар қазақ
күресі тарихында халықаралық жарысқа қатысып, тұңғыш рет чемпион болған
тұлғалар.
Осылай қазақша күрес халықаралық дәрежеде қарқын алып келе жатқанда,
екінші дүниежүзілік соғыс басталып кетіп, арада он неше жыл үзілістен кейін
1952 жылы қана Орта Азия және Қазақстан спортшылары Спартакиадасында
жоғарыдағы ереже негізінде жарыс өткен екен.
Қазақ күресінің түрлері
Күрес – ол спорт түрі. Қазақ күресі - ұлттық спорт түрі. Оның
тәсілдері сан алуан. Жекпе-жек барысында бір қолмен белдіктен немесе күрте
жағасынан, жеңінен ұстап шалу, үйіріп, сүріндіре, жұлқу, тізеден қағу, іліп
немесе кеудеден асыра лақтыру, т.б. көптеген тәсілдер қолданылды.
1928 жылы қазақша күрестің бірыңғай ережесі қабылданып, ол 1938 ж.
республикалық спорттық жарыстың бағдарламасына енгізілді.
Қазақша күрес балуандары халықаралық аренада тұңғыш рет 1952 ж. Ашғабат
қаласында сынға түсті. Қазақша күрестің салмақ дәрежелері де, ережесі де
жиі өзгерістерге ұшырады. Кей жылдары үш, төрт, бес, сегіз, он салмақ
дәрежелері бойынша жарыстар өтіп жүрді.
1998 жылдан еліміздің балуандары үш салмақ дәрежесі бойынша күш
сынасады. 60 кг-ға дейінгі балуандар – кіші балуан, 74 кг-ға дейінгілер –
орта балуан, 74 кг-нан жоғарылар – бас балуан деп аталады.
Грек-рим күресі. Грек-рим күресі, классикалық күрес – қол және тұтас
дене қозғалысына негізделген тәсілдерді пайдаланатын спорттық күрес түрі.
Бұл күресте қарсыласын белден төмен ұстауға, аяқтан шалуға, т.б. болмайды.
Грек-рим күресінің мақсаты – қарсыласының жауырынын жерге тигізу немесе
күрес тәсілдерін шебер қолдана отырып, ұпай санымен жеңу.
Грек-рим күресі 1896 жылғы 1-Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енді.
1904 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіліп келеді.
20-ғасырдың 60-жылдарының аяғынан бастап күрестің бұл түрі Қазақстанда
жедел дами түсті. Қазақ халқынан шыққан Қажымұқан Мұңайтпасов, Шәміл
Серіков, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Бақтияр Байсейітов,
Нұрбақыт Теңізбаев, Әсет Мәмбетов сияқты Дүниежүзілік олимпиада чемпиондары
мен жүлдегерлерінің есімдері көпшілікке белгілі.
Еркін күрес. Еркін күрес. Мұнда қарсыластарға әр түрлі техникалық
тәсілдерді (қарсыласын лақтыру, аударып түсіру, қапсыра ұстау, белден төмен
ұстау, т.б.) кеңінен қолдануға мүмкіндік беріледі.
Еркін күрес 19-ғасырдың аяғында Англияда пайда болған.
1904 жылдан олимпиялық ойындар бағдарламасына енген.
1951 жылдан дүниежүзілік, 1928 жылдан Еуропа чемпионаттары өткізіледі.
Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өткізіліп келеді. Қабден
Байдосов, Әбілсейіт Айқанов, Амангелді Ғабсаттаров, Аманжол Бұғыбаев,
Сейітжан Әбдікәрімов, Алмас Мұсабеков, т.б. халықаралық аренада халқымызды
әлемге танытты. Мәулен Мамыров Атлантада (АҚШ) өткен Олимпиялық ойындарда
(1996) және дүниежүзілік чемпионатта (1998) қола жүлдені еншіледі.
Дзю-до. Дзю-до (жапонша дзю – жұмсақ, до – жол).
19-ғасырдың аяғында Жапонияда джиу-джицу күресі негізінде пайда болған.
1956 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіледі, Олимпиада ойындарына
1964 жылдан енген. Дзю-дошылар арнайы кілем (татами) үстінде күреседі.
Киімдері – кимоно, белбеу және шалбар. Күрес ережесі бойынша қылқындыруға,
қолды бұрауға болады. Жаңадан қатысып жүргендер беліне ақ белбеу, ал жоғары
разрядшылар қара белбеу орап шығады. Қазақстанда дзю-до күресі 20-ғасырдың
60-жылдарынан бері дамып келеді. Асхат Жіткеев Пекинде (Қытай) өткен 29-
Олимпиялық ойындарда (2008) күміс, дүниежүзілік чемпионатта (2004, Корея)
қола жүлдені иеленді. 1995 жылдан Алматыда Ораз Жандосов атындағы
халықаралық турнир өтіп келеді.
Самбо. Самбо (орыстың “самозащита без оружия” – қарусыз қорғану деген
сөзінің қысқартылған түрі). Күрестің бұл түрін қазақ, грузин, татар,
әзербайжан, т.б. халықтардың ұлттық күрестерінің айла-тәсілдері негізінде
белгілі маман Аркадий Харлампиев (1938) құрған. Спорттық және әскери түрі
бар. Әскери самбоның қорғаныс және арнайы деген екі түрі бар. Самбо
күресінде балуандар арнайы белдікті шапан киеді, күрес кезінде белдіктен,
жеңнен, шапанның кез келген жерінен, сондай-ақ қол мен аяқтан ұстап, әдіс
қолдануға болады. Самбода әдіс қолданушы балуан тік тұрып, қарсыласының
жауырынын кілемге тигізсе немесе буындарды ауырту әдісін қолданғанда,
қарсыласы жеңілгендік белгісін берсе ғана таза жеңіс деп есептеледі.
Самбодан КСРО біріншілігі 1939 жылдан бастап өткізілген. Ал Еуропа
чемпионаты 1972 жылдан өткізіледі. Қазақстанда самбо 1953 жылдан бері
дамуда, республикалық алғашқы біріншілік 1955 жылы ұйымдастырылды. Самбо
күресінен Асхат Шахаров әлемнің үш дүркін чемпионы болса, Қанат Байшолақов,
Бауыржан Садықанов, Асқар Шайхиев, Арсен Хатип әлем чемпионы, Айтжан
Шаңғараев, А.Мұсабеков Еуропа чемпионы атанды. Әйелдер арасында Сәуле
Ғабдоллина, Айсара Керімбекова, Жамал Бозова, т.б. әлем, Азия чемпионы
болып, әлем чемпионаттарының жүлдесін алды.
[Балалар Энциклопедиясы”, В-том][ Қазақстан - спортшылар елі.
Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь".]
Қазақша күрес бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы
аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс
дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді. Ірі
Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының
қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан
кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен
біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры
тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке
тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп,
жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция
болып, сонда Қазақша күрес күресі бойынша халықаралық федерация
ұйымдастырылды. Федерацияның президенті - Түкиев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) Қазақша күрес күресі бойынша І Азия
Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне
Қазақша күрес күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің
25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия,
Голландия, Франция және басқалары бар. Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда
Қазақша күрес күресі бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті.[Қазақ
энциклопедиясы, 5 том] 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан
біріншілігі болып өтті.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады,
төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба
білуге машықтандырады. Қазақша күрес күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар
ол қорғанудың ұлттық өнері (Самбо). Қазақша күресте адам өзін еркін
ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата
тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан
алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып,
тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем
үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді.
Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға,
дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және
жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күресетін палуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3
топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін
10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып,
жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты - күшін, әдісін
асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап
күш алу деген байырғы жеңіс белгісі жасалады. Қазақша күрес аудандың,
облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген,
спорттық командалары бар ресми түрде жұрт таныган өнер. [Сағындықов Е. С.
Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-
01063-3]
1970 жылы Қазақтың дене тәрбиелеу мәдениеті институтында алғашқы рет
қазақ күресі мамандығы енгізілді, соған байланысты көптеген әдістемелік
жұмыстар, қазақ күресі техникасы мен әдісінің жіктемесі, тәсілдерін үйрету
әдістемесі, қазақ күресінен мамандар дайындау жөніндегі оқу құралдары,
оқулықтар мен бағдарламалар шығарылды.
1971 жылы ҚазССР Спорткомитетінің қаулысы бойынша Қазақ ССР-нің спорт
шебері атағы енгізіліп, қазақ күресі бойынша төсбелгі мен куәлік қоса
тапсырылатын болады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерінің даму мәселелері ҚР-ның 1999 жылғы
Дене шынықтыру және спорт туралы Заңында (2 б. 10 т.) Қазақстандағы
халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерін дамыту мәселелері ашылған.
90-шы жылдары жарыстардың ережелерін және киім нысанын жетілдіруге көп
көңіл бөлінді, қазақ күресіне арналған киім нысанын спорттық күрестің басқа
түрлерімен айырбастауға жол беруге болмайтыны атап өтілді.
Б.Жаңалин жасаған қазақ күрес жарыстарының ережесін 1993 жылы ҚР Туризм,
дене тәрбиесі және спорт министрлігі бекітті. Киім нысаны жеңі қысқа
кеудешеге өзгертілді, ал 1997 жылы нысандық киім мен жарыстардың ережелерін
жетілдіру қорытындылары бойынша Е. Әлімханов кандидаттық диссертациясын
қорғады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерін қаржыландыру мәселелері дене
шынықтыру және спорттың белсенді түрлерімен шұғылдануға, салауатты өмір
салтына, қозғалыс белсенділігі мен бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру
шараларына республика тұрғындарын кеңінен тарту мен жұмылдыру тәсілі
ретінде Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған дене
шынықтыру және спортты дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы бойынша
қарастырылады.
Қазақстан жастарының осы спорт түрімен шұғылдануға деген құлшынысы қазақ
күресінің едәуір дами түсуіне, спортшылар шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануына, халықаралық және
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Қазіргі кезде қазақ күресінің жеткен деңгейі – бірнеше елде тұрақты
түрде дамып келе жатқан халықаралық спорт түрі болғандықтан, жүйелі түрде
халықаралық жарыстар, континенттік және әлемдік жарыстарды ұйымдастыру мен
өткізу талап етіледі. 2005 жылы Ресейде және 2006 жылы Моңғолияда қазақ
күрес бойынша Азияның І және ІІ чемпионаттары өткізілді. 2007 жылы Азияның
ІІІ чемпионатында Қазақстанда өткізілген (Сәтбаев қаласы) Моңғолияның,
Қытайдың. Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның, Түркіменстан, Ресей
мен Қазақстан командалары қатысты. 2009 жылы қазақ күресі бойынша
Қызылдорда қаласында (Қазақстан) өткен Азияның V чемпионатында бірінішілік
үшін әлемнің 10 шақты елінен келген қазақ күресінің дәстүрлі қатысушылары –
атап өткен командаларымен қоса Иран және Сирия командалары күш сынасты.
Қазақ күресі бойынша әлем чемпионаттарында қатысқан командалардың саны
тіптен көп. 2006 жылы Алматы қаласында өткен қазақ күресі бойынша
біріншілікте әлемнің 42 спортшысы шайқасты. 2008 жылдың қарашасында Орскіде
(Ресей) қазақтың ұлттық күресі бойынша ІІ әлем біріншілігі болып өтті, оған
әлемнің 20 елінен ең мықты палуандар қатысты. 2010 жылдың қазанында Астана
қаласында қазақ күресінен ІІІ әлем біріншілігі өтті (30-дан астам елінен
палуандар қатысты).
Қазақ күресінің өзіне тән айрықша ерекшеліктері
Ал енді, ...Қазақ күресі деген не? Ол екі адамның белбеу байлап,
белдесіп, жекпе-жек күресуі. Күреске түскен адамдар белбеуден қол үзбей
күресуі керек деген ойыңызды растайтын да жері бар еді.
Енді толығырақ айтатын болсақ, қазақ жерінде көне уақыттан бері ел
арасында күрестің бірнеше түрлері дамыған. Ол туралы Қазақтың балуандық
өнері атты кітапта толығырақ және суреттерімен берілді. Сол кітаптан
үзінді: ...Қазақ халқында таралған балуан күрестерін киім киініп
шығуларына қарай төмендегідей бірнеше түрлерге бөлуге болады: қазіргі еркін
күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң аяқ белбеусіз күресу түрі; шапан киіп,
белдік буынып күресу; кеудеге шапан киіп, бір жеңді босатып күресу; белдік
буынып, кеудені жалаңаштап күресу; аяқ киімді шешпей күртеше немесе шапан
киіп күресу; отырып күш сынасып күресу; түрегеліп тұрып белдіктен ұстап
иіріп күресу, т.б. түрлері болғандығы туралы дәлелдер келтіріліп жазылды.
Кеудені жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық
ерекшелігіне де байланысты болды.
Әр аймақта күресу тәртіптері ережелері де әртүрлі болып келген. Бірде
балуандар бірінің жауырыны жерге тигенше күрессе, бірде тізесі немесе
денесінің бір жері жерге тиіп кетсе де жеңілген болып саналған. Аяқтан
ұстап, бақайдан тартып күресу түрі де орын алған. Қазіргі жапондардың
Сумо күресіне ұқсас та түрі болған. Жеріміз Жібек жолы атанып, тоғыз
жолдың торабында болғандықтан, елімізде күрестің осыншама көптеген
түрлерінің болуы қалыпты жағдай. Тек ұлттық күрестеріміз сыртқы әсер
саясаттың салдарынан дамымай шектеліп қалуы орын алды.
Ертеде күресу шартын балуандар алдын ала өзара келісім бойынша белгілеп
отырған немесе ру, ел, би-болыс басшылары реттеп отырған. Ел арасында
ауызша тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны талассыз мойындаған,
далалық демократия қатаң сақталған. Күш атасын танымас деген қағидаға
сүйеніп, балуандарды жас ерекшеліктеріне және салмақ дәрежелеріне қарай
бөлмеген. Белдесу кезінде ер кезегі үшке дейін, ит жығыс, жол беру
сияқты тәртіптер де қолданылған. Қазақ күресіне ережені енгізу, салмаққа
бөлу өткен ғасырдың отызыншы жылдары басынан ене бастады.
Қазақ күресінің балуандары Кеңес Одағы кезінде, самбо мен дзюдо
киімдерін киіп күресті. Қазақ күресіне тән балуандық киімі болмады. Осы
жағдайды шешу мақсатында ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдары қазақ күресінің
әдіс-тәсілдеріне, киіміне сыни тұрғыдан ден қойылып, қазақ күресінде
балуандардың түрегеп тұрып күресетіндігі, жерде жатып күреспейтіндігі
ескеріліп, балуан киіміне арнап арнайы зерттеу жұмыстары көптеп жүргізілді.
Самбо мен дзюдо киімдері зерттеліп, ондағы барлық күресетін уақыттың 60-70
пайызы жеңнен ұстауға кететіндігі анықталды. Қазақта күреске шығарда
Балақты түріп, жеңді сыбанып деген де сөз бар. Осы жағдай қазақ күресі
киіміне батырлардың қысқа жең сауыттарының үлгісін ұсынуға негіз болды.
Себебі қысқа жең киім батыр мен балуанның өзінің әрекет етуіне қолайлы
болып келеді де, қарсыласына (жауына) қолайсыз жағдай туғызады.
Қазіргі күрестегі киім үлгісі әдіс-айла қолдану үшін балуандардың бір-
біріне еріксіз жақын келуіне, олардан белдесу кезінде күш-қайраттың мол
болуын талап етуде. Ұсынылған киім үлгісі және күрес ережесі балуандардың
кілемге орынсыз құламауын, аяқтарында нық тұрып белдесулеріне мүмкіндік
береді, балуандардан спорттық дайындықтарының шеберліктерінің жоғары болуын
талап етеді, күш-қайраттары мол болуы қажет. Сонымен қатар қазіргі қазақ
күресінің ережелерінде белдесулердің жоғары қарқында өтуіне, көрермендерге
қызықты болу жақтары, балуандардың кілем үстіндегі айла тәсілдеріне өте
жауапкершілікпен қарауларына мәжбүрлейтін жағдайлардың аз екендігін
байқауға болады. Әлемдегі барлық күрес түрлерінің айла тәсілдері, ережелері
үнемі дамып, жетіліп отыруды қалайды. Олай болмаған жағдайда қазіргі еркін
және грек-рим күрестері сияқты тоқырау жағдайына ұшырауы әбден мүмкін.
Қазіргі қазақ күресінде де жетілдіруге қажетті мәселелер жетерлік, оны
зерттеп, толықтырып ұсыныстар жасап отыру, күрестің жақсы дамуына ықпал
етеді.
Қазіргі уақытта осы балуан киімі арқылы қазақ күресін дүние жүзі елдері
бірден танитын жағдайға жеттік. Балуан киіміне патент алынды. Осы күрес
киімімен спорттық жарысқа шыққан балуан ұлттық ерекшелігімізді одан сайын
айқындап, Тәуелсіз елімізді дәріптеп келеді.
Сөз соңында елімізде күрестің бір ғана түрі болған деген жаңсақ түсінік
екендігін айта келіп, болашақта ұлттық күресіміздің бірнеше түрлері қатар
дамып жатса, одан тек ұтарымыз мол деп санаймын.
[http:www.turkystan.kzpage.php?p age_id=39&id=8928.Елемес ӘЛІМХАНОВ,
педагогика ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетінің профессоры, ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушы, қазақ күресі
киімінің авторы]
Қазақ ұлттық ойын түрлері
1. Жатып күресу - ұлттық ойыны.
Күші теңдес болып келетін екі жігіт бірінің аяғына бірінің басын
келтіре, шалқаларынан кілем үстіне қатарласып жатады. Бұдан кейін сол
жатқан беттерінде бірінің қолынан бірі (түйісіп жатқан жақтағы бір-бір
қолдарымен) қатты қыса қолтықтасып алады да, әркім сол қатарындағы адамды
жоғары көтерілген аяқтарының өкшесімен іле қағысады. Мақсат — әркім өзінің
қатарындағы палуанды тақымынан аяғымен іліп алып, басынан асырып аударып
тастау. Осы мақсатты орындағаны жеңген болып саналады.[Сағындықов Е. С.
Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-
01063-3]
2. Тауық күрес- ұлттық ойыны.
Жиналғандар екі топқа бөлінеді. Осы екі жақтан екі жігіт ортаға шығып,
кәдімгіше күрес жасайды. Оның ең қызыгы да, басқаша күрестен айырмасы да
тек жалғыз аяғымен ақсаңдай жүріп, иықтарымен қағысып, күресуінде, бұл
адамның нық басып, орнықты жүруін жеңілдетеді.
Күресетіндердің бір аяғын тізесіне бүгіп, мата белбеумен байлап
тастайды. Сол аяқты, егер оң жақ аяғы бүгулі болса, сол жақ қолын; сол жақ
аяғы бүгулі болса, оң жақ қолын шынтағынан бүгіп байлайды. Сонда
күресушілердің екеуі де тек бір аяқ, бір қолымен жүріп күреседі.
Күресушілерді екі жақтың ойынбасылары сүйемелеп әкеліп ұстастырады, қайсысы
сүрініп жығылса, сол ұтылады. [Сағындықов Е. С. Қазақтың ұлттық ойындары.
— Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-01063-3]
3. Сірес- ұлттық ойын
Сірес - бұл ойын күш сынасу үшін ойналады. Бір жігіт таза көгалды жерге
немесе спорт залында төселген кілем үстіне екі қолын төбесіне қойып
шалқасынан сіресіп сұлап жатады. Ол барлық буындарын былқылдамастай етіп,
қатайта және түзу жату керек. Екінші жігіт жатқан кісінің аяғына міне
тұрады да, еңкейіп, екі қолымен оның нақ тізесінің астынан айқастыра
құшақтап, оны тік тұрғызғанша көтереді. Сонда көтеруші күшті болса, оны
бір басынан көтерген сырықтай етіп тік тұрғызады. Көтере алмаса, ұпай
тартады. Екінші кезек енді әлгі жатқан жігітке беріледі.[ Сағындықов Е. С.
Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-
01063-3]
4. Білектесу
Білектесу. Бір столдың шетіне қарама-қарсы отырған екі жігіт оң
қолдарының шынтағын столға тіреп қояды да, бірінің қолын бірі алақандастыра
мықтап ұстайды. Сол жақтағы қолдарын әркім өзінің оң жақ қолтығына тығып
алады. Осылай ұстасып алған екі палуан, ойын бастаушы команда берісімен,
шынтақтарын сол орнынан қозғамай, қарсысындағы палуанның тіреулі қолын
шалқасынан түсіруге ұмтылады. Білегі тайып жантайған палуан жеңіледі. Бұл
білек күшінің жетілуіне көмектеседі.
5. Арқан тартыс - ұлттық ойын.
Ойынды жазда көгалды алаңда, спорт залында өткізуге болады. Ойынға
ұзындығы 10 метрдей жуан кендір арқан керек. Ол арқанның тең ортасынан
орамалмен орап белгі жасайды, белгінің екі жағынан бір жарым-екі метрдей
жерден тағы да жогарыдағы тәртіппен белгілейді. Ойынға қатынасушылар тең
екі топқа бөлінеді. Олардың саны 10-12 адам болуы мүмкін, ойыншылар
бойларына қарай қатар түзеп тұрады.
Ойын басқарушының берген командасы бойынша қатар түзеп сапта түрған
ойыншылар оң жақ шетінен бастап қатар санын бір, екі, үш... деп сол жақ
шетіне дейін санап шыгады. Сөйтіп тақ жағы бір бөлек, жұп жағы бір бөлек
бөлініп шығады.
Күн ілгері сызып қойған үш сызықтың ортасына арқандағы үш белгінің
екі шеткісін дәл келтіріп керіп тұрады да, арқанның шеткі белгісінен бастап
ұшына дейін ойыншылар қос қолдап ұстап тартып тұрады. Содан соң ойын
басқарушының берген командасы бойынша екі топ тартысқа түседі. Ойыншылардың
мақсаты — тартысқа түскен екі топ бірін-бірі тартып, жердегі орталық
сызықтан бұрын сүйретіп өткізіп әкету. Екі топтың қай жағы орталық сызықтан
қарсы топты бұрын сүйреп өткізіп әкетсе, сол жағы ұтқан болады, жеңген жағы
бәйгесін алады. Ойынды осы жоғарыдағы тәртіппен жүргізе беруге болады. Ойын
қимыл бірлігін қалыптастырып, коллективтік іс-әрекетке тәрбиелейді.
6. Тартыс - ұлттық ойын.
Ойын көгалды алаңда, спорт залда ойналады. Спорт залда өтетін болса,
еденге кілем төселеді. Ойынға 4-30 адам қатынасады. Ойынға тек ер балалар
қатынаса алады.
Ойыншылар тепе-тең екі топқа бөлінеді, екі-екіден жұптасып түрысады.
Ортаға екі жұп шығады. Бірі екіншісін арқалап алады. Белгі бойынша олар бір-
біріне жақындаса бастайды. Мақсаттары бірін-бірі аударып кету. Тартыс
басталады. Егер арқадағы ойыншының бір жері жерге тиіп кетсе, жеңілген
болып есептеледі. Ойынға келесі екі жұп шығады. Олар да осылай тартысады.
Ойын жалғаса береді. Қай топ көп аударса, сол топ жеңген болып есептеледі.
Артынан ойыншылар бір-бірімен орын ауыстырады. Ойын жастардың дене, білек
күшін сомдауға, төзімділікке үйретеді.
7. Тымақ ұру - ұлттық ойын.
Ойын жазық кең алаңда ойналады. Ойынға қатынасушылар екі жарым метрдей
таяқты жерге қадайды да, оның басына тымақ, не малақайды іліп қояды.
Ортаға бір ойыншы шығады. Оған таяқтың басында ілулі тұрған тымақты (не
малақайды) көрсетеді де орамалмен көзін көрмейтіндей етіп мықтап байлайды.
Сонан соң оны атқа мінгізіп, қолына қамшы ұстатады да, бірер айналдырып
басына тымақ ілінген таяққа қаратып қоя береді. Көзі байланған салт атты
қолындағы қамшысымен тымақты ұрып жерге түсіруі тиіс. Бірақ тымақ ілінген
таяқтың биіктігі салт аттының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары және даму
тарихы ... ... ... ...
1.2 Қазақ күресінің түрлері, шығу тарихы мен ерекшеліктері. Қазақ ұлттық
ойын
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Сурет өнері. Сурет өнеріндегі тақырыптық композицияның мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ
2.1 Тақырыптың педагогикалық, эстетикалық маңызын аша отырып, мектептерде
бейнелеу өнері пәнінен тақырыптық композицияға сурет салуды
үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бейнелеу өнеріндегі тақырыптық композиция жанры арқылы мектеп
оқушыларына арнайы құрастырылған
әдістеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6-сынып бойынша бейнелеу өнері пәнінен сабақ жоспарлары. 1 сағатқа
арналған.
ІІІ. ІС ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.
3.1. Тақырып таңдау, іздену, дипломдық жұмыстың кезеңділікпен орындалу
жолдары мен композицияны орындалудағы технологиялық ерекшеліктер...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Негізінде жалпы Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында
"Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және жалпы Адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағыттаған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, оқытудың жаңа техналогиясын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу"-деп
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндетері көзделген.
Бейнелеу өнері-жалпы өнердің бір бөлігі. Бейнелеу дегеніміз-заттардың,
табиғат құбылыстарының, адамның және жан жануардың, өсімдіктердің көрінісін
қағаз бетіне салу. Олардың нақтылы бейнесін берумен ғана шектелетін
суретшіні көшірме суретші дейді. Ал нағыз суретші болу үшін бейнелейтін
заттың, құбылыстың көркемдік жағын ойлау керек. Бейнелеу өнері бүгін мен
ертеңгіні емес, сонымен бірге өткен өмір шындығын да бейнелейді. Егер
бейнелеу өнері болмаса, бұрын өткен ата - бабаларымыздың, ұлы
даналарымыздың түр-түсін, бейнесін көз алдымызға елестете алмас едік.
Ал енді өзіміздің тақырыбымызға жақынырақ келетін болсақ, қазақ халқы
қашаннан ұлттық спорт түрлеріне бай халық . Қазақша күрес , көкпар, қыз
қуу, бәйге, тағы басқаспорт түрлері бағзы заманнан бері халқымызбен бірге
жасап келеді. Күні бүгін де олар өздерінің мән - мазмұның жойған жоқ.
Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ішінде әзірге Одақ көлеміне белгілісі -
қазақша күрес. Соған орай спорттың бұл түрі басқаларына қарағанда әбден
қалыптасқан.
Қазақша күресті жетілдіріп, одақ көлеміне әйгі етуге атсалысқан М.
Рақымқұлов Ж.Төлегенов, Ә.Бүркітбаев, Т.Асқаров, Д.Биткөзов, Ж.Сабыржанов,
Н.Омаров,Р.Сапарғалиев сынды спортшылар есімдерін мақтанышпен атамасқа
болмайды.
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның
ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын
қолдануға рұқсат етіледі.Мұнда белбеуден қос қолдап, бір қолмен ұстап
немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
Күрес өнері. Спорттың бұл түрі - қай халықта да бар деуге болады.
Олардың бәрі де бұл спорттың түрін жан-тәнімен сүйіп ғасырдан-ғасырға,
ұрпақтан-ұрпаққа, оны байытып жаңғырта келіп, бүгінгі күнге жеткізіп отыр.
Әр халықта да өзіндік арнамен дамыған ұлттық күрес өнері бар.
Қазақ күресі - ұлттық спорт түрі. Оның тәсілдері сан алуан. Жекпе-жек
барысында бір қолмен белдіктен немесе күрте жағасынан, жеңінен ұстап шалу,
үйіріп, сүріндіре, жұлқу, тізеден қағу, іліп немесе кеудеден асыра лақтыру,
т.б. көптеген тәсілдер қолданылды.
Қазақша күрес өнерін сөз еткенде алдымен ауызға ілінетін мына бір
есімді - Қажымұқанды білеміз. Кезінде әлемді аузына қаратқан аты аңызға
айналған қазақтың сол алып ұлының өзі де алаш халқының төл өнерімен
сусындап содан үйренері хақ. Ендеше бүгінгі өркенді өнеріміздің
Қажымұқандарының да тұсауларын алаш қазақша күресі кесті. Өйткені қазақша
күрес бүгінгі әлемдік ареналардағы күрес түрлерінің қай-қайсысына болмасын
жақын да ұқсас.
Қазақша күрес - халық арасына кең тараған ұлттық спорт түрлерінің
бірі. Қазіргі кезде ол жаңа түр, жаңа мазмұнға ие болып, жастардың сүйіп
шұғылданатын спортына айналды. Қазақша күрес жүректілер мен күштілердің
мұрат тұтқан ісі деп аталып жүр. Ерте кездерде қазақтың той-томалағы
күрессіз өтпеген. Тіпті қазірдің өзінде жеткіншектер мен жасөспірімдер
арасында кең таралған күрес (грек-рим, еркін күрес, т.б.) түрлерімен
тұрақты түрде айналыспаса да, белдеспейтіндері, әсіресе ауылдық жерлерде,
кемде-кем.
І.ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары және даму тарихы
Бейнелеу өнері тарихының дамуы үрдісінде оның көптеген түрлері
қалыптасады. Атап айтсақ, сәулет, мүсін, кескіндеме, графика. қолданбалы-
сәндік, дизайн тәрізді өнер түрлері. Осы өнер түрлерінің бәрі дүниенің
болмысын, оның жоғары этикалық идеалардың, сұлулығы мен әсемдігін
насихаттайды. Олардың әрқайсысының өзіндік коркемдік бейнелеу
әдіс-тәсілдері, материал ,бейне танымдық әсері, өмірдегіатқаратын ролі
ерекшеліктері жеткілікті. Әр өнер түрі гүлдену мен құлдырау кезеңдерін
бастан кешіреді, яғни олардың даму үрдісі әрдайым біркелкі бола бермейді.
Сәулет өнері- адамзаттың қоғамдық және жеке күнделікті өмірден
сұраныстарына арналған ғимарат, кешендерінтұрғызу өнері болып саналады.
Кез-келген ғимарат тіршілікке қажетті ішкі кеңістіктен тұрады, ол сәулет
өнері тілімен айтқанда интерер деп аталды. Оның пішінінің бейнелену
ерекшелігі, кеңістікте еркін қозғалу, қолайлылық қажеттілігі мен
белгілі бір атқаратын метіне тікелей байланысты.
Сәулет өнеріндегі түпкі ой, мақсаттылық, ішкі көрініс пен
кеңістікті ұйымдастыру және сәулеттік салмақтардың топталуы мен жеке және
тұтас пропорцияларының арақатнастары арқылы ашылады. Ішкі көрініс пен
ғимарат әлемінің өзара байланысы сәулет өнерінің көркемдік тілінің
ерекшелігін білдіреді. Ғимараттың сыртқы көрінісінің көркемделуінің де
маңызы зор. Әр қаланың адамдар тәрізді өзінің қайталанбас бет - пішіні,
мінез-құлқы, өмір тарихы бар. Олар қазіргі заман өмірі мен өткен шақ
тарихын баяндайды. Адамның қоғамдық қажеттіліпнің әр алуандылығы
сәулет өнерінің тұрғын үй, қоғамдық-азаматтық, өнеркәсіптік
салаларын туындатады.
Мүсін өнері - сәулет өнері тәрізді көлемді-кеңістікті өнер
түрі, бірақ оның түпкі табиғаты қашанда бейнелеу өнері болып саналады.
Мүсін өнерінің басты тақырыбы - адам, оның сыртқы бейнесі арқылы ішкі
рухани дүниесін, жоғары сезімін, күштілігін, психологиялық ашып көрсету.
Мүсіннің көркемдігіне: архитектоника, пішін салмағы, жобаның негізгі
құрылымы, жарық жазықтығы, көлем, сызықтар, түстік және ырғақтық ара-
қатынастар тәрізді негізгі заңдылықтар арқылы қол жеткізіледі және образ
мазмұнында нақты ашатын осы заңдылықтар. Мүсінші материалдың табиғи тілін
пайдалана отырып, жобалаған туындының мазмүнына байланысты материал
таңдайды. Мысалы, мәрмәр тас материалы өзінің нәзіктігі мен ақшыл түсімен
адам бейнесін мүсіндеуге ыңғайлы әрі лайықты. Диорит, гранит, базальт
сияқлы материалдардан детальды өңдеу қиынға соғады, сондықтан бұл
материалдарды монолитті монументальды пішіндерге қолданады. Қола
материалымен динамикалық күйді, контурдың нақтылығын көрсету мүмкіндігі
бар. Ағаш материалы өзінің жылылығы, текстура мен фактурасының
әртүрлілігімен тартымды. Мүсін өнерінде пластилин, балшық, балауыз
тәрізді жұмсақ материалдар мен қатты тас, мәрмәр, піл сүйегі, қола, темір
, мыс, ағаш материалдары қолданылады. Сол сияқты мүсін өнерінің үш
техникасы бар: бірінші - жұмсақ материалдан мүсіндеу, екінші - қатты
материалдарды кашап, өңдеу, үшінші - металдан құйып , шекімдеу
техникалары. Сонымен қатар мүсін өнерінде дөңгелек, жұмыр мүсіннен
басқада қолданылатын түрі рельефтік (бедер) әдісі.Ол рельеф,
барельеф, горельеф боп үшке бөлінеді. Рельеф тақтаның ішіне қарай
қашалып салынса, барельеф ол тақтаның бетіне жартылай шығыңқы қылып
бедерленеді, ал горельефте тақта мүсіндік бейненің артқы фоны(аяасы)
ретінде қолданылады. Мүсін негізі үш түрге бөлінеді ол: монументальды,
қондырғылы(станковый) және декаративті. Монументальды мүсін өнеріне
терең ой - идеяларды қатаң пішіндермен бейнелейді. Сондай-ақ
монументальды мүсін өнері тікелей сәулет өнерімен тығыз
байланысты, қала көшелерін эсемдеп тұрған ескерткіш, мемориалдық
тақталар осының дәлелі. Қондырғылы(станковый) мүсін өнері көбінде
жақын арадан қабылдауға, ішкі көрініске арналған. Мұнда әсіресе
күрделі психологиялық мақсаттар қойылады. Мысалы: психологиялық
портреттер. Декоративті мүсін өнері сәулет өнерінің негізгі бөліктерін
жіктеуге және тұрмысты көркемдеуге қолданылады.
Кескіндеме өнері- адам бейнесін де, қоршаған ортаны да,
табиғатты да және басқа көріністерді бейнелеуге толық мүмкіндігі
бар. Кескіндемеші түс пен жарық-көлеңкені, сызықтарды пайдалана отырып,
өмір шындығын, әсіресе оның түстік байлығын толығымен суреттеп бере
алады.Кескіндеме өнері негізі үш түрге бөлінеді: монументальды, қондырғылы,
миниатюра. Монументальды кескіндеме - осы өнердің ең көне түрі. Оның шығу
тарихы қоғамдық-діни сәулет өнерімен тығыз байланысты және осы күнге дейін
сәулет өнерінің бір бөлігі ретінде қарастырылады. Монументальды
кескіндеме өнеріне мозайка, фреска, витраж тәрізді техникалар тән.
Қондырғылы кескіндеме көркемдік ансамбльге бағынбайды, өз бетінше жеке
өнер ретінде қарастырылады. Оның жеке өнер ретінде дамуы қайта
өрлеу кезеңінен бастау алды. Миниатюралық кескіндеме өнері - ол
да ежелгі өнер түрі. Бұл өнер әсіресе орта ғасыр кезеңінде кеңінен
таралды. Оның атқарған рөлі көбінде кітаптарға
иллюстрциялар(бейне мысал) ретінде қолдану болып табылады.
Кескіндеме өнерінде ең басты рөл атқаратын түстік шешім. Түстің өзгеруі
жарық пен қоршаған ортаға, ауаға, жанында тұрған басқа түсті заттарға
байланысты. Әр суретшінің өзінің таңдап алған палитрасы (белгілі бір түстер
қосындысы) болады. Әркім түстік қарым - қатынасты, түс реңктерін өзінше
қабылдап, көреді(ол өте индивидуалды), сондықтан екі бірдей сурет өмірде
кездеспейді, тіпті ол екі бірдей заттарды бейнелеген күннің өзінде сурет
бірін-бірі қайталамайды. Әдетте, түстік қатар(спектр) мынандай негізгі
түстермен ажыратылады: күлгін, көк, көгілдір, жасыл, сары, қызыл сары,
қызыл түстер. Әртүрлі түстер мен реңктер түзілімінің бірлігін колорит
дейміз. Олар жылы немесе суық, байыпты немесе ширыққан болуы мүмкін. Кей
ретте өзінің туындысына түстік кереғарлықты(контраст) қолданады.
Живопись - бұл бейнелеу өнерінің бір түрі. Ол әр түрлі бояу түрлерімен
жазықтық бетінде орындалатын көркем шығарма. Живопись атауы орыстың Живой
писаль деген сөзінен алынған, яғни көріністер мен нәрселерді өмірдің
өзіндегідей жанды етіп жазу деген мағынаны білдіреді. Живопись бейнелеу
өнерінің аса дамыған түрі болып табылады. [7.44]
Живопись суреттері қағазға, картонға, тақтайға, кенепке т.б.
материалдарға салынады. Живописте түс, сурет, сәуле мен көлеңке
үйлесімділігін айқын аңғартады. Живопись бейнелеу өнерінің неғұрлым бай әрі
кемел түрі, онда бейнелеудің сан алуан құралдары қолданылады. Бұнда нақты
көрсетілгендіктен, оның көрерменге әсері өте көп. Басқа өнердің арасында
живопись суретшінің қырағы көзі шалынғанның бәрін мейілінше толық бере
алады. Мыңдаған жылдар бойы ол табиғаттан үйреніп дүниені қызықты ететіннің
бәрі бейнелеудің ғажайыпта тартымды үлгілерін ойлап шығарды. Бұл нағыз
жасампаздық. [9.96]
Живописьтің әдебиеттен айырмашылығы әр түрлі техникада және әр түрлі
материалда орындалады. Соның ішінде Живописьте ең көп қолданылатын бояу
түрі майлы бояуды ХV-ғасырдан бастап қолдана бастады. Живопись туындылары
жеке бір түлғаны, да көріністі бейнелеп қана қоймай, күрделі сюжетпен үлкен
оқиғаларды, шытырман соғыстарды да бейнел п, олардың мәнін ашады. [12.87]
Нақтылы өмір шындығын кеңінен көрсетуге живопистің рөлі орасан зор.
Бұл оның көп жанрларында байқалады, мысалы, тұрмыс-салт көріністері, соғыс
жанры т.б. Живопись сөз өнері емес-дейді Делакура.
Живописьтің мынадай жанрлары бар:
1. Портрет
2. Натюрморт
3. Тұрмыстық жанр
4. Пейзаж
5. Тарихый жанр
6. Анималистик жанр
7. Мифалогиялық жанр
8. Ботальды жанр
9. Релегиялық жанр
Живопись бұдан басқа да Станокты және Монументтік - деп екіге
бөлінеді. Арнаулы мольбертте орындалған сурет "станоктық живопись"-деп
аталады. Ал үйлердің, ғимараттың ішкі немесе сыртқы қабырғаларына салынған
сурет Монументтік живопись деп аталады. Монументтік живописьте зертас пен
фреска қолданылады. Декорациялық кескіндеме дегеніміз - театр сахнасын
безендіруде қолданылатын бейнелеу өнерінің түрі. Суретші Ә.Жүсіпов Менің
Отанымның әйелдері атты шығармасында тұлғалардың түстік құрылымын
декарациалық кемеліне келтіріп бейнелеген. Ол декорациалық монументті
туынды болып табылады. Монументтік бейнелеу өнері туындылары әр түрлі болып
келеді. Витраж, мозайка, панно, фреска. Мозайка-смальта мен асыл шынының
түрлі түсті сынықтарынан құрастырылған сурет. Русьте мозайка өнерін
дамытуда В.Ломоносов смальтаның 112 реңін тапты. Витраж терезеге салынатын
шытыра сурет. Ол француздың Терезе, әйнек деген мағынадағы сөзінен
шыққан. Панно-үйдің ішкі және сыртқы қабырғасын безендіру үшін қолданылатын
көлемді живописьтік сурет. Фреска-әктелген сыз қабырғаға су езілген бояумен
салынатын сурет. Живопись шығармаларында қолданылатын майлы бояу негізінен
X ғасырда пайда болды. Миниатюра ең алғаш шығыстың парсы Иран елдерінде
жақсы дамыды. [32.54]
Живописьтің ұлы мәні - сансыз жүректерді бір мәнді ойда, бір күшті
сезімде бірге соғуға мәжбүр етуінде. Ол шапшан, бірден әсер етеді. Оның
тілі халықаралық тіл: оған аудармашылар қажет емес. Оның алдында уақыттың
өзі кейін шегінеді. Живопись - бұл майлы бояумен жазылған және рамаға
салынған, біз музейлерде қызықтайтын картиналарғана емес. Живопись ұғымы
кең әрі мейілінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы түрлі бояумен
темперамен, гуашпен, аквариелмен салынған живопись болады. Мұның бәрі
станоктік, яғни станокта (мольберте) жасалатын живопись. Сондай-ақ
(жарықтанатын) живопись шыныдан жасалған картинадан өтіп, түрлі-түсті жарық
түсіретін живописте болады (витраж.) [37.23]
Композиция - ол суреттің барлық бөліктерінің ойластырылған құрылымы.
Композицияда ең негізгі және екінші орындағы нэрселерді анықтап, тұлғалар
мен заттардың өлшемдерін көрсетіп, жарық пен көлеңкені айқындау керек.
Композиция көбінде образдар мен заттардың кереғарлығына кұрылады.
Кереғарлық - көркемдік мәнерліліктің ең бір күшті кұралдарының бірі.
Олар суретке өмірдегі кездесетін қозғалыс, күрес, құштарлық тәрізді
көріністерді енгізеді. Сондай-ақ суретшінің композиция көріністерді
құрылымы барысында ескеретін заңдылықтары: перспектива негіздері,
ырғақ, сызықтар, түстік түзілім және жарық ауысымдары болып табылады.
Графика - сөзі грек тіліндегі графо(жазамын)
сөзінен шыққан. Графиканың ең басты анықтаушысы сурет болып
табылады. Оның негізгі бейнелеушісі элементтері сызық, штрих, жарық пен
көленке ауысымы, қара мен ақ түстерінің ара қатынасы, олардың
салыстырмалы кереғарлығы мен жұмсақтығы. Графикада түс өте сирек
қолданылады(түрлі-түсті графика, түрлі-түсті плакаттар т.с.с)бірақ
суретшіге қара мен ақ түстің ара - қатынасын ауыстыра отырып,
рең түстің әртүрлілігін көрсетуге болады. Графика өнерін мынандай
түрлерге бөлуге болады: қондырғылы –жеке композиция ретінде, кітап
иллюстрациялары мен кітап көркемдеу, газет, журнал суреттері, қолданбалы
пошта маркалары, шрифт, қазіргі кезде көбірек компьютерлік графика өнімдері
қолданылады.
Қолданбалы сәндік өнері өздерінің көркемдік эстетикалық
қасиетімен, адамның күнделікті тұрмысын, интерьерді, қоғамдық
ғимараттарды, көшелерді, алаң, саяабақтарды әсемдеуге маңызды рөл
атқарады. Олар жиһаз, кілем, мата, киім, ыдыс, құмыралар, зергерлік
бұйымдар мен ағаш, металл, қыш материалдарынан жасалатын заттар.
Жанрлар - бейнелеу өнерінің түрлерімен қатар жанрлар да қалыптасады. Ол
портрет, пейзаж, натюрморт, тарихи, тұрмыстық және батальды, маринистік,
анималистік, діни-мифологиялық жанрлар. Жанрларды толық қолдану әсіресе,
қондырғылы, кескіндеме, мүсін, графика өнерінде тұрақтанған. Портрет
жанрында адам мінез - құлқының өзіндік ерекшелігі, оның сыртқы
бейнесімен, ішкі жан дүниесінің байланысы, яғни психологиялық
ізденістер жүзеге асырылады.
Тарихи жанр қоғамдық өмірдің маңызды оқиғалары, оның тарихтағы
қарама-қайшы келетін трагедиялық жақтары мен өмірде өткен тарихи
түлғалар туралы баяндайды.
Тұрмыстық жанр адамның күнделікті өмірі мен оның
ұлттық ерекшелігі және әлеуметтік жағдайы туралы хабар береді.
Пейзаж жан-жағымызды қоршаған ортаны табиғат өрінісін, оның
алуандығын бейнелейді. Пейзаж қала, ауыл және индустралды көріністерді
бейнелеу түрлеріне бөлінеді.
Натюрморт француз тілінен аударғанда өлі табиғат
дегенді білдіреді, бұл жерде жансыз заттарды бейнелейді Олар
ыдыс - аяқ, құрал - жабдықтар, киім - кешек тағы сол
сияқты көптеген заттар.
1.2 Қазақ күресінің түрлері, шығу тарихы мен ерекшеліктері. Қазақ ұлттық
ойын түрлері
Ал енді өзіміздің тікелей тақырыбымызға жанамалай келетін болсақ,
күрестің түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен
тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар
спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске
жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Жекпе-жек күрес түрлерін ұлттық және спорттық деп бөлуге болады.
мысалы, сумо жапондықтардың ұлттық күресі де, дзюдо сол топырақта пайда
болған спорттық сайыс түрі. Сол сияқты таралу ауқымы еуразиялық кеңістікке
тән әр қилы күрес түрлері көп. Атап айтқанда, Белбеу күрес. Бұл өте
байырғы жекпе-жек түрлерінің бірі. Бұл өнер түрі Алтын Орда дәуірінде
көшпенділер арасында кеңінен танымал болған. Өйткені, Еуразиядағы түркі
тектестер (қазақ, өзбек, ноғай, башқұрт, татар, қарашай-құмық т.б.) бір
шаңырақтың астында болатын. Бүгінгі таңда жоғарыдағы күресті татар,
башқұрт, ноғайлар төл өнеріміз деп таныса, Кіші Азия жұрты да ескілікті
мұрамыз деп есептеп жүр. Орта ғасырда өмір сүрген оқымыстылар – Ибн Сина,
Әбділқасым Фирдауси, Махмуд Қашқарилардың еңбектерінде белбеу күресі туралы
жазылған. Сол сияқты моңғолдың ұлттық күресі бөх-тің де 1000 жылдан астам
тарихы бар екен. Тіпті Шыңғыс заманына қатысты тарихи деректерде ұлттық
күрестен сайыс өтіп, қағанның інісі Қасар топ жарғаны жайлы айтылады.
Қазақ халқының өмір сүру салты көшпенді тұрмысқа бейімделгендіктен,
күнделікті іс-әрекетінің өзі күрес. Табиғаттың таза сұрыптауынан өткен
халықтың жекпе-жек өнерге деген ынтасы классикалық түрде жетілген. Тарихқа
көз жүгіртсек көшпенді тайпалардың түп атасы сақ, ғұн, түркілер дәуірінде
садақ атудан, ат үстінде найзаласудан т.б. дәстүрлі сайыстар өтетіні жайлы
нақты деректер бар. Бұл деректер қазақ күресінің тарихын ғылыми түрде
зерттеген Елемес Әлімханұлы, Қыдырбек Рысбек, Жүсіп Хисымов секілді т.б.
ағаларымыздың еңбектерінде жазылған.
Мысалы, Қытайдың осы заманғы археологтары біздің жыл санауымыздан бұрын
Хан патшалығы дәуірінде тұрғызылған, Шинан қаласы маңындағы ежелгі
түркілердің қонысын қазып, қабырды ашқанда зираттың ішінен екі мыс табақша
табылыпты. Табақшалардың бетінде екі адам бір-бірімен қоян-қолтық ұстасып,
күресіп жатқан сипаты ашық бейнеленген екен. Қытай ғалымдары бұл
балуандарды түріктердің арғы тегі саналатын ғүндар деп ұйғарған. Демек, бұл
заттар – күрес шежіресінің айғағы. Оның бер жағында халықтық эпостарда
сайыс өнері жайлы көркем тілмен керемет баяндалса, ерте замандағы таңбалы
тастардағы күресіп жатқан адам бейнелі таңбалар жайдан-жай салынбаған
шығар.
Сол сияқты байырғы көшпенді ата-бабаларымыздан қалған жекпе-жек сайыс
өнерінің бір тармағы – қазақ күресінің де өзіндік тарихы бар. Бірақ, ол
өткен ХХ ғасырдың басына дейін ел ішінде күрестің бірізді жүйеленген
тәртібі болған жоқ. Сондықтан да әрбір өңірде күрес ішкі ерекшеліктерін
сақтай отырып, қалыптасқан. Айталық, еліміздің шығыс және орталық
өлкелерінде Арысқа түсу дейтін сайыс түрі кең дамыған. Бұл жайлы ұлы
жазушы Мұхтар Әуезовтің шығарамаларында көркем баяндалады.
Екі қауым, екі ел немесе екі ру өздерінің балуандарын алып келеді.
Көрермендерге әсерлі болуы үшін, оны шынжырлап, ноқталап әрі көз-сұқ
тимесін деген ниетпен жабулап ұстайды. Балуанды күрес алаңына, яғни арысқа
әкеле жатқан мезетте шынжырлы балуан жақтасарын шынжырымен қоса сүйреп,
қарсыласын жеп қоярдай өкіреді. Бұл нақтырақ айтқанда психологиялық шабуыл
әрі театрланған көңіл көтеру. Осылай екі балуан арысқа түсіп қай жеңгені
жүлдені алады, я болмаса, менімен күш сынасатын тағы кім бар деп
көпшілікке қолқа салады.
Қазақ күресінің ғылыми жүйеленуі 1920 жылдан басталады. Алғаш рет 1936
жылы Семей қаласында қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өтеді. Оған
Алматы, Батыс Қазақстан (Орал, Атырау, Ақтөбе), Қостанай, Оңтүстік
Қазақстан (бұрынғы Шымкент және Жамбыл өңірі), Семей, Павлодар облысының
балуандары қатысыпты. Олар үш салмақ дәрежесі бойынша күш сынасады. Жеңіл
салмақта М.Құрманбаев (Алматы облысы), орта салмақта Еңсеп Досқалиев (Батыс
Қазақстан), ауыр салмақта А.Мусин (Павлодар) жеңімпаз атанады. Түйе балуан
атағы үшін алты балуан белдеседі. Еңсеп әуелі оңтүстіктің балуаны
С.Қасықбаевты жеңеді. Шешуші бәсекеде Е.Досқалиев өзінен алты жас үлкен,
әрі салмағы тоғыз келі ауыр А.Мусинді жеңіп қазақ күресі тарихында тұңғыш
ресми Түйе балуан атанған екен.
1938 жылы республикалық ауыл Спартакиадасында өтетін болып қазақша
күрестің жаңа ережесі қабылданған. 1940 жылы қаңтар айында Алматы қаласында
қазақша күрес өкілдері екінші рет бас қосып, жоғарыдағы ережеге өзгеріс
енгізеді. Әрі жаңа ереже бойынша бір қана салмақ дәрежесімен Қазақстан
чемпионатын өткізеді. Оған, Алматы, БҚО, Қарағанды, Қызылорда, ОҚО,
Павлодар, Өскемен, Семей өңірінің балуандары қатысты. Тағы да орта
салмақтағы Еңсеп Досқалиев ешкімге дес бермей бәрін жеңеді. Осы жылы
(1940) шілде айында Мәскеу қаласында ҚазССР-ның 20 жылдығына орай орталық
Динамо стадионында мыңдаған көрерменнің алдында біздің балуандар қазақша
күрестің үлгісін көрсетеді.
Бұл жерде, яғни Мәскеуде қазақша күрестен басқа өзбек, тәжік және
түркімен халықтары да өз күрес түрлері бойынша көрсетілім жасаған. Бірақ
кеңестік спорт мамандары қазақша күрес үлгісін оңтайлы көріп, осы үлгі
бойынша 1941 жылы ақпан айында Фрунзе (Бішкек) қаласында Орта Азия және
Қазақстан халықтарының чемпионатын өткізу жайлы шешім қабылдайды. Бұл
біріншілікке еліміз атынан 10 балуан қатысып, Еңсеп Досқалиев бастаған
біздің азаматтар командалық есепте бас жүлдеге ие болған. Бұлар қазақ
күресі тарихында халықаралық жарысқа қатысып, тұңғыш рет чемпион болған
тұлғалар.
Осылай қазақша күрес халықаралық дәрежеде қарқын алып келе жатқанда,
екінші дүниежүзілік соғыс басталып кетіп, арада он неше жыл үзілістен кейін
1952 жылы қана Орта Азия және Қазақстан спортшылары Спартакиадасында
жоғарыдағы ереже негізінде жарыс өткен екен.
Қазақ күресінің түрлері
Күрес – ол спорт түрі. Қазақ күресі - ұлттық спорт түрі. Оның
тәсілдері сан алуан. Жекпе-жек барысында бір қолмен белдіктен немесе күрте
жағасынан, жеңінен ұстап шалу, үйіріп, сүріндіре, жұлқу, тізеден қағу, іліп
немесе кеудеден асыра лақтыру, т.б. көптеген тәсілдер қолданылды.
1928 жылы қазақша күрестің бірыңғай ережесі қабылданып, ол 1938 ж.
республикалық спорттық жарыстың бағдарламасына енгізілді.
Қазақша күрес балуандары халықаралық аренада тұңғыш рет 1952 ж. Ашғабат
қаласында сынға түсті. Қазақша күрестің салмақ дәрежелері де, ережесі де
жиі өзгерістерге ұшырады. Кей жылдары үш, төрт, бес, сегіз, он салмақ
дәрежелері бойынша жарыстар өтіп жүрді.
1998 жылдан еліміздің балуандары үш салмақ дәрежесі бойынша күш
сынасады. 60 кг-ға дейінгі балуандар – кіші балуан, 74 кг-ға дейінгілер –
орта балуан, 74 кг-нан жоғарылар – бас балуан деп аталады.
Грек-рим күресі. Грек-рим күресі, классикалық күрес – қол және тұтас
дене қозғалысына негізделген тәсілдерді пайдаланатын спорттық күрес түрі.
Бұл күресте қарсыласын белден төмен ұстауға, аяқтан шалуға, т.б. болмайды.
Грек-рим күресінің мақсаты – қарсыласының жауырынын жерге тигізу немесе
күрес тәсілдерін шебер қолдана отырып, ұпай санымен жеңу.
Грек-рим күресі 1896 жылғы 1-Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енді.
1904 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіліп келеді.
20-ғасырдың 60-жылдарының аяғынан бастап күрестің бұл түрі Қазақстанда
жедел дами түсті. Қазақ халқынан шыққан Қажымұқан Мұңайтпасов, Шәміл
Серіков, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Бақтияр Байсейітов,
Нұрбақыт Теңізбаев, Әсет Мәмбетов сияқты Дүниежүзілік олимпиада чемпиондары
мен жүлдегерлерінің есімдері көпшілікке белгілі.
Еркін күрес. Еркін күрес. Мұнда қарсыластарға әр түрлі техникалық
тәсілдерді (қарсыласын лақтыру, аударып түсіру, қапсыра ұстау, белден төмен
ұстау, т.б.) кеңінен қолдануға мүмкіндік беріледі.
Еркін күрес 19-ғасырдың аяғында Англияда пайда болған.
1904 жылдан олимпиялық ойындар бағдарламасына енген.
1951 жылдан дүниежүзілік, 1928 жылдан Еуропа чемпионаттары өткізіледі.
Қазақстанда еркін күрес жарыстары 1955 жылдан өткізіліп келеді. Қабден
Байдосов, Әбілсейіт Айқанов, Амангелді Ғабсаттаров, Аманжол Бұғыбаев,
Сейітжан Әбдікәрімов, Алмас Мұсабеков, т.б. халықаралық аренада халқымызды
әлемге танытты. Мәулен Мамыров Атлантада (АҚШ) өткен Олимпиялық ойындарда
(1996) және дүниежүзілік чемпионатта (1998) қола жүлдені еншіледі.
Дзю-до. Дзю-до (жапонша дзю – жұмсақ, до – жол).
19-ғасырдың аяғында Жапонияда джиу-джицу күресі негізінде пайда болған.
1956 жылдан дүниежүзілік чемпионаттар өткізіледі, Олимпиада ойындарына
1964 жылдан енген. Дзю-дошылар арнайы кілем (татами) үстінде күреседі.
Киімдері – кимоно, белбеу және шалбар. Күрес ережесі бойынша қылқындыруға,
қолды бұрауға болады. Жаңадан қатысып жүргендер беліне ақ белбеу, ал жоғары
разрядшылар қара белбеу орап шығады. Қазақстанда дзю-до күресі 20-ғасырдың
60-жылдарынан бері дамып келеді. Асхат Жіткеев Пекинде (Қытай) өткен 29-
Олимпиялық ойындарда (2008) күміс, дүниежүзілік чемпионатта (2004, Корея)
қола жүлдені иеленді. 1995 жылдан Алматыда Ораз Жандосов атындағы
халықаралық турнир өтіп келеді.
Самбо. Самбо (орыстың “самозащита без оружия” – қарусыз қорғану деген
сөзінің қысқартылған түрі). Күрестің бұл түрін қазақ, грузин, татар,
әзербайжан, т.б. халықтардың ұлттық күрестерінің айла-тәсілдері негізінде
белгілі маман Аркадий Харлампиев (1938) құрған. Спорттық және әскери түрі
бар. Әскери самбоның қорғаныс және арнайы деген екі түрі бар. Самбо
күресінде балуандар арнайы белдікті шапан киеді, күрес кезінде белдіктен,
жеңнен, шапанның кез келген жерінен, сондай-ақ қол мен аяқтан ұстап, әдіс
қолдануға болады. Самбода әдіс қолданушы балуан тік тұрып, қарсыласының
жауырынын кілемге тигізсе немесе буындарды ауырту әдісін қолданғанда,
қарсыласы жеңілгендік белгісін берсе ғана таза жеңіс деп есептеледі.
Самбодан КСРО біріншілігі 1939 жылдан бастап өткізілген. Ал Еуропа
чемпионаты 1972 жылдан өткізіледі. Қазақстанда самбо 1953 жылдан бері
дамуда, республикалық алғашқы біріншілік 1955 жылы ұйымдастырылды. Самбо
күресінен Асхат Шахаров әлемнің үш дүркін чемпионы болса, Қанат Байшолақов,
Бауыржан Садықанов, Асқар Шайхиев, Арсен Хатип әлем чемпионы, Айтжан
Шаңғараев, А.Мұсабеков Еуропа чемпионы атанды. Әйелдер арасында Сәуле
Ғабдоллина, Айсара Керімбекова, Жамал Бозова, т.б. әлем, Азия чемпионы
болып, әлем чемпионаттарының жүлдесін алды.
[Балалар Энциклопедиясы”, В-том][ Қазақстан - спортшылар елі.
Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь".]
Қазақша күрес бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы
аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс
дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келеді. Ірі
Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының
қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан
кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен
біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры
тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке
тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп,
жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция
болып, сонда Қазақша күрес күресі бойынша халықаралық федерация
ұйымдастырылды. Федерацияның президенті - Түкиев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) Қазақша күрес күресі бойынша І Азия
Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне
Қазақша күрес күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің
25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия,
Голландия, Франция және басқалары бар. Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда
Қазақша күрес күресі бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті.[Қазақ
энциклопедиясы, 5 том] 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан
біріншілігі болып өтті.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады,
төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба
білуге машықтандырады. Қазақша күрес күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар
ол қорғанудың ұлттық өнері (Самбо). Қазақша күресте адам өзін еркін
ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата
тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан
алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып,
тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем
үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді.
Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға,
дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және
жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күресетін палуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3
топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін
10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып,
жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты - күшін, әдісін
асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап
күш алу деген байырғы жеңіс белгісі жасалады. Қазақша күрес аудандың,
облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген,
спорттық командалары бар ресми түрде жұрт таныган өнер. [Сағындықов Е. С.
Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-
01063-3]
1970 жылы Қазақтың дене тәрбиелеу мәдениеті институтында алғашқы рет
қазақ күресі мамандығы енгізілді, соған байланысты көптеген әдістемелік
жұмыстар, қазақ күресі техникасы мен әдісінің жіктемесі, тәсілдерін үйрету
әдістемесі, қазақ күресінен мамандар дайындау жөніндегі оқу құралдары,
оқулықтар мен бағдарламалар шығарылды.
1971 жылы ҚазССР Спорткомитетінің қаулысы бойынша Қазақ ССР-нің спорт
шебері атағы енгізіліп, қазақ күресі бойынша төсбелгі мен куәлік қоса
тапсырылатын болады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерінің даму мәселелері ҚР-ның 1999 жылғы
Дене шынықтыру және спорт туралы Заңында (2 б. 10 т.) Қазақстандағы
халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерін дамыту мәселелері ашылған.
90-шы жылдары жарыстардың ережелерін және киім нысанын жетілдіруге көп
көңіл бөлінді, қазақ күресіне арналған киім нысанын спорттық күрестің басқа
түрлерімен айырбастауға жол беруге болмайтыны атап өтілді.
Б.Жаңалин жасаған қазақ күрес жарыстарының ережесін 1993 жылы ҚР Туризм,
дене тәрбиесі және спорт министрлігі бекітті. Киім нысаны жеңі қысқа
кеудешеге өзгертілді, ал 1997 жылы нысандық киім мен жарыстардың ережелерін
жетілдіру қорытындылары бойынша Е. Әлімханов кандидаттық диссертациясын
қорғады.
Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерін қаржыландыру мәселелері дене
шынықтыру және спорттың белсенді түрлерімен шұғылдануға, салауатты өмір
салтына, қозғалыс белсенділігі мен бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру
шараларына республика тұрғындарын кеңінен тарту мен жұмылдыру тәсілі
ретінде Қазақстан Республикасының 2007-2011 жылдарға арналған дене
шынықтыру және спортты дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы бойынша
қарастырылады.
Қазақстан жастарының осы спорт түрімен шұғылдануға деген құлшынысы қазақ
күресінің едәуір дами түсуіне, спортшылар шеберлігінің қалыптасуына,
жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануына, халықаралық және
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Қазіргі кезде қазақ күресінің жеткен деңгейі – бірнеше елде тұрақты
түрде дамып келе жатқан халықаралық спорт түрі болғандықтан, жүйелі түрде
халықаралық жарыстар, континенттік және әлемдік жарыстарды ұйымдастыру мен
өткізу талап етіледі. 2005 жылы Ресейде және 2006 жылы Моңғолияда қазақ
күрес бойынша Азияның І және ІІ чемпионаттары өткізілді. 2007 жылы Азияның
ІІІ чемпионатында Қазақстанда өткізілген (Сәтбаев қаласы) Моңғолияның,
Қытайдың. Өзбекстанның, Тәжікстанның, Қырғызстанның, Түркіменстан, Ресей
мен Қазақстан командалары қатысты. 2009 жылы қазақ күресі бойынша
Қызылдорда қаласында (Қазақстан) өткен Азияның V чемпионатында бірінішілік
үшін әлемнің 10 шақты елінен келген қазақ күресінің дәстүрлі қатысушылары –
атап өткен командаларымен қоса Иран және Сирия командалары күш сынасты.
Қазақ күресі бойынша әлем чемпионаттарында қатысқан командалардың саны
тіптен көп. 2006 жылы Алматы қаласында өткен қазақ күресі бойынша
біріншілікте әлемнің 42 спортшысы шайқасты. 2008 жылдың қарашасында Орскіде
(Ресей) қазақтың ұлттық күресі бойынша ІІ әлем біріншілігі болып өтті, оған
әлемнің 20 елінен ең мықты палуандар қатысты. 2010 жылдың қазанында Астана
қаласында қазақ күресінен ІІІ әлем біріншілігі өтті (30-дан астам елінен
палуандар қатысты).
Қазақ күресінің өзіне тән айрықша ерекшеліктері
Ал енді, ...Қазақ күресі деген не? Ол екі адамның белбеу байлап,
белдесіп, жекпе-жек күресуі. Күреске түскен адамдар белбеуден қол үзбей
күресуі керек деген ойыңызды растайтын да жері бар еді.
Енді толығырақ айтатын болсақ, қазақ жерінде көне уақыттан бері ел
арасында күрестің бірнеше түрлері дамыған. Ол туралы Қазақтың балуандық
өнері атты кітапта толығырақ және суреттерімен берілді. Сол кітаптан
үзінді: ...Қазақ халқында таралған балуан күрестерін киім киініп
шығуларына қарай төмендегідей бірнеше түрлерге бөлуге болады: қазіргі еркін
күреске ұқсас кеуде жалаңаш, жалаң аяқ белбеусіз күресу түрі; шапан киіп,
белдік буынып күресу; кеудеге шапан киіп, бір жеңді босатып күресу; белдік
буынып, кеудені жалаңаштап күресу; аяқ киімді шешпей күртеше немесе шапан
киіп күресу; отырып күш сынасып күресу; түрегеліп тұрып белдіктен ұстап
иіріп күресу, т.б. түрлері болғандығы туралы дәлелдер келтіріліп жазылды.
Кеудені жалаңаштап немесе киіммен күресу жергілікті жердің климаттық
ерекшелігіне де байланысты болды.
Әр аймақта күресу тәртіптері ережелері де әртүрлі болып келген. Бірде
балуандар бірінің жауырыны жерге тигенше күрессе, бірде тізесі немесе
денесінің бір жері жерге тиіп кетсе де жеңілген болып саналған. Аяқтан
ұстап, бақайдан тартып күресу түрі де орын алған. Қазіргі жапондардың
Сумо күресіне ұқсас та түрі болған. Жеріміз Жібек жолы атанып, тоғыз
жолдың торабында болғандықтан, елімізде күрестің осыншама көптеген
түрлерінің болуы қалыпты жағдай. Тек ұлттық күрестеріміз сыртқы әсер
саясаттың салдарынан дамымай шектеліп қалуы орын алды.
Ертеде күресу шартын балуандар алдын ала өзара келісім бойынша белгілеп
отырған немесе ру, ел, би-болыс басшылары реттеп отырған. Ел арасында
ауызша тараған күрес ережелері қатаң сақталып, оны талассыз мойындаған,
далалық демократия қатаң сақталған. Күш атасын танымас деген қағидаға
сүйеніп, балуандарды жас ерекшеліктеріне және салмақ дәрежелеріне қарай
бөлмеген. Белдесу кезінде ер кезегі үшке дейін, ит жығыс, жол беру
сияқты тәртіптер де қолданылған. Қазақ күресіне ережені енгізу, салмаққа
бөлу өткен ғасырдың отызыншы жылдары басынан ене бастады.
Қазақ күресінің балуандары Кеңес Одағы кезінде, самбо мен дзюдо
киімдерін киіп күресті. Қазақ күресіне тән балуандық киімі болмады. Осы
жағдайды шешу мақсатында ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдары қазақ күресінің
әдіс-тәсілдеріне, киіміне сыни тұрғыдан ден қойылып, қазақ күресінде
балуандардың түрегеп тұрып күресетіндігі, жерде жатып күреспейтіндігі
ескеріліп, балуан киіміне арнап арнайы зерттеу жұмыстары көптеп жүргізілді.
Самбо мен дзюдо киімдері зерттеліп, ондағы барлық күресетін уақыттың 60-70
пайызы жеңнен ұстауға кететіндігі анықталды. Қазақта күреске шығарда
Балақты түріп, жеңді сыбанып деген де сөз бар. Осы жағдай қазақ күресі
киіміне батырлардың қысқа жең сауыттарының үлгісін ұсынуға негіз болды.
Себебі қысқа жең киім батыр мен балуанның өзінің әрекет етуіне қолайлы
болып келеді де, қарсыласына (жауына) қолайсыз жағдай туғызады.
Қазіргі күрестегі киім үлгісі әдіс-айла қолдану үшін балуандардың бір-
біріне еріксіз жақын келуіне, олардан белдесу кезінде күш-қайраттың мол
болуын талап етуде. Ұсынылған киім үлгісі және күрес ережесі балуандардың
кілемге орынсыз құламауын, аяқтарында нық тұрып белдесулеріне мүмкіндік
береді, балуандардан спорттық дайындықтарының шеберліктерінің жоғары болуын
талап етеді, күш-қайраттары мол болуы қажет. Сонымен қатар қазіргі қазақ
күресінің ережелерінде белдесулердің жоғары қарқында өтуіне, көрермендерге
қызықты болу жақтары, балуандардың кілем үстіндегі айла тәсілдеріне өте
жауапкершілікпен қарауларына мәжбүрлейтін жағдайлардың аз екендігін
байқауға болады. Әлемдегі барлық күрес түрлерінің айла тәсілдері, ережелері
үнемі дамып, жетіліп отыруды қалайды. Олай болмаған жағдайда қазіргі еркін
және грек-рим күрестері сияқты тоқырау жағдайына ұшырауы әбден мүмкін.
Қазіргі қазақ күресінде де жетілдіруге қажетті мәселелер жетерлік, оны
зерттеп, толықтырып ұсыныстар жасап отыру, күрестің жақсы дамуына ықпал
етеді.
Қазіргі уақытта осы балуан киімі арқылы қазақ күресін дүние жүзі елдері
бірден танитын жағдайға жеттік. Балуан киіміне патент алынды. Осы күрес
киімімен спорттық жарысқа шыққан балуан ұлттық ерекшелігімізді одан сайын
айқындап, Тәуелсіз елімізді дәріптеп келеді.
Сөз соңында елімізде күрестің бір ғана түрі болған деген жаңсақ түсінік
екендігін айта келіп, болашақта ұлттық күресіміздің бірнеше түрлері қатар
дамып жатса, одан тек ұтарымыз мол деп санаймын.
[http:www.turkystan.kzpage.php?p age_id=39&id=8928.Елемес ӘЛІМХАНОВ,
педагогика ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетінің профессоры, ҚР еңбегі сіңген жаттықтырушы, қазақ күресі
киімінің авторы]
Қазақ ұлттық ойын түрлері
1. Жатып күресу - ұлттық ойыны.
Күші теңдес болып келетін екі жігіт бірінің аяғына бірінің басын
келтіре, шалқаларынан кілем үстіне қатарласып жатады. Бұдан кейін сол
жатқан беттерінде бірінің қолынан бірі (түйісіп жатқан жақтағы бір-бір
қолдарымен) қатты қыса қолтықтасып алады да, әркім сол қатарындағы адамды
жоғары көтерілген аяқтарының өкшесімен іле қағысады. Мақсат — әркім өзінің
қатарындағы палуанды тақымынан аяғымен іліп алып, басынан асырып аударып
тастау. Осы мақсатты орындағаны жеңген болып саналады.[Сағындықов Е. С.
Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-
01063-3]
2. Тауық күрес- ұлттық ойыны.
Жиналғандар екі топқа бөлінеді. Осы екі жақтан екі жігіт ортаға шығып,
кәдімгіше күрес жасайды. Оның ең қызыгы да, басқаша күрестен айырмасы да
тек жалғыз аяғымен ақсаңдай жүріп, иықтарымен қағысып, күресуінде, бұл
адамның нық басып, орнықты жүруін жеңілдетеді.
Күресетіндердің бір аяғын тізесіне бүгіп, мата белбеумен байлап
тастайды. Сол аяқты, егер оң жақ аяғы бүгулі болса, сол жақ қолын; сол жақ
аяғы бүгулі болса, оң жақ қолын шынтағынан бүгіп байлайды. Сонда
күресушілердің екеуі де тек бір аяқ, бір қолымен жүріп күреседі.
Күресушілерді екі жақтың ойынбасылары сүйемелеп әкеліп ұстастырады, қайсысы
сүрініп жығылса, сол ұтылады. [Сағындықов Е. С. Қазақтың ұлттық ойындары.
— Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-01063-3]
3. Сірес- ұлттық ойын
Сірес - бұл ойын күш сынасу үшін ойналады. Бір жігіт таза көгалды жерге
немесе спорт залында төселген кілем үстіне екі қолын төбесіне қойып
шалқасынан сіресіп сұлап жатады. Ол барлық буындарын былқылдамастай етіп,
қатайта және түзу жату керек. Екінші жігіт жатқан кісінің аяғына міне
тұрады да, еңкейіп, екі қолымен оның нақ тізесінің астынан айқастыра
құшақтап, оны тік тұрғызғанша көтереді. Сонда көтеруші күшті болса, оны
бір басынан көтерген сырықтай етіп тік тұрғызады. Көтере алмаса, ұпай
тартады. Екінші кезек енді әлгі жатқан жігітке беріледі.[ Сағындықов Е. С.
Қазақтың ұлттық ойындары. — Алматы: Рауан, 1991.—176 бет. ЫСБН 5-625-
01063-3]
4. Білектесу
Білектесу. Бір столдың шетіне қарама-қарсы отырған екі жігіт оң
қолдарының шынтағын столға тіреп қояды да, бірінің қолын бірі алақандастыра
мықтап ұстайды. Сол жақтағы қолдарын әркім өзінің оң жақ қолтығына тығып
алады. Осылай ұстасып алған екі палуан, ойын бастаушы команда берісімен,
шынтақтарын сол орнынан қозғамай, қарсысындағы палуанның тіреулі қолын
шалқасынан түсіруге ұмтылады. Білегі тайып жантайған палуан жеңіледі. Бұл
білек күшінің жетілуіне көмектеседі.
5. Арқан тартыс - ұлттық ойын.
Ойынды жазда көгалды алаңда, спорт залында өткізуге болады. Ойынға
ұзындығы 10 метрдей жуан кендір арқан керек. Ол арқанның тең ортасынан
орамалмен орап белгі жасайды, белгінің екі жағынан бір жарым-екі метрдей
жерден тағы да жогарыдағы тәртіппен белгілейді. Ойынға қатынасушылар тең
екі топқа бөлінеді. Олардың саны 10-12 адам болуы мүмкін, ойыншылар
бойларына қарай қатар түзеп тұрады.
Ойын басқарушының берген командасы бойынша қатар түзеп сапта түрған
ойыншылар оң жақ шетінен бастап қатар санын бір, екі, үш... деп сол жақ
шетіне дейін санап шыгады. Сөйтіп тақ жағы бір бөлек, жұп жағы бір бөлек
бөлініп шығады.
Күн ілгері сызып қойған үш сызықтың ортасына арқандағы үш белгінің
екі шеткісін дәл келтіріп керіп тұрады да, арқанның шеткі белгісінен бастап
ұшына дейін ойыншылар қос қолдап ұстап тартып тұрады. Содан соң ойын
басқарушының берген командасы бойынша екі топ тартысқа түседі. Ойыншылардың
мақсаты — тартысқа түскен екі топ бірін-бірі тартып, жердегі орталық
сызықтан бұрын сүйретіп өткізіп әкету. Екі топтың қай жағы орталық сызықтан
қарсы топты бұрын сүйреп өткізіп әкетсе, сол жағы ұтқан болады, жеңген жағы
бәйгесін алады. Ойынды осы жоғарыдағы тәртіппен жүргізе беруге болады. Ойын
қимыл бірлігін қалыптастырып, коллективтік іс-әрекетке тәрбиелейді.
6. Тартыс - ұлттық ойын.
Ойын көгалды алаңда, спорт залда ойналады. Спорт залда өтетін болса,
еденге кілем төселеді. Ойынға 4-30 адам қатынасады. Ойынға тек ер балалар
қатынаса алады.
Ойыншылар тепе-тең екі топқа бөлінеді, екі-екіден жұптасып түрысады.
Ортаға екі жұп шығады. Бірі екіншісін арқалап алады. Белгі бойынша олар бір-
біріне жақындаса бастайды. Мақсаттары бірін-бірі аударып кету. Тартыс
басталады. Егер арқадағы ойыншының бір жері жерге тиіп кетсе, жеңілген
болып есептеледі. Ойынға келесі екі жұп шығады. Олар да осылай тартысады.
Ойын жалғаса береді. Қай топ көп аударса, сол топ жеңген болып есептеледі.
Артынан ойыншылар бір-бірімен орын ауыстырады. Ойын жастардың дене, білек
күшін сомдауға, төзімділікке үйретеді.
7. Тымақ ұру - ұлттық ойын.
Ойын жазық кең алаңда ойналады. Ойынға қатынасушылар екі жарым метрдей
таяқты жерге қадайды да, оның басына тымақ, не малақайды іліп қояды.
Ортаға бір ойыншы шығады. Оған таяқтың басында ілулі тұрған тымақты (не
малақайды) көрсетеді де орамалмен көзін көрмейтіндей етіп мықтап байлайды.
Сонан соң оны атқа мінгізіп, қолына қамшы ұстатады да, бірер айналдырып
басына тымақ ілінген таяққа қаратып қоя береді. Көзі байланған салт атты
қолындағы қамшысымен тымақты ұрып жерге түсіруі тиіс. Бірақ тымақ ілінген
таяқтың биіктігі салт аттының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz