Мәмілелердің азаматтық құқықтық ретелуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
3
І Бөлім. Қазіргі азаматтық құқықтағы мәміле институтының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. . ... ... ... ... ... 6
1. Мәміленің ұғымы, нысаны, белгілері
... ... ... ... ... . ... ... ... ..6
2. Мәміленің жарамдылық-жарамсыздық салдары
... ... ... ... ... . 6
ІІ Бөлім. ҚАЗІРГІ Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміле институтының
алатын орны ... ... ... ... . ..18
2.1. Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміленің түрлері
... ... ... ... .18
2.2 Қазіргі азаматтық құқықтағы мәміленің туындау нысандары
... ... ...35
2.3.Мәмілелердің азаматтық құқықтық ретелуі ... ... ... ... ... .
... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біздің елімізде ХХ ғасырдың 90-
жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық
өзгеріс – жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз
алып келді. Ел ішінде жүргізіліп жатқан кешінді реформалар жаңа базасыз
жүзеге асырылуы мүмкін емес. Соңғы он жыл ішінде кез келген құқықтық
мемлекеттік алғашқы тұғыры, берік іргетасы болып табылатын бірқатар заңдар:
Конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық-атқару кодексі
және т.б. қабылданды. Жаңа қоғамдық қатынастардың орнығуы олардың құқықтық
қамтамасыз етілуінің мезгілінде түзетілуімен, сапалы заңның қабылдануымен,
оның жоғары кәсіптік деңгейде құқықтық қолданылуымен қатар жүргізілуі
керек.
Сонымен қатар, юриспруденция саласындағы болуға тиіс жаңартулардың
бүкіл күрделілігі мен ауқымдылығын назарға алу керек еді, өйткені, ескі
әміршіл–репрессиялық режимнің заң институттары бүгінгі жағдайға сәйкес
келмейтін. Сондықтан да, жаңа құқықтық институттарды, жетілдірілген заң
процестерін құруға, заңға ревизия жасаудың, қалыптастырудың құқық қолдану
практикасында өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет болды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікті алу жылдарындағы құқықтық
реформаға талдау жасау барысы, оның басты нәтижесі мемлекет дамуының
стратегиялық бағыттарын айқындаған, адамдардың және азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының негізін қалаған, сондай-ақ мемлекеттік органдардың
жаңа жүйесін бекіткен Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдауы
болып табылады.
Сонымен қатар Қазақстанның 1994 жылдың 27 желтоқсанында Азаматтық
кодексті (жалпы бөлім) қабылдауы да осы саладағы аса күрделі табыстардың
бірі десек қателесе қоймаймыз. Бұл өз мәнінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі нарықты қайта құру жылдарында қалыптасқан азаматтық заң
шығарудың ірі біріктіруі (немесе жүйеленуі) болып табылады, сонымен бірге
мұнда бұрын Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында болмаған
көптеген нормалар пайда болды.
Жаңа Азаматтық кодексті қоғамдық қатынастардың аса тиімді реттеушісі
ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша айқын болып
табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға тәуелді
нормативтік актілерінің ережелері енген.
Қазіргі таңда Азаматтық құқықтарға бұрынғыға қарағанда әлдеқайда
өзгерістермен толықтыруларға ұшырады. Азаматтық кодекстің 1999 жылы
қабылданған Ерекше бөлімінда міндеттемелік қатынастарға арналған жеке тарау
да бар. Аталмыш жағдайларды өмірдің жаңа ағымына қарай мәміле түрлерінің
өзгеруімен байланыстырамыз.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасындағы Азаматтық
құқықтардың арасындағы елеулі роль атқаратын мәміле түрлерін, олардың
түсінігі мен маңызын және құқықтық реттелуін ашып көрсету.
Азаматтық кодекстің Ерекше бөлімін қабылдауымызда шарт қатынастарын
реттеудің құқықтық тәртібі өзгеріп, шарттасушы тараптардың қатынастарын
реттейтін нормалар саны өсе түсті. Көрсетілген қатынастарды реттеудің егжей-
тегжейлі көрсетілуінің оң салдарымен қатар ендігі кезде көптеген
нормативтік материалдарды толық зерттеп білуді талап етіп отырған жағы да
бар.
Зерттеу жұмысында біз ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К. Сүлейменов, Ғ.
Төлеуғалиев, Ғ.А. Жайлиннің және тағы басқа авторлардың еңбектерін
қолдандық. Зерттеу жұмысын жазу барысында Азаматтық кодекстің мәмілеге,
мендеттемелерге арналған нормалары басшылыққа алынды. Шарттардың қалай
жасалатынын және олардың өзгертілуі мен тоқтатылатына дейінгі бөлімдері
сараланды. Сонымен қатар біздің еліміздегі мәмілелердің азаматтық заңдағы
мәселелеріне арнайы тоқталдық.
Диплом жұмысының міндеттері:
• Мәміле институтының азаматтық құқықтағы ролін айқындауда
азаматтық заңдылықтарды саралау;
• Мәмілеге отыру барысындағы кедергілер мен қайшылықтарды анықтап,
оны шешудің жолдарын ұсыну барысында салыстырмалы талдау жасау;
• Мәмілені реттейтін азаматтық заңдылықтардың баптарына сүйене
отырып сот практикасын қолдану;
• Мәмілеге отырудың құқықтық тәртебін анықтауда арнайы тұжырымдар
мен ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазіргі азаматтық құқықтағы мәміле институтының ерекшеліктері
1. Мәміленің ұғымы, нысаны, белгілері
Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
Азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттері деп белгіленген.
Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) кандай да бір Заңды құқық жасауға бағытталған Азаматтық құқықтык
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен
түрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай
немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі [2;12].
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру, әдісін мәміленің нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле
орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чегі, затты сатып
алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты
растайтын белгілер үсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-
кетер ештеңе жоқ
Конклюденттік әрекет (латынша concludere — жасау) — сол арқылы
тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа
ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-тің 151-бабының 4-
тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де,
жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа
сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бұл
орайда мәмілелерді жасау кезінің өзіңде орындалатындарынан басқа жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс [2;13].
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды
шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына
сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау - кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефон-жазба, телетайп-жазба, факс немесе
субъектілерді және олардың epік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де
құжаттар алмасу, егер Заңдармен немесе талаптардың келісімімен өзгеше
белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол коя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат кол коя
алады. Соңғының қойған қолын, егер Заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәміле жасаушының өзі қол коя алмаған себептерін көрсете отырып,
куәландыруға тиіс [2;14].
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-
бабының 5-тармағы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабыньщ 3-
тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырады [2;14].
Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң
құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады.
Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу
мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе пошта арқылы жолдаған
арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және ол заң
талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер
мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ
тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен
мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың
шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жак сот арқылы мәмілені
жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы. Мәмілелердің түрлері. Мәмілелер
мынадай түрлерге бөлінеді: 1) бір жақты және екі немесе көп жақты
(шарттар); 2) ақылы және ақысыз; 3) нақты және консенсуалды; 4) каузалды
және абстрактылы; 5) шартпен жасалған; 6) биржалық [2;15].
Біржақты мәміле дегеніміз Заңдарға немесе талаптардың келісіміне
сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті
болатын мәміле. Біржақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі өсиет
қалдыру. Әдетте біржақты мәмілелер тым коп бола бермейді. Азаматтық айналым
көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасасу үшін екі тараптың (екі
жакты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле)
келісілген ерік білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-
біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған
мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша concensus — келісім) — келісімге
келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын
мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res — зат) келісімнің
бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет [2;16].
Мәмілелерді азамат құқықтану ілімінде каузальдық (себепті) және
абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негіз бен құқықтық мақсатты (causa) еншілейді. Бірақта бір
жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер
өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (abstrahere — қол үзу, бөліну),
(мысалы, вексельді тапсыру).
Шартпен жасалған мәмілелер қаңдай да бір нәрсеге тәуелді болып келеді
(оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да
мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-
басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге
қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі. (АК-тің 150-бабының 1-
тармағы). Азаматтық кодекстің 150-бабының 2-тармағына сәйкес, егер тараптар
құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын, басталу-басталмауын белгісіз мән-
жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды
деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап Шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада
айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты
құқықтары мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық
мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, кор және басқа биржалар туралы
Заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады.
Биржалық мәмілелер делдалдык, жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада
тіркелуге тиіс.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы
биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін [3;62].
2. Мәміленің жарамдылық-жарамсыздық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестік,
мәмілеге қатысатын жөне оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде
Заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға
сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады
(АК-тің 18-бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал Заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілетті
болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес
келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп
көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады,
сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі
көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК-тің 154-бабы)
мен тіркеуді (АК-тің 155-бабы) айтуға болады.
Жарамсыз мәміленің түсінігі. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл
туралы былай делінген: "Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына,
сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған
жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың
талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін" [4;16].
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында
мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының
ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы
бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы
жөнінде жалпы норма бар (АК-тің 158-бабы).
Субъекттік құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның
біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші Заңды тұлғалардың
арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен
байланысты болады [4;16].
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер
мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабыңца көзделген мәмілелерді қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады (АК-тің 159-
бабының 3-тармағы);
ә) Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың
ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келісімінсіз
жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар
мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе
қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының
4-тармағы);
б) Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі
жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрекет
қабілеттілігі жоқ деп табылған азамат жасасқан мәміле (АК-тің 26-бабы),
егер мәмілені жасау кезінің өзінде-ақ бұл азаматтың психикалық шатасу
жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот
мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 5-тармағы);
в) Сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-
бабының 6-тармағы); [4;17].
г) Әрекет қабілеттігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің
мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған
азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде
талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін
басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің
154-бабының 7-тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап
жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157-бабының 36-тармақтарында
көзделген салдармен коса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өңдіріп
беруі мүмкін. Мұндай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші
жақтың әрекет қабілеттігі жоқ екендігін білсе, не білуге тиісті болса ғана
жүктеледі.
Азаматтық кодекстің 159-бабында Заңды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін
сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған: а) Заңды
тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген
қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзыретін
бұза отырып жасаған мәміле жасауы; ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның
қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле; б) теріс пиғылдағы
бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Еріктің ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға
іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы
салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың Екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен,
бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде
жасаған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9,10 -тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі
мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге
қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады
[4;39].
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның
өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен
қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жандүниесін жаралап
мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен,
кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқыту тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жакын
адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін
ескертіп, қоқан-лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша
ерекшеленеді: а) қорқыту зиян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса
қоймаған әрекет; ә) қорқьпу құқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке
тыйым салуды қолданамын, жасаған қылмысын хабарлаймын деген тәрізді)
көрінуі мүмкін, сондай-ақ құқыққа сай емес әрекетпен (мүлікті жою, адамның
өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.
Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін қорқьпу құр
сөзбен емес, шын мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың бәрі сот істі
қарағанда есепке алынады.
Бір тараптың екіншісімен зұлымдық ниетте келісімге келуі ерік
білдіруде айтқанға көне салмаушылықтан туындайды. "Зұлымдық ниеттегі"
мәмілеге мынадай мысал келтіруге болады, саяжайды сатушы сатып алушының
өкіліне саяжайдың болашақ иесіне саяжайға байланысты кемшілікті айтып
қоймауын өтініп, келісімге келеді [6;77].
Алдау арқылы және жаңылысу немесе кіріптарлықпен жасалатын
мәмілелермен келісушілерге тән нәрсе (АК-тің 159-бабының 8,9-тармақтары),
жеме-жемге келгенде жағдайдың шылауында кетіп, өзіндік бағытынан айрылып
қалуы дер едік. Алдау дегеніміз мәмілеге қатысушыны көрер көзге адастырып,
қатысушы жақтың бірі екінші жаққа мәміленің тиімділігін асыра мақтап немесе
тиімсіз жағын бүгіп қалып (мәселен, сатылғалы тұрған заттың кемшілігін
жасыру немесе сатылмақ үйдің көшесінде трамвай жолы салынғалы жатыр деп)
мәміле жағдайлары жөнінде жалған айтса, міне, бұл алдау болады.
Алдаудың жаңылысудан айырмасына келетін болсақ, алдауда мәміле туралы
теріс ұғым саналы түрде болады.
Азаматтық кодекстің 159-бабының 8-тармағына сәйкес елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен
тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына,
ұқсастығына немесе оның өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай
төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Дәлелдердегі жаңылысу кейінге қалдыру немесе күшін жою шарты ретінде,
мәміленің мазмұнына осындай дәлелді енгізген кезде ғана мәміле
жарамсыздығының негізі бола алады (АК-тің 150-бабы). Егер жаңылысу
мәмілеге қатысушының өрескел бейқамдығының салдарынан болса не оны
кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге
қатысушы екінші жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану
туралы талаптан бас тартуға құқылы [5;19].
Жарамсыз мәміленің тағы бір түрі кіріптарлық мәміле (АК-тің 159-
бабының 9-тармағы). Кіріптарлық мәміленің үш белгісі болады: а) мүлде
тиімсіз ауыр мән-жағдайларда жасалуы; ә) өзі үшін тиімсіз ауыр мән-
жайлардың орын алуы салдарынан жасалуы; б) мәжбүрлік, яғни тұлғаның еркінен
тыс жасалуы. Мұндайда сот жәбірленушінің талабы бойынша ондай мәмілені
жарамсыз деп тануы мүмкін.
Жарамсыз мәміленің келесі түрі нысанының ақауы бар мәмілелер.
Азаматтық кодекстің 153-бабына орай мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік
айғақтармен растау құқығынан айырады. Алайда, тараптар мәміленің
жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлік
айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 153-бабының 2-тармағында заң құжаттарында немесе
тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша
түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтыратыны көрсетілген.
Егер мәміленің жай жазба түрі сақталмаса сыртқы экономикалық мәміле (АК-тің
153-бабының 3-тармағы), айып төлеу келісімі (294бап), кепілдік немесе
кепіл болушылық шарты (331баптың 2-тармағы), кепіл туралы шарт (307баптың 2
және 3-тармақтары) жарамсыз болып қалатыны Азаматтық кодексте анық айтылған
[19;112].
Азаматтық кодекстің 154-бабына сәйкес мәміле нотариатпен куәландыру
тәртібін сақтамай жасалса, онда жарамсыз деп есептеледі. Дей тұрғанмен
мұндай мәмілелердің бәрін бірдей заң жарамсыз дей бермейді. Айталық,
нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілені тараптар немесе тараптардың
бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан Заңдарға қайшы
келмесе және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың
арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы, Бұл ретте мәмілені
кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.
Енді мазмұнында ақауы бар мәмілеге келейік, мазмұны заң талаптарына
сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне не адамгершілікке
көрінеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады (АК-тің
158-бабы). Демек заңдарға оның немесе басқа да құқықтық құжаттарға сәйкес
келмеуі белгіленген талаптарды бұзу деп есептеледі. Бұл орайда азаматтық
құқық пен міндет Заңға сәйкес жасалған мәміледен ғана туындап қоймайды,
сонымен бірге Заңда қаралмаған, бірақ оған қайшы келмейтін мәмілелерде
туындайтындығын есепке алу қажет. Ал мазмұны Заңға қайшы мәміленің екі түрі
болады: а) құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрінеу қайшы
келетін мәміле (АК-тің 158-бабы), ә) сондай-ақ жалған немесе қулықпен
жасалған мәмілелер (АК-тің 160-бабы). Мұндай мәмілелерге мемлекеттің
белгілі бір қызмет түріне монополиялық құқықты бұзатын, азаматтардың құқық
қабілеттілігін шектейтін немесе мүліктің жекелеген түріне меншік құқығын
шектейтін мәмілелер жатады.
Азаматтық кодекстің 160-бабында жалған немесе қулықпен жасалған
мәмілелердің қандай болатыны келтірілген, Сондықтан да Заңдық салдар туғызу
ниетін көздемей, тек коз алдау үшін ғана жасалған жалған мәміле жарамсыз
болады. Азаматтық кодекстің аталған бабының 2-тармағына сәйкес, егер мәміле
екінші бір мәмілені (қулықпен) бүркемелеу мақсатымен жасалса, тараптар шын
мәнінде ойлаған мәмілеге қатысты ережелерді қолданады. Мысалы, автомашинаны
сату-сатып алу мәмілесін әлгі көлікті уақытша ақысыз пайдалану немесе
"сенімхат беру" жолымен рәсімдеу мейлінше кеңінен тараған [19;112].
Мәмілелердің жарамсыздығының салдары Азаматтық кодекстің 157-бабында
қарастырылған. Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы
екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай
қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда, оның құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Мұндай жақтардың қайтаруы бастапқы ережеде екі жақты реституция деп
аталады.
Егер мәміле қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталып, екі тарапта да
жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе
алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі немесе үкімі бойынша
тәркіленуге жатады. Мұндай мәмілені бір тарап орындаған ретте, екінші
тараптан алғандардың бәрі және одан мәміле бойынша бірінші тарапқа
тиесілінің бәрі тәркіленуге тиіс. Егер тараптардың ешқайсысы да орындауға
кіріспеген болса, мәміледе орындалуы көзделгеннің бәрі тәркіленуі тиіс.
Қылмыстық мақсатқа жету жөніндегі жымысқы ниет тараптардың бірінде
ғана болған жағдайда оның мәміле бойынша алғандардың бәрі екінші тарапқа
қайтарылуы тиіс, ал соңғысының алғаны не оған мәміле бойынша тиесілісі
тәркіленуге тиіс.
Нақты мән-жайларды ескере отырып, сот осы баптың 4 және 5-
тармақтарындағы көзделген салдарды, жарамсыз мәміле бойынша алынған, не
алынуға тиісті мүлікті тәркілеуге қатысты бөлігінде ішінара не толық
қолданбауға құқылы. Бұл бөлікте осы баптың 3-тарматында көзделген салдар
басталады [18;52].
Сотқа әрекетті жасаған кінәлі жақтардан залалды өндіріп алу құқығы
берілген, нәтижесінде мәміленің жарамсыздығы залал көрген келесі жақтың
пайдасына шешіледі.
Азаматтық кодекстің 161-бабында мәміленің бір бөлігінің жарамсыздығы
белгіленеді. Сонымен қатар мәміленің бір бөлігінің жарамсыздығы оның басқа
бөліктерінің жарамсыз болуына әкеліп соқтырады.
Мәмілені жарамсыз деп тану кезіндегі талап қою мерзімі іс жүзінде
маңызға ие. Азаматтық кодекстің 162-бабы, 159баптың 9 және 10-тармақтарында
көзделген негіздер бойынша мәміленің жарамсыздығына байланысты даулар
бойынша заңды талап мерзімі зорлық немесе қорқыту ықпалымен мәміле жасалып,
сол зорлық немесе қорқыту тоқтатылған күннен бастап не талап қоюшы мәмілені
жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын өзге де мән-жайларды білген
немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл болады. Бұдан басқа
жағдайда мәміленің жарамсыздығына жалпы үш жылдық заңды талап мерзімі
қолданынады.
Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміле институтының алатын орны
1. Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміленің ТҮРЛЕРІ
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдары мәміленің
жекелеген түрлерін реттейді және оларды топтау әртүрлі белгілер бойынша
жүргізіледі. Белгілер қатарына: мәмілеге қатысатын тараптар санын, ол
жасалған деп саналатын уақыт сәтін, қайтарымдылығын және басқаларды жатқызу
керек.
Азаматтық кодекстің 148- бабында бір жақты және екі жақты
немесе көп жақты мәмілелер ажыратып берілген. Жасалуы үшін заңдарға немесе
тараптардың келісіміне сәйкес бір тараптың ерік білдіруі қажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп саналады. Оларға мүлікке
меншік құқығынан бас тартуды (Азаматтық кодекстің 250-бабы), сенімхат
беруді (167-бап), тараптардың келіісмінде бас тартуға жол берілген жағдайда
тараптардың шартты толық немесе ішінара орындаудан бас тартуын (401-баптың
3-тармағы), аукцион немесе конкурс түрінде сауда-саттық жариялауды, вексель
жасауды, чек беруді және басқаларын жатқызған жөн.
Азаматтық кодекстің 149- бабында бір жақты мәміленің мәміле
жасаған адамға міндет жүктейтіні туралы ережелер белгіленген. Ол басқа
адамдарға заң актілерінде не сол адамдардың келісімінде белгіленген
жағдайларда ғана міндет жүктеуі мүмкін.Мысалы, алдағы аукцион немесе
конкурс туралы жариялымнан ұйымдастырушының белгілі бір міндеті туындайды.
Бұл орайда аукцион немесе конкурс ашық болса, бұл міндет үн қосқан кез
келген адамға қатысты болады, ал олар жабық болса, шақырылғандар арасындағы
кез келген адамға қатысты болады.Мұндай міндеттердің бірі конкурстың
жарияланған талаптарын орындау болып табылады.
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемелер мен шарттар туралы жалпы
ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты мен мәніне
қайшы келмейді (Азаматтық кодекстің 149- бабының 2-тармағы).
Жасалуы үшін екі немесе одан да көп адамдардың еркін үйлестіру талап
етілетін мәмілелер екі немесе көп жақты мәмілелер болып табылады. Мұндай
мәмілелер шарт деп аталады. ( Азаматтық кодекстің 148- бабының 3- тармағы).
Екі жақты мәміледе екі тарап ерік білдіреді, олардың әрқайсысынан бір
немесе бірнеше субьект өкіл болуы мүмкін. Екі жақты мәміледегі тараптардың
санын оған қатысушылардың санымен шатыстырмаған жөн. Мәселен, сатып алу –
сату мәмілесін жасасуға бірнеше сатып алушы, бірнеше сатушы немесе бір
мезгілде бірнеше сатушы мен сатып алушы қатысқанына қарамастан, ол екі
жақты мәміле болып қалады.
Көп жақты мәміледе оның әрбір қатысушысы дербес тарап болып табылады
және жеке ерік білдіреді. Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге
мысал бола алады.Бірлескен қызмет туралы шарт ( жай серіктестік шарты)
бойынша тараптар жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін бірлесіп іс- қимыл
жасауға міндеттенеді (Азаматтық кодекстің 228-бабы). Бірлескен қызмет
туралы шарт заңды тұлғалар арасында жасалатын жағдайда консорциум құрылады.
Консорциумға қатысушылар арасындағы қатынастар шарттық негізде жасалады
(Азаматтық кодекстің 223-бабы). Мысалға Каспий теңізінің қазақстандық
секторының мұнай – газ мүмкіншілігін бағалау жөнінде Қазақстан
Республикасы, Қазақстанкаспийшельф мемлекеттік компаниясы, Бритиш Газ
Эксплорейшн энд Продакшн Лимитед, Мобил Ойл Қазақстан Инк және т.б
арасында халықаралық консорциум құру туралы келісімді келтіруге болады.
Бұдан әрі шарттардың ақылы және ақысыз болып бөлінуін қарастырамыз
(Азаматтық кодекстің 384-бабы). Тараптар өз міндетін орындағаны үшін ақы
немесе өтеуіне өзге де нәрсе алуға тиіс болатын шарт ақылы шарт болып
табылады. Ақылы шарттардың азаматтық құқық үшін жалпы ереже екенін атап
өту қажет. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе
алмай беруге міндеттенетін шарт ақысыз шарт деп танылады. Ақысыз шарттың
мысалына мүлікті тегін пайдалану шартын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (384-баптың 3-
тармағы), Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде (423- баптың 3 –
тармағы) мынадай түрде: егер заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен
өзгеше туындамаса, шартта ақы төлеу көзделетін болып тұжырымдалған
азаматтық – құқықтық шарттың ақылық презумпциясы неігзге алынады.
Бұл презумпцияның практикалық маңызы зор болады, өйткені азаматтық –
құқықтық шарттардың басым көпшілігі ақылы шарттар болып табылады ( сатып
алу- сату, жалдау, мердігерлік, тасымалдау, сақтау шартатры мен басқа да
көптеген шарттар). Қазіргі кезде тараптар шартқа тауар алған, жұмыс
орындалған, қызмет көрсетілген тараптың оларға ақы төлеуін көздейтін
ережені енгізуді ұмыт қалдырған жағдайлардың өзінде де олардың арасында
дау туған жағдайда сот алынған тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет
үшін ақы төленуге тиіс екенін негізге алуы керек. Төленетін ақының
мөлшеріне келетін болсақ, ол салыстырмалы жағдайларда әдетте сондай
тауарлар, жұмыстар немесе қызметтер үшін алынатын баға негізге алына отырып
белгіленуге тиіс.
Нақты ( латынша res – зат) және консенсуалдық ( латынша consensus-
келісім) мәмілелерді ажырата білу керек. Мәмілелерді жоғарыда аталған екі
түрге бөлудің айқындаушы белгісі тиісті мәміле жасалды деп саналатын уақыт
болып табылады. Консенсуалдық мәміленің пайда болуы үшін мәміле жасау
туралы келісімге қол жеткізу жеткілікті. Консенсуалдық мәмілеге мысал
ретінде сатып алу – сату шартын атауға болады. Бұл мәміленің пайда болуы
үшін сатушының иеліктен алынатын мүлікті беруі және сатып алушының ақша
төлеуі талап етілмейді. Тараптар шарт боыйнша бұл әрекеттерді шартты
орындау тәртбімен жасайды.
Консенсуалдық мәмілелерден айырмашылығы, нақты мәмілелер зат
қатысушылардың біреуіне берілген жағдайда ғана жасалады. Нақты мәмілелерге
жүк тасымалдау шартын жатқызу керек. Бұл мәміле жасалды деп есептеу үшін
жүк жөнелтушінің жүкті тасымалдаушыға беруі жеткілікті.
Мәмілелер бөлінуінің келесісі- каузалдық және абстрактілі мәмілелер.
Жоғарыда аталған екі түрге бөлудің топтау белгісі мәмілені оның жарамдылығы
үшін негізделу маңызды болып табылады. Каузалдық мәміленің тағдыры ол
жасалғандағы негіздемеге түгелдей байланысты болады. Негіздеменің болмауы
жасалып қойылған бір жақты мәмілені заңды күшінен айырады. Мысалы, сатып
алушы сатып алынған тауарға алдын ала ақы төлеп, бірақ сатушы тауарды
жеткізіп бермеді делік. Сатушының сатып алушыдан алған ақшаға құқығы
жойылады.
Егер мәміленің өзінде оны жасаған адамның шын еркі білдірілмесе,
абстрактілі мәміленің заңды күші оның негіздемесіне байланысты болмайды.
Мысалы, сатушыға тауар құнының сомасына вексель беріп, алынған тауар үшін
сатушы есеп айырысты делік. Егер кейіннен тауардың сапасыз болып шыққандығы
анықталса, вексельді қайтару мүмкін емес, керісінше, вексель бойынша құқық
вексель ұстаушы үшін де, вексель берілетін барлық кейінгі ұстаушылар үшін
де, оны төлеуге міндетті адам үшін де күшін сақтап қалады.
Мәміленің жарамдылығы талаптарына мыналарды жатқызу керек: мазмұнның
заңдылығы; оны жасаушы адамдардың мәмілеге қатысуға қабілеті; еріктің және
ерік білдірудің сәйкестігі; мәміле нысанының сақталуы.
Мәміленің жарамдылығы үшін мәімленің мазмұны заңның және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келуі қажет. Азаматтық
заңдар – едәуір кең ұғым, оған Азаматтық кодекс қана емес, Қазақстан
Республикасының соған сәйкес қабылданған өзге де заңдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтары, Парламенттің қаулылары,
Парламент Сенаты мен Мәжілісінің қаулылары (заң актілері), сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Республика Үкіметінің
қаулылары кіреді.Сонымен, мәміле кез келген нормативтік құқықтық актілерге
сәйкес келуге тиіс. Заңсыз мәмілеге мысал ретінде Азаматтық кодекстің құқық
қабілеттілігін немесе әрекетке қабілеттілікті шектеуге бағытталған
мәімлелердің жарамсыздығы туралы ереже белгіленетін 18- бапты келтіруге
болады.
Заңда мәміле жасауға қатысушы тараптарға белгілі бір талаптар
қойылады. Әрекетке қабілетті азаматтар ғана мәміле жасай алады. Әрекетке
ішінара (Азаматтық кодекстің 22-бабы) қабілетті немесе қабілеті шектеулі
(27-бап) адамдар заңда көзделген мәмілелерді ғана өз бетінше жасауға
құқылы.
Заңды тұлғалардың әрекетке қабілеттілігі заңды тұлға қызметінің, бір
жағынан, құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарымен және, екінші
жағынан, заңды тұлғаның атынан мәміле жасасуға құқығы бар заңды тұлға
органының өкілдігімен сипатталады.
Мәміленің жарамдылығы үшін еріктің және ерік білдірудің сәйкес келуі
қажет. Олардың сәйкес келмеуі мәмілені жарамсыз деп тануға себеп болады.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 159 - бабының 8- тармағында елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот бойынша жарамсыз деп тану
мүмкіндігі көзделген.
Мәміле оның нысаны сақталған жағдайда құқық пен міндет туғызады,
мәмілеге қатысушы адамдардың ерік білдіру әдісін оның нысаны деп түсіну
қабылданған. Мәміленің нысаны ауызша немесе жазбаша болады. Егер: а)
заңдарда немесе тараптардың келісімінде олар үшін жазбаша нысан
белгіленбесе;ә) олар жасалған кездің өзінде орындалса; б) мәміле жазбаша
шартты орындау үшін жасалса және тараптардың орындаудың ауызша нысаны
туралы келісімі болса, мәміле ауызша нысанда жасалуы мүмкін (Азаматтық
кодекстің 151-бабы). Азаматтық кодекстің 151 – бабының 3 – тармағында да
жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі беру
арқылы расталған мәміле, егер заңда өзгеше белгіленбесе, ауызша нысанда
жасалған деп танылатыны туралы ереже белгіленген.
Жазбаша нысан жай және нотариаттық болады. Азаматтық кодекстің 152 –
бабына сәйкес мына мәмілелер:
1)егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы
көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан
туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа,
кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
2) мәмілелердің жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттерде
жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге, тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюға тиіс.
Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына
қайшы келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме
құралдарын пайдалануға жол беріледі. Екі жақты мәмілелер құжаттар алысу
жолымен жасалуы мумкін, ол құжаттардың әрқайсысына оны шығарған тарап қол
қояды.
Жаңа Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін мәмілені ресімдейтін
құжаттың мөр басып куәландырылуы, олардың арнаулы бланкіге жазылуы және т.б
міндетті ме деген сұраққа жауап болмай келді. Кодексте оған бірінші рет
жауап берілді: заңдармен және тараптардың келісімімен қосымша талаптар
белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды
бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды
орындамау салдары көзделуге тиіс (Азаматтық кодекстің 152 – бабының 3 –
тармағы).
Мысал ретінде Азаматтық кодекстің 167 – бабы 6 – тармағы бойынша
заңды тұлға атынан сенімхат оның басшысы немесе бұған оның құрылтай
құжаттарымен уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып беріледі және
сол ұйымның мөрімен бекітіледі.
Егер дене кемістігі, ауруы немесе сауатсыздығы салдарынан азаматтың
өзі қол қоя алмайтын болса, оның өтінуімен мәмілеге басқа азаматтың қол
қоюы мүмкін. Оның қойған қолы, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, мәміле
жасаушының өзі оған не себепті қол қоя алмайтыны көрсетіліп, нотаирус не
мұндай нотариаттық әрекет жасауға құқығы бар басқа бір лауазымды адам
куәландыруға тиіс.
Мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалуын растайтын
құжатты талап етуге құқылы. Мәмілелер жасалған кездің өзінде орындалатын
мәмілелерді қоспағанда, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да
нақ сондай құқығы бар.
Азаматтық кодекстің жазбаша мәмілелер жасасуға арналған, өзіміз
қарастырған 152 – баппен қоса, жазбаша нысан қарастырылатын басқа да
бірқатар арнаулы нормалар бар. Атап айтқанда, Азаматтық кодекстің 116 –
бабы (Азаматтық құқық обьектілерінің айналым қабілеттігі), 167 – бабы
(сенімхат), 294 – бабы (айып төлеу туралы келісімінің нысаны), 331- бабы
(кепілдіктің және кепіл болушылықтың негізі мен нысаны), 337 – бабы
(кепілпұл ұғымы. Кепілпұл туралы келісім нысаны), 346 – бабы ( талап етуді
беру нысаны), 348 – бап (борыштың ауысуы), 390 – бабы (алдын-ала жасалатын
шарт) және басқалар.
Азаматтық кодекстің 154 – бабында мәмілені нотариаттың куәландыруы
екі жағдайда: бұл не заң актілерінде, не тараптардың келісімінде көзделген
жағдайда танылады. Міндетті нотариаттық нысанның талабы Азаматтық кодекстің
бірқатар баптарында бар. Атап айтқанда, бұл арада нотариаттық нысанды
(Азаматтық кодекстің 167 – бабы), талап ететін мәміле жасасу құқығына, не
қайта сенім білдіру тәртібімен берілген( 169 – бабының 2 – тармағы)
сенімхатты, егер талаптардың өздері немесе борыш нотариат арқылы жасалған
мәмілеге негізделсе, талаптарды беру немесе борышты аудару шартын (346 және
348 – баптары) нотариаттың куәландыру қажет екені айтылып отыр.
Азаматтықкодекстің 155 – бабы мәмілелерді тіркеуге арналған. Заң
актілеріне сәйкес мемлекеттік және өзге де тіркеуге жататын мәмілелер,
соның ішінде Азаматтық кодекстің 118 – бабы 2 – тармағының бірінші
бөлігінде тізіп келтірілген құқықты жасайтын, өзгертетін немесе тоқтататын
мәмілелер, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, оларды тіркегеннен кейін
жасалған болып есептеледі. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға қолма -
қол тапсырылған немесе почта арқылы жіберілген арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша ресімделуге тиіс және заң талаптарының
бұзылуына сілтеме жасау арқылы ғана мүмкін болады. Тіркеуден бас тартқан
орган мәмілені сот арқылы жарамсыз деп тануды талап етуге тиіс. Егер мұндай
талап тіркеуге арналған құжаттар алынғаннан кейін бір айдың ішінде
мәлімделмесе, мәміле тіркелді деп танылады.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер мемлекеттік тіркеудің
маңызды обьектісі болып табылады. Мұндай тіркеудің тәртібі Қазақстан
Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын
мәмілелерге құқықты мемлекеттік тіркеу туралы 1995 жылғы 25 желтоқсандағы
заң күші бар жарлығымен бекітілген. Ең алдымен жылжымайтын мүлік ұғымына
кіретіндер:жер учаскелері, сондай ақ үйлер, ғимараттар және жеромен берік
байланысты өзге де мүлік, яғни олардың қолданылу қасиетіне зақым келтірмей
орнын ауыстыруға болмайтын обьектілер.
Одан кейін Қазақстан Республикасы Үкіметі 1996 жылы 30 қазанда
Жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасау мен ақпараттық қызмет
көрсетуге құқықты мемлекеттік тіркеу үшін ақы алу тәртібі туралы Ережені
бекіту туралы қаулы қабылдады. Атап айтқанда, 6 – тармақта жылжымайтын
мүлікке және онымен мәміле жасауға, сондай ақ ақпараттық қызмет көрсетуге
құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін республикада оның төленетін күнінде
белгіленген айлық есептік көрсеткішті негізге ала отырып есептеп
шығарылатын ақы алынады деп белгіленген.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 1995 жылғы 19 желтоқсандағы №1741 қаулысына толықтырулар енгізу
туралы 1996 жылғы 18 қарашадағы №1393 қаулысымен Респуликаның Әділет
министрлігіне жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасауға құқықты
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру жөніндегі міндет жүктелді.
Аталмыш әрекеттердің барлығы азаматтардың құқықтық қатынастарға
түсуінен туындайды. Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес
туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар
Азаматтық құқық қатынастары деп аталады.
Азаматтық құқық ең алдымен заттық қарым-қатынастарға назар аударады,
өйткені мұндай қатынастар қоғамымыздың базисі болып табылатын экономикалық
саланы түгелдей қамтиды. Олардың реттелуі азаматтық қатынастарға әсер етпей
қоймайтын бірнеше ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктердің маңыздыларының
біреуінде экономикалық базиспен құқықтың біртұтастығы болып табылады. Егер
құқық қоғамымыздың экономикалық базисіне кіретін қоғамдық қатынастармен
байланысты болмағанда құқық өздігінен экономикаға әсер ете алмас та еді.дәл
осы біз көрсетіп отырған байланыс азаматтық заттық құқық қатынастары деп
аталатын звеноның өзі болып саналады [18;52].
Құқық қатынастары - құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар.
Заңгерлердің бірі атап көрсеткендей, құқық қатынастары – субъективтік құқық
мен заңды міндеттемелер иелері қатысатын қоғамдық қатынас.
Ал осы азаматтық құқық қатынастарын реттеуге Азаматтық кодекстің ең 1-
бөлімінің 1-тарауы арналған[?]. Бұл 11 баптан және көптеген тармақтардан
тұратын тарау. Мұнда азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарды, ол
заңдардың негізгі бастауларын, олардың уақытқа қарай және ұқсастығына
қолданылуын, азаматтық құқықтарды жүзеге асыру т.с.с. егжей-тегжейлі
келтірілген[?]. Біз көбінесе осы Азаматтық кодекстің Жалпы бөліміне,
әсіресе осы бөлімге баса назар аударып курстық жұмысымызды ары қарай
жалғастырамыз.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы Азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада
ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне
беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан
кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с [14;51]. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінін жаңа нұсқасы бұрынғы кенес өкіметінің
заңында мүлдем болмаған бұзылған құқықтарды қорғаудың бірнеше тәсілдерін
қарастырады. Айталық, оған мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де
мемлекеттік органның заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы
органдардың лауазымды адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан
азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген залалды Қазақстан Республикасы
немесе тиісінше әкімшілік-аумақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
3
І Бөлім. Қазіргі азаматтық құқықтағы мәміле институтының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. . ... ... ... ... ... 6
1. Мәміленің ұғымы, нысаны, белгілері
... ... ... ... ... . ... ... ... ..6
2. Мәміленің жарамдылық-жарамсыздық салдары
... ... ... ... ... . 6
ІІ Бөлім. ҚАЗІРГІ Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміле институтының
алатын орны ... ... ... ... . ..18
2.1. Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміленің түрлері
... ... ... ... .18
2.2 Қазіргі азаматтық құқықтағы мәміленің туындау нысандары
... ... ...35
2.3.Мәмілелердің азаматтық құқықтық ретелуі ... ... ... ... ... .
... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. 48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біздің елімізде ХХ ғасырдың 90-
жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық
өзгеріс – жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз
алып келді. Ел ішінде жүргізіліп жатқан кешінді реформалар жаңа базасыз
жүзеге асырылуы мүмкін емес. Соңғы он жыл ішінде кез келген құқықтық
мемлекеттік алғашқы тұғыры, берік іргетасы болып табылатын бірқатар заңдар:
Конституция, Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық-атқару кодексі
және т.б. қабылданды. Жаңа қоғамдық қатынастардың орнығуы олардың құқықтық
қамтамасыз етілуінің мезгілінде түзетілуімен, сапалы заңның қабылдануымен,
оның жоғары кәсіптік деңгейде құқықтық қолданылуымен қатар жүргізілуі
керек.
Сонымен қатар, юриспруденция саласындағы болуға тиіс жаңартулардың
бүкіл күрделілігі мен ауқымдылығын назарға алу керек еді, өйткені, ескі
әміршіл–репрессиялық режимнің заң институттары бүгінгі жағдайға сәйкес
келмейтін. Сондықтан да, жаңа құқықтық институттарды, жетілдірілген заң
процестерін құруға, заңға ревизия жасаудың, қалыптастырудың құқық қолдану
практикасында өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет болды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздікті алу жылдарындағы құқықтық
реформаға талдау жасау барысы, оның басты нәтижесі мемлекет дамуының
стратегиялық бағыттарын айқындаған, адамдардың және азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының негізін қалаған, сондай-ақ мемлекеттік органдардың
жаңа жүйесін бекіткен Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдауы
болып табылады.
Сонымен қатар Қазақстанның 1994 жылдың 27 желтоқсанында Азаматтық
кодексті (жалпы бөлім) қабылдауы да осы саладағы аса күрделі табыстардың
бірі десек қателесе қоймаймыз. Бұл өз мәнінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексі нарықты қайта құру жылдарында қалыптасқан азаматтық заң
шығарудың ірі біріктіруі (немесе жүйеленуі) болып табылады, сонымен бірге
мұнда бұрын Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында болмаған
көптеген нормалар пайда болды.
Жаңа Азаматтық кодексті қоғамдық қатынастардың аса тиімді реттеушісі
ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша айқын болып
табылады. Оған уақыт сынынан өткен көптеген заңдардың және заңға тәуелді
нормативтік актілерінің ережелері енген.
Қазіргі таңда Азаматтық құқықтарға бұрынғыға қарағанда әлдеқайда
өзгерістермен толықтыруларға ұшырады. Азаматтық кодекстің 1999 жылы
қабылданған Ерекше бөлімінда міндеттемелік қатынастарға арналған жеке тарау
да бар. Аталмыш жағдайларды өмірдің жаңа ағымына қарай мәміле түрлерінің
өзгеруімен байланыстырамыз.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасындағы Азаматтық
құқықтардың арасындағы елеулі роль атқаратын мәміле түрлерін, олардың
түсінігі мен маңызын және құқықтық реттелуін ашып көрсету.
Азаматтық кодекстің Ерекше бөлімін қабылдауымызда шарт қатынастарын
реттеудің құқықтық тәртібі өзгеріп, шарттасушы тараптардың қатынастарын
реттейтін нормалар саны өсе түсті. Көрсетілген қатынастарды реттеудің егжей-
тегжейлі көрсетілуінің оң салдарымен қатар ендігі кезде көптеген
нормативтік материалдарды толық зерттеп білуді талап етіп отырған жағы да
бар.
Зерттеу жұмысында біз ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К. Сүлейменов, Ғ.
Төлеуғалиев, Ғ.А. Жайлиннің және тағы басқа авторлардың еңбектерін
қолдандық. Зерттеу жұмысын жазу барысында Азаматтық кодекстің мәмілеге,
мендеттемелерге арналған нормалары басшылыққа алынды. Шарттардың қалай
жасалатынын және олардың өзгертілуі мен тоқтатылатына дейінгі бөлімдері
сараланды. Сонымен қатар біздің еліміздегі мәмілелердің азаматтық заңдағы
мәселелеріне арнайы тоқталдық.
Диплом жұмысының міндеттері:
• Мәміле институтының азаматтық құқықтағы ролін айқындауда
азаматтық заңдылықтарды саралау;
• Мәмілеге отыру барысындағы кедергілер мен қайшылықтарды анықтап,
оны шешудің жолдарын ұсыну барысында салыстырмалы талдау жасау;
• Мәмілені реттейтін азаматтық заңдылықтардың баптарына сүйене
отырып сот практикасын қолдану;
• Мәмілеге отырудың құқықтық тәртебін анықтауда арнайы тұжырымдар
мен ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазіргі азаматтық құқықтағы мәміле институтының ерекшеліктері
1. Мәміленің ұғымы, нысаны, белгілері
Азаматтық кодекстің 147-бабында мәміле азаматтар мен заңды тұлғалардың
Азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға
бағытталған әрекеттері деп белгіленген.
Мәмілеге мынадай белгілер тән:
1) тұлғаның (тұлғалардың) ерік (тілек немесе ниет) білдіруі;
2) рұқсат етілген ерік білдіру, яғни құқыққа сәйкес әрекет;
3) кандай да бір Заңды құқық жасауға бағытталған Азаматтық құқықтык
қатынастардың пайда болуы, өзгертілуі және тоқтатылуы;
4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды туғызуы.
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен
түрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай
немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіріледі [2;12].
Мәмілеге қатысушылардың ерік білдіру, әдісін мәміленің нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле болады. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
ауызша жасалған болып есептеледі. Айталық, ауызша жасалған мәміле
орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чегі, затты сатып
алғанын айғақтайтын құжат және т.б.), сондай-ақ жетон, билет сияқты
растайтын белгілер үсынылады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп-
кетер ештеңе жоқ
Конклюденттік әрекет (латынша concludere — жасау) — сол арқылы
тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті. Мәселен, азамат автоматқа
ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркін білдіреді.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген
реттерде мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады (АК-тің 151-бабының 4-
тармағы). Мысалы, егер мүлікті жалға алушы шарт мерзімі бітіп кетсе де,
жалға берушінің тарапынан қарсылық болмаса, онда жалға алушы бұрынғы шартқа
сүйене отырып мерзіміне қарамай-ақ пайдалана беруіне болады.
Азаматтық кодекстің 152-бабына сәйкес мәміленің жазбаша түрі бұл
орайда мәмілелерді жасау кезінің өзіңде орындалатындарынан басқа жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалуы тиіс [2;13].
Азаматтық кодекс мәміленің жазбаша түріне қатысты бірқатар маңызды
шарттарға мән бергенін айта кету керек. Азаматтық кодекстің 152-бабына
сәйкес, егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюы тиіс.
Мәміле жасау - кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме құралдарын
пайдалануға жол беріледі, мұның өзі заңға немесе қатысушылардың бірінің
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдармен немесе тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі
мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге
жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиіс.
Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефон-жазба, телетайп-жазба, факс немесе
субъектілерді және олардың epік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де
құжаттар алмасу, егер Заңдармен немесе талаптардың келісімімен өзгеше
белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан
өзі қол коя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азамат кол коя
алады. Соңғының қойған қолын, егер Заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәміле жасаушының өзі қол коя алмаған себептерін көрсете отырып,
куәландыруға тиіс [2;14].
Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да осындай құқығы бар. (АК-тің 152-
бабының 5-тармағы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариат куәландырғаннан кейін ғана жасалды деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстің 157-бабыньщ 3-
тармағында көзделген салдармен мәміленің жарамсыз болып қалуына әкеліп
соқтырады [2;14].
Азаматтық кодекстің 155-бабына сәйкес кейбір мәмілелер заң
құжаттарында көрсетілуіне сәйкес мемлекеттік немесе өзге тіркелуге жатады.
Бұл мәмілелер тек оларды тіркелгеннен кейін жасалды деп саналады. Тіркеу
мүдделі тараптың тіркеуші органға табыс еткен немесе пошта арқылы жолдаған
арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсімделуге тиіс және ол заң
талаптарының бұзылуына сілтеме жасалғанда ғана мүмкін болады. Егер
мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәміле тиісті нысанда жасалса, бірақ
тараптардың бірі оны тіркеуден жалтарса, сот екінші тараптың талап етуімен
мәмілені тіркеу туралы шешім шығаруға құқылы. Бұл ретте мәміле соттың
шешіміне сәйкес тіркеледі. Тіркеуден бас тартқан жак сот арқылы мәмілені
жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы. Мәмілелердің түрлері. Мәмілелер
мынадай түрлерге бөлінеді: 1) бір жақты және екі немесе көп жақты
(шарттар); 2) ақылы және ақысыз; 3) нақты және консенсуалды; 4) каузалды
және абстрактылы; 5) шартпен жасалған; 6) биржалық [2;15].
Біржақты мәміле дегеніміз Заңдарға немесе талаптардың келісіміне
сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік білдіруі қажет және сол жеткілікті
болатын мәміле. Біржақты мәмілелердің анағұрлым жиі кездесетін түрі өсиет
қалдыру. Әдетте біржақты мәмілелер тым коп бола бермейді. Азаматтық айналым
көбінесе өзара мәмілелерден құралады. Шарт жасасу үшін екі тараптың (екі
жакты мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле)
келісілген ерік білдіруі қажет.
Тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алса немесе тараптар бір-
біріне бір нәрсе беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бір тарап екінші тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған
мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер (латынша concensus — келісім) — келісімге
келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын
мәмілелер. Нақты мәмілені жүзеге асыру үшін (латынша res — зат) келісімнің
бір өзі жеткіліксіз, оған қоса затты тапсыру қажет [2;16].
Мәмілелерді азамат құқықтану ілімінде каузальдық (себепті) және
абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негіз бен құқықтық мақсатты (causa) еншілейді. Бірақта бір
жағдайда мәміленің жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмілелер
өзінің негізінен қол үзгендей көрінеді (abstrahere — қол үзу, бөліну),
(мысалы, вексельді тапсыру).
Шартпен жасалған мәмілелер қаңдай да бір нәрсеге тәуелді болып келеді
(оқиға немесе үшінші жақтың әрекеті), ондай жағдай болуы да, болмауы да
мүмкін. Мәселен, егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-
басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейінге
қалдырылатын шартпен жасалды деп есептеледі. (АК-тің 150-бабының 1-
тармағы). Азаматтық кодекстің 150-бабының 2-тармағына сәйкес, егер тараптар
құқықтар мен міндеттемелердің тоқтатылуын, басталу-басталмауын белгісіз мән-
жайға байланысты етіп қойса, мәміле кейін күші жойылатын шартпен жасалды
деп есептеледі.
Егер шарттың басталуы өзіне тиімсіз деп есептейтін тарап Шарттың
басталуына теріс пиғылмен кедергі жасаса, шарт басталды деп танылады, ал
шарттың басталуы тиімді болатын тарап шарттың басталуына теріс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156бап) биржалық мәмілелер қаралған. Биржада
айналысқа жіберілген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлікке қатысты
құқықтары мен міндеттемелерді өзара беру туралы келісімдерді (биржалық
мәмілелер) биржаға қатысушылар тауар, кор және басқа биржалар туралы
Заңдарда және биржа жарғыларында белгіленген тәртіп бойынша жасасады.
Биржалық мәмілелер делдалдык, жазбалармен рәсімделуі мүмкін және биржада
тіркелуге тиіс.
Биржалық мәмілелер жасауға байланысты даулар тиісті биржа жанындағы
биржа төрелігінде қаралады, оның шешіміне сотта дау айтылуы мүмкін [3;62].
2. Мәміленің жарамдылық-жарамсыздық шарттары
Мәміленің жарамдылығы заң талаптарына сәйкес айқындалады. Мәміленің
жарамды болуы шарттарына жататындар: мазмұны заң талаптарына сәйкестік,
мәмілеге қатысатын жөне оны жүзеге асыратын адамның қабілеттілігі, еркі мен
ерік білдірудің сәйкестігі, мәмілелердің нысанын сақтау. Мәміле шын мәнінде
Заңға қайшы келмеуі тиіс, яғни кез келген құқықтық нормативтік құжаттарға
сай келуі қажет. Мысалы, азаматтық құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігін шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз мәміле болып табылады
(АК-тің 18-бабы).
Мәміле ерікті әрекет болғандықтан, оны әрекет қабілеттілігі бар әрбір
азамат жасай алады, ал Заңды тұлғалар жалпы және арнайы әрекет қабілетті
болғандықтан мәміле жасауға қабілетті деп саналады.
Мәміленің жарамды болуы үшін ерік және ерік білдіру бір-бірімен сәйкес
келуі керек. Олардың арасындағы сәйкессіздік мәмілені жарамсыз етіп
көрсетеді.
Мәміле оның нысанын сақтау кезінде құқықтар мен міндеттер туғызады,
сол арқылы тұлғалардың ерік білдіруі немесе ресми куәландыру әдісі
көрінеді. Мәселен, оған мәмілені нотариалдық куәландыру (АК-тің 154-бабы)
мен тіркеуді (АК-тің 155-бабы) айтуға болады.
Жарамсыз мәміленің түсінігі. Азаматтық кодекстің 157-бабында бұл
туралы былай делінген: "Мәміленің нысанына, мазмұнына және қатысушыларына,
сондай-ақ олардың ерік білдіру бостандығына қойылатын талаптар бұзылған
жағдайда мүдделі адамдардың, тиісті мемлекеттік органның не прокурордың
талабы бойынша мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін" [4;16].
Жарамсыз мәмілелердің түрлері. Азаматтық құқық теориясында
мәмілелердің жарамсыз болуы мынадай түрлерге бөлінеді: а) субъект құрамының
ақауы болатын мәміле; ә) ерікке қатысты ақауы бар мәміле; б) нысанның ақауы
бар мәміле; в) мазмұнының ақауы бар мәміле. Азаматтық кодексте мазмұны заң
талаптарымен сәйкес келмейтін кез келген мәміле жарамсыз болатындығы
жөнінде жалпы норма бар (АК-тің 158-бабы).
Субъекттік құрамының ақауы бар мәміле екі топқа бөлінеді. Оның
біріншісі азаматтардың әрекет қабілетсіздігімен, екінші Заңды тұлғалардың
арнайы құқық қабілеттілігімен немесе олардың органдарының мәртебесімен
байланысты болады [4;16].
Қатысушылардың жасы мен психикалық жағдайынан туындаған әрекеттер
мәміленің жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз мәмілелерге мыналар жатады:
а) Азаматтық кодекстің 23-бабыңца көзделген мәмілелерді қоспағанда, он
төрт жасқа толмаған адам жасаған мәміле жарамсыз болады (АК-тің 159-
бабының 3-тармағы);
ә) Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған баланың
ата-анасының (асырап алушыларының) немесе қамқоршыларының келісімінсіз
жасаған мәмілесін, заң бойынша оның өзі дербес жасауға құқығы бар
мәмілелерді қоспағанда, сот ата-анасының (асырап алушыларының) немесе
қамқоршысының талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының
4-тармағы);
б) Есуастық немесе ақыл-есі кем болуы салдарынан әрекет қабілеттілігі
жоқ деп танылған адам жасасқан мәміле жарамсыз болады. Кейіннен әрекет
қабілеттілігі жоқ деп табылған азамат жасасқан мәміле (АК-тің 26-бабы),
егер мәмілені жасау кезінің өзінде-ақ бұл азаматтың психикалық шатасу
жағдайында болғаны дәлелденсе, оның қорғаншысының талабы бойынша сот
мәмілені жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-бабының 5-тармағы);
в) Сот әрекет қабілеттілігін шектеген адам жасасқан мәмілені сот оның
қамқоршысының талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің 159-
бабының 6-тармағы); [4;17].
г) Әрекет қабілеттігі болғанымен, мәміле жасаған кезде өз әрекетінің
мәнін түсіне алмайтын немесе өзінің не істегенін білмейтін жағдайда болған
азамат жасасқан мәмілені сот азаматтың талабы бойынша, ал егер тірі кезінде
талап етуге азаматтың мүмкіндігі болмаса, азамат қайтыс болғаннан кейін
басқа мүдделі адамдардың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін (АК-тің
154-бабының 7-тармағы).
Жоғарыда аталған мәмілелер бойынша әрекет қабілеттілігі бар тарап
жарамсыз мәміленің Азаматтық кодекстің 157-бабының 36-тармақтарында
көзделген салдармен коса, екінші тараптың залалын оның пайдасына өңдіріп
беруі мүмкін. Мұндай міндет әрекет қабілеттілігі бар жаққа, егер ол екінші
жақтың әрекет қабілеттігі жоқ екендігін білсе, не білуге тиісті болса ғана
жүктеледі.
Азаматтық кодекстің 159-бабында Заңды тұлғалардың жарамсыз мәмілесін
сотпен жарамсыз деп тануға мынадай негіздер қарастырылған: а) Заңды
тұлғаның заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында нақты шектелген
қызмет мақсаттарына қайшы келетін етіп не оның органының жарғылық құзыретін
бұза отырып жасаған мәміле жасауы; ә) қажетті лицензия алмай не лицензияның
қолданылу күшінің біткеннен кейін жасалған мәміле; б) теріс пиғылдағы
бәсеке мақсатын көздейтін немесе іскерлік әдеп талаптарын бұзған мәміле.
Еріктің ақауы бар мәмілелер екі топқа бөлінеді: 1) мәміле жасауға
іштей келіспей жасалған мәміле; 2) ішкі еріктің дұрыс қалыптаспауы
салдарынан жасалған мәміле.
Бірінші топқа бір тараптың Екіншісін алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен,
бір тарап өкілінің екінші тараппен зұлымдық ниетте келісуі нәтижесінде
жасаған мәмілелер жатады (АК-тің 159-бабының 9,10 -тармақтары).
Ерік ақауы бар жоғарыда аталған мәмілелердің жарамсыз болуының себебі
мәмілені жасауда сол тұлғаның еркі болмайды, әрі ерік білдіруді мәмілеге
қатысушының еркі емес, әлде біреудің ықпалымен болған ерік болып табылады
[4;39].
Зорлап мәміле жасату дегеніміз, мәмілеге қатысушыны мәжбүрлеп оның
өзіне, не жақындарына күш қолдану (ұрып-соғу, жақын адамдарымен
қатыстырмау, бостандығын шектеу және т.б.) немесе жандүниесін жаралап
мәміле жасауға көндіру болып табылады. Зорлық заңсыз әрекет болғанымен,
кейбір жағдайда оны жасаушыны қылмыстық жазаға тарту міндет емес.
Қорқыту тұлғаға мәміле жасамаған жағдайда оның өзіне немесе жакын
адамдарына дене жарақатын салумен немесе моральдық зиян келтіретіндігін
ескертіп, қоқан-лоққы жасау. Қорқыту зорлықтан мынадай белгілер бойынша
ерекшеленеді: а) қорқыту зиян келтірмекші болғанымен әлі жүзеге аса
қоймаған әрекет; ә) қорқьпу құқыққа сай келетін уәдемен (мысалы, мүлікке
тыйым салуды қолданамын, жасаған қылмысын хабарлаймын деген тәрізді)
көрінуі мүмкін, сондай-ақ құқыққа сай емес әрекетпен (мүлікті жою, адамның
өмірі мен денсаулығына зиян келтіру) жасалады.
Қорқытудың салдарынан мәмілені жарамсыз деп тану үшін қорқьпу құр
сөзбен емес, шын мәнінде болуы керек. Аталған жағдайлардың бәрі сот істі
қарағанда есепке алынады.
Бір тараптың екіншісімен зұлымдық ниетте келісімге келуі ерік
білдіруде айтқанға көне салмаушылықтан туындайды. "Зұлымдық ниеттегі"
мәмілеге мынадай мысал келтіруге болады, саяжайды сатушы сатып алушының
өкіліне саяжайдың болашақ иесіне саяжайға байланысты кемшілікті айтып
қоймауын өтініп, келісімге келеді [6;77].
Алдау арқылы және жаңылысу немесе кіріптарлықпен жасалатын
мәмілелермен келісушілерге тән нәрсе (АК-тің 159-бабының 8,9-тармақтары),
жеме-жемге келгенде жағдайдың шылауында кетіп, өзіндік бағытынан айрылып
қалуы дер едік. Алдау дегеніміз мәмілеге қатысушыны көрер көзге адастырып,
қатысушы жақтың бірі екінші жаққа мәміленің тиімділігін асыра мақтап немесе
тиімсіз жағын бүгіп қалып (мәселен, сатылғалы тұрған заттың кемшілігін
жасыру немесе сатылмақ үйдің көшесінде трамвай жолы салынғалы жатыр деп)
мәміле жағдайлары жөнінде жалған айтса, міне, бұл алдау болады.
Алдаудың жаңылысудан айырмасына келетін болсақ, алдауда мәміле туралы
теріс ұғым саналы түрде болады.
Азаматтық кодекстің 159-бабының 8-тармағына сәйкес елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот жаңылысу әсерімен әрекет еткен
тараптың талабы бойынша жарамсыз деп тануы мүмкін. Мәміленің табиғатына,
ұқсастығына немесе оның өз мақсатына пайдалану мүмкіндігін айтарлықтай
төмендететін мәнінің сапасына қатысты жаңылысудың елеулі мәні болады.
Дәлелдердегі жаңылысу кейінге қалдыру немесе күшін жою шарты ретінде,
мәміленің мазмұнына осындай дәлелді енгізген кезде ғана мәміле
жарамсыздығының негізі бола алады (АК-тің 150-бабы). Егер жаңылысу
мәмілеге қатысушының өрескел бейқамдығының салдарынан болса не оны
кәсіпкерлік тәуекел билеген болса, сот нақты жағдайларды және мәмілеге
қатысушы екінші жақтың мүдделерін ескере отырып, мәмілені жарамсыз деп тану
туралы талаптан бас тартуға құқылы [5;19].
Жарамсыз мәміленің тағы бір түрі кіріптарлық мәміле (АК-тің 159-
бабының 9-тармағы). Кіріптарлық мәміленің үш белгісі болады: а) мүлде
тиімсіз ауыр мән-жағдайларда жасалуы; ә) өзі үшін тиімсіз ауыр мән-
жайлардың орын алуы салдарынан жасалуы; б) мәжбүрлік, яғни тұлғаның еркінен
тыс жасалуы. Мұндайда сот жәбірленушінің талабы бойынша ондай мәмілені
жарамсыз деп тануы мүмкін.
Жарамсыз мәміленің келесі түрі нысанының ақауы бар мәмілелер.
Азаматтық кодекстің 153-бабына орай мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау
оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ дау туған жағдайда
тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік
айғақтармен растау құқығынан айырады. Алайда, тараптар мәміленің
жасалғанын, мазмұнын немесе орындалғанын жазбаша немесе өзге, куәгерлік
айғақтардан басқа дәлелдермен растауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 153-бабының 2-тармағында заң құжаттарында немесе
тараптардың келісімінде тікелей көрсетілген реттерде мәміленің жай жазбаша
түрін сақтамау оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтыратыны көрсетілген.
Егер мәміленің жай жазба түрі сақталмаса сыртқы экономикалық мәміле (АК-тің
153-бабының 3-тармағы), айып төлеу келісімі (294бап), кепілдік немесе
кепіл болушылық шарты (331баптың 2-тармағы), кепіл туралы шарт (307баптың 2
және 3-тармақтары) жарамсыз болып қалатыны Азаматтық кодексте анық айтылған
[19;112].
Азаматтық кодекстің 154-бабына сәйкес мәміле нотариатпен куәландыру
тәртібін сақтамай жасалса, онда жарамсыз деп есептеледі. Дей тұрғанмен
мұндай мәмілелердің бәрін бірдей заң жарамсыз дей бермейді. Айталық,
нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілені тараптар немесе тараптардың
бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан Заңдарға қайшы
келмесе және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың
арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы, Бұл ретте мәмілені
кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді.
Енді мазмұнында ақауы бар мәмілеге келейік, мазмұны заң талаптарына
сәйкес келмейтін, сондай-ақ құқықтық тәртіп негіздеріне не адамгершілікке
көрінеу қайшы келетін мақсатпен жасалған мәміле жарамсыз болады (АК-тің
158-бабы). Демек заңдарға оның немесе басқа да құқықтық құжаттарға сәйкес
келмеуі белгіленген талаптарды бұзу деп есептеледі. Бұл орайда азаматтық
құқық пен міндет Заңға сәйкес жасалған мәміледен ғана туындап қоймайды,
сонымен бірге Заңда қаралмаған, бірақ оған қайшы келмейтін мәмілелерде
туындайтындығын есепке алу қажет. Ал мазмұны Заңға қайшы мәміленің екі түрі
болады: а) құқықтық тәртіп негіздеріне немесе адамгершілікке көрінеу қайшы
келетін мәміле (АК-тің 158-бабы), ә) сондай-ақ жалған немесе қулықпен
жасалған мәмілелер (АК-тің 160-бабы). Мұндай мәмілелерге мемлекеттің
белгілі бір қызмет түріне монополиялық құқықты бұзатын, азаматтардың құқық
қабілеттілігін шектейтін немесе мүліктің жекелеген түріне меншік құқығын
шектейтін мәмілелер жатады.
Азаматтық кодекстің 160-бабында жалған немесе қулықпен жасалған
мәмілелердің қандай болатыны келтірілген, Сондықтан да Заңдық салдар туғызу
ниетін көздемей, тек коз алдау үшін ғана жасалған жалған мәміле жарамсыз
болады. Азаматтық кодекстің аталған бабының 2-тармағына сәйкес, егер мәміле
екінші бір мәмілені (қулықпен) бүркемелеу мақсатымен жасалса, тараптар шын
мәнінде ойлаған мәмілеге қатысты ережелерді қолданады. Мысалы, автомашинаны
сату-сатып алу мәмілесін әлгі көлікті уақытша ақысыз пайдалану немесе
"сенімхат беру" жолымен рәсімдеу мейлінше кеңінен тараған [19;112].
Мәмілелердің жарамсыздығының салдары Азаматтық кодекстің 157-бабында
қарастырылған. Мәміле жарамсыз деп танылған жағдайда тараптардың әрқайсысы
екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге, ал заттай
қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда, оның құнын ақшалай өтеуге міндетті.
Мұндай жақтардың қайтаруы бастапқы ережеде екі жақты реституция деп
аталады.
Егер мәміле қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталып, екі тарапта да
жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле бойынша алғандарының немесе
алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі немесе үкімі бойынша
тәркіленуге жатады. Мұндай мәмілені бір тарап орындаған ретте, екінші
тараптан алғандардың бәрі және одан мәміле бойынша бірінші тарапқа
тиесілінің бәрі тәркіленуге тиіс. Егер тараптардың ешқайсысы да орындауға
кіріспеген болса, мәміледе орындалуы көзделгеннің бәрі тәркіленуі тиіс.
Қылмыстық мақсатқа жету жөніндегі жымысқы ниет тараптардың бірінде
ғана болған жағдайда оның мәміле бойынша алғандардың бәрі екінші тарапқа
қайтарылуы тиіс, ал соңғысының алғаны не оған мәміле бойынша тиесілісі
тәркіленуге тиіс.
Нақты мән-жайларды ескере отырып, сот осы баптың 4 және 5-
тармақтарындағы көзделген салдарды, жарамсыз мәміле бойынша алынған, не
алынуға тиісті мүлікті тәркілеуге қатысты бөлігінде ішінара не толық
қолданбауға құқылы. Бұл бөлікте осы баптың 3-тарматында көзделген салдар
басталады [18;52].
Сотқа әрекетті жасаған кінәлі жақтардан залалды өндіріп алу құқығы
берілген, нәтижесінде мәміленің жарамсыздығы залал көрген келесі жақтың
пайдасына шешіледі.
Азаматтық кодекстің 161-бабында мәміленің бір бөлігінің жарамсыздығы
белгіленеді. Сонымен қатар мәміленің бір бөлігінің жарамсыздығы оның басқа
бөліктерінің жарамсыз болуына әкеліп соқтырады.
Мәмілені жарамсыз деп тану кезіндегі талап қою мерзімі іс жүзінде
маңызға ие. Азаматтық кодекстің 162-бабы, 159баптың 9 және 10-тармақтарында
көзделген негіздер бойынша мәміленің жарамсыздығына байланысты даулар
бойынша заңды талап мерзімі зорлық немесе қорқыту ықпалымен мәміле жасалып,
сол зорлық немесе қорқыту тоқтатылған күннен бастап не талап қоюшы мәмілені
жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын өзге де мән-жайларды білген
немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл болады. Бұдан басқа
жағдайда мәміленің жарамсыздығына жалпы үш жылдық заңды талап мерзімі
қолданынады.
Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміле институтының алатын орны
1. Азаматтық құқықтық қатынастардағы мәміленің ТҮРЛЕРІ
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдары мәміленің
жекелеген түрлерін реттейді және оларды топтау әртүрлі белгілер бойынша
жүргізіледі. Белгілер қатарына: мәмілеге қатысатын тараптар санын, ол
жасалған деп саналатын уақыт сәтін, қайтарымдылығын және басқаларды жатқызу
керек.
Азаматтық кодекстің 148- бабында бір жақты және екі жақты
немесе көп жақты мәмілелер ажыратып берілген. Жасалуы үшін заңдарға немесе
тараптардың келісіміне сәйкес бір тараптың ерік білдіруі қажет және
жеткілікті болатын мәміле бір жақты мәміле деп саналады. Оларға мүлікке
меншік құқығынан бас тартуды (Азаматтық кодекстің 250-бабы), сенімхат
беруді (167-бап), тараптардың келіісмінде бас тартуға жол берілген жағдайда
тараптардың шартты толық немесе ішінара орындаудан бас тартуын (401-баптың
3-тармағы), аукцион немесе конкурс түрінде сауда-саттық жариялауды, вексель
жасауды, чек беруді және басқаларын жатқызған жөн.
Азаматтық кодекстің 149- бабында бір жақты мәміленің мәміле
жасаған адамға міндет жүктейтіні туралы ережелер белгіленген. Ол басқа
адамдарға заң актілерінде не сол адамдардың келісімінде белгіленген
жағдайларда ғана міндет жүктеуі мүмкін.Мысалы, алдағы аукцион немесе
конкурс туралы жариялымнан ұйымдастырушының белгілі бір міндеті туындайды.
Бұл орайда аукцион немесе конкурс ашық болса, бұл міндет үн қосқан кез
келген адамға қатысты болады, ал олар жабық болса, шақырылғандар арасындағы
кез келген адамға қатысты болады.Мұндай міндеттердің бірі конкурстың
жарияланған талаптарын орындау болып табылады.
Бір жақты мәмілелерге тиісінше міндеттемелер мен шарттар туралы жалпы
ережелер қолданылады, өйткені бұл заңдарға, мәміленің табиғаты мен мәніне
қайшы келмейді (Азаматтық кодекстің 149- бабының 2-тармағы).
Жасалуы үшін екі немесе одан да көп адамдардың еркін үйлестіру талап
етілетін мәмілелер екі немесе көп жақты мәмілелер болып табылады. Мұндай
мәмілелер шарт деп аталады. ( Азаматтық кодекстің 148- бабының 3- тармағы).
Екі жақты мәміледе екі тарап ерік білдіреді, олардың әрқайсысынан бір
немесе бірнеше субьект өкіл болуы мүмкін. Екі жақты мәміледегі тараптардың
санын оған қатысушылардың санымен шатыстырмаған жөн. Мәселен, сатып алу –
сату мәмілесін жасасуға бірнеше сатып алушы, бірнеше сатушы немесе бір
мезгілде бірнеше сатушы мен сатып алушы қатысқанына қарамастан, ол екі
жақты мәміле болып қалады.
Көп жақты мәміледе оның әрбір қатысушысы дербес тарап болып табылады
және жеке ерік білдіреді. Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге
мысал бола алады.Бірлескен қызмет туралы шарт ( жай серіктестік шарты)
бойынша тараптар жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін бірлесіп іс- қимыл
жасауға міндеттенеді (Азаматтық кодекстің 228-бабы). Бірлескен қызмет
туралы шарт заңды тұлғалар арасында жасалатын жағдайда консорциум құрылады.
Консорциумға қатысушылар арасындағы қатынастар шарттық негізде жасалады
(Азаматтық кодекстің 223-бабы). Мысалға Каспий теңізінің қазақстандық
секторының мұнай – газ мүмкіншілігін бағалау жөнінде Қазақстан
Республикасы, Қазақстанкаспийшельф мемлекеттік компаниясы, Бритиш Газ
Эксплорейшн энд Продакшн Лимитед, Мобил Ойл Қазақстан Инк және т.б
арасында халықаралық консорциум құру туралы келісімді келтіруге болады.
Бұдан әрі шарттардың ақылы және ақысыз болып бөлінуін қарастырамыз
(Азаматтық кодекстің 384-бабы). Тараптар өз міндетін орындағаны үшін ақы
немесе өтеуіне өзге де нәрсе алуға тиіс болатын шарт ақылы шарт болып
табылады. Ақылы шарттардың азаматтық құқық үшін жалпы ереже екенін атап
өту қажет. Бір тарап екінші тарапқа одан ақы немесе өтеуіне өзге де нәрсе
алмай беруге міндеттенетін шарт ақысыз шарт деп танылады. Ақысыз шарттың
мысалына мүлікті тегін пайдалану шартын атауға болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (384-баптың 3-
тармағы), Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде (423- баптың 3 –
тармағы) мынадай түрде: егер заңдардан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен
өзгеше туындамаса, шартта ақы төлеу көзделетін болып тұжырымдалған
азаматтық – құқықтық шарттың ақылық презумпциясы неігзге алынады.
Бұл презумпцияның практикалық маңызы зор болады, өйткені азаматтық –
құқықтық шарттардың басым көпшілігі ақылы шарттар болып табылады ( сатып
алу- сату, жалдау, мердігерлік, тасымалдау, сақтау шартатры мен басқа да
көптеген шарттар). Қазіргі кезде тараптар шартқа тауар алған, жұмыс
орындалған, қызмет көрсетілген тараптың оларға ақы төлеуін көздейтін
ережені енгізуді ұмыт қалдырған жағдайлардың өзінде де олардың арасында
дау туған жағдайда сот алынған тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет
үшін ақы төленуге тиіс екенін негізге алуы керек. Төленетін ақының
мөлшеріне келетін болсақ, ол салыстырмалы жағдайларда әдетте сондай
тауарлар, жұмыстар немесе қызметтер үшін алынатын баға негізге алына отырып
белгіленуге тиіс.
Нақты ( латынша res – зат) және консенсуалдық ( латынша consensus-
келісім) мәмілелерді ажырата білу керек. Мәмілелерді жоғарыда аталған екі
түрге бөлудің айқындаушы белгісі тиісті мәміле жасалды деп саналатын уақыт
болып табылады. Консенсуалдық мәміленің пайда болуы үшін мәміле жасау
туралы келісімге қол жеткізу жеткілікті. Консенсуалдық мәмілеге мысал
ретінде сатып алу – сату шартын атауға болады. Бұл мәміленің пайда болуы
үшін сатушының иеліктен алынатын мүлікті беруі және сатып алушының ақша
төлеуі талап етілмейді. Тараптар шарт боыйнша бұл әрекеттерді шартты
орындау тәртбімен жасайды.
Консенсуалдық мәмілелерден айырмашылығы, нақты мәмілелер зат
қатысушылардың біреуіне берілген жағдайда ғана жасалады. Нақты мәмілелерге
жүк тасымалдау шартын жатқызу керек. Бұл мәміле жасалды деп есептеу үшін
жүк жөнелтушінің жүкті тасымалдаушыға беруі жеткілікті.
Мәмілелер бөлінуінің келесісі- каузалдық және абстрактілі мәмілелер.
Жоғарыда аталған екі түрге бөлудің топтау белгісі мәмілені оның жарамдылығы
үшін негізделу маңызды болып табылады. Каузалдық мәміленің тағдыры ол
жасалғандағы негіздемеге түгелдей байланысты болады. Негіздеменің болмауы
жасалып қойылған бір жақты мәмілені заңды күшінен айырады. Мысалы, сатып
алушы сатып алынған тауарға алдын ала ақы төлеп, бірақ сатушы тауарды
жеткізіп бермеді делік. Сатушының сатып алушыдан алған ақшаға құқығы
жойылады.
Егер мәміленің өзінде оны жасаған адамның шын еркі білдірілмесе,
абстрактілі мәміленің заңды күші оның негіздемесіне байланысты болмайды.
Мысалы, сатушыға тауар құнының сомасына вексель беріп, алынған тауар үшін
сатушы есеп айырысты делік. Егер кейіннен тауардың сапасыз болып шыққандығы
анықталса, вексельді қайтару мүмкін емес, керісінше, вексель бойынша құқық
вексель ұстаушы үшін де, вексель берілетін барлық кейінгі ұстаушылар үшін
де, оны төлеуге міндетті адам үшін де күшін сақтап қалады.
Мәміленің жарамдылығы талаптарына мыналарды жатқызу керек: мазмұнның
заңдылығы; оны жасаушы адамдардың мәмілеге қатысуға қабілеті; еріктің және
ерік білдірудің сәйкестігі; мәміле нысанының сақталуы.
Мәміленің жарамдылығы үшін мәімленің мазмұны заңның және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкес келуі қажет. Азаматтық
заңдар – едәуір кең ұғым, оған Азаматтық кодекс қана емес, Қазақстан
Республикасының соған сәйкес қабылданған өзге де заңдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтары, Парламенттің қаулылары,
Парламент Сенаты мен Мәжілісінің қаулылары (заң актілері), сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Республика Үкіметінің
қаулылары кіреді.Сонымен, мәміле кез келген нормативтік құқықтық актілерге
сәйкес келуге тиіс. Заңсыз мәмілеге мысал ретінде Азаматтық кодекстің құқық
қабілеттілігін немесе әрекетке қабілеттілікті шектеуге бағытталған
мәімлелердің жарамсыздығы туралы ереже белгіленетін 18- бапты келтіруге
болады.
Заңда мәміле жасауға қатысушы тараптарға белгілі бір талаптар
қойылады. Әрекетке қабілетті азаматтар ғана мәміле жасай алады. Әрекетке
ішінара (Азаматтық кодекстің 22-бабы) қабілетті немесе қабілеті шектеулі
(27-бап) адамдар заңда көзделген мәмілелерді ғана өз бетінше жасауға
құқылы.
Заңды тұлғалардың әрекетке қабілеттілігі заңды тұлға қызметінің, бір
жағынан, құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарымен және, екінші
жағынан, заңды тұлғаның атынан мәміле жасасуға құқығы бар заңды тұлға
органының өкілдігімен сипатталады.
Мәміленің жарамдылығы үшін еріктің және ерік білдірудің сәйкес келуі
қажет. Олардың сәйкес келмеуі мәмілені жарамсыз деп тануға себеп болады.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 159 - бабының 8- тармағында елеулі мәні бар
жаңылысу салдарынан жасалған мәмілені сот бойынша жарамсыз деп тану
мүмкіндігі көзделген.
Мәміле оның нысаны сақталған жағдайда құқық пен міндет туғызады,
мәмілеге қатысушы адамдардың ерік білдіру әдісін оның нысаны деп түсіну
қабылданған. Мәміленің нысаны ауызша немесе жазбаша болады. Егер: а)
заңдарда немесе тараптардың келісімінде олар үшін жазбаша нысан
белгіленбесе;ә) олар жасалған кездің өзінде орындалса; б) мәміле жазбаша
шартты орындау үшін жасалса және тараптардың орындаудың ауызша нысаны
туралы келісімі болса, мәміле ауызша нысанда жасалуы мүмкін (Азаматтық
кодекстің 151-бабы). Азаматтық кодекстің 151 – бабының 3 – тармағында да
жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі беру
арқылы расталған мәміле, егер заңда өзгеше белгіленбесе, ауызша нысанда
жасалған деп танылатыны туралы ереже белгіленген.
Жазбаша нысан жай және нотариаттық болады. Азаматтық кодекстің 152 –
бабына сәйкес мына мәмілелер:
1)егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы
көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан
туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа,
кәсіпкерлік қызмет үрдісінде жүзеге асырылатын;
2) мәмілелердің жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүз
есептік көрсеткіштен жоғары сомаға;
3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттерде
жазбаша түрде жасалуға тиіс.
Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге, тараптар немесе олардың
өкілдері қол қоюға тиіс.
Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына
қайшы келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме
құралдарын пайдалануға жол беріледі. Екі жақты мәмілелер құжаттар алысу
жолымен жасалуы мумкін, ол құжаттардың әрқайсысына оны шығарған тарап қол
қояды.
Жаңа Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін мәмілені ресімдейтін
құжаттың мөр басып куәландырылуы, олардың арнаулы бланкіге жазылуы және т.б
міндетті ме деген сұраққа жауап болмай келді. Кодексте оған бірінші рет
жауап берілді: заңдармен және тараптардың келісімімен қосымша талаптар
белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды
бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды
орындамау салдары көзделуге тиіс (Азаматтық кодекстің 152 – бабының 3 –
тармағы).
Мысал ретінде Азаматтық кодекстің 167 – бабы 6 – тармағы бойынша
заңды тұлға атынан сенімхат оның басшысы немесе бұған оның құрылтай
құжаттарымен уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып беріледі және
сол ұйымның мөрімен бекітіледі.
Егер дене кемістігі, ауруы немесе сауатсыздығы салдарынан азаматтың
өзі қол қоя алмайтын болса, оның өтінуімен мәмілеге басқа азаматтың қол
қоюы мүмкін. Оның қойған қолы, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, мәміле
жасаушының өзі оған не себепті қол қоя алмайтыны көрсетіліп, нотаирус не
мұндай нотариаттық әрекет жасауға құқығы бар басқа бір лауазымды адам
куәландыруға тиіс.
Мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалуын растайтын
құжатты талап етуге құқылы. Мәмілелер жасалған кездің өзінде орындалатын
мәмілелерді қоспағанда, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да
нақ сондай құқығы бар.
Азаматтық кодекстің жазбаша мәмілелер жасасуға арналған, өзіміз
қарастырған 152 – баппен қоса, жазбаша нысан қарастырылатын басқа да
бірқатар арнаулы нормалар бар. Атап айтқанда, Азаматтық кодекстің 116 –
бабы (Азаматтық құқық обьектілерінің айналым қабілеттігі), 167 – бабы
(сенімхат), 294 – бабы (айып төлеу туралы келісімінің нысаны), 331- бабы
(кепілдіктің және кепіл болушылықтың негізі мен нысаны), 337 – бабы
(кепілпұл ұғымы. Кепілпұл туралы келісім нысаны), 346 – бабы ( талап етуді
беру нысаны), 348 – бап (борыштың ауысуы), 390 – бабы (алдын-ала жасалатын
шарт) және басқалар.
Азаматтық кодекстің 154 – бабында мәмілені нотариаттың куәландыруы
екі жағдайда: бұл не заң актілерінде, не тараптардың келісімінде көзделген
жағдайда танылады. Міндетті нотариаттық нысанның талабы Азаматтық кодекстің
бірқатар баптарында бар. Атап айтқанда, бұл арада нотариаттық нысанды
(Азаматтық кодекстің 167 – бабы), талап ететін мәміле жасасу құқығына, не
қайта сенім білдіру тәртібімен берілген( 169 – бабының 2 – тармағы)
сенімхатты, егер талаптардың өздері немесе борыш нотариат арқылы жасалған
мәмілеге негізделсе, талаптарды беру немесе борышты аудару шартын (346 және
348 – баптары) нотариаттың куәландыру қажет екені айтылып отыр.
Азаматтықкодекстің 155 – бабы мәмілелерді тіркеуге арналған. Заң
актілеріне сәйкес мемлекеттік және өзге де тіркеуге жататын мәмілелер,
соның ішінде Азаматтық кодекстің 118 – бабы 2 – тармағының бірінші
бөлігінде тізіп келтірілген құқықты жасайтын, өзгертетін немесе тоқтататын
мәмілелер, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, оларды тіркегеннен кейін
жасалған болып есептеледі. Тіркеу мүдделі тараптың тіркеуші органға қолма -
қол тапсырылған немесе почта арқылы жіберілген арызы бойынша жүргізіледі.
Тіркеуден бас тарту жазбаша ресімделуге тиіс және заң талаптарының
бұзылуына сілтеме жасау арқылы ғана мүмкін болады. Тіркеуден бас тартқан
орган мәмілені сот арқылы жарамсыз деп тануды талап етуге тиіс. Егер мұндай
талап тіркеуге арналған құжаттар алынғаннан кейін бір айдың ішінде
мәлімделмесе, мәміле тіркелді деп танылады.
Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер мемлекеттік тіркеудің
маңызды обьектісі болып табылады. Мұндай тіркеудің тәртібі Қазақстан
Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын
мәмілелерге құқықты мемлекеттік тіркеу туралы 1995 жылғы 25 желтоқсандағы
заң күші бар жарлығымен бекітілген. Ең алдымен жылжымайтын мүлік ұғымына
кіретіндер:жер учаскелері, сондай ақ үйлер, ғимараттар және жеромен берік
байланысты өзге де мүлік, яғни олардың қолданылу қасиетіне зақым келтірмей
орнын ауыстыруға болмайтын обьектілер.
Одан кейін Қазақстан Республикасы Үкіметі 1996 жылы 30 қазанда
Жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасау мен ақпараттық қызмет
көрсетуге құқықты мемлекеттік тіркеу үшін ақы алу тәртібі туралы Ережені
бекіту туралы қаулы қабылдады. Атап айтқанда, 6 – тармақта жылжымайтын
мүлікке және онымен мәміле жасауға, сондай ақ ақпараттық қызмет көрсетуге
құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін республикада оның төленетін күнінде
белгіленген айлық есептік көрсеткішті негізге ала отырып есептеп
шығарылатын ақы алынады деп белгіленген.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 1995 жылғы 19 желтоқсандағы №1741 қаулысына толықтырулар енгізу
туралы 1996 жылғы 18 қарашадағы №1393 қаулысымен Респуликаның Әділет
министрлігіне жылжымайтын мүлікке және онымен мәміле жасауға құқықты
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыру жөніндегі міндет жүктелді.
Аталмыш әрекеттердің барлығы азаматтардың құқықтық қатынастарға
түсуінен туындайды. Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес
туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар
Азаматтық құқық қатынастары деп аталады.
Азаматтық құқық ең алдымен заттық қарым-қатынастарға назар аударады,
өйткені мұндай қатынастар қоғамымыздың базисі болып табылатын экономикалық
саланы түгелдей қамтиды. Олардың реттелуі азаматтық қатынастарға әсер етпей
қоймайтын бірнеше ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктердің маңыздыларының
біреуінде экономикалық базиспен құқықтың біртұтастығы болып табылады. Егер
құқық қоғамымыздың экономикалық базисіне кіретін қоғамдық қатынастармен
байланысты болмағанда құқық өздігінен экономикаға әсер ете алмас та еді.дәл
осы біз көрсетіп отырған байланыс азаматтық заттық құқық қатынастары деп
аталатын звеноның өзі болып саналады [18;52].
Құқық қатынастары - құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар.
Заңгерлердің бірі атап көрсеткендей, құқық қатынастары – субъективтік құқық
мен заңды міндеттемелер иелері қатысатын қоғамдық қатынас.
Ал осы азаматтық құқық қатынастарын реттеуге Азаматтық кодекстің ең 1-
бөлімінің 1-тарауы арналған[?]. Бұл 11 баптан және көптеген тармақтардан
тұратын тарау. Мұнда азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарды, ол
заңдардың негізгі бастауларын, олардың уақытқа қарай және ұқсастығына
қолданылуын, азаматтық құқықтарды жүзеге асыру т.с.с. егжей-тегжейлі
келтірілген[?]. Біз көбінесе осы Азаматтық кодекстің Жалпы бөліміне,
әсіресе осы бөлімге баса назар аударып курстық жұмысымызды ары қарай
жалғастырамыз.
Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы Азаматтық құқық
қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі
сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда
сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте
көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық
қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада
ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне
беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан
кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе
алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с [14;51]. Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінін жаңа нұсқасы бұрынғы кенес өкіметінің
заңында мүлдем болмаған бұзылған құқықтарды қорғаудың бірнеше тәсілдерін
қарастырады. Айталық, оған мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де
мемлекеттік органның заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы
органдардың лауазымды адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан
азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген залалды Қазақстан Республикасы
немесе тиісінше әкімшілік-аумақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz