Қытайдың энергетикалық сыртқы саясаты
МАЗМҰНЫ:
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..03 б.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .04-08 бб.
І ТАРАУ. Қытайдың энергетикалық сыртқы саясаты және Орталық Азиядағы
мүддесі
1.1 Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы негізгі
мүдделері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...09-17 бб.
1.2 Қытайдың энергетикалық сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18-27 бб.
1.3 Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-36 бб.
1.4 Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы энергетика саласындағы
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 36- 44 бб.
ІІ ТАРАУ. Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы ынтымақтастықтың дамуы
2.1 Қытай мен Қазақстан арасындағы энергетикалық ынтымақтастықтың дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 5-54 бб.
2.2 Қытай мен Қырғызстан және Тәжікістан арасындағы энергетикалық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54- 62 бб.
2.3 Қытай мен Өзбекстан және Түркменістан арасындағы энергетикалық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 63- 71 бб.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..72-74 бб.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..75-78 бб.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
CNPC – China National Petroleum Corporation
CNODC – China National Offshore Oil Corporation
FIOC – First International Oil Company
SINOPEC – China Petroleum & Chemical Corporation
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АТЭЫ – Азия-Тынықмұхит экономикалық ынтымақтастық
ГЭС – Гидро энергетикалық станция
ЕО – Еуропалық Одақ
КСРО – Кеңес Социалисттік Республикалар Одағы
ҚДБ – Қытайдың даму банкі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚҰМК – Қытайдың ұлттық мұнайгаз корпорациясы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
МАГАТЭ – Атомдық энергетика бойынша халықаралық агенттігі
ОПЕК – Мұнай эксорттаушы мемлекет ұйымы
РФ – Ресей Федерациясы
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Бітіру жұмысы XXI-ші ғасырдың басындағы
ҚХР-мен Орталық Азия елдері арасындағы энергетикалық байланыстардың даму
процестерін жүйелі түрде қарастырады. Оның әдіс-тәсілдік, тарихнамалық
зерттелу деңгейі мен деректік көздерін жаңаша тұрғыдан қарастыру осы бітіру
жұмысының басты мақсатын айқындайды.
Тақырыптың өзектілігі. 20-шы ғасырдың 90-шы жылдары Кеңес Одағы ыдырағаннан
кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекеттер халықаралық қатынастардың
субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен, шет
елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату мүмкіндігіне ие
болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және
геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын
аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің
Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен
жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи қорларға бай болуымен
байланысты. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін көршілес жатқан Қытай
мемлекетімен қарым-қатынас орнату өте маңызды. Бұл жөнінде Президент
Назарбаев 2006 жылдың наурыз айында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында
айтқан. Жолдауда сыртқы саясаттағы басымдықтар ретінде Қытайды атап өткен.
Зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық
мүдделерімен тікелей байланысты.
Қазіргі күні әлемде табиғи сиппаттағы мәселелердің маңыздылығы
күннен күнге артып бара жатыр. Бұл жаһандық мәселе ең алдымен энегретикалық
қорлардың шектелуімен тікелей байланысты.
Қытай әлемдегі энергетия тұтынушы мемлекеттердің қатарында екінші
орында тұрғандықтан, ол жан-жақты энергетикалық потенциалы бар
мемлекеттермен ынтымақтасуға тырысуда. Ал Орталық Азия аймағы, Қытайдың
бақытына орай энергетикалық қорға бай аймақ болып табылады. Орталық Азияның
ҚХР-на жақын орналасқаны, жер құбырлар арқылы көмірсутек қорларды
транспорттауға Қытай үшін ыңғайлы. Сонымен қатар Орталық Азия Қытай үшін
Солтүстік Иранның энергетикалық қорына апаратын көпір ретінде маңызды.
Осы аталған мәселелерді қарастыру үлкен өзектілікке ие болып отыр.
Мәселелерді ғылыми тұрғыда зерттеу, талдау, жан-жақты ашу тікелей саясатқа
қатысты бар адамдар мен ғалымдардың ғана емес, сонымен қатар жалпы
қоғамның, көпшілік қауымның қызығушылығын тудырады және сыртқы саясат
ғылымында үлкен орынға ие болатын мәселе болып табылады.
Қытай басшыларының пікірінше, олар жүргізіп отырған сыртқы саясаттың
Орталық Азия елдері жүргізіп отырған саясатпен ортақ жақтары көп.
Тараптарды олардың арасындағы байланыстардың көпжақты ынтымақтастықты
орнату мақсатындағы ұзақ мерзімді және тату көршілік достық негізінде
мемлекеттер арасындағы байланыстар айтарлықтай дамып келеді. Әсіресе Қытай
мен Орталық Азия мемлекеттер арасынадағы энергетикалық қатынастарды зерттеу
өте өзекті болып табылады.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты Қытайдың Орталық
Азия елдері арасындағы энергетикалық қатынасты жүйелі түрде зерттеу болып
табылады. Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдында мындай міндеттер
қойылады:
• Қытайдың жалпы энергетикалық сыртқы саясатына талдау жасау;
• Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі мүддесін анықтау;
• Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық стратегиясын қарастыру;
• Қытайдың Орталық Азия мемлекеттерімен энергетикалық ынтымақтастығын
қарастыру;
• Қытайдың Қазақстан Республикасымен энергетикалық ынтымақтастығының
дамуына талдау жасау.
Бірітру жұмысының зерттеу нысаны. Қытайдың Орталық Азия республикаларымен
энергетикалық қатынастарының дамуын зерттеу болып табылады.
Бітіру жұмыстың хронологиялық шеңбері. XXI-ші ғасырдың басынан, қазіргі
күнге шейін аралықты қамтиды.
Біріту жұмысының деректемелік негізі. Бітіру жұмысының алдына қойылған
мақсат-міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің
ерекшелігі мен сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды:
Деректердің бірінші тобына дипломатиялық құжаттар жатады. Олар Қытай
мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы энергетикалық байланыстарды дамыту
барысында қол жеткізген келісімдер, декларациялар, коммюникелер және т.с.с.
Дерек көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер және
қорғаныс министрлерінің, елшілерінің баяндамалары, өзара сапарлар
барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген
сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін
құрайды.
Деректердің үшінші тобын қазақ, орыс, қытай тілдеріндегі отандық
және шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат
құжаттары кіреді. Ондай мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан,
Казахстанская правда, Жас Алаш, Түркістан, Деловая неделя,
Панорма газеттерінде және Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат,
Казақстан-Спектр, Центральная Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и
жизнь, Казахастан и современный мир, Аналитическое обозрение,
Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің Правда, Известия, Аргументы
и факты, Независимая газета газеттері мен Проблемы Дальнего Востока,
Мировая экономика и международные отношения, Азия и Африка сегодня,
Нефть и газ журналдары пайдаланылды. Қытайдың Remin ribao, Zhongguo
ribao , Beijing wanbao газеттері, Контимост, ZhongYa yanjiu, guoji
wenti yanjiu журналдары бітіру жұмысында ерекше орын алады. Өзекстанның
Правда Востока, Народное слово газеттері, Қырғызстанның Слово
Кыргызстана, Вечерний Бишкек газеттері, ал Түркменстанның Нейтральный
Туркменстан газеті пайдаланылды. Сонымен бірге қосымша материалдар ретінде
цифрлар мен фактілер арқылы дәлелдеуге көмек беретін статистикалық
жинақтарды атауға болады.
Дерек көздерінің төртінші тобын Қазақстан мен Орталық Азияның басқа
республикаларының, Қытайдың, Ресейдің ақпарат агенттіктерінің хабарлары
құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар,
ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан, Қырғызстанның Кабар, Тәжікстанның
Ховар, Қытайдың Синьхуа, Ресейдің Новости, ИТАР-ТАСС агенттіктері
бар. Ақпарат агенттіктерінің хабарлары, негізінен интернет желісінен
алынған.
Бітіру жұмысының тарихнамалық деңгейі. Қытай мен Орталық Азия елдедері
арасындағы байланыстарды көптеген зерттеушілер зерттеп келеді. Қытайдың
сыртқы саясаты, оның ішінде Орталық Азияға қатысты энергетикалық саясат
мәселелері көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болып келеді.
Отандық тарихнамада. Мемлекет басшысының еңбектерінде елдің жалпы
жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саяси бағыты мен өзара байланыстарды
дамытудағы ұстанымы айқын көрінеді және қарастырып отырған тақырыпты
талдауға көмектесті. Мысалы, Н.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы [5], Ғасырлар тоғысында [6],
Сындарлы он жыл [4] атты кітаптары еліміздің егемен ел ретінде ішкі және
сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде
міндетті түрде, Қытаймен, маңызды көршіміз ретінде энергетикалық
саласындағы ынтымақтастығын да қарастырған. Сонымен қатар Отандық
тарихнаманың негізгі тобын ұлттық университеттегі халықаралық қатынас
саласында маман даярлаумен айналысатын ғалымдар еңбегі құрады. Оның ішінде
Н.Мұхаметханұлының ХХ ғасырдағы Қытайдың тарихи үрдісіндегі қазақстардың
әлеуметтік дамуы [7] мен XVIII-XX ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары
[8] және С.Ж. Сапановтың Қытай Халық республикасының сыртқы саясатындағы
мұнай факторы [9]. Қытайтанушы-ғалым К.Ш. Хафизованың еңбектері тек
бұрынғы кезеңді ғана қарастырмаған, ғалымның бірқатар ғылыми мақалалары
қазіргі заманғы, яғни Кеңес Одағы ыдырап, Орталық Азия елдері тәуелсіздік
алғаннан кейінгі Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстарға арналған.
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қарым-қатынас зерттеушісі
К.Сыроежкиннің де еңбектері талданған. Оның еңбектері аталмыш мемлекеттер
арасындағы сауда-экономикалық, оның ішінде энергетикалық салалары, саяси
байланыстары қарастырылады. Қытайдың тарихы мен оның басқа елдермен және
аймақтармен байланыстарын зерттеген ғалымдар қатарына В. Моисеев, Р.
Сүлейменов секілді отандық ғалымдар бар.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қытай мен
Орталық Азия мемлекеттерінің қарым-қатынасы тұрғысындағы батыс
зерттеушілерінің, әсіресе американдық зерттеушілердің көзқарасын баяндайды.
Олардың ішінде Г.Фуллер, Дж. Гинсбург, Ч. Анделенд, Н. Платт, М. Олкотт
және т.б. бар. 2005 жылы Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты басып шығарған Политика КНР на
своременном этапе: реалии и песпективы атты ғылыми зерттеу кітабы жарық
көрді. Бірінші тарауда М.Т. Лаумулин мен К.С. Сыроежкин Қытайдың сыртқы
саясатының тетіктерін аша отырып, оның Еуразия, Батыс бағыттарындағы
саясатына талдау жасайды. Олар Қытайдың аймақтық ойыншыдан біртіндеп
халықаралық қатынастардың маңызды ғаламдық факторына айналып бара
жатқандығын айтып, аспан асты елінің сыртқы саясатын зерттей келе мынандай
түйін жасайды: Еуразия мемлекеттері үшін, ең алдымен Ресей мен Қазақстан
үшін мына фактіні түсініп алу өте маңызды – қытай мемлекетінің сыртқы
саясатының маңызды мақсаты этникалық қытайлардың ірі, экономикалық және
саяси ықпалы күшті, ұлттық-әлуеметтік, оқшауланған отарларын құру болып
табылады [22, 71 б.].
Орталық Азия елдер тарихнамада. Бітіру жұмысының тақырыбын ашуда
Орталық Азияның басқа республикалары басшыларының еңбектері де
пайдаланылды. Олардың қатарында Өзбекстан президенті И. Каримовтың О
национальной государственновсти, идеологии независимости и правовой
культуре, Түркменстан Президенті С. Ниязовтың Внешняя политика
нейтрального Туркменистана атты кітаптары бар. Бұл еңбектер Өзбекстан мен
Түркменстанның сыртқы саясатының қалай бағытталғандығынан хабар береді және
зерттеліп отырған тақырыпты кеңінен талдауға көмектеседі.
Орталық Азиядағы қытай факторын талдауға арналған өзбектің
зерттеушісі А. Ходжаевтың монографиясы да біріту жұмысының тақырыбын ашуда
пайдаланылды. Онда Қытайдың ҚХР құрылғанға дейінгі Орталық Азияның тарихына
ықпалы көрсетіліп, аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін Қытаймен
байланысты кейбір факторлар ашылған. Олардың ішінде Қытайдың өңірдегі
экономикалық мүдделері, өзара байланыстардағы Ұлы Жібек жолының маңызы, ҚХР-
дың мұнай базаларының Орталық Азияға әсері қарастырылған [23].
Орыс тарихнамада. Қытайдың жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге
және Орталық Азияға қатысты жүргізген саясатында талдау жасауға бірқатар
Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде
М.С. Свешников, Ю. Песков, В. Лукин, В. Михеев, В. Кузнецов, Е. Бажанов
сияқты зерттеушілерді атауға болады. Белгілі ғалым, халықаралық қатынастар
саласының зерттеушісі М. Капицаның КНР: три десятилетия- три политики
атты кітабы ҚХР құрылғаннан бастап 1970-ші жылдардың аяғына дейін жүргізген
сыртқы саяси бағытын зерттеген [14]. Қытай Халық Республикасы мен Орталық
Азияның барлық республикалары арасындағы сауда-экономикалық және оның
ішіндегі энергетика саласындағы ынтымақтастықтың дамуы туралы ресейлік
ғалымдар О. Резникованың, Ю. Юдановтың, И. Азовскийдің мақалаларын біле
аламыз.
Қытай тарихнамада. Зерртеу жұмысына қытай ғалымдары мен
зерттеушілерінің еңбектері де пайдаланылды. Қытайдың сыртқы саясатын, Қытай-
Кеңес, Қытай-Ресей қатынастарын зерттеумен айналысатын қытай ғалымдарының
қатарында Син Гуанчэн, Чжен Кун Фу, Чжао Чанцин, Чэн Фухуань, Ся Ишань, Лю
Цинцай, Ху Хунпинь, Луань Цзинхэ, Тао Шуциньдерді атауға болады.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық
реформасының архитекторы Дэн Сяопиннің Основные вопросы современного
Китая атты жинағы бар. Дэн Сяопин Қытай Коммунистік партиясының 12-ші
съезінде сөйлеген сөзінде марксизимнің жалпы ақиқатын мемлекеттің нақты
жағдайымен үйлестіре отырып, өз жолымен жүруге және қытайлық ерекшелігі бар
социализмді құру қажеттігін атаған. Ал экономикада реформаға бағыт алу
қажеттігін және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігін шегелеген [13].
Бұл еңбек Қытай энергетикалық саясатындағы жаңа басымдылықтардың белгілеуі
мен экономикасының қарқынды дамуының негізгі себептерін түсінуге мүмкіндік
береді.
Қытайдың белгілі зерттеушісі Син Гуанчэннің Қытай және Орталық Азия
атты кітабын атау керек. Өйткені бұл еңбек Қытай мен Орталық Азия
мемлекеттері арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі барлық салаларындағы
ынтымақтастығына жалпылама әрі жеке-жеке сипаттама берген. Алты тараудан
тұратын кітапта автор Орталық Азия республикаларының тәуелсіздік алғаннан
кейінгі Қытаймен байланыстарына, оның ішінде екі жақ арасындағы
энергетикалық ынтымақтастықты да жазып өткен.
Жоғарыда аталған зерттеулерде Қытайдың сытрқы саясаты, оның Орталық
Азия мемлекеттерімен энергетикалық байланыстар туралы көптеген көзқарастар
қамтылғанымен, біздің тақырыпқа сәйкес кейбір тұстары жете
зерттелмегендіктен, аталмыш мәселе жан-жақты және жүйелі зерттеуді қажет
етеді.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі. Бітіру жұмысының
теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары
құрайды. Бітіру жұмысында тарихи оқиғаларға және сан-саладағы
мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Сонымен қатар кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу
әдістері де бітіру жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Қытайдың сыртқы
саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде
айқындауға мүмкіндік береді. Бітіру жұмысын ғылыми негізінде жүйелеп, оның
нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау түрінде
негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді зерттеген.
Энергетикалық саясат дамуының зерттелуіне батыс, шығыс және отандық
зерттеушілері өз үлестерін қосқан.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу мақсаттары және талаптарымен анықталады.
Бітіру жұмысы қысқартылған сөздер түсініктемелерінен, кіріспеден, екі
тараудан және сол тарауларға кіретін жеті бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған деректер мен әдебиеттердің тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жалпы көлемі бет
І ТАРАУ. ҚЫТАЙДЫҢ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ
МҮДДЕСІ
1. Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы негізгі мүдделері
ҚХР-мен қарым-қатынастар – Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы
саясатындағы басты бағыттарының бірі. Территориялардың шекаралас болуы,
сондай-ақ, күшті шығыс көршінің үлкен экономикалық потенциалы мен оның
халықаралық аренадағы, соның ішінде Азия кеңістігіндегі, салмағы бұл
аймақтағы егеменді республикалардың Қытаймен тұрақты достық қатынастарда
болу мүдделілігін анықтайды. Және де бұл қарым-қатынастар теңдік, өзара
мүдделілік пен мемлекеттердің ішкі істері мен жағдайларына қол сұқпаушылық
принциптеріне негізделіп орнатылуы керек.
Орталық Азия Қытайдың экономикалық және қауіпсіздік мүдделер шеңберіне
кіреді.Бұл аймақтағы республикалармен байланыстарды нығайту – ҚХР сыртқы
саясатының басты міндеттерінің бірі.Қазіргі кезеңде, ҚХР шекараларына жақын
жерде АҚШ әскери базаларының бар болуы жағдайларында, Пекин сыртқы саяси
мүдделері мен басымдақтары арасында Орта Азиялық аймақғының маңыздылығы
күрт өсуде [1].
Пекиннің бұл бағыттағы саясатын анықтайтын маңызды факторларының бірі,
– бұл аймақтың Қытайдың ең тұрақсыз ауданы – Синьцзян Ұй:ғыр Автономдық
Ауданымен шекаралас болуы. ҚХР мен Орталық Азияның үш мемлекеті –
Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжікстан арасындағы 3000 км созылған шекараның
екі жағында да ұқсас мұсылман ұлттардың өкілдері тұрады: қазақ, қырғыз,
өзбек, ұйғыр, тәжік пен дұңғандар.Пекин Орталық Азия республикаларының
тәуелсіздігін алу кезіндегі демонстрациялық эффектінің Синьцзянның
жергілікті халықтарына ықпал етуінен қорықты.Бұндай қорқыныш Шығыс
Түркістан (ұйғырлардың СУАР-ды атауы) тәуелсіздігі үшін қозғалыс
басшыларының аймақтың жаңа мемлекеттері тарапынан көмек күткендігінен
туындаған болатын. Алайда, мұндай жоспарлар шындаққа асқан жоқ.
Оның үстіне, Қытайдың Орталық Азия мен Қазақстанда елеулі экономикалық
мүдделері де бар.Тіпті екі жақ арасындағы байланыстарды орнатудың бастапқы
кезеңдерінде-ақ, бұл елдердің рыноктарында Қытайдың орнын табу қытай
дипломатиясының түсінігінше басты міндеттердің бірі болды. Ал бұл елдердің
астаналарында қытай сауда өкілділіктері тіпті, қытай елшіліктерінен бұрын
да ашылған болатын.
Орталық Азия елдерінде өндіріс көлемдерінің азаюы, Ресейден келетін
тауарлардың азаюы, сатып алу мүмкіншіліктерінің төмендеуі жергілікті
рыноктардың қытайлық көпшілік қолды тауарларымен толтырылуына жақсы
мүмкіндіктер жасаған болатын. Қазіргі кезде, қарқынды экономикалық дамуды
бастан кешіріп отырған Қытай өз назарларын аймақтың шикізат, оның ішінде,
әсіресе, энергетикалық ресурстарына бағыттауда.
Энергия қорларына тапшы Қытай үшін ТМД елдерінің арасында
Қазақстанмен, Өзбекстанмен және Түркменстанмен қарым-қатынастарды орнату
өте тиімді. Мысалы, құрылысы жүргізілу үстіндегі Түркменстан-Қытай газ
құбыры Қазақстан мен Өзбекстан аймақтары арқылы өтіп, болашақта Жапониямен
жұптастырылады деген болжам бар.
1992 жылғы қаңтардан бастап Қытай Халық Республикасы бұрыңғы КСРО
халықтарының шешімін қолдайтындығын ең алғашқыларының бірі ретінде мойындай
отырып, жаңа тәуелсіз мемлекеттерімен дипломтаиялық қатынастар толық
көлемде орната бастады: олардың ішінде Қазақстан Республикасымен 1992 жылғы
3 қаңтарда, Өзбекстан Республикасымен 1992 жылғы 2 қаңтарда, Тәжікстан
Республикасымен 1992 жылғы 4 қаңтарда, Қырғыз Республикасымен 1992 ж 5
қаңтарда және Түркменстан Республикасымен 1992 ж 6 қаңтарда [3].
Қытай Халық Республикасымен көпжақты қарым-қатынастарды дамыту жағынан
Орталық Азия республикилары арасында Қазақстан үздік орын алады. Екі елдің
жоғарғы деңгейлі мемлекет қайраткерлері мен басшыларының арасында
кездесулер жиілігі өте жоғары. Н. Назарбаевтың Қытай Халық респуликасына
ресми сапарының нәтижесінде қабылданған (1993 октябрь) Қазақстан
Республикасы мен ҚХР арасындағы достық қарым-қатынастар негіздері туралы
Декларация Алматы мен Пекиннің бейбітшілік мен қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге бағытталған ынтымақтастықты нығайту ниеттерін көрсетеді.
Екі жақтың да мемлекетаралық байланыстардың тиісті принциптермен
сәйкес қызмет етуі, оның ішінде ішкі істеріне қол сұқпаушылық, бұл елдер
басшыларымен жиі-жиі дәлелденуде; бұл принциптер 2002 жылы декабрьде қол
қойылған Қазақстан Республикасы мен ҚХР арасындағы достық және
ынтымақтастық туралы Келісімнің негізі болды [2, 19б.]. Қазақстанның
жоғарғы деңгейлі мемлекет қайраткерлері Тайваньды Қытайдың бөлінбес бөлігі
ретінде қарастыратындығын жиі-жиі айтуда, ал Қытай қазақстандық
дипломатиясының бастауларына қолдау көрсетеді. Соның ішінде Н. Назарбаев
ұсынған Азиядағы ынтымақтастық пен сенімділік шараларына байланысты кеңес
(СВМДА) шақыру бастамасын атап айтсақ болады. ҚХР тарапынан қолдау
көрсету мысалы ретінде ҚХР басшысы Цзян Цзэминьнің СВМДА мүше елдерінің
басшыларының жиналысына (Алматы 2002 июнь ) қатысуын айтуға болады. Жалпы,
Қытай-Қазақстан арасындағы өзара байланыстардың заңдылық негізін 105 әр
түрлі документ пен екі жақты келісім-шарттар құрайды.
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мен Түркіменстанның Қытаймен қарым-
қатынастардың негізінде де достық пен ынтымақтастық саласындағы өзара
мүдделілік жатыр. Бұл мемлекеттердің әр қайсысы ҚХР-мен басты салалардағы
қатынастарды реттейтің көптеген келісім-шарттары мен басқа да документтер
негізінде ресми түрде байланысты.
Қытай басшыларының пікірінше, олар жүргізіп отырған сыртқы саясатының
Орталық Азиядағы бес мемлекеттің сыртқы саясатымен сәйкестігі өте көп.
Тараптарлы олардың арасындағы байланыстардың көпжақты ынтымақтастықты
орнату мақсатындағы ұзақ мерзімді және тату көршілік достық негізінде даму
керек деген ортақ ой біріктіреді. Осы ойды айғақтай келе 2005 жылғы
маусымда болып өткен сыртқы істер министрлерінің кеңесінде ҚХР-ның сыртқы
істер министрі ЛИ Джаосин Қытай өзінің сыртқы саясатында әрқашан Орталық
Азиядағы бес мемлекетке үлкен маңыз беретіндігін ашып атап өтті. Әрине,
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынас
орнатылуының бірнеше себептері болды. Мысалы, АҚШ-тың зерттеушісі Р.
Мунроның көзқарасы бойынша, Қытай мен Орталық Азия елдерінің арасындағы
қарым-қатынасқа Еуразия кеңістігінде орын алған екі ірі тарихи оқиға әсерін
тигізді: бірі Ресей және Кеңес үкіметінің коммунистік империясының ыдырауы,
ал екіншісі Қытайдың әскери қуаттылығының тез қарқынмен өсуі [4]. Қытайдың
Орталық Азияға байланысты жүргізген саясаты алғашқы кезеңде сәл
белсендетілген сипатта өтіп, Кеңістік Орталық Азиядағы тұрақсыздық жағдайы
қытайлық Түркістанға ұласып кету қаупін болдырмауға ең басты назар
аударылды деп санайды Р. Мунро.
Қытай Орталық Азия өңірінде жүргізіп отырған сыртқы саясаты негізінен
оның дәстүрлі сыртқы саясат әдістеріне бағытталған. Бірақ соған қарамастан
Қытай осы өңірдегі өзінің ұстанымдарын берік бекітіп, жетекшілік рөлге
талас білдіруде. Осы бағытта жұмыс істейтін қазақстандық зерттеущілердің
ойынша, Қытайдың Орталық Азияға қызығушылық танытып отырған жағдайы бернеше
факторға байланысты. Біріншіден, Пекин Шығыс Түркістанның сепаратистік
күштерін әшкерелеуге; екіншіден, стратегиялық жоспары бойынша Орталық
Азияның өзінің тұрақты тылы ретінде сақтауға; үшіншіден, өңірдің кейбір
республикаларын энергоқорлардың негізге жабдықтаушылары ретінде қарастыруға
тырысып отыр. Кейбір сарапшылардың көзқарасы бойынша, Орталық Азия өңірі
Қиыр Шығыстан және Батыс Сібірден кейінгі әлемдегі мұнай және газ
қорларының үшінші базасы ретінде болып табылып, осы аймақтан тартылатын
мұнай және газ құбырлары Қытай үшін ең қысқа және ең қауіпсіз жерлері
ретінде қарастырылды. Әрине, Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерінің
арасындағы экономикалық байланыстардың тереңдей түсуіне отын-энергетикалық
саладағы ынтымақтастығы өз сепігін тигізді. Мұнай мен газ қорларына бай
Орталық Азия өңірі тек шығыстағы Қытайдың ғана емес, бүкіл әлемнің алпауыт
мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймақ ретінде
саналады. Қытай да осы мемлекеттердің арасында өзіндік орынға ие болып
отыр. Оның үдемелі түрде дамып отырған экономикасының мұнай мен газ
импортына тәуелділігінің жылдан жылға артуы ешкімге де құпия емес. 1993
жылы Қытай Халық Республикасы нетто-импортшыға айналады. Сондықтан Қытай
үкіметі ел ішінде мұнай өндірісі көлемін ұлғайтуға және осы саладағы шет
елдермен ынтымақтастықты кеңейтуге қатысты іс-шаралары жүзеге асыра
бастады. Қытай Қазақстан, Түркменстан, Өзбекстан Республикаларымен
энергетика саласындағы ынтымақтастығын өзіне қажетті деңгейде дамыту
үстіне. Мысалы, көмірсутек қоры бойынша әлемде алдыңғы қатарлы орындардың
бірін иеленетін Түркіменстанға Қытайдың іскерлік топтары қызығушылық
танытып, оның аймағында екі жақты ынтымақтастықтың нығайуына Синопек
Қытай мұнай-химия корпорациясы өз үлесін қосуда. Сонымен қатар ҚХР қойнауы
пайдалы қазбаларға бай Өзбекстан Республикасына да аса қызығушылықпен
қарайды. Геостратегиялық мағынада Парсы шығанағындағы, Каспий теңізі
бассейіндегі және Тарим бассейніндегі бай қойнауларға жақын орналасуы
Өзбекстан Республикасының маңыздылығын арттыра түсті. Сондықтан Қытай Халық
Республикасы Өзбекстан Республикасының болашатқа аймақтық және
трансконтиненталдық коммуникацияларын түйісетін нүктесіне айналатындығын
естен шығармайды [5,13б.].
Жалпы, Орталық Азия елдерінің мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық
мәселесі, сонымен қатар Каспий теңізінің айналасындағы бай минералды
қорлардың жиынтығы көптеген зерттеушілерінің назарын барынша тартуда. Егер,
ертеректе Каспий өңірі тек КСРО мен Иранға ғана тиесілі болса, ал қазір бұл
теңіздің сулары бес егеменді мемлекеттің – Ресей Федерациясыны, Иранның
және Қазақстан, Әзербайжан, Түркіменстан Республикаларының аймақтарымен
ұласып жатыр. Ал олардың аймақтарында табылған минералды қорлардың көлемі
шамамен 12 миллиард тонна отынға теңеледі. Осы көрсеткіштері бойынша Каспий
өңірі тек Парсы шығанағынан ғана кем болуда. Британдық зерттеуші Дж.
Робертс өзінің Каспий мұнай өңірін қалған дүниежүзі елдерімен
байланыстыратын мұнай құбырлар стратегиялық маңызы зор Каспий теңізінің
айналасында Ресейдің, АҚШ-ның және Каспий жағалауында орналасқан үш
республикаларының мүдделері түйіскен. Осы бағытта жасалынған қандай да
болмасын жобаның экономикалық пайдасы болғанымен де, оған төнетін саяси
қауіптің қатері де аз емес. Дж. Робертстің ойы бойынша, жобаның ірілігіне
қарамастан, Қазақстан Республикасы және басқа да поскеңестік республикалар
Ресейдің көзқарасын есепке алуға мәжбүрлі болып тұр – деп санайды.
Қытайдың бүгінгі таңдағы сыртқы саясаты елдің ішкі саясатымен және
стратегялық мақсаттарымен тығыз байланысты. Сондықтан ҚХР-ның жаңа
үкіметінің жүзеге асырып отырған сыртқы саясатының негізгі бағыттары ең
алдымен халықтың әл-ауқатын жоғарлатуға, Орталық Азияның әсіресе шекаралас
жатқан елдерімен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту арқылы Шыңжаң
ұйғыр автономиялы ауданының әлеуметтік-экономикалық деңгейін көтермелеуге
бағытталған. Сауда қатынастарын дамыту Қытай мен Орталық Азия елдері
ынтымақтастығының негізі құрамдас бөлігі болып табылады. Орталық Азия
елдерімен тез арада сауда-экномикалық байланыстарды орнатуға, оларды одан
әрі дамытуға Қытайдың көрші орналасуы өз әсерін тигізуде. Өзара
ынтымақтастықты дамытудың арасындағы сауда байланыстары қарқынды дами
бастады.
Жылдан-жылға Қытай Орталық Азия өңіріндегі рөлін арттырып келе
жатқандығын байқауға болады. Орталық Азия елдері Қытаймен халықаралық өзара
байланыстарды дамытудың алғашқы да маңызды кезеңінен өтіп, аса маңызды
екіжақты және көпжақты келісімдерге, шарттарға қол қойылып, саяси,
экономикалық, іскери-техникалық және мәдени байланыстарды дамытудың шарттық-
құқықтық негізі қаланды. Сондықтан да Орталық Азия өңірі мен Қытай
арасындағы ынтымақтастығының келешегі зор деуге толық негіз бар [6].
Қытай үкіметінің барлық ресми құжаттарында барлық орталықазиялық
мемлекеттерге тең және достық қатынастар туралы айтылғанымен, 90-
жылдардың ортасынан бастап Орталық Азияның мемлекеттерімен қатынастарда
алаулау көріне бастады: саяси және экономикалық байланыстардың дамуында
жоғары дәрежелі мән беріле бастаған приоритетті мемлекеттерә мен қажетті
ресми байланыстар ғана сақталған екінші қатардағы республикалар да пайда
болды.
Мұндай бөлектеу, әрине, қандай да бір тарихи өкпелерге немесе қытай
басшылығының субъективті көзқарасына емес, ҚХР-ның батыс шекарасында
орналасқан жаңа мемлекеттердің геостратегиялық орналасу мен аймақта
қалыптасқан ерекше саяси жағдайға байланысты болды. Соңғысы ислам
экстремизмнің қауіпінің өсуімен өсуімен, ғаламдану процесінің дамуы мен
Батыстың Азияның орталығында илеуші жағдайда ұмтылумен, сондай-ақ жас
ортаазиялық мемлекеттердің сыртқы саясатының әртүрлі бағытты және нақтылы
емес (кейде күтпеген) болуымен сипатталады.
Приоритетті топқа Қытаймен ортақ шекарамен және ұлғайып келе жатқан
ислам терроризмі жағдайында аймақтағы өзара ұлттық қауіпсіздікті сақтау
туралы ортақ мәселелерімен байланысты мемлекеттер: Қазақстан, Тәжікстан
және Қырғызстан кірді. Сондықтан да осы мемлекеттердің Қытай және Ресеймен
бірге 1996 жылы сәуірде Шанхайда Шанхай бетігінің құрылуының бастамасы
болған шекара ауданындағы әскери сала бойынша сенімділікті нығайту туралы
келісімге қол қоюы кездейсоқ емес [8].
1998 жылдың 26 қарашасында Пәкістан, Қытай, Қырғызстан және Қазақстан
арасында осы мемлекеттер территориясымен транзиттік жүк тасымалдау туралы
келісімге қол қойылған соң, бұл көне жолды қалпына келтіру идеясы шындыққа
айналды. Жақтарға 3726 шақырым болатын Алматыдан Араб теңізінің
жағалауындағы пәкістандық Карачи портына дейінгі трассада транзиттік
қозғалысты ашуға қатысты мәселелерді шешуге алты жыл келіссөздер мен өзара
ақылдасу жүргізуге тура келді [7, 8б.]. Жобаға қатысушылардың әрқайсысы
бүгінгі күнге жолдың ұлттық бөліктерінде қажетті инфрақұрылымдарды жасауға
және оны қауіпсіз пайдалануға, әсіресе биік тау асуларында, жағдай дасау
туралы алған міндеттемелерін жүзеге асырып болды. Сондай-ақ визалар мен
шекаралық рұқсат-қағаздар беру, жүк машиналарының жүргізушілерін дайндау
сияқты мәселелер де өз шешімін тапты.
Бірақ саяси жағынан алғанда, келешекте жергілікті автократиялық
жүйелер, өз елдерінің геосаяси жағдайының тиімжілігін пайдалана отырып,
жобаның одан ары жүзеге асуында Батыстан барынша пайда көруге тырысатыны
анық. Осыған байланысты Өзбекстан, Қырғызстан және басқа азия елдерінің
үкіметтері Батыспен тек экономикалық емес, сонымен қатар әскери-сааяси
әрекеттесуге баруы мүмкін. Қазіргі кақытта мұнай мен газды экспортты
тасымалдау бойынша келісілген саясат жүргізіп отырған ГУУАМ (Грузия-Украина-
Узбекистан-Азербайжан-Молдавия) блогы бар. Бұл респуьликалардың
армияларында батыс үлгісі бойынша әскери реформалар жүргізілген, ал Ташкент
пен Бішкек қандай да бір қақтығыс болған жағдайда АҚШ-қа территорияларында
әскери база құруға рұқсат беретіндерін ресми мәлімдеп отыр. АҚШ үкіметінің
Жібек жолын қалпына келтіру жобасын ерекше бақылауға алуы ла кездейсоқ
емес. Жағдайлардың бұлай өзгеруі екіжақты стратегиялық мүдделеріне сәйкес
бұл маңызды аймаққа бақылауларын қалдыруға мүдделі Мәскеу мен Пекинді
алаңдатпай қоймайды. Оның үстіне, тек Ресей мен Қытайдың біріккен саясаты
ғана Батыстың Орталық Азияның энергия тасымалдауына деген жеңілдікті өол
жеткізу мүмкіндігінен айыра алады.
Жаңадан тәуелсіздігін алған Орталық Азия елдері мен Қытай
арақатынастарының даму болашағы қандай болуы мүмкін?
Аймақта ортақ экономикалық және саяси жағдайлар мен қауіптің болғанына
(экономкикалық артта қалушылық, ислам фундаментализмі және т.б) қарамастан,
алдағы 10-15 жылда азиялық бестіктің: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан,
Тәжікістан және Түркменстан көлеміндегі деверсификация алдыңғы орында
болады. Бұл процесс ішкі себептердің аймақтағы жетекшілік пен әсер үшін
Өзбекстан мен Қазақстан бесшыларының жабық бәсекелестігі, кейбір
республикалардың өз шамасына ай келмейтін даңғазалығы, тарихи бір-біріне
деген өкпелері, сондай-ақ сыртқы әсердің салдарынан жүреді. Соң,ысына
Батыстың бұл стратегиялық ауданға деген қызығушылығының артуын жатқызуға
болады, олар өзара қайшылыұтардың күшеюіне, азиялық республикаларды әртүрлі
құрылымдар мен жобаларға (мысалы, Жібек жолы, ГУУАМ) тарқылауға мүдделі.
Бұл аймақтағы Қытайдың рөлі қалыпты және бірте-бірте өседі. Бірақ
жеке республикаларға деген таңдамалы жақындасу жүйесі сақталады. Мұндай
тактика Қазақстан, Түркменстан, мүмкін Қырғызстанға сауда-экономикалық
саясатты интенсификациялау негізінде құрылып, олардың зор ресурстары мен
технологиялық потенциалын пайдалана отырып, қытай рыногына толықтай байлап
қоюды жүзеге асыруга көмектеседі. Әрине, исламдық фактор мен Қытай,
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікістан арасындағы бөлініп қалған ұлттар
мәселесі Шанхай ұйымының өмір сүруінің саяси мақсаттылығын және Пекинның
осы респуьликаармен екіжақты байланыстарды одан ары дамытуды айқындап қана
қоймай, сонымен бірге осы аймақтағы ресей-қытай стратегиялық
серіктестігінің ұзақ болашақта қажеттілігін қамтамасыз етеді [9, 52б].
Осы елдер басшыларының жоғарғы деңгейдегі жүйелі кездесулерінің
нәтижесі – жан-жақты қатынастарды реттеудің саяси және заңнамалық негізі
болатын біріккен декларациялардың, келісімдердің және басқа да құжаттардың
жиынтығы. Бұл мемлекеттердің теңдігі негізінде XXI ғасырға бағытталған
әрекеттесулердің дамуының ұзақ мерзімділігін жобалайтын мемлекетаралық
қатынастардың жаңа түрі.
Егер ОА аймағы Қытайдың өзінің энергетикалық қауіпсіздігін жүзеге
асыру үшін қажет болмаса, онда Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі мүддесі
қандай деген сұраққа төмендегідей мәселелер бойынша жауап іздеп көрейік:
Біріншіден, Орталық Азия Қытай үшін, оның географиялық жағынан көршісі
болып келетіндіктен стратегиялық жағынан маңызды. Географиялық фактор
Қытайға энергетикалық қауіпсіздік негізінде, өйткені Пекин әлі де АҚШ пен
оның одақтастарының бақылауындағы, Әлемдік мұхиттың көп нүктелерінде өзінің
энергетикалық қауіпсіздігін қорғай алмайды. Бұл Қытайдың энергетикалық
қауіпсіздігін аса осылдау қылуда. Мұхиттық маршруттарға қарағанда, Қытайдың
Орталық Азиядағы энергетикалық жеткізулердің құрлық маршруттары әлде қайда
жоғары дәрежеде. Осыған байланысты, Орталық Азия Қытай үшін Каспий, Иран
мен Таяу Шығыс мемлекеттерінен көмірсутек тасымалдау жағдайында болашақтағы
стратегиялық маңызды транзиттік аймақ болуы да мүмкін. Осындай транзит
Қытай үшін жетерліктей ықпалды және тиімді болады деген болжамдар бар.
Өйткені, Орталық Азия арылы өтетін құбыр, теңіздік құбырдан біршама есе
қысқа, сонымен қатар арзан. Ең бастысы мұндай транзит Қытайды АҚШ-тың
теңіздік маршрут жеткізулерінен тәуелсіз етеді.
Екіншіден, Қазақстан мен Өзбекістанда әлемдік өлшемдер бойынша, ядорлық
отын өндіру үшін керек шикізат - уран кен қоры жоғары. Бұл атомдық
энергетиканы дамытуға үлкен жоба көздеп жатқан Қытай үшін, Орталық Азияға
тағы бір мүдде тудыру үшін үлкен себеп.
Үшіншіден, теориялық негізде Тәжісітан мен Қырғызстан Қытай үшін
гидроэнергетикалық тұрғыда қызығушылығын тудыруда. Бірақта іс жүзінде,
жақында, осы екі мемлекеттің гидроэнергиялық қорлардың игерілуі екіталай,
өйткені бұл аймаққа аса ауыр болып табылатын, су-энергетикалық мәселесінің
шешілмеуімен оқшаулануда.
Орталық Азия елдері мен ҚХР қатынастарында шартты түрде бірнеше
кезеңді бөліп қарауға болады:
I. 1992-1998 жылдар. Бұл дипломатиялық, саяси және экономикалық
қатынастардың орнауы, тікелей жан-жақты ынтымақтастықтың негізін қалаған
маңызды тарихи құжаттарға қол қою, мемлекеттер арасында қауіпсіздік пен
егемендікті нығайту мақсатында тату кқршілік қатынастарды орната бастау мен
таласты шекаралық мәселелерді шешудің кезеңі болды.
II. 1998-2004 жылдар. Бұл уақытта осы елдердің басшыларының күш-жігері
мен еріктерінің арқасында мемлекеттер арасындағы шекарада сенімділік,
бейбітшілік, достық белбеуін құрудың ұзақ тарихи процесі аяқталды. Жүз
жылдан астам уақыт халықтар арасындағы байланыстардың дамуын тежеп келген
шекара мәселелері шешілді. Халықаралық құқық нормаларына сай және XXI
ғасырға бағытталған жаңа түрдегі мемлекетаралық байланыстар орнатылды.
Елдер арасындағы жан-жақты қатынастар қарқынды дамып, беки түсті.
Жалпы бұл процесті сараптай келе, оның әлі дамудың бастапқы кезеңінде
екенін және оның уақыттағы орталыазиялық республикалар мен ҚХР арасындағы
екіжақты қатынастардың ерекшелігі олардың бейбітсүйгіштігі, бірізділігі,
тіркелестігі, мақсаттылығымен, өсіп келе жатқан белсенділігі мен
ынтымақтастығы екенін атап өткен жөн.
Бүгінде ҚХР үкіметі ауған-тәжік шекарасындағы жағдайға және
ортаазиядағы наша бизнесінің күшеюіне алаңдаушылық білдіріп отыр. Өз
еліндегі мұсылман тұрғындарының кейбір топтарының ниеттерін ескере отырып,
Орталық Азия елдерінің қандай жолмен дамуы, олардың биліктің зайырлығы мен
демократияға жақындығын сақтауы, бұл мемлекеттердің үкіметтерінің
сепаратизмге қарсы күресінің жағастылығы қаншалықты екендігі Қытайға
бәрібір (парықсыз) емес. Қытай саясаткерлері орталықазия аймағының кейбір
елдерінің мұсылман әлемінде үлкен әсері мен ядорлық қарудың қоры бар Иран
мен Пәкістанға қосылу мүмкіндігінен қауіптенетінін жасырмайды [11, 13б].
Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары қалыптасқан жағдайдың бүкіл
ауыртпалығы мен өз мүмкіндіктерін объективті бағалайды. Олар болашаққа
оптимизммен қарайды. Өзбекстан президенті И.Каримов: Жаңа мыңжылдыққа жол
сала отырып, қауіпсіздік, тұрақтылық және дамудың қалыптығы сияқты
сөздерімен біз баршаға достық пен өзара түсінушілік қолын созамыз. Міне осы
түсініктер бейбітшіліктің, жақсы өмірдің, әр ел мен әр халықтың гүлденуінің
берік негізін қалап, ғаламшардағы геосаяси тепе-теңдіктің ажырамас шартты
болып, әрбір адамға болашаққа батыл сеніммен қарауға құқық береді., - деп
атап көрсетті.
Қытай мүдделеріне орай Орталық Азиядағы жағдайдың дамуының шашамен үш
болжамы бар.
Бірінші болжам – Ресей мен АҚШ-тың ынтымақтастығының кеңеюі, әскери
базаларды нығайтуғ Қытайдың әсерінің төмендеуі, Пекиннің аймақ істерінен
алшақтау саясатын жүргізіп, негізінен экономикалық байланыстарды сақтау.
Бұл – жағдайлардың Пекин үшін қолайсыз өрбуі. Қазіргі уақытта мұндай
вариантты жүзеге асыру мүмкін емес екенін көрсетеді. Москва асыру мүмкін
емес екенін көрсетеді. Москва мен Вашингтонның ынтымақтастығының кеңеюінің
кқптеген халықаралық мәселелерге, Иранға, Иракқа, Каспий теңізіне қатысты
және т.б., әр түрлі қараумен негізделген шектеулері бар [10,23б].
Екінші болжам – Қытай мен АҚШ арасындағы текетірестің күшеюі,
аймақтық мәселелердегі ҚЫтайдың принциптік ұстанымдары, Ресеймен
әрекеттесудің күшеюі, Орталық Азия елдеріне әсер етушілік. Мұндай сценарий
аймақтағы жағдайды қалыптан шығарып, орнатылған экономикалық байланыстардың
бұзылуына, терроризімнің, экстремизмнің және сепаратизмнің өсуіне алып
болыр еді.
Үшінші болжам – Қытайдың аймақ істеріне көптеп тарту, Қытайдың
қауіпсіздігіне қауіптің азаюы, Пекиннің белсенді саясаты, орталықазиялық
мемлекеттермен ынтымақтастықтың кеңеюі. Бұл Қытай үшін тиімді вариант.
Бірақ жалпы алғанда нақты бір сценарий жоқ, көп нәрсе Қытай мен
орталықазиялық мемлекттердің іс-әрекетіне байланысты.
Біздің ойымызша, егер Қытайдың Орталық Азиядағы геосаяси болашағы
туралы айтатын болсақ, олар бірнеше жағдайларға тәуелді, және олар үшінші
сценарийдің мазмұнымен сәйкес келеді:
• Аймақта жауласпаушылық жағдайын сақтай білу, таласты мәселелерді
шешіде қоқан-лоқы мен күш көрсетуге жол бермеу, шиеленісті жағдайларға
қарамастан бірқатар елдермен тікелей текетіреске бармау;
• АҚШ-пен, Ресеймен, Орталық Азия елдерімен келссөздер жүргізу арқылы
аймақтығы АҚШ-тың әскери болуының кеңеюінің алдын алу;
• Қауіпсіздікті қамтамаыз ету бойынша аймақ елдерімен, Ресеймен
келісімді нығайту; қауіпсіздікті қамтамасыз етуде, ең алдымен
экстремизммен, терроризммен және наша бизнесімен күресуде белесенділік
таныту;
• Аймақтың елдері үшін қауіпсіздіктің кең кепілдігін ұсыну;
• Шанхай Ынтымақтастықтың Ұйымның, оның әскери-саяси құрылымдарын
дамыту;
• Аймақтағы жүріп жатқан экономикалық процестерге барынша белсенді
қатысып, Қытай мен аймақ елдері арасындағы экономикалық ынтымақтастық
жандандыру. [23]
ҚХР-ның Орталық Азиядағы стратегиясы Қытайдың осы аймақтағы ұлттық
мүдделерін іске асыруға бағытталған. Бірақ, Қытайдың осы аймақтағы
мүддесі, аймақтағы мемлекеттердің мүдделерімен сәйкес келмуі мүмкін. Басты
қауіп, ҚХР мен басқада да бақталас мемлекеттердің бақталастығының
күшеюімен, сонымен қатар аймақтың Қытай ықпалына түсу қауіпімен байланысты.
Қытайдың Орталық Азия аймағындағы басты мүддесіне Энергетикалық фактор
кіреді. Орталық Азияың энергетикалық қорлары Қытай үшін өте маңызды.
Орталық Азия аймағының Қытайдан жақын жерде орналасуы, көмірсутекті
қорларды құбыр арқылы тасымалдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ҚХР-дың
Ортаазиялық мемлекеттермен энергетикалық ынтымақтастығының маңызы,
ортаазиялық магистральдарды Солтүстік Иранға шейін созу болып табылады.
Демек, жоғарыдағы пайымдаудан төмендегідей ой қорытуға болады:
Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі мүддесі ол осы аймақта орналасқан
мемлекеттерінің энергетикалық көздері. Қытай қазіргі кезде энергетикалық
қажеттілігін өзі қанағаттандыра алмайтын мемлекет. Сондықтан ҚХР-сы басқа
мемлекеттерден энергетилық көздерді экспорттауға мәжбүр болғандықтан, оған
географиялық жағынан ыңғайлы орналасқан Орталық Азия мемлекеттерімен
энергетикалық байланыста болу аса қажет.
2. Қытайдың энергетикалық сыртқы саясаты
Қазіргі заманда көп дамушы мемлекеттер индустриалдану кезеңіне өтіп
жатыр, осыған орай энергожаратудың өсуі әлеуметті-экономикалық дамуды
қамтамасыз ету үшін қажет болып келе жатқаны да анық. Қытай - ең көлемді
дамушы мемлекет. Экономиканың дамуы мен кедейшілікті жою көп уақыт
аралығында мемлекеттің басты мәселесі болып келеді. Өткен ғасырдың 70-ші
жылдарынан бастап, Қытай дамушы мемлекеттер ішіндегі әлемдегі ең жоғарғы
даму екпінімен дамып келе жатқан мемлекет ретінде халықаралық
қоғамдастықтардың зейінін өзіне қаратып отыр. Осымен Қытай, қытай
ерекшілігімен социализм жолын сәтті ашып, бүкіл әлемнің дамуы мен
гүлденуіне әсерлі септігін тигізді [14]. Қазіргі кезде Қытай әлемдегі
энегияны өндіруші мен пайдаланушы мемлекеттер қатарында екінші орында.
Қазір Қытай әлемдік энергоқор нарығының құрамдас бөлігі ретінде
қалыптасып, бүкіл әлемдегі энергетикалық қауіпсіздікті сақтаудауда маңызды
рөл атқарып отыр. Қытай үкіметі, дамудың ғылыми концепциясын негізге алып,
қазіргі замандағы энергетикалық индустрияны жылдам күшейтіп жатыр.
Энергоқорлар энергетика дамуының негізі болып табылады. Жаңа Қытай
құрылғаннан кейін, мемлекетте энергоқорларды барлауы, сонымен қатар олардың
мониторингтардың құрылуы интенсифивтене бастады. Қытайдың энергоқорлардың
жағдайы келесі ерекшеліктермен баяндалады:
- Энерготасымалдаушылардың санының қосындысының үлкендігі. Қытай
энергетикалық шикізат пен пайдалы қазбаларға бай, оның ішінде жетекші
орында көмір. 2006 жылдың соңына қарай, сақталған көмірдің қоры 1 трлн.
34,5 млрд. т құрады, ол болса әлемдік қорының 13%-на тең, осындай
көрсеткішпен Қытай әлемде 3-ші орында тұр. Барланған мұнай қоры мен табиғи
газ қорын бай деуге болмайды, бірақ осындай түрлі энергетикалық шикізат
қорларын табу потенциалы жоғары. Қытай сонымен қатар жаңармалы
энергетикалық қайнар көздеріне бай. Мемлекеттің теоретикалық гидроэнергия
қорларын жылдық электроэнергияның шығаруын 6,19 трлн. кВтс-ға
бағалаған,немесе сол энергияны экономдап, тек қажетті кезде пайдалану
тұрғыдан есептгенде, жылдық энергияны жарату 1,76 трлн. кВтс-ға
бағаланған. Ол болса әлемдің гидроэнергиясының 12% қурайды. Осымен Қытай
әлеме гидроэнергиялық қорынан бірінші орында тұр.
- Энергоқорларды адам басына иемденушіліктің төмен деңгейі. Бұл
Қытайдың тұрғындарының санының тым жоғарлылығымен байланысты. Көмір мен
гидроэнергияның қорлары әлемдік деңгейінің 50 % адам басына алып жатыр,
ал мұнай мен газдың шамамен алғанда 115. Қытайдағы энергоқорлар кең бірақ
тең емес орналасады. Көмірдың басым бөлігі Солт. Және Солт.-Батыс Қытайға
келеді; гидроэнергия қорлары – Оңт.-Батыс Қытайға, ал мұнай мен табиғи газ
қорлары көбінесе мемлекеттің шығыс, орталық және батыс аймақтарында,
сонымен қатар теңіз акваторийларында шоғырланған.
- Энергоқорларды өңдеудегі үлкен қиындық. Басқа мемлекеттердің
жағдайымен салыстырғанда Қытайдағы көмірді өңдеуге геологиялық жағдай
қиындатады. Көмір кендерінің көбісін шахталардан өңдеуге тура келеді. Мұнай
мен табиғи газ да терең кендерде орналасқанымен, оларды барлауға күрделі
технологиялар қажет. Барланбаған су қор энергиясы, көбінесе оңт-батыста,
биік таулар арасында және терең аңғарларда, орталықтардан тым алыс
орналасқан. Осындай жағдай өз кезегімен оларды барлау мен игреруге кедергі
жасауда.
Қытайдағы рефомалар мен ашық саясат басталғалы бері, мемлекеттің
энергетикалық өндірісі жылдам қарқынмен дамуда. Бұл ұлттық шаруашылықтың
динамикалық тұрғыда өсуін қамтамасыз етті. Бұны келесіден көре аламыз:
- Энергиямен жабдықтау мүмкіндігі өсті. Он жылдық талпыныстардың
арқасында мемлекетте энергиялық қайнар көздермен жабдықтырудың толық
жүйесі қалыптасты, оның ішіндегі доминантты рөлде көмір; орталық рөлі
элекроэнергия және қатарлас мұнай, табиғи газ және регенеративты энерго
қайнар көздерінде. Ондық миллион тонна күшімен орасан зор көмір шахталары
салынды. 2006 жыл ішінде 2,37 млрд. т. бас энергиялық қайнар көз өңделді.
Бұл әлем бойынша 1-ші орын; Дацин, Шэнли, Ляохэ және Тарим сияқты
орасан зор мұнай өндіруші базалар пайда болды [65, 12б]. 2006 жыл ішінде
185 млн. т. мұнай өндірілді (әлем бойынша 5-ші орын). Сонымен қатар табиғи
газ өндіруі жылдам өсуде: 1980 ж 14,3 млрд. кубометр болса, 2006 ж 58,6
млрд. кубометрге жеттi.
- Пайдалану құрылымы жақсарылып жатыр. Қытай дүние жүзінде энергияны
пайдалану көлемінен екінші орында.
- Ғылыми-техникаық деңгейдің жылдам өсуі. Қытайда энергетикалық ғылым
мен техника үлкен жетірсіктерге жетіп отыр. Мұнайдың құрлықтық пайда болуы
және оны пайдалану теориясы деген символымен, фундаменталды зерттеулердің
нәтижесі, мұнай өндіру саласындағы техника мен геологиялық ғылымның дамуына
қуатты түрткі беруде. Сондай-ақ көмір өнірісінде, гидроэнергия мен
электроэнергия игеру саларында Қытай соңғы технологияларды пайдаланып
отырған мемлекет.
-Қоршаған ортаны қорғаудағы прогресс. Қытай үкіметі қоршаған ортаны
қорғауға көтеріңкі зейін қоюда, бұл жұмыстарды күшейту мемлекеттік
саясаттың негізіне енді. 1992 ж БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау мәселесін
қамтыған конференциясынан кейін, Қытайда жанжақты қоршаған ортаны қорғауға
бағытталған шараларды жандандыратын Қытайдың XXI ғасыр күн тәртібі
қаланды. Қытайдың энергетикалық саясаты сондай-ақ энергоқорларды барлау мен
пайдалану есебінен пайда болған, қоршаған ортаны ластаудың мөлшерін
қысқартуды қарастырады.
Қытайдың дамуы басқа мемлекеттерсіз мүмкін емес және әлемнің гүлденуі
Қытайдың қатысуысыз мүмкін емес. Экономикалық жаһандануға байланысты,
Қытайдың сыртқы әлеммен энергетикалық байланысы келе келе тығыз болуда.
Қытайдағы энергетиканы дамыту тек мемлекеттің әлеуметті-экономикалық
қажеттіліктерді қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ басқа әлем
мемлекеттерінің дамуына мүмкіндік пен кеңістік ашады. Қытай халықаралық
энергетикалық ынтымақтастықтың белсенді қатысушысы. Көпжақты қатынастар
саласында, Қытай келесі ұйымдардың толық мүшесі болып табылады: Азия-
Тынықмұхит экономикалық ынтымақтастық (АТЭЫ) қасындағы энеретика бойынша
жамұс тобы, АСЕАН плюс Қытай, Жапония мен Корей Республикасы
шеңберіндегі энергетикалық ынтымақтастық (10+3), Энергетика саласындағы
Халықаралық форум, Энергетика бойынша Дүниежүзілік конференция және
Экологиялық таза климат пен даму бойынша жаңа Азиялық-Тынықмұхит
әріптестігінің бағдарламасы; Осыдан басқа, Қытай сонымен қатар энергетика
бойынша Халықаралық агенствосымен, Мұнай эксорттаушы мемлекет ұйымымен
(ОПЕК) және басқа да халықаралық үйымдармен тығыз байланыс ұстай тұра,
Энергоқорлар туралы Хартиясында бақылаушы болып табылады. Екіжақты
ынтымақтастыққа келетін болсақ, Қытай диолог пен ынтымақтастық
механизмдерін қалап, келесі мемлекеттермен байланыстарын сақтауда: АҚШ,
Жапония, ЕО, РФ, ОА мемлекеттерімен және басқа да энергоқайнаркөзді
өндіруші мен пайдаланушы мемлекеттермен. Осындай екіжақты ынтымақтастық
саласына энергоқорларды, технолонияларды, қоршаған ортаны қорғау,
энергияның жаңа түрлерін барлау, энергетикаық саясат, ақпарат кіреді.
Халықаралық энергетикалық ынтымақтастықта Қытай өз мойнына кең халықаралық
міндеттемелерді асап, жағымды конструктивті рөл ойнайды. Қытай сонымен
қатар сыртқы байланыстарды кеңейтуде саяси ұстанымдар мен заңдарын
жетілдіріп жатыр. Осыған байланысты келесі заңдар пайда болды: Аралас
Қытай-шетелдік капиталындағы кәсіпорындар туралы заң, Біріккен қытай-
шетелдің шаруашылық кәсіпорындар туралы заң ж.т.б. 2002 ж Шетелдік
кәсіпкерлер инвестициясы үшін реттеуге бағытталған жағдай құрастырылған,
ал 2004 ж Шетелдік кәсіпкерлердің инвестициялары үшін өңдеу тізбесін
реттеу қайта қарастырылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..03 б.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .04-08 бб.
І ТАРАУ. Қытайдың энергетикалық сыртқы саясаты және Орталық Азиядағы
мүддесі
1.1 Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы негізгі
мүдделері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...09-17 бб.
1.2 Қытайдың энергетикалық сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18-27 бб.
1.3 Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-36 бб.
1.4 Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы энергетика саласындағы
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 36- 44 бб.
ІІ ТАРАУ. Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы ынтымақтастықтың дамуы
2.1 Қытай мен Қазақстан арасындағы энергетикалық ынтымақтастықтың дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 5-54 бб.
2.2 Қытай мен Қырғызстан және Тәжікістан арасындағы энергетикалық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54- 62 бб.
2.3 Қытай мен Өзбекстан және Түркменістан арасындағы энергетикалық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 63- 71 бб.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..72-74 бб.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..75-78 бб.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ
CNPC – China National Petroleum Corporation
CNODC – China National Offshore Oil Corporation
FIOC – First International Oil Company
SINOPEC – China Petroleum & Chemical Corporation
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АТЭЫ – Азия-Тынықмұхит экономикалық ынтымақтастық
ГЭС – Гидро энергетикалық станция
ЕО – Еуропалық Одақ
КСРО – Кеңес Социалисттік Республикалар Одағы
ҚДБ – Қытайдың даму банкі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚҰМК – Қытайдың ұлттық мұнайгаз корпорациясы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
МАГАТЭ – Атомдық энергетика бойынша халықаралық агенттігі
ОПЕК – Мұнай эксорттаушы мемлекет ұйымы
РФ – Ресей Федерациясы
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Бітіру жұмысы XXI-ші ғасырдың басындағы
ҚХР-мен Орталық Азия елдері арасындағы энергетикалық байланыстардың даму
процестерін жүйелі түрде қарастырады. Оның әдіс-тәсілдік, тарихнамалық
зерттелу деңгейі мен деректік көздерін жаңаша тұрғыдан қарастыру осы бітіру
жұмысының басты мақсатын айқындайды.
Тақырыптың өзектілігі. 20-шы ғасырдың 90-шы жылдары Кеңес Одағы ыдырағаннан
кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекеттер халықаралық қатынастардың
субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен, шет
елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату мүмкіндігіне ие
болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және
геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын
аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің
Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен
жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи қорларға бай болуымен
байланысты. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін көршілес жатқан Қытай
мемлекетімен қарым-қатынас орнату өте маңызды. Бұл жөнінде Президент
Назарбаев 2006 жылдың наурыз айында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында
айтқан. Жолдауда сыртқы саясаттағы басымдықтар ретінде Қытайды атап өткен.
Зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық
мүдделерімен тікелей байланысты.
Қазіргі күні әлемде табиғи сиппаттағы мәселелердің маңыздылығы
күннен күнге артып бара жатыр. Бұл жаһандық мәселе ең алдымен энегретикалық
қорлардың шектелуімен тікелей байланысты.
Қытай әлемдегі энергетия тұтынушы мемлекеттердің қатарында екінші
орында тұрғандықтан, ол жан-жақты энергетикалық потенциалы бар
мемлекеттермен ынтымақтасуға тырысуда. Ал Орталық Азия аймағы, Қытайдың
бақытына орай энергетикалық қорға бай аймақ болып табылады. Орталық Азияның
ҚХР-на жақын орналасқаны, жер құбырлар арқылы көмірсутек қорларды
транспорттауға Қытай үшін ыңғайлы. Сонымен қатар Орталық Азия Қытай үшін
Солтүстік Иранның энергетикалық қорына апаратын көпір ретінде маңызды.
Осы аталған мәселелерді қарастыру үлкен өзектілікке ие болып отыр.
Мәселелерді ғылыми тұрғыда зерттеу, талдау, жан-жақты ашу тікелей саясатқа
қатысты бар адамдар мен ғалымдардың ғана емес, сонымен қатар жалпы
қоғамның, көпшілік қауымның қызығушылығын тудырады және сыртқы саясат
ғылымында үлкен орынға ие болатын мәселе болып табылады.
Қытай басшыларының пікірінше, олар жүргізіп отырған сыртқы саясаттың
Орталық Азия елдері жүргізіп отырған саясатпен ортақ жақтары көп.
Тараптарды олардың арасындағы байланыстардың көпжақты ынтымақтастықты
орнату мақсатындағы ұзақ мерзімді және тату көршілік достық негізінде
мемлекеттер арасындағы байланыстар айтарлықтай дамып келеді. Әсіресе Қытай
мен Орталық Азия мемлекеттер арасынадағы энергетикалық қатынастарды зерттеу
өте өзекті болып табылады.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты Қытайдың Орталық
Азия елдері арасындағы энергетикалық қатынасты жүйелі түрде зерттеу болып
табылады. Осы мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдында мындай міндеттер
қойылады:
• Қытайдың жалпы энергетикалық сыртқы саясатына талдау жасау;
• Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі мүддесін анықтау;
• Қытайдың Орталық Азиядағы энергетикалық стратегиясын қарастыру;
• Қытайдың Орталық Азия мемлекеттерімен энергетикалық ынтымақтастығын
қарастыру;
• Қытайдың Қазақстан Республикасымен энергетикалық ынтымақтастығының
дамуына талдау жасау.
Бірітру жұмысының зерттеу нысаны. Қытайдың Орталық Азия республикаларымен
энергетикалық қатынастарының дамуын зерттеу болып табылады.
Бітіру жұмыстың хронологиялық шеңбері. XXI-ші ғасырдың басынан, қазіргі
күнге шейін аралықты қамтиды.
Біріту жұмысының деректемелік негізі. Бітіру жұмысының алдына қойылған
мақсат-міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің
ерекшелігі мен сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды:
Деректердің бірінші тобына дипломатиялық құжаттар жатады. Олар Қытай
мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы энергетикалық байланыстарды дамыту
барысында қол жеткізген келісімдер, декларациялар, коммюникелер және т.с.с.
Дерек көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер және
қорғаныс министрлерінің, елшілерінің баяндамалары, өзара сапарлар
барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген
сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін
құрайды.
Деректердің үшінші тобын қазақ, орыс, қытай тілдеріндегі отандық
және шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат
құжаттары кіреді. Ондай мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан,
Казахстанская правда, Жас Алаш, Түркістан, Деловая неделя,
Панорма газеттерінде және Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат,
Казақстан-Спектр, Центральная Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и
жизнь, Казахастан и современный мир, Аналитическое обозрение,
Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің Правда, Известия, Аргументы
и факты, Независимая газета газеттері мен Проблемы Дальнего Востока,
Мировая экономика и международные отношения, Азия и Африка сегодня,
Нефть и газ журналдары пайдаланылды. Қытайдың Remin ribao, Zhongguo
ribao , Beijing wanbao газеттері, Контимост, ZhongYa yanjiu, guoji
wenti yanjiu журналдары бітіру жұмысында ерекше орын алады. Өзекстанның
Правда Востока, Народное слово газеттері, Қырғызстанның Слово
Кыргызстана, Вечерний Бишкек газеттері, ал Түркменстанның Нейтральный
Туркменстан газеті пайдаланылды. Сонымен бірге қосымша материалдар ретінде
цифрлар мен фактілер арқылы дәлелдеуге көмек беретін статистикалық
жинақтарды атауға болады.
Дерек көздерінің төртінші тобын Қазақстан мен Орталық Азияның басқа
республикаларының, Қытайдың, Ресейдің ақпарат агенттіктерінің хабарлары
құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар,
ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан, Қырғызстанның Кабар, Тәжікстанның
Ховар, Қытайдың Синьхуа, Ресейдің Новости, ИТАР-ТАСС агенттіктері
бар. Ақпарат агенттіктерінің хабарлары, негізінен интернет желісінен
алынған.
Бітіру жұмысының тарихнамалық деңгейі. Қытай мен Орталық Азия елдедері
арасындағы байланыстарды көптеген зерттеушілер зерттеп келеді. Қытайдың
сыртқы саясаты, оның ішінде Орталық Азияға қатысты энергетикалық саясат
мәселелері көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болып келеді.
Отандық тарихнамада. Мемлекет басшысының еңбектерінде елдің жалпы
жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саяси бағыты мен өзара байланыстарды
дамытудағы ұстанымы айқын көрінеді және қарастырып отырған тақырыпты
талдауға көмектесті. Мысалы, Н.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы [5], Ғасырлар тоғысында [6],
Сындарлы он жыл [4] атты кітаптары еліміздің егемен ел ретінде ішкі және
сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде
міндетті түрде, Қытаймен, маңызды көршіміз ретінде энергетикалық
саласындағы ынтымақтастығын да қарастырған. Сонымен қатар Отандық
тарихнаманың негізгі тобын ұлттық университеттегі халықаралық қатынас
саласында маман даярлаумен айналысатын ғалымдар еңбегі құрады. Оның ішінде
Н.Мұхаметханұлының ХХ ғасырдағы Қытайдың тарихи үрдісіндегі қазақстардың
әлеуметтік дамуы [7] мен XVIII-XX ғасырлардағы қазақ-қытай байланыстары
[8] және С.Ж. Сапановтың Қытай Халық республикасының сыртқы саясатындағы
мұнай факторы [9]. Қытайтанушы-ғалым К.Ш. Хафизованың еңбектері тек
бұрынғы кезеңді ғана қарастырмаған, ғалымның бірқатар ғылыми мақалалары
қазіргі заманғы, яғни Кеңес Одағы ыдырап, Орталық Азия елдері тәуелсіздік
алғаннан кейінгі Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстарға арналған.
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қарым-қатынас зерттеушісі
К.Сыроежкиннің де еңбектері талданған. Оның еңбектері аталмыш мемлекеттер
арасындағы сауда-экономикалық, оның ішінде энергетикалық салалары, саяси
байланыстары қарастырылады. Қытайдың тарихы мен оның басқа елдермен және
аймақтармен байланыстарын зерттеген ғалымдар қатарына В. Моисеев, Р.
Сүлейменов секілді отандық ғалымдар бар.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қытай мен
Орталық Азия мемлекеттерінің қарым-қатынасы тұрғысындағы батыс
зерттеушілерінің, әсіресе американдық зерттеушілердің көзқарасын баяндайды.
Олардың ішінде Г.Фуллер, Дж. Гинсбург, Ч. Анделенд, Н. Платт, М. Олкотт
және т.б. бар. 2005 жылы Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты басып шығарған Политика КНР на
своременном этапе: реалии и песпективы атты ғылыми зерттеу кітабы жарық
көрді. Бірінші тарауда М.Т. Лаумулин мен К.С. Сыроежкин Қытайдың сыртқы
саясатының тетіктерін аша отырып, оның Еуразия, Батыс бағыттарындағы
саясатына талдау жасайды. Олар Қытайдың аймақтық ойыншыдан біртіндеп
халықаралық қатынастардың маңызды ғаламдық факторына айналып бара
жатқандығын айтып, аспан асты елінің сыртқы саясатын зерттей келе мынандай
түйін жасайды: Еуразия мемлекеттері үшін, ең алдымен Ресей мен Қазақстан
үшін мына фактіні түсініп алу өте маңызды – қытай мемлекетінің сыртқы
саясатының маңызды мақсаты этникалық қытайлардың ірі, экономикалық және
саяси ықпалы күшті, ұлттық-әлуеметтік, оқшауланған отарларын құру болып
табылады [22, 71 б.].
Орталық Азия елдер тарихнамада. Бітіру жұмысының тақырыбын ашуда
Орталық Азияның басқа республикалары басшыларының еңбектері де
пайдаланылды. Олардың қатарында Өзбекстан президенті И. Каримовтың О
национальной государственновсти, идеологии независимости и правовой
культуре, Түркменстан Президенті С. Ниязовтың Внешняя политика
нейтрального Туркменистана атты кітаптары бар. Бұл еңбектер Өзбекстан мен
Түркменстанның сыртқы саясатының қалай бағытталғандығынан хабар береді және
зерттеліп отырған тақырыпты кеңінен талдауға көмектеседі.
Орталық Азиядағы қытай факторын талдауға арналған өзбектің
зерттеушісі А. Ходжаевтың монографиясы да біріту жұмысының тақырыбын ашуда
пайдаланылды. Онда Қытайдың ҚХР құрылғанға дейінгі Орталық Азияның тарихына
ықпалы көрсетіліп, аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін Қытаймен
байланысты кейбір факторлар ашылған. Олардың ішінде Қытайдың өңірдегі
экономикалық мүдделері, өзара байланыстардағы Ұлы Жібек жолының маңызы, ҚХР-
дың мұнай базаларының Орталық Азияға әсері қарастырылған [23].
Орыс тарихнамада. Қытайдың жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге
және Орталық Азияға қатысты жүргізген саясатында талдау жасауға бірқатар
Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде
М.С. Свешников, Ю. Песков, В. Лукин, В. Михеев, В. Кузнецов, Е. Бажанов
сияқты зерттеушілерді атауға болады. Белгілі ғалым, халықаралық қатынастар
саласының зерттеушісі М. Капицаның КНР: три десятилетия- три политики
атты кітабы ҚХР құрылғаннан бастап 1970-ші жылдардың аяғына дейін жүргізген
сыртқы саяси бағытын зерттеген [14]. Қытай Халық Республикасы мен Орталық
Азияның барлық республикалары арасындағы сауда-экономикалық және оның
ішіндегі энергетика саласындағы ынтымақтастықтың дамуы туралы ресейлік
ғалымдар О. Резникованың, Ю. Юдановтың, И. Азовскийдің мақалаларын біле
аламыз.
Қытай тарихнамада. Зерртеу жұмысына қытай ғалымдары мен
зерттеушілерінің еңбектері де пайдаланылды. Қытайдың сыртқы саясатын, Қытай-
Кеңес, Қытай-Ресей қатынастарын зерттеумен айналысатын қытай ғалымдарының
қатарында Син Гуанчэн, Чжен Кун Фу, Чжао Чанцин, Чэн Фухуань, Ся Ишань, Лю
Цинцай, Ху Хунпинь, Луань Цзинхэ, Тао Шуциньдерді атауға болады.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық
реформасының архитекторы Дэн Сяопиннің Основные вопросы современного
Китая атты жинағы бар. Дэн Сяопин Қытай Коммунистік партиясының 12-ші
съезінде сөйлеген сөзінде марксизимнің жалпы ақиқатын мемлекеттің нақты
жағдайымен үйлестіре отырып, өз жолымен жүруге және қытайлық ерекшелігі бар
социализмді құру қажеттігін атаған. Ал экономикада реформаға бағыт алу
қажеттігін және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігін шегелеген [13].
Бұл еңбек Қытай энергетикалық саясатындағы жаңа басымдылықтардың белгілеуі
мен экономикасының қарқынды дамуының негізгі себептерін түсінуге мүмкіндік
береді.
Қытайдың белгілі зерттеушісі Син Гуанчэннің Қытай және Орталық Азия
атты кітабын атау керек. Өйткені бұл еңбек Қытай мен Орталық Азия
мемлекеттері арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі барлық салаларындағы
ынтымақтастығына жалпылама әрі жеке-жеке сипаттама берген. Алты тараудан
тұратын кітапта автор Орталық Азия республикаларының тәуелсіздік алғаннан
кейінгі Қытаймен байланыстарына, оның ішінде екі жақ арасындағы
энергетикалық ынтымақтастықты да жазып өткен.
Жоғарыда аталған зерттеулерде Қытайдың сытрқы саясаты, оның Орталық
Азия мемлекеттерімен энергетикалық байланыстар туралы көптеген көзқарастар
қамтылғанымен, біздің тақырыпқа сәйкес кейбір тұстары жете
зерттелмегендіктен, аталмыш мәселе жан-жақты және жүйелі зерттеуді қажет
етеді.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі. Бітіру жұмысының
теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары
құрайды. Бітіру жұмысында тарихи оқиғаларға және сан-саладағы
мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Сонымен қатар кеңінен қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу
әдістері де бітіру жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Қытайдың сыртқы
саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде
айқындауға мүмкіндік береді. Бітіру жұмысын ғылыми негізінде жүйелеп, оның
нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау түрінде
негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді зерттеген.
Энергетикалық саясат дамуының зерттелуіне батыс, шығыс және отандық
зерттеушілері өз үлестерін қосқан.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу мақсаттары және талаптарымен анықталады.
Бітіру жұмысы қысқартылған сөздер түсініктемелерінен, кіріспеден, екі
тараудан және сол тарауларға кіретін жеті бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған деректер мен әдебиеттердің тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жалпы көлемі бет
І ТАРАУ. ҚЫТАЙДЫҢ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ
МҮДДЕСІ
1. Қытай Халық Республикасының Орталық Азиядағы негізгі мүдделері
ҚХР-мен қарым-қатынастар – Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы
саясатындағы басты бағыттарының бірі. Территориялардың шекаралас болуы,
сондай-ақ, күшті шығыс көршінің үлкен экономикалық потенциалы мен оның
халықаралық аренадағы, соның ішінде Азия кеңістігіндегі, салмағы бұл
аймақтағы егеменді республикалардың Қытаймен тұрақты достық қатынастарда
болу мүдделілігін анықтайды. Және де бұл қарым-қатынастар теңдік, өзара
мүдделілік пен мемлекеттердің ішкі істері мен жағдайларына қол сұқпаушылық
принциптеріне негізделіп орнатылуы керек.
Орталық Азия Қытайдың экономикалық және қауіпсіздік мүдделер шеңберіне
кіреді.Бұл аймақтағы республикалармен байланыстарды нығайту – ҚХР сыртқы
саясатының басты міндеттерінің бірі.Қазіргі кезеңде, ҚХР шекараларына жақын
жерде АҚШ әскери базаларының бар болуы жағдайларында, Пекин сыртқы саяси
мүдделері мен басымдақтары арасында Орта Азиялық аймақғының маңыздылығы
күрт өсуде [1].
Пекиннің бұл бағыттағы саясатын анықтайтын маңызды факторларының бірі,
– бұл аймақтың Қытайдың ең тұрақсыз ауданы – Синьцзян Ұй:ғыр Автономдық
Ауданымен шекаралас болуы. ҚХР мен Орталық Азияның үш мемлекеті –
Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжікстан арасындағы 3000 км созылған шекараның
екі жағында да ұқсас мұсылман ұлттардың өкілдері тұрады: қазақ, қырғыз,
өзбек, ұйғыр, тәжік пен дұңғандар.Пекин Орталық Азия республикаларының
тәуелсіздігін алу кезіндегі демонстрациялық эффектінің Синьцзянның
жергілікті халықтарына ықпал етуінен қорықты.Бұндай қорқыныш Шығыс
Түркістан (ұйғырлардың СУАР-ды атауы) тәуелсіздігі үшін қозғалыс
басшыларының аймақтың жаңа мемлекеттері тарапынан көмек күткендігінен
туындаған болатын. Алайда, мұндай жоспарлар шындаққа асқан жоқ.
Оның үстіне, Қытайдың Орталық Азия мен Қазақстанда елеулі экономикалық
мүдделері де бар.Тіпті екі жақ арасындағы байланыстарды орнатудың бастапқы
кезеңдерінде-ақ, бұл елдердің рыноктарында Қытайдың орнын табу қытай
дипломатиясының түсінігінше басты міндеттердің бірі болды. Ал бұл елдердің
астаналарында қытай сауда өкілділіктері тіпті, қытай елшіліктерінен бұрын
да ашылған болатын.
Орталық Азия елдерінде өндіріс көлемдерінің азаюы, Ресейден келетін
тауарлардың азаюы, сатып алу мүмкіншіліктерінің төмендеуі жергілікті
рыноктардың қытайлық көпшілік қолды тауарларымен толтырылуына жақсы
мүмкіндіктер жасаған болатын. Қазіргі кезде, қарқынды экономикалық дамуды
бастан кешіріп отырған Қытай өз назарларын аймақтың шикізат, оның ішінде,
әсіресе, энергетикалық ресурстарына бағыттауда.
Энергия қорларына тапшы Қытай үшін ТМД елдерінің арасында
Қазақстанмен, Өзбекстанмен және Түркменстанмен қарым-қатынастарды орнату
өте тиімді. Мысалы, құрылысы жүргізілу үстіндегі Түркменстан-Қытай газ
құбыры Қазақстан мен Өзбекстан аймақтары арқылы өтіп, болашақта Жапониямен
жұптастырылады деген болжам бар.
1992 жылғы қаңтардан бастап Қытай Халық Республикасы бұрыңғы КСРО
халықтарының шешімін қолдайтындығын ең алғашқыларының бірі ретінде мойындай
отырып, жаңа тәуелсіз мемлекеттерімен дипломтаиялық қатынастар толық
көлемде орната бастады: олардың ішінде Қазақстан Республикасымен 1992 жылғы
3 қаңтарда, Өзбекстан Республикасымен 1992 жылғы 2 қаңтарда, Тәжікстан
Республикасымен 1992 жылғы 4 қаңтарда, Қырғыз Республикасымен 1992 ж 5
қаңтарда және Түркменстан Республикасымен 1992 ж 6 қаңтарда [3].
Қытай Халық Республикасымен көпжақты қарым-қатынастарды дамыту жағынан
Орталық Азия республикилары арасында Қазақстан үздік орын алады. Екі елдің
жоғарғы деңгейлі мемлекет қайраткерлері мен басшыларының арасында
кездесулер жиілігі өте жоғары. Н. Назарбаевтың Қытай Халық респуликасына
ресми сапарының нәтижесінде қабылданған (1993 октябрь) Қазақстан
Республикасы мен ҚХР арасындағы достық қарым-қатынастар негіздері туралы
Декларация Алматы мен Пекиннің бейбітшілік мен қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге бағытталған ынтымақтастықты нығайту ниеттерін көрсетеді.
Екі жақтың да мемлекетаралық байланыстардың тиісті принциптермен
сәйкес қызмет етуі, оның ішінде ішкі істеріне қол сұқпаушылық, бұл елдер
басшыларымен жиі-жиі дәлелденуде; бұл принциптер 2002 жылы декабрьде қол
қойылған Қазақстан Республикасы мен ҚХР арасындағы достық және
ынтымақтастық туралы Келісімнің негізі болды [2, 19б.]. Қазақстанның
жоғарғы деңгейлі мемлекет қайраткерлері Тайваньды Қытайдың бөлінбес бөлігі
ретінде қарастыратындығын жиі-жиі айтуда, ал Қытай қазақстандық
дипломатиясының бастауларына қолдау көрсетеді. Соның ішінде Н. Назарбаев
ұсынған Азиядағы ынтымақтастық пен сенімділік шараларына байланысты кеңес
(СВМДА) шақыру бастамасын атап айтсақ болады. ҚХР тарапынан қолдау
көрсету мысалы ретінде ҚХР басшысы Цзян Цзэминьнің СВМДА мүше елдерінің
басшыларының жиналысына (Алматы 2002 июнь ) қатысуын айтуға болады. Жалпы,
Қытай-Қазақстан арасындағы өзара байланыстардың заңдылық негізін 105 әр
түрлі документ пен екі жақты келісім-шарттар құрайды.
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мен Түркіменстанның Қытаймен қарым-
қатынастардың негізінде де достық пен ынтымақтастық саласындағы өзара
мүдделілік жатыр. Бұл мемлекеттердің әр қайсысы ҚХР-мен басты салалардағы
қатынастарды реттейтің көптеген келісім-шарттары мен басқа да документтер
негізінде ресми түрде байланысты.
Қытай басшыларының пікірінше, олар жүргізіп отырған сыртқы саясатының
Орталық Азиядағы бес мемлекеттің сыртқы саясатымен сәйкестігі өте көп.
Тараптарлы олардың арасындағы байланыстардың көпжақты ынтымақтастықты
орнату мақсатындағы ұзақ мерзімді және тату көршілік достық негізінде даму
керек деген ортақ ой біріктіреді. Осы ойды айғақтай келе 2005 жылғы
маусымда болып өткен сыртқы істер министрлерінің кеңесінде ҚХР-ның сыртқы
істер министрі ЛИ Джаосин Қытай өзінің сыртқы саясатында әрқашан Орталық
Азиядағы бес мемлекетке үлкен маңыз беретіндігін ашып атап өтті. Әрине,
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынас
орнатылуының бірнеше себептері болды. Мысалы, АҚШ-тың зерттеушісі Р.
Мунроның көзқарасы бойынша, Қытай мен Орталық Азия елдерінің арасындағы
қарым-қатынасқа Еуразия кеңістігінде орын алған екі ірі тарихи оқиға әсерін
тигізді: бірі Ресей және Кеңес үкіметінің коммунистік империясының ыдырауы,
ал екіншісі Қытайдың әскери қуаттылығының тез қарқынмен өсуі [4]. Қытайдың
Орталық Азияға байланысты жүргізген саясаты алғашқы кезеңде сәл
белсендетілген сипатта өтіп, Кеңістік Орталық Азиядағы тұрақсыздық жағдайы
қытайлық Түркістанға ұласып кету қаупін болдырмауға ең басты назар
аударылды деп санайды Р. Мунро.
Қытай Орталық Азия өңірінде жүргізіп отырған сыртқы саясаты негізінен
оның дәстүрлі сыртқы саясат әдістеріне бағытталған. Бірақ соған қарамастан
Қытай осы өңірдегі өзінің ұстанымдарын берік бекітіп, жетекшілік рөлге
талас білдіруде. Осы бағытта жұмыс істейтін қазақстандық зерттеущілердің
ойынша, Қытайдың Орталық Азияға қызығушылық танытып отырған жағдайы бернеше
факторға байланысты. Біріншіден, Пекин Шығыс Түркістанның сепаратистік
күштерін әшкерелеуге; екіншіден, стратегиялық жоспары бойынша Орталық
Азияның өзінің тұрақты тылы ретінде сақтауға; үшіншіден, өңірдің кейбір
республикаларын энергоқорлардың негізге жабдықтаушылары ретінде қарастыруға
тырысып отыр. Кейбір сарапшылардың көзқарасы бойынша, Орталық Азия өңірі
Қиыр Шығыстан және Батыс Сібірден кейінгі әлемдегі мұнай және газ
қорларының үшінші базасы ретінде болып табылып, осы аймақтан тартылатын
мұнай және газ құбырлары Қытай үшін ең қысқа және ең қауіпсіз жерлері
ретінде қарастырылды. Әрине, Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерінің
арасындағы экономикалық байланыстардың тереңдей түсуіне отын-энергетикалық
саладағы ынтымақтастығы өз сепігін тигізді. Мұнай мен газ қорларына бай
Орталық Азия өңірі тек шығыстағы Қытайдың ғана емес, бүкіл әлемнің алпауыт
мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймақ ретінде
саналады. Қытай да осы мемлекеттердің арасында өзіндік орынға ие болып
отыр. Оның үдемелі түрде дамып отырған экономикасының мұнай мен газ
импортына тәуелділігінің жылдан жылға артуы ешкімге де құпия емес. 1993
жылы Қытай Халық Республикасы нетто-импортшыға айналады. Сондықтан Қытай
үкіметі ел ішінде мұнай өндірісі көлемін ұлғайтуға және осы саладағы шет
елдермен ынтымақтастықты кеңейтуге қатысты іс-шаралары жүзеге асыра
бастады. Қытай Қазақстан, Түркменстан, Өзбекстан Республикаларымен
энергетика саласындағы ынтымақтастығын өзіне қажетті деңгейде дамыту
үстіне. Мысалы, көмірсутек қоры бойынша әлемде алдыңғы қатарлы орындардың
бірін иеленетін Түркіменстанға Қытайдың іскерлік топтары қызығушылық
танытып, оның аймағында екі жақты ынтымақтастықтың нығайуына Синопек
Қытай мұнай-химия корпорациясы өз үлесін қосуда. Сонымен қатар ҚХР қойнауы
пайдалы қазбаларға бай Өзбекстан Республикасына да аса қызығушылықпен
қарайды. Геостратегиялық мағынада Парсы шығанағындағы, Каспий теңізі
бассейіндегі және Тарим бассейніндегі бай қойнауларға жақын орналасуы
Өзбекстан Республикасының маңыздылығын арттыра түсті. Сондықтан Қытай Халық
Республикасы Өзбекстан Республикасының болашатқа аймақтық және
трансконтиненталдық коммуникацияларын түйісетін нүктесіне айналатындығын
естен шығармайды [5,13б.].
Жалпы, Орталық Азия елдерінің мұнай мен газ саласындағы ынтымақтастық
мәселесі, сонымен қатар Каспий теңізінің айналасындағы бай минералды
қорлардың жиынтығы көптеген зерттеушілерінің назарын барынша тартуда. Егер,
ертеректе Каспий өңірі тек КСРО мен Иранға ғана тиесілі болса, ал қазір бұл
теңіздің сулары бес егеменді мемлекеттің – Ресей Федерациясыны, Иранның
және Қазақстан, Әзербайжан, Түркіменстан Республикаларының аймақтарымен
ұласып жатыр. Ал олардың аймақтарында табылған минералды қорлардың көлемі
шамамен 12 миллиард тонна отынға теңеледі. Осы көрсеткіштері бойынша Каспий
өңірі тек Парсы шығанағынан ғана кем болуда. Британдық зерттеуші Дж.
Робертс өзінің Каспий мұнай өңірін қалған дүниежүзі елдерімен
байланыстыратын мұнай құбырлар стратегиялық маңызы зор Каспий теңізінің
айналасында Ресейдің, АҚШ-ның және Каспий жағалауында орналасқан үш
республикаларының мүдделері түйіскен. Осы бағытта жасалынған қандай да
болмасын жобаның экономикалық пайдасы болғанымен де, оған төнетін саяси
қауіптің қатері де аз емес. Дж. Робертстің ойы бойынша, жобаның ірілігіне
қарамастан, Қазақстан Республикасы және басқа да поскеңестік республикалар
Ресейдің көзқарасын есепке алуға мәжбүрлі болып тұр – деп санайды.
Қытайдың бүгінгі таңдағы сыртқы саясаты елдің ішкі саясатымен және
стратегялық мақсаттарымен тығыз байланысты. Сондықтан ҚХР-ның жаңа
үкіметінің жүзеге асырып отырған сыртқы саясатының негізгі бағыттары ең
алдымен халықтың әл-ауқатын жоғарлатуға, Орталық Азияның әсіресе шекаралас
жатқан елдерімен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту арқылы Шыңжаң
ұйғыр автономиялы ауданының әлеуметтік-экономикалық деңгейін көтермелеуге
бағытталған. Сауда қатынастарын дамыту Қытай мен Орталық Азия елдері
ынтымақтастығының негізі құрамдас бөлігі болып табылады. Орталық Азия
елдерімен тез арада сауда-экномикалық байланыстарды орнатуға, оларды одан
әрі дамытуға Қытайдың көрші орналасуы өз әсерін тигізуде. Өзара
ынтымақтастықты дамытудың арасындағы сауда байланыстары қарқынды дами
бастады.
Жылдан-жылға Қытай Орталық Азия өңіріндегі рөлін арттырып келе
жатқандығын байқауға болады. Орталық Азия елдері Қытаймен халықаралық өзара
байланыстарды дамытудың алғашқы да маңызды кезеңінен өтіп, аса маңызды
екіжақты және көпжақты келісімдерге, шарттарға қол қойылып, саяси,
экономикалық, іскери-техникалық және мәдени байланыстарды дамытудың шарттық-
құқықтық негізі қаланды. Сондықтан да Орталық Азия өңірі мен Қытай
арасындағы ынтымақтастығының келешегі зор деуге толық негіз бар [6].
Қытай үкіметінің барлық ресми құжаттарында барлық орталықазиялық
мемлекеттерге тең және достық қатынастар туралы айтылғанымен, 90-
жылдардың ортасынан бастап Орталық Азияның мемлекеттерімен қатынастарда
алаулау көріне бастады: саяси және экономикалық байланыстардың дамуында
жоғары дәрежелі мән беріле бастаған приоритетті мемлекеттерә мен қажетті
ресми байланыстар ғана сақталған екінші қатардағы республикалар да пайда
болды.
Мұндай бөлектеу, әрине, қандай да бір тарихи өкпелерге немесе қытай
басшылығының субъективті көзқарасына емес, ҚХР-ның батыс шекарасында
орналасқан жаңа мемлекеттердің геостратегиялық орналасу мен аймақта
қалыптасқан ерекше саяси жағдайға байланысты болды. Соңғысы ислам
экстремизмнің қауіпінің өсуімен өсуімен, ғаламдану процесінің дамуы мен
Батыстың Азияның орталығында илеуші жағдайда ұмтылумен, сондай-ақ жас
ортаазиялық мемлекеттердің сыртқы саясатының әртүрлі бағытты және нақтылы
емес (кейде күтпеген) болуымен сипатталады.
Приоритетті топқа Қытаймен ортақ шекарамен және ұлғайып келе жатқан
ислам терроризмі жағдайында аймақтағы өзара ұлттық қауіпсіздікті сақтау
туралы ортақ мәселелерімен байланысты мемлекеттер: Қазақстан, Тәжікстан
және Қырғызстан кірді. Сондықтан да осы мемлекеттердің Қытай және Ресеймен
бірге 1996 жылы сәуірде Шанхайда Шанхай бетігінің құрылуының бастамасы
болған шекара ауданындағы әскери сала бойынша сенімділікті нығайту туралы
келісімге қол қоюы кездейсоқ емес [8].
1998 жылдың 26 қарашасында Пәкістан, Қытай, Қырғызстан және Қазақстан
арасында осы мемлекеттер территориясымен транзиттік жүк тасымалдау туралы
келісімге қол қойылған соң, бұл көне жолды қалпына келтіру идеясы шындыққа
айналды. Жақтарға 3726 шақырым болатын Алматыдан Араб теңізінің
жағалауындағы пәкістандық Карачи портына дейінгі трассада транзиттік
қозғалысты ашуға қатысты мәселелерді шешуге алты жыл келіссөздер мен өзара
ақылдасу жүргізуге тура келді [7, 8б.]. Жобаға қатысушылардың әрқайсысы
бүгінгі күнге жолдың ұлттық бөліктерінде қажетті инфрақұрылымдарды жасауға
және оны қауіпсіз пайдалануға, әсіресе биік тау асуларында, жағдай дасау
туралы алған міндеттемелерін жүзеге асырып болды. Сондай-ақ визалар мен
шекаралық рұқсат-қағаздар беру, жүк машиналарының жүргізушілерін дайндау
сияқты мәселелер де өз шешімін тапты.
Бірақ саяси жағынан алғанда, келешекте жергілікті автократиялық
жүйелер, өз елдерінің геосаяси жағдайының тиімжілігін пайдалана отырып,
жобаның одан ары жүзеге асуында Батыстан барынша пайда көруге тырысатыны
анық. Осыған байланысты Өзбекстан, Қырғызстан және басқа азия елдерінің
үкіметтері Батыспен тек экономикалық емес, сонымен қатар әскери-сааяси
әрекеттесуге баруы мүмкін. Қазіргі кақытта мұнай мен газды экспортты
тасымалдау бойынша келісілген саясат жүргізіп отырған ГУУАМ (Грузия-Украина-
Узбекистан-Азербайжан-Молдавия) блогы бар. Бұл респуьликалардың
армияларында батыс үлгісі бойынша әскери реформалар жүргізілген, ал Ташкент
пен Бішкек қандай да бір қақтығыс болған жағдайда АҚШ-қа территорияларында
әскери база құруға рұқсат беретіндерін ресми мәлімдеп отыр. АҚШ үкіметінің
Жібек жолын қалпына келтіру жобасын ерекше бақылауға алуы ла кездейсоқ
емес. Жағдайлардың бұлай өзгеруі екіжақты стратегиялық мүдделеріне сәйкес
бұл маңызды аймаққа бақылауларын қалдыруға мүдделі Мәскеу мен Пекинді
алаңдатпай қоймайды. Оның үстіне, тек Ресей мен Қытайдың біріккен саясаты
ғана Батыстың Орталық Азияның энергия тасымалдауына деген жеңілдікті өол
жеткізу мүмкіндігінен айыра алады.
Жаңадан тәуелсіздігін алған Орталық Азия елдері мен Қытай
арақатынастарының даму болашағы қандай болуы мүмкін?
Аймақта ортақ экономикалық және саяси жағдайлар мен қауіптің болғанына
(экономкикалық артта қалушылық, ислам фундаментализмі және т.б) қарамастан,
алдағы 10-15 жылда азиялық бестіктің: Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан,
Тәжікістан және Түркменстан көлеміндегі деверсификация алдыңғы орында
болады. Бұл процесс ішкі себептердің аймақтағы жетекшілік пен әсер үшін
Өзбекстан мен Қазақстан бесшыларының жабық бәсекелестігі, кейбір
республикалардың өз шамасына ай келмейтін даңғазалығы, тарихи бір-біріне
деген өкпелері, сондай-ақ сыртқы әсердің салдарынан жүреді. Соң,ысына
Батыстың бұл стратегиялық ауданға деген қызығушылығының артуын жатқызуға
болады, олар өзара қайшылыұтардың күшеюіне, азиялық республикаларды әртүрлі
құрылымдар мен жобаларға (мысалы, Жібек жолы, ГУУАМ) тарқылауға мүдделі.
Бұл аймақтағы Қытайдың рөлі қалыпты және бірте-бірте өседі. Бірақ
жеке республикаларға деген таңдамалы жақындасу жүйесі сақталады. Мұндай
тактика Қазақстан, Түркменстан, мүмкін Қырғызстанға сауда-экономикалық
саясатты интенсификациялау негізінде құрылып, олардың зор ресурстары мен
технологиялық потенциалын пайдалана отырып, қытай рыногына толықтай байлап
қоюды жүзеге асыруга көмектеседі. Әрине, исламдық фактор мен Қытай,
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікістан арасындағы бөлініп қалған ұлттар
мәселесі Шанхай ұйымының өмір сүруінің саяси мақсаттылығын және Пекинның
осы респуьликаармен екіжақты байланыстарды одан ары дамытуды айқындап қана
қоймай, сонымен бірге осы аймақтағы ресей-қытай стратегиялық
серіктестігінің ұзақ болашақта қажеттілігін қамтамасыз етеді [9, 52б].
Осы елдер басшыларының жоғарғы деңгейдегі жүйелі кездесулерінің
нәтижесі – жан-жақты қатынастарды реттеудің саяси және заңнамалық негізі
болатын біріккен декларациялардың, келісімдердің және басқа да құжаттардың
жиынтығы. Бұл мемлекеттердің теңдігі негізінде XXI ғасырға бағытталған
әрекеттесулердің дамуының ұзақ мерзімділігін жобалайтын мемлекетаралық
қатынастардың жаңа түрі.
Егер ОА аймағы Қытайдың өзінің энергетикалық қауіпсіздігін жүзеге
асыру үшін қажет болмаса, онда Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі мүддесі
қандай деген сұраққа төмендегідей мәселелер бойынша жауап іздеп көрейік:
Біріншіден, Орталық Азия Қытай үшін, оның географиялық жағынан көршісі
болып келетіндіктен стратегиялық жағынан маңызды. Географиялық фактор
Қытайға энергетикалық қауіпсіздік негізінде, өйткені Пекин әлі де АҚШ пен
оның одақтастарының бақылауындағы, Әлемдік мұхиттың көп нүктелерінде өзінің
энергетикалық қауіпсіздігін қорғай алмайды. Бұл Қытайдың энергетикалық
қауіпсіздігін аса осылдау қылуда. Мұхиттық маршруттарға қарағанда, Қытайдың
Орталық Азиядағы энергетикалық жеткізулердің құрлық маршруттары әлде қайда
жоғары дәрежеде. Осыған байланысты, Орталық Азия Қытай үшін Каспий, Иран
мен Таяу Шығыс мемлекеттерінен көмірсутек тасымалдау жағдайында болашақтағы
стратегиялық маңызды транзиттік аймақ болуы да мүмкін. Осындай транзит
Қытай үшін жетерліктей ықпалды және тиімді болады деген болжамдар бар.
Өйткені, Орталық Азия арылы өтетін құбыр, теңіздік құбырдан біршама есе
қысқа, сонымен қатар арзан. Ең бастысы мұндай транзит Қытайды АҚШ-тың
теңіздік маршрут жеткізулерінен тәуелсіз етеді.
Екіншіден, Қазақстан мен Өзбекістанда әлемдік өлшемдер бойынша, ядорлық
отын өндіру үшін керек шикізат - уран кен қоры жоғары. Бұл атомдық
энергетиканы дамытуға үлкен жоба көздеп жатқан Қытай үшін, Орталық Азияға
тағы бір мүдде тудыру үшін үлкен себеп.
Үшіншіден, теориялық негізде Тәжісітан мен Қырғызстан Қытай үшін
гидроэнергетикалық тұрғыда қызығушылығын тудыруда. Бірақта іс жүзінде,
жақында, осы екі мемлекеттің гидроэнергиялық қорлардың игерілуі екіталай,
өйткені бұл аймаққа аса ауыр болып табылатын, су-энергетикалық мәселесінің
шешілмеуімен оқшаулануда.
Орталық Азия елдері мен ҚХР қатынастарында шартты түрде бірнеше
кезеңді бөліп қарауға болады:
I. 1992-1998 жылдар. Бұл дипломатиялық, саяси және экономикалық
қатынастардың орнауы, тікелей жан-жақты ынтымақтастықтың негізін қалаған
маңызды тарихи құжаттарға қол қою, мемлекеттер арасында қауіпсіздік пен
егемендікті нығайту мақсатында тату кқршілік қатынастарды орната бастау мен
таласты шекаралық мәселелерді шешудің кезеңі болды.
II. 1998-2004 жылдар. Бұл уақытта осы елдердің басшыларының күш-жігері
мен еріктерінің арқасында мемлекеттер арасындағы шекарада сенімділік,
бейбітшілік, достық белбеуін құрудың ұзақ тарихи процесі аяқталды. Жүз
жылдан астам уақыт халықтар арасындағы байланыстардың дамуын тежеп келген
шекара мәселелері шешілді. Халықаралық құқық нормаларына сай және XXI
ғасырға бағытталған жаңа түрдегі мемлекетаралық байланыстар орнатылды.
Елдер арасындағы жан-жақты қатынастар қарқынды дамып, беки түсті.
Жалпы бұл процесті сараптай келе, оның әлі дамудың бастапқы кезеңінде
екенін және оның уақыттағы орталыазиялық республикалар мен ҚХР арасындағы
екіжақты қатынастардың ерекшелігі олардың бейбітсүйгіштігі, бірізділігі,
тіркелестігі, мақсаттылығымен, өсіп келе жатқан белсенділігі мен
ынтымақтастығы екенін атап өткен жөн.
Бүгінде ҚХР үкіметі ауған-тәжік шекарасындағы жағдайға және
ортаазиядағы наша бизнесінің күшеюіне алаңдаушылық білдіріп отыр. Өз
еліндегі мұсылман тұрғындарының кейбір топтарының ниеттерін ескере отырып,
Орталық Азия елдерінің қандай жолмен дамуы, олардың биліктің зайырлығы мен
демократияға жақындығын сақтауы, бұл мемлекеттердің үкіметтерінің
сепаратизмге қарсы күресінің жағастылығы қаншалықты екендігі Қытайға
бәрібір (парықсыз) емес. Қытай саясаткерлері орталықазия аймағының кейбір
елдерінің мұсылман әлемінде үлкен әсері мен ядорлық қарудың қоры бар Иран
мен Пәкістанға қосылу мүмкіндігінен қауіптенетінін жасырмайды [11, 13б].
Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары қалыптасқан жағдайдың бүкіл
ауыртпалығы мен өз мүмкіндіктерін объективті бағалайды. Олар болашаққа
оптимизммен қарайды. Өзбекстан президенті И.Каримов: Жаңа мыңжылдыққа жол
сала отырып, қауіпсіздік, тұрақтылық және дамудың қалыптығы сияқты
сөздерімен біз баршаға достық пен өзара түсінушілік қолын созамыз. Міне осы
түсініктер бейбітшіліктің, жақсы өмірдің, әр ел мен әр халықтың гүлденуінің
берік негізін қалап, ғаламшардағы геосаяси тепе-теңдіктің ажырамас шартты
болып, әрбір адамға болашаққа батыл сеніммен қарауға құқық береді., - деп
атап көрсетті.
Қытай мүдделеріне орай Орталық Азиядағы жағдайдың дамуының шашамен үш
болжамы бар.
Бірінші болжам – Ресей мен АҚШ-тың ынтымақтастығының кеңеюі, әскери
базаларды нығайтуғ Қытайдың әсерінің төмендеуі, Пекиннің аймақ істерінен
алшақтау саясатын жүргізіп, негізінен экономикалық байланыстарды сақтау.
Бұл – жағдайлардың Пекин үшін қолайсыз өрбуі. Қазіргі уақытта мұндай
вариантты жүзеге асыру мүмкін емес екенін көрсетеді. Москва асыру мүмкін
емес екенін көрсетеді. Москва мен Вашингтонның ынтымақтастығының кеңеюінің
кқптеген халықаралық мәселелерге, Иранға, Иракқа, Каспий теңізіне қатысты
және т.б., әр түрлі қараумен негізделген шектеулері бар [10,23б].
Екінші болжам – Қытай мен АҚШ арасындағы текетірестің күшеюі,
аймақтық мәселелердегі ҚЫтайдың принциптік ұстанымдары, Ресеймен
әрекеттесудің күшеюі, Орталық Азия елдеріне әсер етушілік. Мұндай сценарий
аймақтағы жағдайды қалыптан шығарып, орнатылған экономикалық байланыстардың
бұзылуына, терроризімнің, экстремизмнің және сепаратизмнің өсуіне алып
болыр еді.
Үшінші болжам – Қытайдың аймақ істеріне көптеп тарту, Қытайдың
қауіпсіздігіне қауіптің азаюы, Пекиннің белсенді саясаты, орталықазиялық
мемлекеттермен ынтымақтастықтың кеңеюі. Бұл Қытай үшін тиімді вариант.
Бірақ жалпы алғанда нақты бір сценарий жоқ, көп нәрсе Қытай мен
орталықазиялық мемлекттердің іс-әрекетіне байланысты.
Біздің ойымызша, егер Қытайдың Орталық Азиядағы геосаяси болашағы
туралы айтатын болсақ, олар бірнеше жағдайларға тәуелді, және олар үшінші
сценарийдің мазмұнымен сәйкес келеді:
• Аймақта жауласпаушылық жағдайын сақтай білу, таласты мәселелерді
шешіде қоқан-лоқы мен күш көрсетуге жол бермеу, шиеленісті жағдайларға
қарамастан бірқатар елдермен тікелей текетіреске бармау;
• АҚШ-пен, Ресеймен, Орталық Азия елдерімен келссөздер жүргізу арқылы
аймақтығы АҚШ-тың әскери болуының кеңеюінің алдын алу;
• Қауіпсіздікті қамтамаыз ету бойынша аймақ елдерімен, Ресеймен
келісімді нығайту; қауіпсіздікті қамтамасыз етуде, ең алдымен
экстремизммен, терроризммен және наша бизнесімен күресуде белесенділік
таныту;
• Аймақтың елдері үшін қауіпсіздіктің кең кепілдігін ұсыну;
• Шанхай Ынтымақтастықтың Ұйымның, оның әскери-саяси құрылымдарын
дамыту;
• Аймақтағы жүріп жатқан экономикалық процестерге барынша белсенді
қатысып, Қытай мен аймақ елдері арасындағы экономикалық ынтымақтастық
жандандыру. [23]
ҚХР-ның Орталық Азиядағы стратегиясы Қытайдың осы аймақтағы ұлттық
мүдделерін іске асыруға бағытталған. Бірақ, Қытайдың осы аймақтағы
мүддесі, аймақтағы мемлекеттердің мүдделерімен сәйкес келмуі мүмкін. Басты
қауіп, ҚХР мен басқада да бақталас мемлекеттердің бақталастығының
күшеюімен, сонымен қатар аймақтың Қытай ықпалына түсу қауіпімен байланысты.
Қытайдың Орталық Азия аймағындағы басты мүддесіне Энергетикалық фактор
кіреді. Орталық Азияың энергетикалық қорлары Қытай үшін өте маңызды.
Орталық Азия аймағының Қытайдан жақын жерде орналасуы, көмірсутекті
қорларды құбыр арқылы тасымалдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ҚХР-дың
Ортаазиялық мемлекеттермен энергетикалық ынтымақтастығының маңызы,
ортаазиялық магистральдарды Солтүстік Иранға шейін созу болып табылады.
Демек, жоғарыдағы пайымдаудан төмендегідей ой қорытуға болады:
Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі мүддесі ол осы аймақта орналасқан
мемлекеттерінің энергетикалық көздері. Қытай қазіргі кезде энергетикалық
қажеттілігін өзі қанағаттандыра алмайтын мемлекет. Сондықтан ҚХР-сы басқа
мемлекеттерден энергетилық көздерді экспорттауға мәжбүр болғандықтан, оған
географиялық жағынан ыңғайлы орналасқан Орталық Азия мемлекеттерімен
энергетикалық байланыста болу аса қажет.
2. Қытайдың энергетикалық сыртқы саясаты
Қазіргі заманда көп дамушы мемлекеттер индустриалдану кезеңіне өтіп
жатыр, осыған орай энергожаратудың өсуі әлеуметті-экономикалық дамуды
қамтамасыз ету үшін қажет болып келе жатқаны да анық. Қытай - ең көлемді
дамушы мемлекет. Экономиканың дамуы мен кедейшілікті жою көп уақыт
аралығында мемлекеттің басты мәселесі болып келеді. Өткен ғасырдың 70-ші
жылдарынан бастап, Қытай дамушы мемлекеттер ішіндегі әлемдегі ең жоғарғы
даму екпінімен дамып келе жатқан мемлекет ретінде халықаралық
қоғамдастықтардың зейінін өзіне қаратып отыр. Осымен Қытай, қытай
ерекшілігімен социализм жолын сәтті ашып, бүкіл әлемнің дамуы мен
гүлденуіне әсерлі септігін тигізді [14]. Қазіргі кезде Қытай әлемдегі
энегияны өндіруші мен пайдаланушы мемлекеттер қатарында екінші орында.
Қазір Қытай әлемдік энергоқор нарығының құрамдас бөлігі ретінде
қалыптасып, бүкіл әлемдегі энергетикалық қауіпсіздікті сақтаудауда маңызды
рөл атқарып отыр. Қытай үкіметі, дамудың ғылыми концепциясын негізге алып,
қазіргі замандағы энергетикалық индустрияны жылдам күшейтіп жатыр.
Энергоқорлар энергетика дамуының негізі болып табылады. Жаңа Қытай
құрылғаннан кейін, мемлекетте энергоқорларды барлауы, сонымен қатар олардың
мониторингтардың құрылуы интенсифивтене бастады. Қытайдың энергоқорлардың
жағдайы келесі ерекшеліктермен баяндалады:
- Энерготасымалдаушылардың санының қосындысының үлкендігі. Қытай
энергетикалық шикізат пен пайдалы қазбаларға бай, оның ішінде жетекші
орында көмір. 2006 жылдың соңына қарай, сақталған көмірдің қоры 1 трлн.
34,5 млрд. т құрады, ол болса әлемдік қорының 13%-на тең, осындай
көрсеткішпен Қытай әлемде 3-ші орында тұр. Барланған мұнай қоры мен табиғи
газ қорын бай деуге болмайды, бірақ осындай түрлі энергетикалық шикізат
қорларын табу потенциалы жоғары. Қытай сонымен қатар жаңармалы
энергетикалық қайнар көздеріне бай. Мемлекеттің теоретикалық гидроэнергия
қорларын жылдық электроэнергияның шығаруын 6,19 трлн. кВтс-ға
бағалаған,немесе сол энергияны экономдап, тек қажетті кезде пайдалану
тұрғыдан есептгенде, жылдық энергияны жарату 1,76 трлн. кВтс-ға
бағаланған. Ол болса әлемдің гидроэнергиясының 12% қурайды. Осымен Қытай
әлеме гидроэнергиялық қорынан бірінші орында тұр.
- Энергоқорларды адам басына иемденушіліктің төмен деңгейі. Бұл
Қытайдың тұрғындарының санының тым жоғарлылығымен байланысты. Көмір мен
гидроэнергияның қорлары әлемдік деңгейінің 50 % адам басына алып жатыр,
ал мұнай мен газдың шамамен алғанда 115. Қытайдағы энергоқорлар кең бірақ
тең емес орналасады. Көмірдың басым бөлігі Солт. Және Солт.-Батыс Қытайға
келеді; гидроэнергия қорлары – Оңт.-Батыс Қытайға, ал мұнай мен табиғи газ
қорлары көбінесе мемлекеттің шығыс, орталық және батыс аймақтарында,
сонымен қатар теңіз акваторийларында шоғырланған.
- Энергоқорларды өңдеудегі үлкен қиындық. Басқа мемлекеттердің
жағдайымен салыстырғанда Қытайдағы көмірді өңдеуге геологиялық жағдай
қиындатады. Көмір кендерінің көбісін шахталардан өңдеуге тура келеді. Мұнай
мен табиғи газ да терең кендерде орналасқанымен, оларды барлауға күрделі
технологиялар қажет. Барланбаған су қор энергиясы, көбінесе оңт-батыста,
биік таулар арасында және терең аңғарларда, орталықтардан тым алыс
орналасқан. Осындай жағдай өз кезегімен оларды барлау мен игреруге кедергі
жасауда.
Қытайдағы рефомалар мен ашық саясат басталғалы бері, мемлекеттің
энергетикалық өндірісі жылдам қарқынмен дамуда. Бұл ұлттық шаруашылықтың
динамикалық тұрғыда өсуін қамтамасыз етті. Бұны келесіден көре аламыз:
- Энергиямен жабдықтау мүмкіндігі өсті. Он жылдық талпыныстардың
арқасында мемлекетте энергиялық қайнар көздермен жабдықтырудың толық
жүйесі қалыптасты, оның ішіндегі доминантты рөлде көмір; орталық рөлі
элекроэнергия және қатарлас мұнай, табиғи газ және регенеративты энерго
қайнар көздерінде. Ондық миллион тонна күшімен орасан зор көмір шахталары
салынды. 2006 жыл ішінде 2,37 млрд. т. бас энергиялық қайнар көз өңделді.
Бұл әлем бойынша 1-ші орын; Дацин, Шэнли, Ляохэ және Тарим сияқты
орасан зор мұнай өндіруші базалар пайда болды [65, 12б]. 2006 жыл ішінде
185 млн. т. мұнай өндірілді (әлем бойынша 5-ші орын). Сонымен қатар табиғи
газ өндіруі жылдам өсуде: 1980 ж 14,3 млрд. кубометр болса, 2006 ж 58,6
млрд. кубометрге жеттi.
- Пайдалану құрылымы жақсарылып жатыр. Қытай дүние жүзінде энергияны
пайдалану көлемінен екінші орында.
- Ғылыми-техникаық деңгейдің жылдам өсуі. Қытайда энергетикалық ғылым
мен техника үлкен жетірсіктерге жетіп отыр. Мұнайдың құрлықтық пайда болуы
және оны пайдалану теориясы деген символымен, фундаменталды зерттеулердің
нәтижесі, мұнай өндіру саласындағы техника мен геологиялық ғылымның дамуына
қуатты түрткі беруде. Сондай-ақ көмір өнірісінде, гидроэнергия мен
электроэнергия игеру саларында Қытай соңғы технологияларды пайдаланып
отырған мемлекет.
-Қоршаған ортаны қорғаудағы прогресс. Қытай үкіметі қоршаған ортаны
қорғауға көтеріңкі зейін қоюда, бұл жұмыстарды күшейту мемлекеттік
саясаттың негізіне енді. 1992 ж БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау мәселесін
қамтыған конференциясынан кейін, Қытайда жанжақты қоршаған ортаны қорғауға
бағытталған шараларды жандандыратын Қытайдың XXI ғасыр күн тәртібі
қаланды. Қытайдың энергетикалық саясаты сондай-ақ энергоқорларды барлау мен
пайдалану есебінен пайда болған, қоршаған ортаны ластаудың мөлшерін
қысқартуды қарастырады.
Қытайдың дамуы басқа мемлекеттерсіз мүмкін емес және әлемнің гүлденуі
Қытайдың қатысуысыз мүмкін емес. Экономикалық жаһандануға байланысты,
Қытайдың сыртқы әлеммен энергетикалық байланысы келе келе тығыз болуда.
Қытайдағы энергетиканы дамыту тек мемлекеттің әлеуметті-экономикалық
қажеттіліктерді қамтамасыз етіп қана қоймай, сондай-ақ басқа әлем
мемлекеттерінің дамуына мүмкіндік пен кеңістік ашады. Қытай халықаралық
энергетикалық ынтымақтастықтың белсенді қатысушысы. Көпжақты қатынастар
саласында, Қытай келесі ұйымдардың толық мүшесі болып табылады: Азия-
Тынықмұхит экономикалық ынтымақтастық (АТЭЫ) қасындағы энеретика бойынша
жамұс тобы, АСЕАН плюс Қытай, Жапония мен Корей Республикасы
шеңберіндегі энергетикалық ынтымақтастық (10+3), Энергетика саласындағы
Халықаралық форум, Энергетика бойынша Дүниежүзілік конференция және
Экологиялық таза климат пен даму бойынша жаңа Азиялық-Тынықмұхит
әріптестігінің бағдарламасы; Осыдан басқа, Қытай сонымен қатар энергетика
бойынша Халықаралық агенствосымен, Мұнай эксорттаушы мемлекет ұйымымен
(ОПЕК) және басқа да халықаралық үйымдармен тығыз байланыс ұстай тұра,
Энергоқорлар туралы Хартиясында бақылаушы болып табылады. Екіжақты
ынтымақтастыққа келетін болсақ, Қытай диолог пен ынтымақтастық
механизмдерін қалап, келесі мемлекеттермен байланыстарын сақтауда: АҚШ,
Жапония, ЕО, РФ, ОА мемлекеттерімен және басқа да энергоқайнаркөзді
өндіруші мен пайдаланушы мемлекеттермен. Осындай екіжақты ынтымақтастық
саласына энергоқорларды, технолонияларды, қоршаған ортаны қорғау,
энергияның жаңа түрлерін барлау, энергетикаық саясат, ақпарат кіреді.
Халықаралық энергетикалық ынтымақтастықта Қытай өз мойнына кең халықаралық
міндеттемелерді асап, жағымды конструктивті рөл ойнайды. Қытай сонымен
қатар сыртқы байланыстарды кеңейтуде саяси ұстанымдар мен заңдарын
жетілдіріп жатыр. Осыған байланысты келесі заңдар пайда болды: Аралас
Қытай-шетелдік капиталындағы кәсіпорындар туралы заң, Біріккен қытай-
шетелдің шаруашылық кәсіпорындар туралы заң ж.т.б. 2002 ж Шетелдік
кәсіпкерлер инвестициясы үшін реттеуге бағытталған жағдай құрастырылған,
ал 2004 ж Шетелдік кәсіпкерлердің инвестициялары үшін өңдеу тізбесін
реттеу қайта қарастырылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz