Жерге орналастыру техникасы
Мазмұны
Аннотация
Белгілер және қысқартылған мәндер
Анықтамалар
Төлқұжат
Кіріспе
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері
1.1. Жерге орналастыру техникасы
1.2. Жерге орналастыру және кадастр жұмыстарының негіздерінде
1.3. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
ІІ. Бөлім: Шаруашылық жөнінде жалпы мәлімет
2.1. Шаруашылықтың топырақтық, табиғи климаттық жағдайы
2.2. Ішкішаруашылық жерге орналастыру кезінде обьектілерді жобалау
2.3. Танаптарды жобалау.
2.4. Ауыспалы егістіктер жүйесін ұйымдастыру
2.5. Ауыспалы егістіктердің типтерін, түрлерін және көлемдерін анықтау
ІІІ. Бөлім: Эканомикалық есептеулер
ІV. Бөлім: Шаруашылықтың қазіргі жағдайы мен болашақтағы дамуы жоспары
V. Бөлім: Қоршаған ортаны қорғау
VI. Бөлім: Еңбек қорғау
Қорытынды
Қосымша
Қолданылған әдебиеттер
Аннотация
Дипломдық жобада Қызылора облысы Қармақшы ауданы Ақдастархан ЖШС-нің
ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасы құру. ЖШС-нің территориясының жер
көлемі 87 га.
Жобаның жүргізілу мерзімі және сметалық, техника-экономикалық
көрсеткіштері анықталған. Құрлымдарды пайдалану, еңбекті қорғау және
қоршаған ортаны қорғау мәселелері қарастырылған.
Дипломдық жұмыс бет түсініктеме жазбадан және А1 форматтағы 2сызбалы
картадан құралған.
Белгілер және қысқартылған мәндер
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
ШАЖО –шаруашылық аралық жерге орналастыру
ШФҚ –шаруашылық фермерлік қожалық
АҚ – Акционерлік қоғамдардың.
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
ШҚ – шаруа қожалығы
ІШЖО – ішкішаруашылық жерге орналастыру
ӨК – өндірістік кооперативтердің
ҚР – Қазақстан Республикасы
а.ш – ауыл шаруашылық
ж.т – жерді түгендеу
т.б. – тағыда басқа
т.с.с. – тағыда сол сияқты
Нормативтік сілтемелер
Нақты методикалық нұсқауда пайдаланылған сілтемелер келесі
нормативтік құжаттар:
СТ РК 1.5 – 2004 Жалпы талаптар құрылуына, мазмұнына, безендіру
және стандарттың мазмұны.
ГОСТ 2.301 – 68 ЕСКД - Формат
ГОСТ 2.304 – 81 ЕСКД - Сызбалық шрифттер.
ГОСТ 2.301 – 84 ЕСКД - Әріптік белгілер.
ГОСТ 2.701 – 84 ЕСКД - Схемалар, түрлері және типтері. Жалпы
талапты орындауға арналған.
СТ ЮКГУ 4.02 – 2008 Университеттің стандартты. Жалпы талаптардың
құрылуына, мазмұнына, безендіру құжаттамасы СМЖ
СТ ЮКГУ 7.11 – 2008 Университеттің стандартты. Оқу методикалық
процессінің басқарылуы.
Анықтама сөздер
Мал азығы алаптары - шөп шабуға, мал жаюға, сондай-ақ кей кезде басқа да
мал азықтарын дайындауға пайдаланылатын табиғи ауылшаруашылық алаптары.
Ауылды елді мекеннің шебі - ауылды елді мекен жерінің сыртқы әкімшілік
шекарасы. Ауыл әкімшілігінің қарамағындағы жерлердің құрамына селитебтік
және санитарлық-қорғау зоналары, ауыл-шаруашылық және басқа алаптар,
босалқы территориялар және т.с.с. кіреді.
Ауыспалы егістік типтері - өндірілетін өнімдерімен ажыраты-латын әр
түрлі өндірістік бағыттағы ауыспалы егістіктер.
Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айрысумен
негіздеу. Кәсіптік бағалау белгілі бір нақты міндеттерінің
орындалуына бағытталады. Бағалаушы жасалып жатқан бағалаудың міндетін
білгеннен кейін ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.
Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік обьектілерін құру үшін қажет
болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын
сомада айырмашылығы болмауы мүмкін.
Табыс капитализациясы - ол обьект құнының потенциалды табыс әкелу
құндылығы мүмкіншілігі негізінде бағаланатын әдістер мен тәсілдер
жиынтықтарын көрсетеді.
Баға - өткен мәмілерге ұқсас обьектілерді сатып алуға қанша
жұмсалғаннын көрсететін жасалған факт.
Алқаптық жол - ауыспалы егістердің территориясында жыртылған жерді
реттестіру элементтерінің (танаптар, орман белдеулері және т.с.с.)
орналасуымен өзара байланысты түрде жүргізілген қара жол.
Ауыспалы шабындық – белгілі бір жоспар бойынша шөп шабу мерзімдерін
алмастырып отыруға негізделген, шабындықтарды тиімді пайдалану жүйесі.
Жоғары өнімді шөп жамылғысы бар учаскелерде енгізіледі.
Ландшафттық жерге орналастырулық жобалау - табиғи ландшафттарды жақсарту
және өзгерту жөніндегі шараларды ескере отырып, ішкішаруашылық және
шаруашылықаралық түрғыдан территориялық реттілікті жобалау.
Сервитут - бөтен межелес учаскелерді шектеулі түрде пайдалану құқығы
(өтуге, инженерлік тораптарды жүргізуге жөне жөндеуге, мал айдауға және
басқа да осы тәріздес іс-әрекеттерді жүзеге асыруға).
Ауылшаруашылық мақсаттағы жер - ауыл шаруашылығы мұқтаждықтарына
бөлінген жер. Бұның құрамына а.ш. алаптарымен қатар басқа да өндірісті
жүргізуге қажетті жерлер енеді (жол, ирригациялық жүйелер және т.с.с.
астындағы жер).
Төлқұжат
Рс Көрсеткіштің атаулары Өлшем Көрсеткіштері
№ бірлігі
1 2 3 4
1 Нысанның орналасқан жері - Қармақшы ауданы
2 Мақсаты - Ақдастархан ЖШС-нің
ішкі шаруашылғын жерге
оналастыру
3 Жалпы жер көлемі га 87
4 Игерілетін жер көлемі га 27
4.1.Жайлым га 60
5 Аймақтың топырағы Жайылмалы – шалғынды
қоңыр
Жайылмалы – шалғынды
қоңыр батпақты
Сортаңдар
Құмдар
6 Гидрографиялық жүйесі Сырдария өзенінің
7 Жерге орналастыру жұмысының теңге 717 000
құны
8 Жерге орналастыру мерзімі ай 3
Кіріспе
Қазіргі ауыл шаруашылық алаптарын бағалау – бұл еңбек тің жоғарғы
әлеуметтік-экономикалық тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз
қоршаған ортаны қамтамасыз ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер
қатынастарын реттеуге, жерде әртүрлі шаруашылық жүргізу формаларының
дамуына қолайлы жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және
өндіріс құралы ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар
жүйесі.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында, жерге орналастыру жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Өндірістің,
әсіресе ауыл шаруашылығы өндірісінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ету,
қай салада болса да жермен байланысты еңбектің өнімділігін арттыру – жерге
орналастыру мақсаты болып табылады.
Осы мақсатта жасалатын дипломдық жобаның тақырыбы Ақдастархан ЖШС ішкі
шаруашылық жерге орналастыруы болып табылады.
Ауыл шаруашылық жерге орналастыру – жерге орналастырудың негізгі бір
түрі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісіне тұрақты
пайдалануға немесе белгілі бір мерзімге жалға алу шартына бекітілген ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, серіктестіктер, кооперативтер
және басқа да шаруашылық құрылымдарына берілген жерлерде ауыл шаруашылығы
өндірісін аумақтық ұйымдастыру жатады.
Дипломдық жобаның мақсаты – шаруашылық етуші субъектінің алдына қойған
мақсаттарын табысты орындауға мүмкіндік беретіндей жерге шаруашылық ету,
яғни аз шығын жұмсай отырып,жоғары сапалы мол өнім алу, оны уақытысында
тұтынушыларға жеткізу, қазіргі және келешек ұрпақ үшін топырақ құнарлығын
сақтап, қайтадан өндіру жағдайында адамдардың өмірін жақсартудың маңызды
әлеуметтік мәселелерін шешу.
Аталған Дипломдық жобаның негізгі міндеті – ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі жерлердің әрбір учаскесінің толық, ұтымды пайдаланылуын
қамтамасыз ете алатын аумақтықұйымдастыру формаларын құру, ресурстар мен
уақытты үнемдеу мақсатында машина – трактор паркін, өнімді пайдалану және
еңбекті ғылыми түрде ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып
табылады.
Жобаны жасау барысында Ақдастархан ЖШС соңғы жасалған Ауыл шаруашылық
жерге орналастыру жобасы, Ақдастархан ЖШС бизнес жоспары, 1:25000
масштабтағы жер пайдалану планы, ауыл шаруашылығы департаментінен алынған
ауыл шаруашылық дақылдары туралы мәліметтер қолданылады.
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан жер реформасының негізі ретіндегі заң
актілерінде, жер қатынастыарын реттеудің негізгі жолдары мен принциптері
белгіленген. Онда жер ресурстарының,бірінші кезекте, ауыл шаруашылық
мұқтаждықтарына, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және ұтымды пайдалануына
бағытталған іс – шаралар көрсетілген. Бұл бағыттар жерге орналастырудың
басты міндетін – ғылыми тұрғыдан негізделген, экологиялық – экономикалық
және әлеуметтік жағынан тиімді жер иелену және жер пайдалану жүйесін,
соңғысына сәйкесті территориялық реттелікті қалыптастыруды септейді.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында, жерге орналастыру - жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Бұның
нәтежесінде қойылатын экологиялық қалыптасып, табиғи ландшафттар жақсаруға
тиісті. Жалпы алғанда,қабылданған заңдар мен актілер – жер қатынастарын,
жер иелену мен пайдалануды реттеуші негізгі, ал жерге орналастыру
өкіметінің және оның атқарушы оргонның осы актілерді жүзеге асыру
жөніндегі тұрақты құралы болып табылады.
Өндірістің, әсіресе ауылшаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету, қай салада болсада жермен еңбектің өнімділігін арттыру –
жерге орналастырудың мақсаты болып табылады.
Жерді жалпы өндіріс құралы ретінде ұйымдастыра отырып, жерге
орналастыру, әр түрлі өнеркәсіптік, транспорттық, энергиялық процестерінің
ерекшеліктнрін ескере отырып, территориялық нагіздерін жасайды. Әсіресе
жерге орналастыру, жер басты құралы ретінде пайдаланатын, ауылшаруашылық
өндірістің тиімділігіне тікелей әсер етеді, өйткені бұнда жер тек қана
операциялық базис бола қоймай, бүкіл кеңістік қасиеттерімен, бірінші
кезекте құнарлығымен, өндіріс процесінің нәтежелерін себептейді.
Сондықтан жерге орналастыру жер иеленушілер мен жер пайдаланушылықтарды
құрумен, оларды үнемі жетілдіріп отырумен, межелерін жүргізумен
шектелмейді.
Ауылшаруашылық саласында жерге орналастыру ауыл шаруашылық алқаптарының
құрамын, өндірістік бөлімдердің, танаптардың және жұмысшы учаскелерінің,
сонымен бірге ауыспалы шабындықтар мен жайлымдардың, жол торабы мен
шаруашылық орталықтарының орналасуын белгілей отырып, бүкіл өндірістің
ұйымдастырылуына территориялық негіз қалыптастырады.
Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат – міндеттеріне қарай
оның мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру
іс – қимылдарын қамтиды:
▪ Республикалық, облыстық және аймақтық
жерге орналастыру схемаларын (жобаларын),
жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және
қорғау жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу;
▪ жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс
жүзінде барларын реттестіру жөніндегі
шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын
жасау, учаскелерді жер бетіне көрсету және
межелерін жүргізу, оларды иеленуге немесе
пайдалануға құқық беретін құжаттарды
дайындау;
▪ елді мекен шегараларын (шептерін) белгілеу
және жер бетінде көрсету, олардың жер
шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі
жобаларды жасау;
▪ әкімшілік – территориялық құрлымдардың,
айрықша қорғаудағы табиғи территориялардың
және басқа да ерекше пайдпланудағы жер
учаскелерінің шекаралары мен межелерін жер
бетінде көрсету;
▪ ішкішаруашылық жерге орналастыру
жобаларын, сонымен қатар жаңа жерлерді
игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге
және басқа да жердің пайдалануына немесе
қорғалуына байланысты жобаларды жасау;
▪ жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды
пайдаланылмай немесе берілген мақсатына
сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді
анықтау;
▪ топографиялық – геодезиялық,
картографиялық, топырақ, геобатаникалық және
басқа зерттеу – іздестіру жұмыстарын
орындау;
▪ жер кадастры мен мониторингін жүргізу;
▪ жер ресурстарының күйі мен пайдалану
жөніндегі кадастрлық және тақырыптық
карталар мен атластарды жасау;
▪ жерді бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастырудың мазмұны құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру -
техникалық шаралар жүйесі болып табылатын жер реформасының жүзеге асуы мен
тығыз байланысты.
Сонымен бірге оған жергілікті әкімшіліктің арнайы жер қорын
қалыптастыру, осы қордан жаңа ШФҚ мен ӨК құруға, ЖМ(Қ)Ш кеңейтуге жер
бөліп беру міндеттері жүктелген. Жерді бөліп беру, тарату елді мекендердің
шептерін белгілеу, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру, жер учаскелерін
игеруге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды рәсімдеу және қайта
рәсімдеу жөніндегі іс-қимылдар да жерге орналастыру міндеттерінде
қамтылған. Аталған күрделі жобалау жұмыстарын жүргізу, аналитикалық
және есептеу міндеттерін орындау, жерді пайдалану, жақсартыу және қорғау
жөніндегі республикалық, облыстық және аймақтық схема – болжаулар мен
бағдарламалардың негізінде жүзеге асырылады. Бұл болжау және жобалау
құжаттарында республиканың, облыстардың, аудандардың өндірістік
күштерінің 15 – 20 жылдың ішінде орналастыру мен дамуының негізгі
бағыттары қамтылуға тиісті.
Соңғы уақытта ауылды елді мекендердің, поселкелердің және
қалалардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі
жобалардың санылығы едәуір артуда.Бұндай жобалар урбанизацияланған территор-
иялардың пайдалану тиімділігін жоғарлатуға, қалалар мен басқа елді
мекендерде,оларды ары қарай дамытуға қажетті, жер аудандарын іздестіруге
бағытталған. Қарастырып отырған жобалардың елді мекендерге қатысты-ларында,
аса маңызды, оларға соңғы жылдары бөлініп берілген орасан зор көлемді
ауылшаруашылық, әсіресе мал азығы алаптарының, дұрыс пайдалануын
ұйымдастыруды ескерген.
Осымен қатар жерге орналастыру тақырыбына табиғат қорғау,
рекреациялық және қорықтық тәртіптегі айрықша қорғалудағы территория-ларды
реттестіру және мәдени зоналарда, сонымен бірге экологиялық дағдарысқа
ұшыраған аймақтарда жердің орынды пайдалануын ұйымдас-тыру.
Заң бойынша жерге орналастыру іс-қимылдарына әкімшілік-территория-
лық құрылымдардың (облыстар мен аудандардың) шекараларын жер бетіне түісру
жатады. Бұндай іс-қимылдар ретінде ҚР мемлекеттік шекараларын
делимитациялау және демаркациялау жөніндегі жұмыстарды да қарастыруға
болады.
Жерге орналастыру мазмұнының ең көлемді бөлігі болып ішкі-шаруа-
шылық жерге орналастыру және ауылшаруашылық алаптарын жақсарту жөніндегі
жұмыс жобаларды дайындау болып табылады.Жердің ауылшаруа-шылық өндірістің
басты құралы ретінде ұйымдастырылуының нәтижесінде, агроландшафттың
экология тепе-теңдігі және сонымен бірге нарықтық жағдайларда ұдайы
өндірісті жүргізуге қажетті тұрақты кіріс қамтамасыз етіледі.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын жасау барысында жеке
іс-қимыл ретінде жерді есепке алу мәліметтерін нақтылау,пайдаланылмай
немесе нысаналы түрде пайдаланылмай жатқан жерлерді айқындау мақсаты-мен
инвентаризация (жерді түгендеу) жүргізіледі.бұның нәтижесінде арнайы жер
қорын қалыптастыруға қажетті жер учаскелері де анықталып отырады.
Жерді пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі әртүрлі жұмыс
жоба-ларымен қатар, пайдалы қазбаларды өндіру немесе басқа анторпогендік
ықпалдардың салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау (қалпына келтіру)
жобалары жасалады.
Жерге орналастыру іс-қимылдарына осылармен бірге топографиялық-
геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа да зерт-теу-
іздестіру жұмыстарын, жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу, кадастрлық
және тақырыптық карталар мен атластарды жасау, жерді бағалау жұмыстарын
орындау жатады.
Жерге орналастырудың негізгі міндеті – ғылыми-техникалық
прогрестің деңгейіне сәйкес жер ресурстарының ұтымды пайдалануы мен
қорғалуын ұйымдастыру. Сондықтан да ол өндіргіш күштерінің дамуына қарай
үнемі өзгертіліп және жетілдіріп отыруға тиісті.
1.1. Жерге орналастыру техникасы
Жоғарыда айтылғандай, жерге орналастырудың экологиялық, әлеуметтік –
экономикалық және құықтық негіздері техникалық, бірнеше кезекте,
геодезиялық әдіс-тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Геодезиялық техника
көптен бері жерге орналастыру жобаларымен схемалардың план-картографиялық
негізін жасауға, ал жобалау аяқталғанан кейін оларды жар бетіне түсіруге
қолданады.
Ол арқалы жерге орналастыру процесінің барлық стадияларында техникалық
іс-қимылдарының қажетті дәлдігі қамтамасыз етіледі.
Бұл:
- План-картографиялық негізді таңдау және оның дәлдігін бағалау;
- Іздестіру және топографиялық – геодезиялық жұмыстарды жүргізу
жөніндегі қажетті әдістемелерді қолдану;
- План-картографиялық материалдарды жасау дәлдігі;
- Жобаның барлық элементтерінің аудандары мен межелерін жобалау және
жобаны жер бетіне түсіруге қажетті геомәліметтердің дәлдігі;
- Жобаны жер бетіне түсіру жөніндегі нақты геодезиялық іс-қимылдар.
План – картографиялық негіздің таңдаулы жобалау жобалау жұмыстарының
түрлері мен жобалау көлеміне байланысты. Мысалы, обылыстық және аудандық
жерге орналастыру схемаларын, ал кей кезде шаруашылық жерге орналастыру
жобаларын жасағанда көбінесе 1:100000 және 1:50000 масштабтағы пландар
пайдаланылады. Ішкі-шаруашылық жерге орналастыру жобаларының масштабы жер
пайдаланушылықтың көлеміне тікелей байланысты, соңғысы ауыл шаруашылық
кәсіпорнының мамандандырылумен себептеледі. Дала аймақ-тарындағы жер
пайдаланушылықтардың ауданы 15-50 мың га аралығында. Бұнда көбінесе
1:25000, шөл және шөлейт аймақтарындағы 50-150 мың гектарлық жер
пайдаланушылықтарда – 1:5000 немесе 1:2000 масштабта жасалады.
Іздестіру және топаграфиялық – геодезиялық жұмыстар ведомстволық
нұсқаулар бойынша жүргізіледі. Соңғыларында бұл жұмыстарды жүргізу
реттілігі, жер аудандарының бір гектарына алынатын үлгілер мен өлшемдер
саны, топырақ контурларын картаға түсіру дәлдігі және басқалары
көрсетіледі. Нәтежиесінде, жобалық шешімдердің негізі болып табылатын,
белгілі бір масштабтағы топырақ, геобатаникалық, топографиялық карталарда
контурлар мен межелерді бейнелеу дәлдігі қамтамасыз етілуге тиісті. Тым
толық және нақты план – картографиялық материалдарды жасау зеріттеу
жұмыстарын жүргізуге қажетті қаржы мен уақыт көлемін едәуір көбейтеді.
Жерге орналастыруда қолданатын плпн –картаграфиялық жұмыстар аэрофототүсіру
және жер бетінде түсіру жұмыстарының нәтежесінде әзірленеді.
Жоспарлы–картографиялық материалдар қашанда қазіргі заман дәрежесіне
лайықты болуы керек. Бұл мақсаттар үшін оларға түзету жүргізіледі, яғни бұл
жер жағдайында болып жатқан өзгерістерді жергілікті жерде анықтайды және
жоспарға (картаға) енгізеді. Жерге орналастырудың жоспарлы–картографиялық
материалдарына нақты талаптар ұсынады. Олар жердің кеңістік жағдайын,
сапалық жағдайын және пайдаланылуын сипаттайтын жергілікті жердің барлық
элементтерін қамтамасыз етуі керек.
Жерге орналастыру жобаларын жасағанда және жер кадастырын жүргізгенде
негізгі картаграфиялық материалдар болып табылатын топографиялық пландар
аэрофототүсіру әдістері арқылы алынады. Бұл пландар толықтығы мен
нақтылығына қарағанда жерге орналастыруды жобалау қажеттіліктеріне әбден
жарамды. Олардың дәлдігі жеткіліктідей жоғары.
Аэрофотосуреттер, фотпланшеттер және басқа осы тәріздес материалдар
дайындық және зеріктеу жұмыстарын, сондай-ақ аумақта рекогносцировка
жүргізу барысында пайдаланады.
Аэрофототүсіріс материалдары аудандары бойынша үлкен емес жер
пайдаланушыларды, соның ішінде үй іргелерін есепке алу барысында да
қолданылады. Жеке жер пайдаланушылар жерді есепке алу барысында жер
пайдаланудың фотопландары және фотопланшеттері қолданылады. Олардың
масштабтары жер пайдалану өлшемдеріне, алқаптар контурлылығына және сол
сияқты байланысты түрліше болуы мүмкін. Топографиялық пландар,
аэрофотосуреттер мен фотопланшеттер ауқымды территорияларды (100 км астам)
алынатын жобалық жұмыстарды жүргізгенде пайдаланылады. Жер бетінде түсіру
әдістері көбінесе шағын ауданды, қаржы мен еңбекті мол талап ететін
объектілерде (гидротехникалық, табиғатты қорғау, эрозияға қарсы
бағытталған) қолданылады.
Жерге орналастырулық жобалау нәтежесінде жобалық планда қажетті
дәлдікпен, экономикалық тұрғыдан негізделген учаскелердің аудандары мен
межелері графикалық түрде көрсетіледі.
Учаскелердің аудандары мен олардың межелерінің дәлдігіне қойылған
өндірістік талаптарды орындау үшін, геодезиялық тірек жүйесінің бар болуына
қарай, мынандай жобалау тәсілдері қолданылады:
• аналитикалық (координаттар бойынш);
• графикалық (планда өлшемдік сызықтар арқылы);
• механикалық (планимер арқылы);
Аналитикалық жобалау тәсілі арқылы есептелген аудандардың
салыстырмалы қателіктері 12000 шамасында, ал механикалық жобалауда –
1300 болуы мүмкін.
Жобаны жер бетіне түсіргенде мынадай әдістер пайдаланылады:
- өлшеу әдісі (арнайы құралдар арқылы);
- бұрышты өлшеу тәсілі (теодалит және т.б. арқылы);
- графикалық – мензула әдісі.
Аналитикалық жобалау барысында жасалған тексеру өлшемдері мен
сызықтарды өлшеу әдісі арқылы жер бетіне түсіру айырмашылығы 1500 аспауға
тиісті.
Теодолиттік түсіріс деп жер бетінің тек контурлық планын жасау үшін
теодолит пен өлшеу лентасының немесе қашықтық өлшеуіштің көмегімен
орындалатын жұмыстарды атайды.
Теодолиттік түсіріс үшін тірек жүйесі, әдетте теодолиттік жүрістер
түрінде құрылады да, олардың нүктелерінен ситуацияны түсіре отырып, қажетті
нүктелердің орнын полярлық әдіспен, перпендикулярлар және жарма
әдістерімен, сонымен қатар әртүрлі бұрыштық және ұзындық қиылыстырулар
көмегімен анықтайды.
Теодолиттік түсіріс дайындық, далалық және өңдеу жұмыстарынан тұрады.
Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын түсіру дәлдігіне
байланысты түсірістің масштабын таңдайды. Қолдағы бар барлық картографиялық
құжаттарды (планды, картаны, профильді) мұқият қайта қарап зерттейді. Егер
түсіріс жүргізілетін ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пункттері болса,
онда олардың орналасқан жерінің схемасын жасап, каталогтан координаттарын
жазып алады.
Далалық жұмыстарға:
1. жергілікті жерді рекогносцировкалау (байқап қарау) және пункттерді
бекіту;
2. бұрыштар мен ұзындықтарды өлшеу;
3. жердегі заттарды, контурларды түсіру;
4. жүріс пункттерін жергілікті жердегі тірек пункттеріне
байланыстыру.
Рекогносцировка негізінде геодезиялық тірек жүйесінің пункттерін іздеп
тауып, теодолиттік жүрістің неғұрлым қолайлы (ашық жерде орналасқан)
орындарын белгілейді.
Жергілікті жердегі нүктелердің биіктіктерін немесе өсімшелерін анықтау
мақсатымен жүргізілетін өлшеулерді нивелирлеу деп атайды. Нивелирлеудің
геометриялық, техникалық, механикалық, тригонометриялық,
стереофотограмметриялық, физикалық деген бірнеше әдістері бар. Нүктелердің
алынған биіктік белгілерінің мәні барлық масштабтағы топографиялық
түсірістердің биіктік негізі болып саналады және олар халық шаруашылығына
қажетті инженерлік есептерді, сондай-ақ бірқатар ғылыми есептеулерді шешу
үшін қолданылады.
Жобаны 1:10000, 1:25000 масштабтағы картада жасайды. Жобаны жасар
алдында орындалған нивелирлік жұмыстардың барлық материалдарын жинайды және
оны талдайды. Картаға алдымен бастапқы реперлерді және маркілерді, 4 класты
полигонометрия пункттерін және барлық разрядтағы торап жүйелерін түсіреді.
Жүріс бағытын жолдармен, өзен жағалауларымен, үлкен еңістіктерді жібермей,
сонымен қатар көшкінді және бос грунтты учаскелерімен байланыстырады.
Соңғы жылдары әртүрлі класты нивелирлеуде штрих-кодты сандық нивелирлер
(электронды) қолданыла бастады. Геодезиялық жұмыстың практикасында
мемлекеттік нивелирлеуді орындауға техникалық сипаттамасы бойынша сай
келетін электронды тахеометрлер кеңінен қолданылуда. Сонымен қатар жер
серігі технологиялары мемлекеттік нивелирлеудегі жеке кластардың талаптары
деңгейінде өлшеу нәтижелерінің дәлдігін қамтамасыз етеді.
Далалық жұмыстар екі кезеңде өңделеді: алдын ала өңдеу, теңдіктерді шешу
және координат және пункттер биіктігінің катологтарын құру.
Алдын ала өңдеудің негізгі мақсаты дала есептеулерінде жіберілген болуы
мүмкін қателерді жою, өлшеулердің сапалығын және соңғы өңдеуге,
теңдестіруге жарамдылығын тексеру. Оның құрамына: дала журналын тексеру,
өлшеу нәтижелерін бағалау, жүйелер схемасын құру, алдын ала пункт
биіктіктерін есептеулер жатады. Есептеуді журналды тексеруден бастайды.
Рейканың орташа ұзындығының түзетулерін журналдағы биік айырымға қосады да,
түзетілген биік айырымды жазады. Орташа биік айырымға түзетуді теңдіктен
алады.
Топографиялық планды тікелей далада салу үшін қолданылатын графикті әдіс
мензулалық түсіріс деп аталады. Мензулалық түсіріс шағын учаскеде мензула
мен кипрегельдің көмегімен атқарылады. Түсірісті жасау, жергілікті жердегі
нүктелердің планшеттік өзара орындарын графикалық түрде анықтауға
негізделген. Нүктелерге дейінгі арақашықтық өлшеуіш пен қашықтық өлшеуіш
рейканың көмегімен өлшенеді, ал бұрышты графикалық түрде салады. Құрылыс
салынған территорияны түсіргенде, арақашықтық өлшеуіш саптамамен өлшейді.
Мензулалық түсірісте түсірісті жүйенің жиі болуы талап етіледі. Түсіргі
жүйе жергілікті жер жағдайы мен түсірістің қажетті дәлдігіне байланысты
графикалық немесе аналитикалық әдістермен құрылуы мүмкін. Аналитикалық
әдістерге қиылыстырулар, теодолиттік және тахеометриялық жүрістер, ал
графикалық әдістерге қиылыстырулар, мензулалық, буссольдік жүрістер жатады.
Жүйелерді ашық жерлерде құрады, ал жабық жерлерде жүрістер жүргізіледі.
1:5000 және оданда ұсақ масштабпен алынған түсірістер үшін геометриялық
жүйелер құрғанда, әрбір нүкте үш пункттен қиылыстырулуы керек, ал
қиылыстыру бұрыштары 30 және 150 –тан артпауы керек. Қабырғалары 0,4 мм
үшбұрыш қателіктеріне жол беруге болады. Трапецияда бастапқы пункттер 2-ден
кем болмауы керек. Әр түрлі масштабтағы түсірісте аспаптан рейкаға дейінгі
ең үлкен қашықтық 150-350 м, ал план масштабтағы пикет арқылы 2 см болуы
тиіс. Анық контурларды түсіргенде пикеттерді бір жағынан алады да, жолдың
енін өлшейді. Егер жолдың ені план масштабына салынып, оның екінші жағы
біріншісіне параллель болса, онда пикеттер осьтің бойына салынып, шартты
белгімен кескінделеді.
Мензуал арқалы жобалық нүктелерді жер бетіне түсіру дәлдігі оларды
планда көрсету дәлдігіне сәйкес 0,4 мм тең болуға тиісті.
Қазіргі кезде геодезиялық жұмыстарды жүргізу барысында , ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктері ескерілген өлшеу аспаптары мен
құралдары, соңғы үлгідегі компьютірлер мен аэрофото және аэроғарыштық
әдістер мен материалдар кең қолданылуда.
Қорыта келгенде, техникалық әдістер арқылы жерге орналастыру іс-
қимылдары, олардың құқықтық, әлеуметтік – экономикалық және экологиялық
мәні іс жүзінде жүзеге асырылады.
1.2. Жерге орналастыру және кадастр жұмыстарының негіздерінде
Жер-кадастрлық және тіркеу жұмыстарын қандай уәкілетті орган атқарса да
бұл жұмыстар үнемі тығыз байланыста болып келеді. Соның нәтижесінде
көптеген дамыған елдер жер учаскелері мен оларда орналасқан жылжымайтын
мүлік объектілерінің бірыңғайлылығын орнатты.
Кадастрлық және тіркеу жүйелері жерге орналастырумен тығыз байланыста.
Жерге орналастыру кезеңінде жаңа жер иеленулер мен жер пайдаланулар пайда
болады, олардың құқықтық және физикалық белгілері анықталады, жер
учаскелерінің шекаралары мен аудандары белгіленеді, жерлер қайта бөлінеді,
жергілікті жерде межелік белгілері орнатылады.
Жерге орналастырудың мәліметтері жаңа жер учаскелерін тіркеу мен
бағалауды, олардың жер иеленушілері мен жер пайдаланушыларының құқықтарын
анықтауды қамтамасыз етеді.
Негізінен кадастр – бұл белгілі бір аумақтың жер бірлігінің жүйелі түрде
сипатталуы. Сипаттамалар әрбір учаскенің орналасуын және шекарасын
көрсететін карталар арқылы беріледі. Тіркеуге қажетті мәліметтердің ең
маңыздылары болып жер учаскесінің кадастрлық нөмірі мен ауданы саналады.
Дәстүрлі кадастр жүйесі жер иеленушілер мен пайдаланушылар туралы, жердің
санаты, құны және салығы туралы мәліметтерді береді.
Қазіргі кезде жылжымайтын мүлікті тіркеуде әр түрлі жүйелер қолданылады,
олардың әр қайсысында кадастрмен байланыс жекеше анықталады. Бұл әр
алуандылық әрбір елдің дамуындағы тарихи және экономикалық себептерге
негізделіп, кадастр құрылымдарын ұйымдастыру мен жерді тіркеу жүйелерінде
бейнеленеді. Қазақстанда кадастрды жүргізу заң жүзінде Қазақстан
Республикасының жер ресурстарын басқару агенттігінің жергілікті жердегі
мемлекеттік мекемелеріне жүктелген.
Жер кадастрын жүзеге асыру процесінде еліміздің біріңғай жер қорының
құқықтық жайын табиғи және шаруашылық жағдайлары мен жер пайдаланудың
әртүрлі ақпараттарын жинайды, үйренеді және талдайды. Бұл ақпараттардың
дұрыстығы мен толықтығы оны алу тәсілдеріне байланысты. Бұл мақсаттар үшін
халық шаруашылығы есебіне белгілі амалдар, сондай–ақ жер кадастрына ғана
тән және бірінші кезекте графикалық ерекше тәсілдер қолданылады. Соңғысы
дұрыс ақпараттардың алынуы үшін негіз болады.
Оның мәні мынандай: жер кадастрының объектісі ретінде, бәрінен бұрын,
кеңістік өлшемдері және жағдайларымен сипатталады.
Оның сандық және сапалық көрінісі үшін, кеңістікте есептелінетін
(анықталатын) заттың (мәннің) тиісті өлшемдерін жүзеге асыру, яғни
жергілікті арнай түсірістер мен тексерулерді жүргізу талап етіледі. Қағазда
тиісті масштабта, графикалық тәсілдермен алынған нәтижелер негізінде, сол
жергілікті жермен бірдей, жоспарлы–картографиялық құжат (жоспар, карта)
алынады. Бұл жоспарда (картада) қандай мәндер көрсетілгендігіне байланысты,
олар мысалы, топырақ, геоботаникалық және тағы басқа түрлерге бөлінеді.
Жоспарлардың (картаның) масштабы кадастрланатын территориялардың (жер
пайдалану, облыс, аудан территориясы және сол сияқты) өлшемдеріне,
атқаратын қызмет жүгіне, мазмұнына байланысты түрлі болуы мүмкін.
Жоспарлы–картографиялық материалдар қашанда қазіргі заман дәрежесіне
лайықты болуы керек. Бұл мақсаттар үшін оларға түзету жүргізіледі, яғни бұл
жер жағдайында болып жатқан өзгерістерді жергілікті жерде анықтайды және
жоспарға (картаға) енгізеді. Жер кадастрының жоспарлы–картографиялық
материалдарына нақты талаптар ұсынады. Олар жердің кеңістік жағдайын,
сапалық жағдайын және пайдаланылуын сипаттайтын жергілікті жердің барлық
элементтерін қамтамасыз етуі керек.
Жергілікті жердің барлық элементтері жоспарларда жеткілікті дәлдікпен
және толықтықпен бейнеленеді (кескінделеді).
Кадастр және жерді ұтымды пайдалану мақсаттары үшін суретке түсірулер
мен тексерулер жүргізіледі. Түсірулер мына түрлерге бөлінеді: жердегі
түсіріс, аэрофототүсіріс, аэрокосмостық түсіріс.
Жердегі түсіру аэрофототүсіріс материалдары болмаған жағдайда шағын
аудандарда, жердің құрамы мен пайдалануындағы күнделікті өзгерістерді
есепке алу барысында қолданылады. Қазіргі кезде жер кадастрында
аэрофототүсірістер кеңінен қолданылады. Ол біршама қысқа уақыт ішінде
еліміздің барлық территориясында жағдайы мен пайдаланылуын сипаттайтын,
жергілікті жердің барлық элементтерін егжей – тегжейлі бейнелейтін қажетті
жоспарлы материал алуға мүмкіндік береді. Кадастрда аэрофототүсірістің әр
түлі түрдегі (аэрофотосуреттер, фотопландар және сол сияқты) жоспарлы
материалдары қолданылады.
Қазіргі уақытта аэрокосмостық әдістер, соның ішінде оптикалық және
инфрақызыл диапазонда көп спектрлік түсірістер көмегімен жер ресурстарын
жан–жақты зерттеудің нақты (ашық) мүмкіндігі туды.
Жер кадастрында келесі материалдар мен мәліметтер қолданылады:
1. Жердің кеңістікте орналасуын, пайдаланылуын және алқаптарын
сипаттайтын әр түрлі түсірістің жоспарлы–картографиялық материалдары
.
2. Жер пайдалану құқығын негіздейтін және жер пайдаланушылардың жер
аудандары мен орналасуы мәліметтерінен тұратын жер бөліп беру
құжаттары мен жоспарлы–картографиялық материалдар.
3. Жерлердің кеңістік жағдайын, үлестірулерін және пайдалануын
4. Сипаттайтын ауданның, облыстың жерге орналастыру схемалары.
5. Жер ресурстарын пайдалану бас схемаларының құжаттары мен
жоспарлы–картографиялық материалдары.
6. Ауылшаруашылық жерлерін жоспарлау құжаттары мен
жоспарлы–картографиялық материалдар.
7. Жердің кеңістік орны және шаруашылықаралық үйлестіру мәліметтерінен
тұратын шаруашылықаралық жерге орналастырудың жобалары мен басқа
құжаттары.
8. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ішкі шаруашылық жерге орналастыру
жобалары мен басқа құжаттары, олардың жер пайдалануын, алқаптарын
және ауыспалы егістіктерін орналастыру мен кеңістік жағдайлары туралы
мағлұматтар.
9. Орман шаруашылығы кәсіпорындарының кеңістік орналастыру өлшемдері
және пайдалануы туралы мәліметтерден тұратын орман шаруашылығын құру
(орналастыру) жоспарлары мен материалдары.
10. Қала шегіндегі жер алқаптарының өлшемдері, жағдайлары және пайдалануы
туралы мәліметтерден тұратын қала жерінің жер шаруашылық орналастыру
материалдарымен қалалардың бас жоспарлары.
11. Кәсіпорындар мен олардың бірлестіктерінің жерлерінің мелиоративтік
орналастыру материалдары.
12. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының тәжірибе станциялары мен
ғылыми–зерттеу мекемелерінің есепке алу және есеп беру материалдары.
Барлық материалдар мазмұны, дұрыстығы және толықтығы жағынан талданады,
жер кадастры бойынша мәліметтерді алу үшін өңделеді және кейін
пайдаланылады (қолданылады).
1.3. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
Жерді халық шаруашылығы салаларының мұқтаждықтарынабөліп беруге және
осыған себепті ауылшаруашылық алаптары көлемінің үнемі қысқарылуына
байланысты экологиялық жағдай соңғы жылдары күрт күрделене түсуде.
А.ш. өндірістің биологиялық негізі болып топырақтың құнарлығы, жердің
мелиоративтік күйі,эрозияға ұшырағандығы, топырақ құрамындағы қорда мен
негізгі қоректік элементтердің мөлшері және өсімдік тіршілігі ортасының
басқа да қасиеттері, сонымен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері
табылады. Ауылшаруашылық өндірістің биологиялық жағы, өзі кезегінде,
экономикалық және территориялық жағдайлармен байланысты, өйткені
соңғылары салалардың мамандандырылғандығын, алаптардың құрамы мен
орналасуын, территория-ларының реттілігін, а.ш. дақылдарын өсіру
агротехникасын, демек, жалпы өндірістің рентабельдіктігі мен тиімдігін
себептейді. Сонымен, ауылшаруашылық дақылдарды өсірудің биологиялық
жағдайлары біржағынан өндірістің экономикалық тиімділігін, ал екінші
жағынан бүкіл шаруашылық жүргізу жүйесін өздеріне сәйкесті бейімдеуді
себептеп отырады.
Қазіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің көлемін арттырудың
объективтік негізі ретінде топырақтың құнарлығын сақтап қалу мен одан ары
жоғарлатуды ұққан ерекше маңызды. Сонымен қатар алаптар құрамы мен
территориялық реттілігі элементтерінің орналасуы, салалардың
мамандандырылғандығы мен дақылдардың құрамы шығындардың барынша қысқарылуын
және пайданың артуын қамтамасыз етуге тиісті.
Демек, жерге орналастырудың экологиялық-экономикалық мәні жер
учаскелерінің экономикалық тұрғыдан тиімді межелерін, аудандарын және
орналасуын, сондай-ақ өндірістің мақсатқа сәйкес мамандандырылғандығын,
агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігі мен жердің өндіргіш қасиеттерінің
артуын қамтамасыз ететін өндірістің территориялық негізін жасауға саяды.
Жерге орналастыру, қоғамдық өндірістің құрамды бөлігі ретінде, әрқашанда
нақты экономикалық жағдайларда жүргізіледі. Ол бірінші кезекте сол кездегі
өндіріс әдістеріне тән обьективтік экономикалық заңдар мен өндіргіш
күштердің және өндірістік қатынастарының арасындағы белгілі бір
байланыстармен себептеледі. Сондықтан жерге орналастыруда жобаларды дұрыс
негіздеу және жылдам жүзеге асыру мақсатымен, басқаша айтқанда, жоғарғы
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тиімділікке барынша тез жету
үшін, осы заңдарды жан-жақты ескеру қажет.
Экономикалық жағдайлардың арасында, негізінен ішкішаруашылық және
учаскелік жерге орналастыруда ескерілетіндеріне, мынадайлар жатады:
1. жер алаптарының құрамы мен аудандары, олардың әр түрлі
мақсаттарға игеру мүмкіншіліктері;
2. жалпы өнімге, шығымдардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа
қарай, құндық немесе аналитикалық (балдық) көрсеткіштер арқылы
жер сапасының өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3. серіктестер мен коперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа да
агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы (өндірістік бағыттары),
шаруашылық және интеграциялық байланыстар, нарықтық
инфрақұрламдары мен өнім тапсыру және жабдықтау пунктерінің
орналастыру;
4. ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен бірлестіктердің шаруашылық
жүргізу жүйесі және экономикалық нәтежиелері, салаларының көлемі
мен құрлымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары,
өндірістік және қаржы көрсеткіштері (егіншілік және мал
шаруашылығы бойынша), ауылшаруашылық дақылдарының түсімділігі
мен алаптардың өнімділігі, жалпы өнімі мен табысы, кірістері мен
өндірістің рентабельділігі;
5. шаруашылықтардың үйымдастыру-өндірістік құрлымы, еңбектің
ұйымдастыру деңгейі;
6. кәсіпорындардың еңбек ресурстарымен, ауылшаруашылық
технскасымен, өндірістік қорлармен қамсыздандырылығандығы және
еңбектің энергиямен қаруландырылғандығы;
7. шаруашылықтың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі қаржы
жұмсауы және несие беру мүмкіндіктері.
Шаруашылықтың іс жүзіндегі жер алаптарының құрамы мен аудандары оның
өндірістік бағытын, мамандандырылғандығын және салаларының үйлесуімен
себептейді.
Жерге орналастыруда экономикалық жағдайлар екі әдіспен ескеріледі:
біріншісі – территорияны өндірістің мұқтаждықтарына қарай бейімдеу арқылы,
екіншісі - өндірісті территорияның реттілігі мен қасиеттерін ескере отырып
өзгерту. Бірінші жағдайда өндірістің салық құрамына сәйкес алаптардың
аудандары мен құрамын қалыптастырады, еңбек пен көлік шығындарын мол талап
ететін дақылдардың егістіктерін шаруашылық орталықтарына, мал фермаларына
барынша жақындату мүмкіндіктері және жер массивтерінің пішін
кескіндіктерін жақсарту, алаптардың ұқсас контурлығы мен ыдырыңқылығын жою
қажеттілігі қарастырылады.
Екінші жағдайда шаруашылықтың өндірістік бағыты,
мамандандырылғандығы, мал фермалары мен бөлімшелерінің орналасауы, ауыспалы
егістіктері мен а.ш. дақылдарды өсіру технологиялары топырақтардың
құнарлығы мен таралуына, эрозияланғандығына және жердің басқа да кеңітік
ерекшеліктеріне қарай анықталады. Шаруашылық орналасқан аймақтың топырақ –
климаттық жағдайлары алаптардың құрамы мен арақатынастарын себептейді, ал
соңғысы шаруашылықтың мамандандырылғандығын, демек, территорияның
реттестірілуіне тікелей әсер етеді.
Нарықтық экономика кезеңінде өнімнің қай түрі болса да шаруашылықтың
мамандандырылғандығына қарамастан, өзінөзі өтеу және қаржыландыру
принциптерінің негізінде өндіріледі. Бұл,ауыл шаруашылық өндірісі толығымен
ұдайы өндіріске жеткілікті тұрақты рентабельділікке бағытталған деген сөз.
Сондықтан жерге орналастыруда шаруашылық пен оның өндірістік
бөлімшелерінің мамандандырылғандығын талдау, соңғысының жерді тиімді
пайдалану талаптарына сай болуын анықтау қажетті. Осымен қатар өнімдерді
қабылдау және өңдеу кәсіпорындарының жабдықтану пункттері мен
инфрақұрылымның бар болуы және орналасуы, шаруашылықаралық кооперация және
агроөнеркәсіптік интеграция мүмкіншіліктері туралы мәліметтер жиналады. Бұл
мәліметтер шаруашылықтың мамандандырылғандығын нақтылауға, алаптардың
құрамы мен аудандарын және т.б. осыған сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Түпкі мақсат – жердің пайдалану деңгейін барынша көтеру және
топырақтың құнарлығын жүйелі түрде арттырып отыру.
Осы мақсатпен, сонымен бірге өндірістің тиімділігін арттыру үшін,
шаруашылық жүргізу жүйесі, егіншілік және мал шаруашылығы салаларының
үйлесімділігі, өндірістің ұйымдастыру деңгейі зерттеледі, жалпы және
тауарлы өнімнің құрамы мен өндірістің рентабельдіктігі, кіріс пен шығыс,
өнімнің өзіндік құны мен тағыда көптеген экономикалық көрсеткіштер
талданады.
Бұл іс-әрекеттер нарық қатынастары, толық шаруашылық есебі, өзін-өзі
өтеу және қаржыландыру талаптары ескеріле отырып жүргізіледі.
Сондай-ақ жерге орналастыруда еңбектің ұйымдастырылуы, еңбек
ұжымдарының а.ш. техникамен өндірістік қорларымен қамсыздандырылғандығы
назарға алынады. Ол үшін еңбекке жарамды адамдардың саны, біліктілігі, а.ш.
алаптарымен жүктелуі, өндірістік қорлармен қамтамассыз етілуі, шаруашылық
жүргізу және жекешелендіру формалары, мүлік және жер үлестерінің мөлшері,
бұрынғы совхоздар мен колхоздардың территорияларында жаңа шаруашылық
құрылымдарының ұйымдастырылуы анықталады.
Қажетті жағдайда, осымен бірге шаруашылықтың бос ақшалай қорлары
айқындалып, керекті өндірістік объектілерді салуға, территорияны инженерлік
тұрғыдан жабдықтауға, белгіленген культуртехникалық және мелиоративтік
шараларды жүзеге асыруға несие бөлу мүмкіншіліктері қарастырылады.
Бұл мәліметтердің барлығы жоспарланған жерге орналастыру іс-
қимылдарының дәлелдігін қамтамассыз ете отырып, жобалық шешімдерді толық
негіздеуге жағдай жасайды.
Аталып өткен экономикалық жағдайлар жерге орналастыруға дейінгі және
содан кейінгі көреткіштер бойынша талданады.
ІІ. Бөлім: Шаруашылық жөнінде жалпы мәлімет
Қармақшы ауданы Ақдастархан жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2005
жылы 10 тамызда Жаңабаев шаруашылығының негізінде құрылған.
Серіктестіктің жалпы жер көлемі не бәрі 87 га, ауыл шаруашылық алқаптары
27 га құрайды, ал қалған 60 га жерлерін жайлымдық мақсатта 49 жылға
уақытша пайдалану құқығы негізінде алған. Яғни жер учаскесін жалға алған.
Ол аудан орталығы Тереңөзек қыстағынан 50 км және Қызылорда қаласынан 86 км
қашықтықта орналасқан.
Ауыл шаруашылық өнімдерін тапсыратын және өнеркәсіптік тауарларды алатын
пункт Тереңөзек қыстағы болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің жетекші саласы - күріш шаруашылығы, қосымша
саласы- ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығы. Шаруашылықтағы суару көзі Әйтек
ауданаралық магистральды каналы болып табылады.
2.1. Шаруашылықтың топырақтық, табиғи климаттық жағдайы
Топырағы. Шаруашылық аумағы құба, сұр құба топырақтар аймағына
жатқызылады, Сырдария өзенінің дельтімаңы аумағында орналасқан, онда күшті
аллювиальді қабаттардан жасалған гидроморфты топырақтар бар.
Топырақ құраушы процестің ерекшеліктері жер асты суларының тұрақты
сипатымен, тұздардың топырақтарда, сондай-ақ жер асты суларында
ішкідельтілі араласып орналасуымен байланысты. Топырақ құрау процесі
карбонатты түрде жүреді.
Шаруашылық аумағының топырағының негізгі қорына кәдімгі күріш,
сортаңданған және тұзданған күріш топырақтары, жайылмалы шалғынды қоңыр
топырақтар, жайылмалы-шалғынды карбонатты қоңыр, шалғынды сортаңды,
жайылмалы шалғынды батпақты қоңыр топырақтар жатады.
Негізінен, бұл топырақтар 3 жер санатынан біріктірілген:
1. Егістікке жарамды жерлер;
2. Жайылым жерлері, жақсартылғаннан кейін ауыл шаруашылығы
алқаптарына жүйелі түрде пайдаланылатын жерлер;
3. Түбегейлі жақсартылған жерлер.
Жер бедері. Шаруашылық аумағы Тұран ойпатының оңтүстік шөл
аймақтарында Сырдарияның аллювиальды жазығында орналасқан. Қазіргі жер
бедерінің қалыптасуы Сырдария өзенінің әрекетімен байланысты. Жазық
әлсіз толқынды өзен саласынан солтүстік – шығысқа қарай әлсіз еңісті
сипатқа ие, солтүстік бөлігінде ол біртіндеп әлсіз тілімделген
таумаңы жазыққа ұласады.
Шаруашылық аумағында келесі мезорельеф көрініс табады:
- тегістелген суайырық жер беті;
- суайырық аралық жәй төмендеу;
- бұдырлы және азғана бұдырлы;
- таумаңы жазық;
- көл түріндегі төмендеу.
Тегістелген суайырық жер беті және суайырық аралық төмендеу көп
таралған. Суайырықтардың жазықты сипаты аракідік 5 – 10 м биіктіктегі
құмды төбелер мен бұдырлармен мінезделеді. Суайырық аралық төмендеу
өздігінен тегіс ауданы 0,5 га болатын, салыстырмалы 2 – 3 м
тереңдіктегі және өте жайпақ желекті депрессиялардан тұрады. Қорыта
келгенде, шаруашылықтың көптеген аумағы жыртылған және жасанды жер
ғимараттарымен қамтылғанын айта кету керек. Негізінен бұлар көптеген
іс – жүзіндегі және қолданбайтын каналдар, арықтар мен коллекторлардың
дамбылары.
Жалпы алғанда, шаруашылық аумағы ауыл шаруашылық алқаптарының
барлық түрін пайдалануға мүмкіндік береді және ауыл шаруашылығы
техникасын қолдануға ешқандай кедергі келтірмейді.
Өсімдігі. Шарушылық аумағының өсімдік жамылғысы алуан түрлілігімен
сипатталады. Оның түрлерінің құрамы және өнімділігі жергілікті жер
бедеріне, климатына, топырақ жамылғысына және адамның шаруашылық әрекетіне
байланысты.
Оңтүстік шөлдер климаты күрт континентальдығымен сипаттталады, ол
өсімдік жамылғысының қалыптасуында көрініс тапқан, оның құрылуында басты
орында көпжылдық шөптесін өсімдіктер (қамыс, шалғынды шөптер), бұталар
(қара сексеуіл, тамарық, жүзгін) жартылай бұталар (жусан, кейреуік) алады.
Флористикалық жағынан жетекші орынды дәнді-дақыл, бұршақты және басқа да
бағалы азықтық өсімдіктер алады. Бағалы азықтық өсімдіктер деп жусанды,
түйе ошағанын және жалғынды шөптерді атауға болады. Бағалылығы төменірек,
бірақ өте көп таралғандарға кәдімгі қамыс, сорда өсетін қоға жатады.
Шаруашылық аумағының үлкен бөлігі ерте аллювиальді жазық – Сырдария
өзені маңында орналасқан. Ол суармалы егіншілікте қолданылады.
Климаты. Жылумен, ылғалмен қамтамасыз ету жағдайлары бойынша
шаруашылықтың аумағы аудандастыруға сәйкес Сырдария маңы агроклиматтық
аудандастыруға жатады. Гидротехникалық коэффициенті 0,1 – 0,3,мұнда
гидротехникалық коэффициент жауын-шашын қосындысының булануға қатынасын
көрсетеді. Ауа температурасының 100 жоғары кезеңі 180-200 күнге дейін
созылады.
Шаруашылықтың климаты күрт континентальды, құрғақ, өте ыстық және ұзақ
жазымен және қысқа, бірақ салыстырмалы қатаң қысымен сипатталады. Көктем
екі айдан артық созылмайды және салыстырмалы ылғалды.
Шиелі метеостанциясының мәліметтері бойынша орташа жылдық жауын-шашын
115-130 мм. Булану өте жоғары, ал жылдық жауын-шашынның қосындысынан 16 есе
артық.
Орташа жылдық ауа температурасы +10,20 С. Ең төменгі орташа айлық ауа
температурасы қаңтар айында -7,20 С. Ауа температурасының абсолюттік
минимумы -360, -400 С. Ең жылы ай шілде айы, орташа айлық ауа температурасы
+260 С. Абсолюттік максимум +420, +460 С. Аязсыз кезең 175-200 күнге дейін
созылады. Басталуы сәуір айының 10-15 аралығында және аяқталуы қазан айының
7-29 аралығында. Тұрақты қар жамылғысы желтоқсан айының екінші бөлігінде
түседі және ақпан айының үшінші бөлігінде ериді. Қар жамылғысының орташа
биіктігі 10-12 см, қардағы судың қоры 30-40 мм.
Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 50 температурада 214-230 күнге тең. Жыл
бойына шаруашылық аумағындағы солтүстік-шығыс бағытындағы желдер соғады,
олар жазда құрғақ және ыстық, ал қыста олар Бетпақ дала шөлінің суық
желдері. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3-5 мсек құрайды.
Топырақтағы ылғалдың қоры ауылшаруашылық дақылдарына деген, өсімдіктің
ылғалға деген мұқтаждығын толығымен қамти алмайды. Сондықтан, берілген
топырақ-климаттық аймағында егіншілік тек суару жағдайлары болғанда ғана
мүмкін.
Гидрография және гидрологиясы. Табиғи жер үсті сулар көздері
шаруашылық аумағында жоқ, сондықтан да гидрографиялық жүйе шаруашылық
және Ауыл шаруашылық суару каналдарының жүйесі ретінде ғана
көрсетілген.
Шаруашылық жерінің жалғыз суғару көзі болып Сырдария өзені
табылады, ол шаруашылықтың сыртында ағып жатыр.
Өзен қардан, мұздақтан қоректенеді. Орташа көп жылдық өзеннің
шығыны 681 м3\с, максималды шығыны 2140 м3\с. Бақылаулармен өзен шығыны
оның арналарында төмендейтіні анықталған. Бұл арнаның табанындағы
құмды – сазды қабаттарда судың сүзілуі нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осылайша, Сырдария өзені, өзінің қашықтығында жер асты суларын
қоректендіреді және олардың қорларын толықтыратын бірден – бір көзі
болып табылады.
Судың минерализациялануы 1,5 – 2 г\л аралығында. Химиялық құрамы
бойынша су сульфатты – хлоридті, натритті – магнитті, бұл оның суару
мақсатында және сәйкесінше тазартуда ауыл шаруашылық сумен қамтамасыз
етуде қолдануға мүмкіндік береді.
Жерге орналастырудың келесі негізгі бір түрінің бірі Ауыл шаруашылық
жерге орналастыру. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісіне
тұрақты пайдалануға немесе белгілі бір мерзімге жалға алу шартына
бекітілген ауылшаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары,
серіктестіктер, кооперативтер және басқа да шаруашылық құрылымдарына
берілген жерлерде ауылшаруашылығы өндірісін аумақтық ұйымдастыру
жатады. Қазір әртүрлі ауылшаруашылығы өнімдерін өндірумен ірі
мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік емес ұжымдық кәсіпорындар және
кооперативтер, жеке шаруашылық шағын және ірі кәсіпорындар айналысады.
Сонымен бірге, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, машина сынау станцияларының
тәжірибе шаруашылықтары, жоғары оқу орындарының, колледждердің, кәсіби
техникалық училищелердің, басқа мекеме, ұйым, кәсіпорындардың оқу-тәжірибе
шаруашылықтары да Ауыл шаруашылық жерге орналастырудың объектісі болып
табылады.
Ауыл шаруашылық жерге орналастырудың басты мақсаты – шаруашылық етуші
субъектінің алдына қойған мақсаттарын табысты орындауға мүмкіндік
беретіндей жерге шаруашылық ету, яғни аз шығын жұмсай отырып, көп жоғары
сапалы өнім алу, оны уақытылы тұтынушыларға жеткізу, қазіргі және келешек
ұрпақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аннотация
Белгілер және қысқартылған мәндер
Анықтамалар
Төлқұжат
Кіріспе
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері
1.1. Жерге орналастыру техникасы
1.2. Жерге орналастыру және кадастр жұмыстарының негіздерінде
1.3. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
ІІ. Бөлім: Шаруашылық жөнінде жалпы мәлімет
2.1. Шаруашылықтың топырақтық, табиғи климаттық жағдайы
2.2. Ішкішаруашылық жерге орналастыру кезінде обьектілерді жобалау
2.3. Танаптарды жобалау.
2.4. Ауыспалы егістіктер жүйесін ұйымдастыру
2.5. Ауыспалы егістіктердің типтерін, түрлерін және көлемдерін анықтау
ІІІ. Бөлім: Эканомикалық есептеулер
ІV. Бөлім: Шаруашылықтың қазіргі жағдайы мен болашақтағы дамуы жоспары
V. Бөлім: Қоршаған ортаны қорғау
VI. Бөлім: Еңбек қорғау
Қорытынды
Қосымша
Қолданылған әдебиеттер
Аннотация
Дипломдық жобада Қызылора облысы Қармақшы ауданы Ақдастархан ЖШС-нің
ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасы құру. ЖШС-нің территориясының жер
көлемі 87 га.
Жобаның жүргізілу мерзімі және сметалық, техника-экономикалық
көрсеткіштері анықталған. Құрлымдарды пайдалану, еңбекті қорғау және
қоршаған ортаны қорғау мәселелері қарастырылған.
Дипломдық жұмыс бет түсініктеме жазбадан және А1 форматтағы 2сызбалы
картадан құралған.
Белгілер және қысқартылған мәндер
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
ШАЖО –шаруашылық аралық жерге орналастыру
ШФҚ –шаруашылық фермерлік қожалық
АҚ – Акционерлік қоғамдардың.
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
ШҚ – шаруа қожалығы
ІШЖО – ішкішаруашылық жерге орналастыру
ӨК – өндірістік кооперативтердің
ҚР – Қазақстан Республикасы
а.ш – ауыл шаруашылық
ж.т – жерді түгендеу
т.б. – тағыда басқа
т.с.с. – тағыда сол сияқты
Нормативтік сілтемелер
Нақты методикалық нұсқауда пайдаланылған сілтемелер келесі
нормативтік құжаттар:
СТ РК 1.5 – 2004 Жалпы талаптар құрылуына, мазмұнына, безендіру
және стандарттың мазмұны.
ГОСТ 2.301 – 68 ЕСКД - Формат
ГОСТ 2.304 – 81 ЕСКД - Сызбалық шрифттер.
ГОСТ 2.301 – 84 ЕСКД - Әріптік белгілер.
ГОСТ 2.701 – 84 ЕСКД - Схемалар, түрлері және типтері. Жалпы
талапты орындауға арналған.
СТ ЮКГУ 4.02 – 2008 Университеттің стандартты. Жалпы талаптардың
құрылуына, мазмұнына, безендіру құжаттамасы СМЖ
СТ ЮКГУ 7.11 – 2008 Университеттің стандартты. Оқу методикалық
процессінің басқарылуы.
Анықтама сөздер
Мал азығы алаптары - шөп шабуға, мал жаюға, сондай-ақ кей кезде басқа да
мал азықтарын дайындауға пайдаланылатын табиғи ауылшаруашылық алаптары.
Ауылды елді мекеннің шебі - ауылды елді мекен жерінің сыртқы әкімшілік
шекарасы. Ауыл әкімшілігінің қарамағындағы жерлердің құрамына селитебтік
және санитарлық-қорғау зоналары, ауыл-шаруашылық және басқа алаптар,
босалқы территориялар және т.с.с. кіреді.
Ауыспалы егістік типтері - өндірілетін өнімдерімен ажыраты-латын әр
түрлі өндірістік бағыттағы ауыспалы егістіктер.
Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айрысумен
негіздеу. Кәсіптік бағалау белгілі бір нақты міндеттерінің
орындалуына бағытталады. Бағалаушы жасалып жатқан бағалаудың міндетін
білгеннен кейін ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.
Шығындар - бағаланатын ұқсас меншік обьектілерін құру үшін қажет
болатын шығын мөлшері. Бұл шығындар сатып алушы төлеуге дайын
сомада айырмашылығы болмауы мүмкін.
Табыс капитализациясы - ол обьект құнының потенциалды табыс әкелу
құндылығы мүмкіншілігі негізінде бағаланатын әдістер мен тәсілдер
жиынтықтарын көрсетеді.
Баға - өткен мәмілерге ұқсас обьектілерді сатып алуға қанша
жұмсалғаннын көрсететін жасалған факт.
Алқаптық жол - ауыспалы егістердің территориясында жыртылған жерді
реттестіру элементтерінің (танаптар, орман белдеулері және т.с.с.)
орналасуымен өзара байланысты түрде жүргізілген қара жол.
Ауыспалы шабындық – белгілі бір жоспар бойынша шөп шабу мерзімдерін
алмастырып отыруға негізделген, шабындықтарды тиімді пайдалану жүйесі.
Жоғары өнімді шөп жамылғысы бар учаскелерде енгізіледі.
Ландшафттық жерге орналастырулық жобалау - табиғи ландшафттарды жақсарту
және өзгерту жөніндегі шараларды ескере отырып, ішкішаруашылық және
шаруашылықаралық түрғыдан территориялық реттілікті жобалау.
Сервитут - бөтен межелес учаскелерді шектеулі түрде пайдалану құқығы
(өтуге, инженерлік тораптарды жүргізуге жөне жөндеуге, мал айдауға және
басқа да осы тәріздес іс-әрекеттерді жүзеге асыруға).
Ауылшаруашылық мақсаттағы жер - ауыл шаруашылығы мұқтаждықтарына
бөлінген жер. Бұның құрамына а.ш. алаптарымен қатар басқа да өндірісті
жүргізуге қажетті жерлер енеді (жол, ирригациялық жүйелер және т.с.с.
астындағы жер).
Төлқұжат
Рс Көрсеткіштің атаулары Өлшем Көрсеткіштері
№ бірлігі
1 2 3 4
1 Нысанның орналасқан жері - Қармақшы ауданы
2 Мақсаты - Ақдастархан ЖШС-нің
ішкі шаруашылғын жерге
оналастыру
3 Жалпы жер көлемі га 87
4 Игерілетін жер көлемі га 27
4.1.Жайлым га 60
5 Аймақтың топырағы Жайылмалы – шалғынды
қоңыр
Жайылмалы – шалғынды
қоңыр батпақты
Сортаңдар
Құмдар
6 Гидрографиялық жүйесі Сырдария өзенінің
7 Жерге орналастыру жұмысының теңге 717 000
құны
8 Жерге орналастыру мерзімі ай 3
Кіріспе
Қазіргі ауыл шаруашылық алаптарын бағалау – бұл еңбек тің жоғарғы
әлеуметтік-экономикалық тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз
қоршаған ортаны қамтамасыз ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер
қатынастарын реттеуге, жерде әртүрлі шаруашылық жүргізу формаларының
дамуына қолайлы жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және
өндіріс құралы ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар
жүйесі.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында, жерге орналастыру жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Өндірістің,
әсіресе ауыл шаруашылығы өндірісінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ету,
қай салада болса да жермен байланысты еңбектің өнімділігін арттыру – жерге
орналастыру мақсаты болып табылады.
Осы мақсатта жасалатын дипломдық жобаның тақырыбы Ақдастархан ЖШС ішкі
шаруашылық жерге орналастыруы болып табылады.
Ауыл шаруашылық жерге орналастыру – жерге орналастырудың негізгі бір
түрі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісіне тұрақты
пайдалануға немесе белгілі бір мерзімге жалға алу шартына бекітілген ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, серіктестіктер, кооперативтер
және басқа да шаруашылық құрылымдарына берілген жерлерде ауыл шаруашылығы
өндірісін аумақтық ұйымдастыру жатады.
Дипломдық жобаның мақсаты – шаруашылық етуші субъектінің алдына қойған
мақсаттарын табысты орындауға мүмкіндік беретіндей жерге шаруашылық ету,
яғни аз шығын жұмсай отырып,жоғары сапалы мол өнім алу, оны уақытысында
тұтынушыларға жеткізу, қазіргі және келешек ұрпақ үшін топырақ құнарлығын
сақтап, қайтадан өндіру жағдайында адамдардың өмірін жақсартудың маңызды
әлеуметтік мәселелерін шешу.
Аталған Дипломдық жобаның негізгі міндеті – ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі жерлердің әрбір учаскесінің толық, ұтымды пайдаланылуын
қамтамасыз ете алатын аумақтықұйымдастыру формаларын құру, ресурстар мен
уақытты үнемдеу мақсатында машина – трактор паркін, өнімді пайдалану және
еңбекті ғылыми түрде ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып
табылады.
Жобаны жасау барысында Ақдастархан ЖШС соңғы жасалған Ауыл шаруашылық
жерге орналастыру жобасы, Ақдастархан ЖШС бизнес жоспары, 1:25000
масштабтағы жер пайдалану планы, ауыл шаруашылығы департаментінен алынған
ауыл шаруашылық дақылдары туралы мәліметтер қолданылады.
І. Бөлім: Жерге орналастырудың ғылыми негіздері.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан жер реформасының негізі ретіндегі заң
актілерінде, жер қатынастыарын реттеудің негізгі жолдары мен принциптері
белгіленген. Онда жер ресурстарының,бірінші кезекте, ауыл шаруашылық
мұқтаждықтарына, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және ұтымды пайдалануына
бағытталған іс – шаралар көрсетілген. Бұл бағыттар жерге орналастырудың
басты міндетін – ғылыми тұрғыдан негізделген, экологиялық – экономикалық
және әлеуметтік жағынан тиімді жер иелену және жер пайдалану жүйесін,
соңғысына сәйкесті территориялық реттелікті қалыптастыруды септейді.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында, жерге орналастыру - жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Бұның
нәтежесінде қойылатын экологиялық қалыптасып, табиғи ландшафттар жақсаруға
тиісті. Жалпы алғанда,қабылданған заңдар мен актілер – жер қатынастарын,
жер иелену мен пайдалануды реттеуші негізгі, ал жерге орналастыру
өкіметінің және оның атқарушы оргонның осы актілерді жүзеге асыру
жөніндегі тұрақты құралы болып табылады.
Өндірістің, әсіресе ауылшаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету, қай салада болсада жермен еңбектің өнімділігін арттыру –
жерге орналастырудың мақсаты болып табылады.
Жерді жалпы өндіріс құралы ретінде ұйымдастыра отырып, жерге
орналастыру, әр түрлі өнеркәсіптік, транспорттық, энергиялық процестерінің
ерекшеліктнрін ескере отырып, территориялық нагіздерін жасайды. Әсіресе
жерге орналастыру, жер басты құралы ретінде пайдаланатын, ауылшаруашылық
өндірістің тиімділігіне тікелей әсер етеді, өйткені бұнда жер тек қана
операциялық базис бола қоймай, бүкіл кеңістік қасиеттерімен, бірінші
кезекте құнарлығымен, өндіріс процесінің нәтежелерін себептейді.
Сондықтан жерге орналастыру жер иеленушілер мен жер пайдаланушылықтарды
құрумен, оларды үнемі жетілдіріп отырумен, межелерін жүргізумен
шектелмейді.
Ауылшаруашылық саласында жерге орналастыру ауыл шаруашылық алқаптарының
құрамын, өндірістік бөлімдердің, танаптардың және жұмысшы учаскелерінің,
сонымен бірге ауыспалы шабындықтар мен жайлымдардың, жол торабы мен
шаруашылық орталықтарының орналасуын белгілей отырып, бүкіл өндірістің
ұйымдастырылуына территориялық негіз қалыптастырады.
Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат – міндеттеріне қарай
оның мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру
іс – қимылдарын қамтиды:
▪ Республикалық, облыстық және аймақтық
жерге орналастыру схемаларын (жобаларын),
жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және
қорғау жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу;
▪ жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс
жүзінде барларын реттестіру жөніндегі
шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын
жасау, учаскелерді жер бетіне көрсету және
межелерін жүргізу, оларды иеленуге немесе
пайдалануға құқық беретін құжаттарды
дайындау;
▪ елді мекен шегараларын (шептерін) белгілеу
және жер бетінде көрсету, олардың жер
шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі
жобаларды жасау;
▪ әкімшілік – территориялық құрлымдардың,
айрықша қорғаудағы табиғи территориялардың
және басқа да ерекше пайдпланудағы жер
учаскелерінің шекаралары мен межелерін жер
бетінде көрсету;
▪ ішкішаруашылық жерге орналастыру
жобаларын, сонымен қатар жаңа жерлерді
игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге
және басқа да жердің пайдалануына немесе
қорғалуына байланысты жобаларды жасау;
▪ жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды
пайдаланылмай немесе берілген мақсатына
сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді
анықтау;
▪ топографиялық – геодезиялық,
картографиялық, топырақ, геобатаникалық және
басқа зерттеу – іздестіру жұмыстарын
орындау;
▪ жер кадастры мен мониторингін жүргізу;
▪ жер ресурстарының күйі мен пайдалану
жөніндегі кадастрлық және тақырыптық
карталар мен атластарды жасау;
▪ жерді бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастырудың мазмұны құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру -
техникалық шаралар жүйесі болып табылатын жер реформасының жүзеге асуы мен
тығыз байланысты.
Сонымен бірге оған жергілікті әкімшіліктің арнайы жер қорын
қалыптастыру, осы қордан жаңа ШФҚ мен ӨК құруға, ЖМ(Қ)Ш кеңейтуге жер
бөліп беру міндеттері жүктелген. Жерді бөліп беру, тарату елді мекендердің
шептерін белгілеу, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру, жер учаскелерін
игеруге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды рәсімдеу және қайта
рәсімдеу жөніндегі іс-қимылдар да жерге орналастыру міндеттерінде
қамтылған. Аталған күрделі жобалау жұмыстарын жүргізу, аналитикалық
және есептеу міндеттерін орындау, жерді пайдалану, жақсартыу және қорғау
жөніндегі республикалық, облыстық және аймақтық схема – болжаулар мен
бағдарламалардың негізінде жүзеге асырылады. Бұл болжау және жобалау
құжаттарында республиканың, облыстардың, аудандардың өндірістік
күштерінің 15 – 20 жылдың ішінде орналастыру мен дамуының негізгі
бағыттары қамтылуға тиісті.
Соңғы уақытта ауылды елді мекендердің, поселкелердің және
қалалардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі
жобалардың санылығы едәуір артуда.Бұндай жобалар урбанизацияланған территор-
иялардың пайдалану тиімділігін жоғарлатуға, қалалар мен басқа елді
мекендерде,оларды ары қарай дамытуға қажетті, жер аудандарын іздестіруге
бағытталған. Қарастырып отырған жобалардың елді мекендерге қатысты-ларында,
аса маңызды, оларға соңғы жылдары бөлініп берілген орасан зор көлемді
ауылшаруашылық, әсіресе мал азығы алаптарының, дұрыс пайдалануын
ұйымдастыруды ескерген.
Осымен қатар жерге орналастыру тақырыбына табиғат қорғау,
рекреациялық және қорықтық тәртіптегі айрықша қорғалудағы территория-ларды
реттестіру және мәдени зоналарда, сонымен бірге экологиялық дағдарысқа
ұшыраған аймақтарда жердің орынды пайдалануын ұйымдас-тыру.
Заң бойынша жерге орналастыру іс-қимылдарына әкімшілік-территория-
лық құрылымдардың (облыстар мен аудандардың) шекараларын жер бетіне түісру
жатады. Бұндай іс-қимылдар ретінде ҚР мемлекеттік шекараларын
делимитациялау және демаркациялау жөніндегі жұмыстарды да қарастыруға
болады.
Жерге орналастыру мазмұнының ең көлемді бөлігі болып ішкі-шаруа-
шылық жерге орналастыру және ауылшаруашылық алаптарын жақсарту жөніндегі
жұмыс жобаларды дайындау болып табылады.Жердің ауылшаруа-шылық өндірістің
басты құралы ретінде ұйымдастырылуының нәтижесінде, агроландшафттың
экология тепе-теңдігі және сонымен бірге нарықтық жағдайларда ұдайы
өндірісті жүргізуге қажетті тұрақты кіріс қамтамасыз етіледі.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын жасау барысында жеке
іс-қимыл ретінде жерді есепке алу мәліметтерін нақтылау,пайдаланылмай
немесе нысаналы түрде пайдаланылмай жатқан жерлерді айқындау мақсаты-мен
инвентаризация (жерді түгендеу) жүргізіледі.бұның нәтижесінде арнайы жер
қорын қалыптастыруға қажетті жер учаскелері де анықталып отырады.
Жерді пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі әртүрлі жұмыс
жоба-ларымен қатар, пайдалы қазбаларды өндіру немесе басқа анторпогендік
ықпалдардың салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау (қалпына келтіру)
жобалары жасалады.
Жерге орналастыру іс-қимылдарына осылармен бірге топографиялық-
геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа да зерт-теу-
іздестіру жұмыстарын, жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу, кадастрлық
және тақырыптық карталар мен атластарды жасау, жерді бағалау жұмыстарын
орындау жатады.
Жерге орналастырудың негізгі міндеті – ғылыми-техникалық
прогрестің деңгейіне сәйкес жер ресурстарының ұтымды пайдалануы мен
қорғалуын ұйымдастыру. Сондықтан да ол өндіргіш күштерінің дамуына қарай
үнемі өзгертіліп және жетілдіріп отыруға тиісті.
1.1. Жерге орналастыру техникасы
Жоғарыда айтылғандай, жерге орналастырудың экологиялық, әлеуметтік –
экономикалық және құықтық негіздері техникалық, бірнеше кезекте,
геодезиялық әдіс-тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Геодезиялық техника
көптен бері жерге орналастыру жобаларымен схемалардың план-картографиялық
негізін жасауға, ал жобалау аяқталғанан кейін оларды жар бетіне түсіруге
қолданады.
Ол арқалы жерге орналастыру процесінің барлық стадияларында техникалық
іс-қимылдарының қажетті дәлдігі қамтамасыз етіледі.
Бұл:
- План-картографиялық негізді таңдау және оның дәлдігін бағалау;
- Іздестіру және топографиялық – геодезиялық жұмыстарды жүргізу
жөніндегі қажетті әдістемелерді қолдану;
- План-картографиялық материалдарды жасау дәлдігі;
- Жобаның барлық элементтерінің аудандары мен межелерін жобалау және
жобаны жер бетіне түсіруге қажетті геомәліметтердің дәлдігі;
- Жобаны жер бетіне түсіру жөніндегі нақты геодезиялық іс-қимылдар.
План – картографиялық негіздің таңдаулы жобалау жобалау жұмыстарының
түрлері мен жобалау көлеміне байланысты. Мысалы, обылыстық және аудандық
жерге орналастыру схемаларын, ал кей кезде шаруашылық жерге орналастыру
жобаларын жасағанда көбінесе 1:100000 және 1:50000 масштабтағы пландар
пайдаланылады. Ішкі-шаруашылық жерге орналастыру жобаларының масштабы жер
пайдаланушылықтың көлеміне тікелей байланысты, соңғысы ауыл шаруашылық
кәсіпорнының мамандандырылумен себептеледі. Дала аймақ-тарындағы жер
пайдаланушылықтардың ауданы 15-50 мың га аралығында. Бұнда көбінесе
1:25000, шөл және шөлейт аймақтарындағы 50-150 мың гектарлық жер
пайдаланушылықтарда – 1:5000 немесе 1:2000 масштабта жасалады.
Іздестіру және топаграфиялық – геодезиялық жұмыстар ведомстволық
нұсқаулар бойынша жүргізіледі. Соңғыларында бұл жұмыстарды жүргізу
реттілігі, жер аудандарының бір гектарына алынатын үлгілер мен өлшемдер
саны, топырақ контурларын картаға түсіру дәлдігі және басқалары
көрсетіледі. Нәтежиесінде, жобалық шешімдердің негізі болып табылатын,
белгілі бір масштабтағы топырақ, геобатаникалық, топографиялық карталарда
контурлар мен межелерді бейнелеу дәлдігі қамтамасыз етілуге тиісті. Тым
толық және нақты план – картографиялық материалдарды жасау зеріттеу
жұмыстарын жүргізуге қажетті қаржы мен уақыт көлемін едәуір көбейтеді.
Жерге орналастыруда қолданатын плпн –картаграфиялық жұмыстар аэрофототүсіру
және жер бетінде түсіру жұмыстарының нәтежесінде әзірленеді.
Жоспарлы–картографиялық материалдар қашанда қазіргі заман дәрежесіне
лайықты болуы керек. Бұл мақсаттар үшін оларға түзету жүргізіледі, яғни бұл
жер жағдайында болып жатқан өзгерістерді жергілікті жерде анықтайды және
жоспарға (картаға) енгізеді. Жерге орналастырудың жоспарлы–картографиялық
материалдарына нақты талаптар ұсынады. Олар жердің кеңістік жағдайын,
сапалық жағдайын және пайдаланылуын сипаттайтын жергілікті жердің барлық
элементтерін қамтамасыз етуі керек.
Жерге орналастыру жобаларын жасағанда және жер кадастырын жүргізгенде
негізгі картаграфиялық материалдар болып табылатын топографиялық пландар
аэрофототүсіру әдістері арқылы алынады. Бұл пландар толықтығы мен
нақтылығына қарағанда жерге орналастыруды жобалау қажеттіліктеріне әбден
жарамды. Олардың дәлдігі жеткіліктідей жоғары.
Аэрофотосуреттер, фотпланшеттер және басқа осы тәріздес материалдар
дайындық және зеріктеу жұмыстарын, сондай-ақ аумақта рекогносцировка
жүргізу барысында пайдаланады.
Аэрофототүсіріс материалдары аудандары бойынша үлкен емес жер
пайдаланушыларды, соның ішінде үй іргелерін есепке алу барысында да
қолданылады. Жеке жер пайдаланушылар жерді есепке алу барысында жер
пайдаланудың фотопландары және фотопланшеттері қолданылады. Олардың
масштабтары жер пайдалану өлшемдеріне, алқаптар контурлылығына және сол
сияқты байланысты түрліше болуы мүмкін. Топографиялық пландар,
аэрофотосуреттер мен фотопланшеттер ауқымды территорияларды (100 км астам)
алынатын жобалық жұмыстарды жүргізгенде пайдаланылады. Жер бетінде түсіру
әдістері көбінесе шағын ауданды, қаржы мен еңбекті мол талап ететін
объектілерде (гидротехникалық, табиғатты қорғау, эрозияға қарсы
бағытталған) қолданылады.
Жерге орналастырулық жобалау нәтежесінде жобалық планда қажетті
дәлдікпен, экономикалық тұрғыдан негізделген учаскелердің аудандары мен
межелері графикалық түрде көрсетіледі.
Учаскелердің аудандары мен олардың межелерінің дәлдігіне қойылған
өндірістік талаптарды орындау үшін, геодезиялық тірек жүйесінің бар болуына
қарай, мынандай жобалау тәсілдері қолданылады:
• аналитикалық (координаттар бойынш);
• графикалық (планда өлшемдік сызықтар арқылы);
• механикалық (планимер арқылы);
Аналитикалық жобалау тәсілі арқылы есептелген аудандардың
салыстырмалы қателіктері 12000 шамасында, ал механикалық жобалауда –
1300 болуы мүмкін.
Жобаны жер бетіне түсіргенде мынадай әдістер пайдаланылады:
- өлшеу әдісі (арнайы құралдар арқылы);
- бұрышты өлшеу тәсілі (теодалит және т.б. арқылы);
- графикалық – мензула әдісі.
Аналитикалық жобалау барысында жасалған тексеру өлшемдері мен
сызықтарды өлшеу әдісі арқылы жер бетіне түсіру айырмашылығы 1500 аспауға
тиісті.
Теодолиттік түсіріс деп жер бетінің тек контурлық планын жасау үшін
теодолит пен өлшеу лентасының немесе қашықтық өлшеуіштің көмегімен
орындалатын жұмыстарды атайды.
Теодолиттік түсіріс үшін тірек жүйесі, әдетте теодолиттік жүрістер
түрінде құрылады да, олардың нүктелерінен ситуацияны түсіре отырып, қажетті
нүктелердің орнын полярлық әдіспен, перпендикулярлар және жарма
әдістерімен, сонымен қатар әртүрлі бұрыштық және ұзындық қиылыстырулар
көмегімен анықтайды.
Теодолиттік түсіріс дайындық, далалық және өңдеу жұмыстарынан тұрады.
Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын түсіру дәлдігіне
байланысты түсірістің масштабын таңдайды. Қолдағы бар барлық картографиялық
құжаттарды (планды, картаны, профильді) мұқият қайта қарап зерттейді. Егер
түсіріс жүргізілетін ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пункттері болса,
онда олардың орналасқан жерінің схемасын жасап, каталогтан координаттарын
жазып алады.
Далалық жұмыстарға:
1. жергілікті жерді рекогносцировкалау (байқап қарау) және пункттерді
бекіту;
2. бұрыштар мен ұзындықтарды өлшеу;
3. жердегі заттарды, контурларды түсіру;
4. жүріс пункттерін жергілікті жердегі тірек пункттеріне
байланыстыру.
Рекогносцировка негізінде геодезиялық тірек жүйесінің пункттерін іздеп
тауып, теодолиттік жүрістің неғұрлым қолайлы (ашық жерде орналасқан)
орындарын белгілейді.
Жергілікті жердегі нүктелердің биіктіктерін немесе өсімшелерін анықтау
мақсатымен жүргізілетін өлшеулерді нивелирлеу деп атайды. Нивелирлеудің
геометриялық, техникалық, механикалық, тригонометриялық,
стереофотограмметриялық, физикалық деген бірнеше әдістері бар. Нүктелердің
алынған биіктік белгілерінің мәні барлық масштабтағы топографиялық
түсірістердің биіктік негізі болып саналады және олар халық шаруашылығына
қажетті инженерлік есептерді, сондай-ақ бірқатар ғылыми есептеулерді шешу
үшін қолданылады.
Жобаны 1:10000, 1:25000 масштабтағы картада жасайды. Жобаны жасар
алдында орындалған нивелирлік жұмыстардың барлық материалдарын жинайды және
оны талдайды. Картаға алдымен бастапқы реперлерді және маркілерді, 4 класты
полигонометрия пункттерін және барлық разрядтағы торап жүйелерін түсіреді.
Жүріс бағытын жолдармен, өзен жағалауларымен, үлкен еңістіктерді жібермей,
сонымен қатар көшкінді және бос грунтты учаскелерімен байланыстырады.
Соңғы жылдары әртүрлі класты нивелирлеуде штрих-кодты сандық нивелирлер
(электронды) қолданыла бастады. Геодезиялық жұмыстың практикасында
мемлекеттік нивелирлеуді орындауға техникалық сипаттамасы бойынша сай
келетін электронды тахеометрлер кеңінен қолданылуда. Сонымен қатар жер
серігі технологиялары мемлекеттік нивелирлеудегі жеке кластардың талаптары
деңгейінде өлшеу нәтижелерінің дәлдігін қамтамасыз етеді.
Далалық жұмыстар екі кезеңде өңделеді: алдын ала өңдеу, теңдіктерді шешу
және координат және пункттер биіктігінің катологтарын құру.
Алдын ала өңдеудің негізгі мақсаты дала есептеулерінде жіберілген болуы
мүмкін қателерді жою, өлшеулердің сапалығын және соңғы өңдеуге,
теңдестіруге жарамдылығын тексеру. Оның құрамына: дала журналын тексеру,
өлшеу нәтижелерін бағалау, жүйелер схемасын құру, алдын ала пункт
биіктіктерін есептеулер жатады. Есептеуді журналды тексеруден бастайды.
Рейканың орташа ұзындығының түзетулерін журналдағы биік айырымға қосады да,
түзетілген биік айырымды жазады. Орташа биік айырымға түзетуді теңдіктен
алады.
Топографиялық планды тікелей далада салу үшін қолданылатын графикті әдіс
мензулалық түсіріс деп аталады. Мензулалық түсіріс шағын учаскеде мензула
мен кипрегельдің көмегімен атқарылады. Түсірісті жасау, жергілікті жердегі
нүктелердің планшеттік өзара орындарын графикалық түрде анықтауға
негізделген. Нүктелерге дейінгі арақашықтық өлшеуіш пен қашықтық өлшеуіш
рейканың көмегімен өлшенеді, ал бұрышты графикалық түрде салады. Құрылыс
салынған территорияны түсіргенде, арақашықтық өлшеуіш саптамамен өлшейді.
Мензулалық түсірісте түсірісті жүйенің жиі болуы талап етіледі. Түсіргі
жүйе жергілікті жер жағдайы мен түсірістің қажетті дәлдігіне байланысты
графикалық немесе аналитикалық әдістермен құрылуы мүмкін. Аналитикалық
әдістерге қиылыстырулар, теодолиттік және тахеометриялық жүрістер, ал
графикалық әдістерге қиылыстырулар, мензулалық, буссольдік жүрістер жатады.
Жүйелерді ашық жерлерде құрады, ал жабық жерлерде жүрістер жүргізіледі.
1:5000 және оданда ұсақ масштабпен алынған түсірістер үшін геометриялық
жүйелер құрғанда, әрбір нүкте үш пункттен қиылыстырулуы керек, ал
қиылыстыру бұрыштары 30 және 150 –тан артпауы керек. Қабырғалары 0,4 мм
үшбұрыш қателіктеріне жол беруге болады. Трапецияда бастапқы пункттер 2-ден
кем болмауы керек. Әр түрлі масштабтағы түсірісте аспаптан рейкаға дейінгі
ең үлкен қашықтық 150-350 м, ал план масштабтағы пикет арқылы 2 см болуы
тиіс. Анық контурларды түсіргенде пикеттерді бір жағынан алады да, жолдың
енін өлшейді. Егер жолдың ені план масштабына салынып, оның екінші жағы
біріншісіне параллель болса, онда пикеттер осьтің бойына салынып, шартты
белгімен кескінделеді.
Мензуал арқалы жобалық нүктелерді жер бетіне түсіру дәлдігі оларды
планда көрсету дәлдігіне сәйкес 0,4 мм тең болуға тиісті.
Қазіргі кезде геодезиялық жұмыстарды жүргізу барысында , ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктері ескерілген өлшеу аспаптары мен
құралдары, соңғы үлгідегі компьютірлер мен аэрофото және аэроғарыштық
әдістер мен материалдар кең қолданылуда.
Қорыта келгенде, техникалық әдістер арқылы жерге орналастыру іс-
қимылдары, олардың құқықтық, әлеуметтік – экономикалық және экологиялық
мәні іс жүзінде жүзеге асырылады.
1.2. Жерге орналастыру және кадастр жұмыстарының негіздерінде
Жер-кадастрлық және тіркеу жұмыстарын қандай уәкілетті орган атқарса да
бұл жұмыстар үнемі тығыз байланыста болып келеді. Соның нәтижесінде
көптеген дамыған елдер жер учаскелері мен оларда орналасқан жылжымайтын
мүлік объектілерінің бірыңғайлылығын орнатты.
Кадастрлық және тіркеу жүйелері жерге орналастырумен тығыз байланыста.
Жерге орналастыру кезеңінде жаңа жер иеленулер мен жер пайдаланулар пайда
болады, олардың құқықтық және физикалық белгілері анықталады, жер
учаскелерінің шекаралары мен аудандары белгіленеді, жерлер қайта бөлінеді,
жергілікті жерде межелік белгілері орнатылады.
Жерге орналастырудың мәліметтері жаңа жер учаскелерін тіркеу мен
бағалауды, олардың жер иеленушілері мен жер пайдаланушыларының құқықтарын
анықтауды қамтамасыз етеді.
Негізінен кадастр – бұл белгілі бір аумақтың жер бірлігінің жүйелі түрде
сипатталуы. Сипаттамалар әрбір учаскенің орналасуын және шекарасын
көрсететін карталар арқылы беріледі. Тіркеуге қажетті мәліметтердің ең
маңыздылары болып жер учаскесінің кадастрлық нөмірі мен ауданы саналады.
Дәстүрлі кадастр жүйесі жер иеленушілер мен пайдаланушылар туралы, жердің
санаты, құны және салығы туралы мәліметтерді береді.
Қазіргі кезде жылжымайтын мүлікті тіркеуде әр түрлі жүйелер қолданылады,
олардың әр қайсысында кадастрмен байланыс жекеше анықталады. Бұл әр
алуандылық әрбір елдің дамуындағы тарихи және экономикалық себептерге
негізделіп, кадастр құрылымдарын ұйымдастыру мен жерді тіркеу жүйелерінде
бейнеленеді. Қазақстанда кадастрды жүргізу заң жүзінде Қазақстан
Республикасының жер ресурстарын басқару агенттігінің жергілікті жердегі
мемлекеттік мекемелеріне жүктелген.
Жер кадастрын жүзеге асыру процесінде еліміздің біріңғай жер қорының
құқықтық жайын табиғи және шаруашылық жағдайлары мен жер пайдаланудың
әртүрлі ақпараттарын жинайды, үйренеді және талдайды. Бұл ақпараттардың
дұрыстығы мен толықтығы оны алу тәсілдеріне байланысты. Бұл мақсаттар үшін
халық шаруашылығы есебіне белгілі амалдар, сондай–ақ жер кадастрына ғана
тән және бірінші кезекте графикалық ерекше тәсілдер қолданылады. Соңғысы
дұрыс ақпараттардың алынуы үшін негіз болады.
Оның мәні мынандай: жер кадастрының объектісі ретінде, бәрінен бұрын,
кеңістік өлшемдері және жағдайларымен сипатталады.
Оның сандық және сапалық көрінісі үшін, кеңістікте есептелінетін
(анықталатын) заттың (мәннің) тиісті өлшемдерін жүзеге асыру, яғни
жергілікті арнай түсірістер мен тексерулерді жүргізу талап етіледі. Қағазда
тиісті масштабта, графикалық тәсілдермен алынған нәтижелер негізінде, сол
жергілікті жермен бірдей, жоспарлы–картографиялық құжат (жоспар, карта)
алынады. Бұл жоспарда (картада) қандай мәндер көрсетілгендігіне байланысты,
олар мысалы, топырақ, геоботаникалық және тағы басқа түрлерге бөлінеді.
Жоспарлардың (картаның) масштабы кадастрланатын территориялардың (жер
пайдалану, облыс, аудан территориясы және сол сияқты) өлшемдеріне,
атқаратын қызмет жүгіне, мазмұнына байланысты түрлі болуы мүмкін.
Жоспарлы–картографиялық материалдар қашанда қазіргі заман дәрежесіне
лайықты болуы керек. Бұл мақсаттар үшін оларға түзету жүргізіледі, яғни бұл
жер жағдайында болып жатқан өзгерістерді жергілікті жерде анықтайды және
жоспарға (картаға) енгізеді. Жер кадастрының жоспарлы–картографиялық
материалдарына нақты талаптар ұсынады. Олар жердің кеңістік жағдайын,
сапалық жағдайын және пайдаланылуын сипаттайтын жергілікті жердің барлық
элементтерін қамтамасыз етуі керек.
Жергілікті жердің барлық элементтері жоспарларда жеткілікті дәлдікпен
және толықтықпен бейнеленеді (кескінделеді).
Кадастр және жерді ұтымды пайдалану мақсаттары үшін суретке түсірулер
мен тексерулер жүргізіледі. Түсірулер мына түрлерге бөлінеді: жердегі
түсіріс, аэрофототүсіріс, аэрокосмостық түсіріс.
Жердегі түсіру аэрофототүсіріс материалдары болмаған жағдайда шағын
аудандарда, жердің құрамы мен пайдалануындағы күнделікті өзгерістерді
есепке алу барысында қолданылады. Қазіргі кезде жер кадастрында
аэрофототүсірістер кеңінен қолданылады. Ол біршама қысқа уақыт ішінде
еліміздің барлық территориясында жағдайы мен пайдаланылуын сипаттайтын,
жергілікті жердің барлық элементтерін егжей – тегжейлі бейнелейтін қажетті
жоспарлы материал алуға мүмкіндік береді. Кадастрда аэрофототүсірістің әр
түлі түрдегі (аэрофотосуреттер, фотопландар және сол сияқты) жоспарлы
материалдары қолданылады.
Қазіргі уақытта аэрокосмостық әдістер, соның ішінде оптикалық және
инфрақызыл диапазонда көп спектрлік түсірістер көмегімен жер ресурстарын
жан–жақты зерттеудің нақты (ашық) мүмкіндігі туды.
Жер кадастрында келесі материалдар мен мәліметтер қолданылады:
1. Жердің кеңістікте орналасуын, пайдаланылуын және алқаптарын
сипаттайтын әр түрлі түсірістің жоспарлы–картографиялық материалдары
.
2. Жер пайдалану құқығын негіздейтін және жер пайдаланушылардың жер
аудандары мен орналасуы мәліметтерінен тұратын жер бөліп беру
құжаттары мен жоспарлы–картографиялық материалдар.
3. Жерлердің кеңістік жағдайын, үлестірулерін және пайдалануын
4. Сипаттайтын ауданның, облыстың жерге орналастыру схемалары.
5. Жер ресурстарын пайдалану бас схемаларының құжаттары мен
жоспарлы–картографиялық материалдары.
6. Ауылшаруашылық жерлерін жоспарлау құжаттары мен
жоспарлы–картографиялық материалдар.
7. Жердің кеңістік орны және шаруашылықаралық үйлестіру мәліметтерінен
тұратын шаруашылықаралық жерге орналастырудың жобалары мен басқа
құжаттары.
8. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ішкі шаруашылық жерге орналастыру
жобалары мен басқа құжаттары, олардың жер пайдалануын, алқаптарын
және ауыспалы егістіктерін орналастыру мен кеңістік жағдайлары туралы
мағлұматтар.
9. Орман шаруашылығы кәсіпорындарының кеңістік орналастыру өлшемдері
және пайдалануы туралы мәліметтерден тұратын орман шаруашылығын құру
(орналастыру) жоспарлары мен материалдары.
10. Қала шегіндегі жер алқаптарының өлшемдері, жағдайлары және пайдалануы
туралы мәліметтерден тұратын қала жерінің жер шаруашылық орналастыру
материалдарымен қалалардың бас жоспарлары.
11. Кәсіпорындар мен олардың бірлестіктерінің жерлерінің мелиоративтік
орналастыру материалдары.
12. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының тәжірибе станциялары мен
ғылыми–зерттеу мекемелерінің есепке алу және есеп беру материалдары.
Барлық материалдар мазмұны, дұрыстығы және толықтығы жағынан талданады,
жер кадастры бойынша мәліметтерді алу үшін өңделеді және кейін
пайдаланылады (қолданылады).
1.3. Жерге орналастырудың экологиялық – экономикалық мәні
Жерді халық шаруашылығы салаларының мұқтаждықтарынабөліп беруге және
осыған себепті ауылшаруашылық алаптары көлемінің үнемі қысқарылуына
байланысты экологиялық жағдай соңғы жылдары күрт күрделене түсуде.
А.ш. өндірістің биологиялық негізі болып топырақтың құнарлығы, жердің
мелиоративтік күйі,эрозияға ұшырағандығы, топырақ құрамындағы қорда мен
негізгі қоректік элементтердің мөлшері және өсімдік тіршілігі ортасының
басқа да қасиеттері, сонымен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері
табылады. Ауылшаруашылық өндірістің биологиялық жағы, өзі кезегінде,
экономикалық және территориялық жағдайлармен байланысты, өйткені
соңғылары салалардың мамандандырылғандығын, алаптардың құрамы мен
орналасуын, территория-ларының реттілігін, а.ш. дақылдарын өсіру
агротехникасын, демек, жалпы өндірістің рентабельдіктігі мен тиімдігін
себептейді. Сонымен, ауылшаруашылық дақылдарды өсірудің биологиялық
жағдайлары біржағынан өндірістің экономикалық тиімділігін, ал екінші
жағынан бүкіл шаруашылық жүргізу жүйесін өздеріне сәйкесті бейімдеуді
себептеп отырады.
Қазіргі кезде ауылшаруашылық өнімдерінің көлемін арттырудың
объективтік негізі ретінде топырақтың құнарлығын сақтап қалу мен одан ары
жоғарлатуды ұққан ерекше маңызды. Сонымен қатар алаптар құрамы мен
территориялық реттілігі элементтерінің орналасуы, салалардың
мамандандырылғандығы мен дақылдардың құрамы шығындардың барынша қысқарылуын
және пайданың артуын қамтамасыз етуге тиісті.
Демек, жерге орналастырудың экологиялық-экономикалық мәні жер
учаскелерінің экономикалық тұрғыдан тиімді межелерін, аудандарын және
орналасуын, сондай-ақ өндірістің мақсатқа сәйкес мамандандырылғандығын,
агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігі мен жердің өндіргіш қасиеттерінің
артуын қамтамасыз ететін өндірістің территориялық негізін жасауға саяды.
Жерге орналастыру, қоғамдық өндірістің құрамды бөлігі ретінде, әрқашанда
нақты экономикалық жағдайларда жүргізіледі. Ол бірінші кезекте сол кездегі
өндіріс әдістеріне тән обьективтік экономикалық заңдар мен өндіргіш
күштердің және өндірістік қатынастарының арасындағы белгілі бір
байланыстармен себептеледі. Сондықтан жерге орналастыруда жобаларды дұрыс
негіздеу және жылдам жүзеге асыру мақсатымен, басқаша айтқанда, жоғарғы
экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тиімділікке барынша тез жету
үшін, осы заңдарды жан-жақты ескеру қажет.
Экономикалық жағдайлардың арасында, негізінен ішкішаруашылық және
учаскелік жерге орналастыруда ескерілетіндеріне, мынадайлар жатады:
1. жер алаптарының құрамы мен аудандары, олардың әр түрлі
мақсаттарға игеру мүмкіншіліктері;
2. жалпы өнімге, шығымдардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа
қарай, құндық немесе аналитикалық (балдық) көрсеткіштер арқылы
жер сапасының өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3. серіктестер мен коперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа да
агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы (өндірістік бағыттары),
шаруашылық және интеграциялық байланыстар, нарықтық
инфрақұрламдары мен өнім тапсыру және жабдықтау пунктерінің
орналастыру;
4. ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен бірлестіктердің шаруашылық
жүргізу жүйесі және экономикалық нәтежиелері, салаларының көлемі
мен құрлымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары,
өндірістік және қаржы көрсеткіштері (егіншілік және мал
шаруашылығы бойынша), ауылшаруашылық дақылдарының түсімділігі
мен алаптардың өнімділігі, жалпы өнімі мен табысы, кірістері мен
өндірістің рентабельділігі;
5. шаруашылықтардың үйымдастыру-өндірістік құрлымы, еңбектің
ұйымдастыру деңгейі;
6. кәсіпорындардың еңбек ресурстарымен, ауылшаруашылық
технскасымен, өндірістік қорлармен қамсыздандырылығандығы және
еңбектің энергиямен қаруландырылғандығы;
7. шаруашылықтың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі қаржы
жұмсауы және несие беру мүмкіндіктері.
Шаруашылықтың іс жүзіндегі жер алаптарының құрамы мен аудандары оның
өндірістік бағытын, мамандандырылғандығын және салаларының үйлесуімен
себептейді.
Жерге орналастыруда экономикалық жағдайлар екі әдіспен ескеріледі:
біріншісі – территорияны өндірістің мұқтаждықтарына қарай бейімдеу арқылы,
екіншісі - өндірісті территорияның реттілігі мен қасиеттерін ескере отырып
өзгерту. Бірінші жағдайда өндірістің салық құрамына сәйкес алаптардың
аудандары мен құрамын қалыптастырады, еңбек пен көлік шығындарын мол талап
ететін дақылдардың егістіктерін шаруашылық орталықтарына, мал фермаларына
барынша жақындату мүмкіндіктері және жер массивтерінің пішін
кескіндіктерін жақсарту, алаптардың ұқсас контурлығы мен ыдырыңқылығын жою
қажеттілігі қарастырылады.
Екінші жағдайда шаруашылықтың өндірістік бағыты,
мамандандырылғандығы, мал фермалары мен бөлімшелерінің орналасауы, ауыспалы
егістіктері мен а.ш. дақылдарды өсіру технологиялары топырақтардың
құнарлығы мен таралуына, эрозияланғандығына және жердің басқа да кеңітік
ерекшеліктеріне қарай анықталады. Шаруашылық орналасқан аймақтың топырақ –
климаттық жағдайлары алаптардың құрамы мен арақатынастарын себептейді, ал
соңғысы шаруашылықтың мамандандырылғандығын, демек, территорияның
реттестірілуіне тікелей әсер етеді.
Нарықтық экономика кезеңінде өнімнің қай түрі болса да шаруашылықтың
мамандандырылғандығына қарамастан, өзінөзі өтеу және қаржыландыру
принциптерінің негізінде өндіріледі. Бұл,ауыл шаруашылық өндірісі толығымен
ұдайы өндіріске жеткілікті тұрақты рентабельділікке бағытталған деген сөз.
Сондықтан жерге орналастыруда шаруашылық пен оның өндірістік
бөлімшелерінің мамандандырылғандығын талдау, соңғысының жерді тиімді
пайдалану талаптарына сай болуын анықтау қажетті. Осымен қатар өнімдерді
қабылдау және өңдеу кәсіпорындарының жабдықтану пункттері мен
инфрақұрылымның бар болуы және орналасуы, шаруашылықаралық кооперация және
агроөнеркәсіптік интеграция мүмкіншіліктері туралы мәліметтер жиналады. Бұл
мәліметтер шаруашылықтың мамандандырылғандығын нақтылауға, алаптардың
құрамы мен аудандарын және т.б. осыған сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Түпкі мақсат – жердің пайдалану деңгейін барынша көтеру және
топырақтың құнарлығын жүйелі түрде арттырып отыру.
Осы мақсатпен, сонымен бірге өндірістің тиімділігін арттыру үшін,
шаруашылық жүргізу жүйесі, егіншілік және мал шаруашылығы салаларының
үйлесімділігі, өндірістің ұйымдастыру деңгейі зерттеледі, жалпы және
тауарлы өнімнің құрамы мен өндірістің рентабельдіктігі, кіріс пен шығыс,
өнімнің өзіндік құны мен тағыда көптеген экономикалық көрсеткіштер
талданады.
Бұл іс-әрекеттер нарық қатынастары, толық шаруашылық есебі, өзін-өзі
өтеу және қаржыландыру талаптары ескеріле отырып жүргізіледі.
Сондай-ақ жерге орналастыруда еңбектің ұйымдастырылуы, еңбек
ұжымдарының а.ш. техникамен өндірістік қорларымен қамсыздандырылғандығы
назарға алынады. Ол үшін еңбекке жарамды адамдардың саны, біліктілігі, а.ш.
алаптарымен жүктелуі, өндірістік қорлармен қамтамассыз етілуі, шаруашылық
жүргізу және жекешелендіру формалары, мүлік және жер үлестерінің мөлшері,
бұрынғы совхоздар мен колхоздардың территорияларында жаңа шаруашылық
құрылымдарының ұйымдастырылуы анықталады.
Қажетті жағдайда, осымен бірге шаруашылықтың бос ақшалай қорлары
айқындалып, керекті өндірістік объектілерді салуға, территорияны инженерлік
тұрғыдан жабдықтауға, белгіленген культуртехникалық және мелиоративтік
шараларды жүзеге асыруға несие бөлу мүмкіншіліктері қарастырылады.
Бұл мәліметтердің барлығы жоспарланған жерге орналастыру іс-
қимылдарының дәлелдігін қамтамассыз ете отырып, жобалық шешімдерді толық
негіздеуге жағдай жасайды.
Аталып өткен экономикалық жағдайлар жерге орналастыруға дейінгі және
содан кейінгі көреткіштер бойынша талданады.
ІІ. Бөлім: Шаруашылық жөнінде жалпы мәлімет
Қармақшы ауданы Ақдастархан жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2005
жылы 10 тамызда Жаңабаев шаруашылығының негізінде құрылған.
Серіктестіктің жалпы жер көлемі не бәрі 87 га, ауыл шаруашылық алқаптары
27 га құрайды, ал қалған 60 га жерлерін жайлымдық мақсатта 49 жылға
уақытша пайдалану құқығы негізінде алған. Яғни жер учаскесін жалға алған.
Ол аудан орталығы Тереңөзек қыстағынан 50 км және Қызылорда қаласынан 86 км
қашықтықта орналасқан.
Ауыл шаруашылық өнімдерін тапсыратын және өнеркәсіптік тауарларды алатын
пункт Тереңөзек қыстағы болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің жетекші саласы - күріш шаруашылығы, қосымша
саласы- ет-сүт бағытындағы мал шаруашылығы. Шаруашылықтағы суару көзі Әйтек
ауданаралық магистральды каналы болып табылады.
2.1. Шаруашылықтың топырақтық, табиғи климаттық жағдайы
Топырағы. Шаруашылық аумағы құба, сұр құба топырақтар аймағына
жатқызылады, Сырдария өзенінің дельтімаңы аумағында орналасқан, онда күшті
аллювиальді қабаттардан жасалған гидроморфты топырақтар бар.
Топырақ құраушы процестің ерекшеліктері жер асты суларының тұрақты
сипатымен, тұздардың топырақтарда, сондай-ақ жер асты суларында
ішкідельтілі араласып орналасуымен байланысты. Топырақ құрау процесі
карбонатты түрде жүреді.
Шаруашылық аумағының топырағының негізгі қорына кәдімгі күріш,
сортаңданған және тұзданған күріш топырақтары, жайылмалы шалғынды қоңыр
топырақтар, жайылмалы-шалғынды карбонатты қоңыр, шалғынды сортаңды,
жайылмалы шалғынды батпақты қоңыр топырақтар жатады.
Негізінен, бұл топырақтар 3 жер санатынан біріктірілген:
1. Егістікке жарамды жерлер;
2. Жайылым жерлері, жақсартылғаннан кейін ауыл шаруашылығы
алқаптарына жүйелі түрде пайдаланылатын жерлер;
3. Түбегейлі жақсартылған жерлер.
Жер бедері. Шаруашылық аумағы Тұран ойпатының оңтүстік шөл
аймақтарында Сырдарияның аллювиальды жазығында орналасқан. Қазіргі жер
бедерінің қалыптасуы Сырдария өзенінің әрекетімен байланысты. Жазық
әлсіз толқынды өзен саласынан солтүстік – шығысқа қарай әлсіз еңісті
сипатқа ие, солтүстік бөлігінде ол біртіндеп әлсіз тілімделген
таумаңы жазыққа ұласады.
Шаруашылық аумағында келесі мезорельеф көрініс табады:
- тегістелген суайырық жер беті;
- суайырық аралық жәй төмендеу;
- бұдырлы және азғана бұдырлы;
- таумаңы жазық;
- көл түріндегі төмендеу.
Тегістелген суайырық жер беті және суайырық аралық төмендеу көп
таралған. Суайырықтардың жазықты сипаты аракідік 5 – 10 м биіктіктегі
құмды төбелер мен бұдырлармен мінезделеді. Суайырық аралық төмендеу
өздігінен тегіс ауданы 0,5 га болатын, салыстырмалы 2 – 3 м
тереңдіктегі және өте жайпақ желекті депрессиялардан тұрады. Қорыта
келгенде, шаруашылықтың көптеген аумағы жыртылған және жасанды жер
ғимараттарымен қамтылғанын айта кету керек. Негізінен бұлар көптеген
іс – жүзіндегі және қолданбайтын каналдар, арықтар мен коллекторлардың
дамбылары.
Жалпы алғанда, шаруашылық аумағы ауыл шаруашылық алқаптарының
барлық түрін пайдалануға мүмкіндік береді және ауыл шаруашылығы
техникасын қолдануға ешқандай кедергі келтірмейді.
Өсімдігі. Шарушылық аумағының өсімдік жамылғысы алуан түрлілігімен
сипатталады. Оның түрлерінің құрамы және өнімділігі жергілікті жер
бедеріне, климатына, топырақ жамылғысына және адамның шаруашылық әрекетіне
байланысты.
Оңтүстік шөлдер климаты күрт континентальдығымен сипаттталады, ол
өсімдік жамылғысының қалыптасуында көрініс тапқан, оның құрылуында басты
орында көпжылдық шөптесін өсімдіктер (қамыс, шалғынды шөптер), бұталар
(қара сексеуіл, тамарық, жүзгін) жартылай бұталар (жусан, кейреуік) алады.
Флористикалық жағынан жетекші орынды дәнді-дақыл, бұршақты және басқа да
бағалы азықтық өсімдіктер алады. Бағалы азықтық өсімдіктер деп жусанды,
түйе ошағанын және жалғынды шөптерді атауға болады. Бағалылығы төменірек,
бірақ өте көп таралғандарға кәдімгі қамыс, сорда өсетін қоға жатады.
Шаруашылық аумағының үлкен бөлігі ерте аллювиальді жазық – Сырдария
өзені маңында орналасқан. Ол суармалы егіншілікте қолданылады.
Климаты. Жылумен, ылғалмен қамтамасыз ету жағдайлары бойынша
шаруашылықтың аумағы аудандастыруға сәйкес Сырдария маңы агроклиматтық
аудандастыруға жатады. Гидротехникалық коэффициенті 0,1 – 0,3,мұнда
гидротехникалық коэффициент жауын-шашын қосындысының булануға қатынасын
көрсетеді. Ауа температурасының 100 жоғары кезеңі 180-200 күнге дейін
созылады.
Шаруашылықтың климаты күрт континентальды, құрғақ, өте ыстық және ұзақ
жазымен және қысқа, бірақ салыстырмалы қатаң қысымен сипатталады. Көктем
екі айдан артық созылмайды және салыстырмалы ылғалды.
Шиелі метеостанциясының мәліметтері бойынша орташа жылдық жауын-шашын
115-130 мм. Булану өте жоғары, ал жылдық жауын-шашынның қосындысынан 16 есе
артық.
Орташа жылдық ауа температурасы +10,20 С. Ең төменгі орташа айлық ауа
температурасы қаңтар айында -7,20 С. Ауа температурасының абсолюттік
минимумы -360, -400 С. Ең жылы ай шілде айы, орташа айлық ауа температурасы
+260 С. Абсолюттік максимум +420, +460 С. Аязсыз кезең 175-200 күнге дейін
созылады. Басталуы сәуір айының 10-15 аралығында және аяқталуы қазан айының
7-29 аралығында. Тұрақты қар жамылғысы желтоқсан айының екінші бөлігінде
түседі және ақпан айының үшінші бөлігінде ериді. Қар жамылғысының орташа
биіктігі 10-12 см, қардағы судың қоры 30-40 мм.
Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 50 температурада 214-230 күнге тең. Жыл
бойына шаруашылық аумағындағы солтүстік-шығыс бағытындағы желдер соғады,
олар жазда құрғақ және ыстық, ал қыста олар Бетпақ дала шөлінің суық
желдері. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 3-5 мсек құрайды.
Топырақтағы ылғалдың қоры ауылшаруашылық дақылдарына деген, өсімдіктің
ылғалға деген мұқтаждығын толығымен қамти алмайды. Сондықтан, берілген
топырақ-климаттық аймағында егіншілік тек суару жағдайлары болғанда ғана
мүмкін.
Гидрография және гидрологиясы. Табиғи жер үсті сулар көздері
шаруашылық аумағында жоқ, сондықтан да гидрографиялық жүйе шаруашылық
және Ауыл шаруашылық суару каналдарының жүйесі ретінде ғана
көрсетілген.
Шаруашылық жерінің жалғыз суғару көзі болып Сырдария өзені
табылады, ол шаруашылықтың сыртында ағып жатыр.
Өзен қардан, мұздақтан қоректенеді. Орташа көп жылдық өзеннің
шығыны 681 м3\с, максималды шығыны 2140 м3\с. Бақылаулармен өзен шығыны
оның арналарында төмендейтіні анықталған. Бұл арнаның табанындағы
құмды – сазды қабаттарда судың сүзілуі нәтижесінде жүзеге асырылады.
Осылайша, Сырдария өзені, өзінің қашықтығында жер асты суларын
қоректендіреді және олардың қорларын толықтыратын бірден – бір көзі
болып табылады.
Судың минерализациялануы 1,5 – 2 г\л аралығында. Химиялық құрамы
бойынша су сульфатты – хлоридті, натритті – магнитті, бұл оның суару
мақсатында және сәйкесінше тазартуда ауыл шаруашылық сумен қамтамасыз
етуде қолдануға мүмкіндік береді.
Жерге орналастырудың келесі негізгі бір түрінің бірі Ауыл шаруашылық
жерге орналастыру. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау объектісіне
тұрақты пайдалануға немесе белгілі бір мерзімге жалға алу шартына
бекітілген ауылшаруашылығы кәсіпорындары, шаруа қожалықтары,
серіктестіктер, кооперативтер және басқа да шаруашылық құрылымдарына
берілген жерлерде ауылшаруашылығы өндірісін аумақтық ұйымдастыру
жатады. Қазір әртүрлі ауылшаруашылығы өнімдерін өндірумен ірі
мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік емес ұжымдық кәсіпорындар және
кооперативтер, жеке шаруашылық шағын және ірі кәсіпорындар айналысады.
Сонымен бірге, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, машина сынау станцияларының
тәжірибе шаруашылықтары, жоғары оқу орындарының, колледждердің, кәсіби
техникалық училищелердің, басқа мекеме, ұйым, кәсіпорындардың оқу-тәжірибе
шаруашылықтары да Ауыл шаруашылық жерге орналастырудың объектісі болып
табылады.
Ауыл шаруашылық жерге орналастырудың басты мақсаты – шаруашылық етуші
субъектінің алдына қойған мақсаттарын табысты орындауға мүмкіндік
беретіндей жерге шаруашылық ету, яғни аз шығын жұмсай отырып, көп жоғары
сапалы өнім алу, оны уақытылы тұтынушыларға жеткізу, қазіргі және келешек
ұрпақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz