Пайдакүнем қылмыскер тұлғасының криминологиялық сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе 6
1. Қылмыскер тұлғасын криминологиялық саралау
1.1 Қылмыскер тұлғасы түсінігі, мазмұны және қалыптасу 10
ерекшеліктері
1.2 Қылмыскерді криминологиялық зерделеудің объектісі және заты 15
ретінде қарастыру
1.3 Қылмыскер тұлғасының классификациясы мен типологиясы 22
2 Қылмыскер тұлғасын психологиялық саралау
2.1 Қылмыскер тұлғасының криминогендік ерекшеліктері 28
2.2 Қылмыстық психологияда қылмыскер тұлғасын зерттеу 32
бағдарламасы
3 Қылмыстың жеке түрлерінде қылмыскер тұлғасының
криминологиялық сипаттамалары
3.1 Кәмелет жасына толмаған қылмыскер тұлғасының криминологиялық 42
сипаттамасы
3.2 Пайдакүнем қылмыскер тұлғасының криминологиялық сипаттамасы 45
3.3 Рецидивті және кәсіби қылмыскерлікте қылмыскер тұлғасының 48
криминологиялық сипаттамасы
3.4 Ұйымдасқан қылмыскерлікте қылмыскер тұлғасының 50
криминологиялық сипаттамасы
3.5 Әйелдер қылмыскерлігінде қылмыскер тұлғасының криминологиялық54
сипаттамасы
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымшалар 64
Кіріспе
Адамдардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуде мемлекеттің басты міндеті ол қылмыстылықпен күресу. Қазақстан
республикасында елеулі әлеуметтік қайта құрулар мен өзгерістер,
прогрессивті реформалар қылмыстылықтың жоғары деңгейімен ұласып жатқан
кезеңде қылмыстылықтың мәселесін шешу аса маңызды болып отыр.
Қылмыстылықтың тенденциясы мен сипатының өзгеруі онымен күрес жүргізудің
тиімді шараларын жасауды, мемлекеттің құқық қорғаушы органдардың
практикасына сүйенген заңшығарушылық базаны жетілдіруді талап етеді.
Құқық қорғаушы органдар қызметінің тиімділігі қылмыстық әрекет субъектісін
толық, жан-жақты ғылыми негізде зерделегенде ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы криминология, қылмыстық саладағы заң ғылымыдары
мен заң психологиясының проблематикасына кіреді. Осы ғылымдардың және құқық
қорғаушы қызметтің міндеттеріне сәйкес қылмыс жасаған тұлғаны зерттеудің
біршама маңызды аспектілері ашылады. Бұл тұлға қылмыстық процесс және
құқықтық атқарушы құқық қатынастарының, посткриминалды және
постпенитенциарлы жүрістің субъектісі ретінде, түзету және профилактикалық
ықпал етудің объектісі ретінде қарастырылады. Қылмыскер тұлғасын қоғамға
қарсы әрекет субъектісі ретінде қарастыру да аса маңызды болып табылады.
Қылмыскер тұлғасын ғылыми түрде ашу бірнеше практикалық міндеттерді шешумен
байланысты, олар:
1) жаза тағайындауда ескеру үшін айыпталушының қылмыскердің
тұлғасын зерттеу;
2) қылмыскер тұлғасын одан әрі жүрісін болжау үшін қылмыскер
тұлғасын зерделеу;
3) профилактикалық жұмыс шараларын айқындау үшін жазадан
босатылған қылмыскер тұлғасын зерделеу;
Аталған міндеттермен қоса қылмыстық жүрістің жекелеген алғышарттары
туралы психологиялық білімнің маңызы зор. Осындай ғылыми танымдарды дамыту
және оларға негізделген практиканы нығайту қазіргі жағдайдағы
қылмыстылықпен күресудің тиімді шараларын құрастыруға ықпал етеді.
Адамның қоғамдағы өмірі көптеген заңдарға бағынады. Осы заңдарды,
құқықтық білімдерді, ықтималды және болуға тиісті мінез-құлықтың өлшемін
белгілейтін талаптарды меңгеру, қажетті әлеуметтік дағдыларды игеру, өзінің
құқықтарын және оларды жүзеге асыру жолдарын сезіну – осының барлығын
құқықтық әлеуметтендіру процесі деп атаймыз. Әрине, құқықтық әлеуметтендіру
процесінде тұлғаның бойында заңға лайық мінез-құлықты қалыптастыру қажетті
мақсат болып табылады. Бірақ, құқықтық әлеуметтендіру процесінде әлеуметтік
жағымсыз ауытқулар болуы мүмкін – шамалы тәртіп бұзушылықтан қылмысқа
дейін. Осы ауытқулар тұлғаның негізі қаланып жатқан жасөспірімдік кезеңде
және бала шағында ең қауіпті болып табылады. Бұл кезде, отбасы, мектеп,
құрбылары құқықтық әлеуметтендірудің басты агенттері болатындығы мәлім.
Кылмыскерлікпен күрес әр адамның жеке дара кайталанбас сипатына
карай бағдар алмайды, бұл жерде қылмыскерлер контингентінің біртекті
еместігі ескерілуі тиіс. Бұл проблема олар-ды топтамаларға және типтерге
бөлу арқылы шешімін табады.
Қылмыскер тұлғасының ерекшелігі мен мәнін ашуға және қылмыстық мінез-
құлықты түсіндіруге көмек беретін барша ғылымдардың арасында психологияның
маңызы ерекше. Психология – адамның психикалық өмірінің фактілері,
механизмдері және заңдылықтары туралы ғылым. Ол қылмыскер тұлғасын
түсіндіруге, оның қалыптасу проблемасын зерттеуге үлкен мән береді.
Өйткені, тек осы мәселені шешу арқылы ғана адамның қылмыстық жолға не
себепті түсетінін анықтай аламыз.
Криминалдық зерттеу барысында жеке тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара
қарым-қатынасын талдаудың маңызы зор, себебі қылмыстық әрекет жеке тұлғадан
немесе оны қоршаған ортадан емес, олардың қарым-қатынасынан туындайды.
Әлеуметтік ортаның қылмыстық мінезге әсері күрделі болып табылады. Басқаша
айтқанда, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
аспектілері қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуына сырттай әсер еткенде
қылмыскердің психологиялық ерекшеліктері, оның ішкі мазмұны қалыптасады.
Қылмыскер өзара қарым-қатынастың белсенді қатысушысы болғандықтан
криминология үшін аса маңызды тұлға болып табылады. Оның іс-әрекеті саналы
түрде жасалынады. Әлеуметтік жағдайдағы қылмыстық әрекеттердің өзара
байланыстары өте күрделі, олар қылмыскер тұлғасы арқылы іске асып,
қылмыстан көрініс табады. Мұндай заңға қайшы қылмыс-қылықтар тұлғаның
болмысында тұрақты із қалдырады, оның мінез-құлқына ерекше сипат береді.
Сонымен, қылмыскердің басқа адамдардан айырмашылығы неде деген сұрақ
туындайды.
Қылмыскер мен заңға бағынушы адамдардың болмысын зерттейтін
салыстырмалы психология мен әлеуметтану мынадай қорытынды жасаған:
қылмыскер – үрейленуі, өзіне сенімсіздігі, импульсивтілігі мен
агрессивтілігі жоғарғы деңгейдегі, қоғамдық құндылықтар мен тиімді
қатынастардан шеттеген тұлға. Ол заң және адамгершілік нормаларының
талаптарын дұрыс меңгермеген, қоғам мен оның құндылықтарынан, шағын
әлеуметтік топтардан (отбасы, жұмыс ұжымы және т.б.) сырт айналған, адам,
оның әлеуметтік пайдалы бейімділігі төмен, сол себептен шағын топтарда
бейімделіп кету ол үшін аса қиындық тудырады. Қылмыс көбінесе тек қылмыстық
істердің жиынтығы ғана емес, соларды жасаған адамдардың да жиынтығы. Әрине,
қылмыстылықтың құрылымын зерттеген кезде қылмыстық факторларды қана емес,
қылмыскерлерді де талдап қарастырады. Қылмыстылықты әлеуметтік ортаның
тұлғамен өзара байланысының шеңберінде қарастырған жөн.
Қылмыскер тұлғасының мәселесі көптеген заң ғалымдарын, психолог,
психиатр мамандардың назарында болды. Атап айтатын болсақ Е.О.Алауханов,
Н.Х. Айнетдинова, И.И. Алгазина, Ю.М. Антонян, И.С. Арсанукаев, М.М.
Бабаев, В.В. Боков, С.Е. Борисова, В.Н. Бурлаков, Е.А. Вертягина, Ю.А.
Воронина, Е.П. Гришина, К.И. Джаянбаев, Л.М. Землянухина, Н.А. Карпова,
Е.В. Кирюшатова, Д.В. Кондрашов, С.Д. Крамар, О.А. Кулешов, И.А. Петин және
тағы басқа ғалымдар өз зерттеулерінде қылмыскер тұлғасының әлеуметтік және
психологиялық сипаттамаларын ашады, олардың әртүрлі криминологиялық
типтерге бөледі, олардың мотивациясын анықтайды, тұлғаның интегративті
қасиеттерін қарастырады.
Қылмыскер тұлғасы туралы жинақталған психологиялық білімдер
жүйелеуді және психология, заң ғылымдары мен криминологияның қазіргі
таңдағы әдіснамасының негізінде одан әрі терең зерттеуді қажет етеді.
Криминалдық зерттеу барысында жеке тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара қарым-
қатынасын талдаудың маңызы зор, себебі қылмыстық әрекет жеке тұлғадан
немесе оны қоршаған ортадан емес, олардың қарым-қатынасынан туындайды.
Әлеуметтік ортаның қылмыстық мінезге әсері күрделі болып табылады. Басқаша
айтқанда, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
аспектілері қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуына сырттай әсер еткенде
қылмыскердің психологиялық ерекшеліктері, оның ішкі мазмұны қалыптасады.
Қылмыскерлердің жалпы заңға катынасы жайында айтсақ, қылмыскерлердің
айкын, нақты позиция ұстанатындығын көреміз. Негізінен олар заңның болуы
керек екендігін мойындай-ды, заң корғайтын көптеген жағдайлардың әділдігін
және ізгілікті екендігін ұғынады. Бірақ қылмыскерлер заңның жасампаздық
рөлін, оның әлеуметтік реттегіш ретіңдегі функциясын, бақылау тобындағы
адамдарға карағанда сирек айтады, қоғам кұрылысының мемлекеттік-құқықтык
принциптері жайында, заңның әлеуметтік рөлі, кұкықтык әр түрлі салаларының
нормалары жайында жаксы хабардар емес (мемлекеттік, лауазымдық,
экономикалык кылмыскерлерден баскалары). Кұқык бұзушылардын басқа
азаматтарға қарағанда кылмыстык занды жетік білетіндігі туралы пікір қате:
біріншіден, бірінші қылмыс жасап, ол ашылғанға дейінгі олардың құкықтык
хабардарлығы басқа адамдардыкінен артык емес; екіншіден, олардың қылмыс
жасағанға дейін және одан кейін алған білімі кездейсок және жүйесіз, ол
білім өздері алған тәжірибемен немесе араласып жүрген адамдардың
тәжірибесімен шектелген. Қылмыстык заң, бұл жағдайда, құкықтык білімге аса
мұқтаж адамдар үшін тиісті сактандыру рөлін атқара алмайды.
Қылмыскер өзара қарым-қатынастың белсенді қатысушысы болғандықтан
криминология үшін аса маңызды тұлға болып табылады. Оның іс-әрекеті саналы
түрде жасалынады. Әлеуметтік жағдайдағы қылмыстық әрекеттердің өзара
байланыстары өте күрделі, олар қылмыскер тұлғасы арқылы іске асып,
қылмыстан көрініс табады. Мұндай заңға қайшы қылмыс-қылықтар тұлғаның
болмысында тұрақты із қалдырады, оның мінез-құлқына ерекше сипат береді.
Сонымен, қылмыскердің басқа адамдардан айырмашылығы неде деген сұрақ
туындайды.
Қылмыскер мен заңға бағынушы адамдардың болмысын зерттейтін
салыстырмалы психология мен әлеуметтану мынадай қорытынды жасаған:
қылмыскер – үрейленуі, өзіне сенімсіздігі, импульсивтілігі мен
агрессивтілігі жоғарғы деңгейдегі, қоғамдық құндылықтар мен тиімді
қатынастардан шеттеген тұлға. Ол заң және адамгершілік нормаларының
талаптарын дұрыс меңгермеген, қоғам мен оның құндылықтарынан, шағын
әлеуметтік топтардан (отбасы, жұмыс ұжымы және т.б.) сырт айналған, адам,
оның әлеуметтік пайдалы бейімділігі төмен, сол себептен шағын топтарда
бейімделіп кету ол үшін аса қиындық тудырады. Қылмыс көбінесе тек қылмыстық
істердің жиынтығы ғана емес, соларды жасаған адамдардың да жиынтығы. Әрине,
қылмыстылықтың құрылымын зерттеген кезде қылмыстық факторларды қана емес,
қылмыскерлерді де талдап қарастырады. Қылмыстылықты әлеуметтік ортаның
тұлғамен өзара байланысының шеңберінде қарастырған жөн.
Диплом жұмысындағы зерттеудің пәні – қылмыскер тұлғасы қасиеттерінің
тұтас жиынтығы.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты – қылмыстық тұлғаның криминогендік
мәнінің психиологиялық концепциясын жасау және оның негізінде құқық
қорғаушы органдардың олармен күресудің шараларын жетілдіруге арналған
ұсыныстарды қалыптастыру.
Диплом жұмысын орындау мақсатына жеті үшін келесі міндеттер қойылды:
▪ қылмыскер тұлғасы түсінігі мен құрылымын саралау;
▪ қылмыстық тәртіптің криминогендік алғышарты ретінде қылмыскер
тұлғасының бағыттылығының бұрмалануын зерделеу;
▪ криминологиялық білім көзқарасы бойынша қылмыскер тұлғасының
типологиясын типологиясын қарастыру;
▪ қылмыстық тәртіптің алғышарты ретінде оның пісіп-жетілу
деңгейі мен қылмыстық тәртіп генезисі көрінісінің сипаты
бойынша бұрмаланған психологиялық санасымен анықталатын
қылмыскер тұлғасының криминогендік әл-ауқаты типтерін айқындау.
Зерттеу әдістемесі қылмыскер тұлғасын психологиялық зерттеуді
ескереді. Сонымен қатар заңға бағынатын тұлғалар мен қылмыскер тұлғаларадың
салыстырмалы криминологиялық және психологиялық әдістері.
Диплом жұмысы кіріспеден, логикалық түрде бір-бірімен байланысқан үш
тараудан, қорытынды бөлімне, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
1. Қылмыскер тұлғасын криминологиялық саралау
1.1 Қылмыскер тұлғасы түсінігі, мазмұны және қалыптасу ерекшеліктері
Қай ғылыми мектепке жатқанымен бірде-бір криминолог кылмыс жасаған
адаммен байланысты проблемаларды айналып өте алмайды. Қылмыс жасаған адамды
кысқаша қылмыскер деп аталық. Қылмыскер ұғымын пайдаланғанда біз
адамнын бойында қандай да бір ерекше криминадцык сипаттамалардын бар
екендігін емес, оның кылмыс жасағандык фактісін ескереміз. Бұл ұғымды басқа
бір қылмысты адам ұғымынан ажырата білу керек, бұл соңғыны туа кылмыскер
туралы идеяны жактаушылар пайдала-нады.
Адам ұғымына оның бойындағы екі жақтың: әлеуметтік және
биологиялық жақтардың ажырамас бірлігі кіреді. Жеке бас ұғымы оған тән
әлеуметтік белгілерді ғана білдіреді. Жеке бас - адамның әлеуметтік
бейнесі, қоғамда өмір сүріп және дамып, оның кім болғандығын көрсетеді.
Қылмыскердің тұлғасы ұғымын пайдаланғанда кылмыс жасаған адамның
әлеуметтік кейпі ғана ескеріледі [1].
Адамның табиғаты мен мәні мүлдем ұқсас ұғымдар емес. Біріншісі
адамның генетикалық және әлеуметтік байланыстарын ескерсе, екіншісі
әлеуметтік белгілерді ғана ескереді. Бірақ та сонымен қатар әлеуметтік
байланыстар биологиялық, психологиялық тәртіптің ерекшеліктерін ескеретіні
күмән келтірмейді.
Қылмыскер тұлғасында биологиялық және әлеуметтік жақтаранының
арақатынасы туралы пікір-талас практикаға ұласады..
Қылмыскер тұлғасын зерделеудің түпкілікті мәселесі ол әлеуметтік пен
биологиялық жақтарының арақатынасы. Оның принципиалды практикалық және
құқықтық маңызы бара. Оның шешімінен қылмыстардың себептерін анықтау және
онымен күрес айқындалады. Биологиялық факторлардың рөлін бағалау
криминологиялық теориялардың шегін анықтайды.
Биологиялық факторларды айрықшалайтын авторлар қылмыскер тұлғасын
зерделеуде психиатрдың, психологтың, биотехникалық тестілерді өткізудің
маңызын айтады.
Ал әлеуметтік факторды жақтаушылар тәртіпті түзетудің әлеуметтік
бағдарламалары туралы жазады.
Қазіргі таңда тек қана биологиялық факторды жақтайтындар жоқ, бірақ
көптеген генетиктер мен криминологтар генетиканың соңғы жетістіктеріне
мұқият қарауға, генетикалық аномалияларды ескерусіз қалдырмауға шақырады.
Бірақ та барлық кездерде қылмыстық тәртіптің биологизациясын жоққа
шығаратын тәсілдер болған. ХХ ғасырдың басында А.Пионтковский бойынша
өзгермелі әлеуметтік құбылыс - қылмысты адам табиғатының тұрақты
құбылыстарымен түсіндіруге болмайды, соның ішінде қылмыскер адамның да.
Адам қылмысты қандай болды, сондай болып жасайды. Әрине, тұлға
қалыптасқанда ол туа бітісімен әдемі ма, әлде сұқытсыз ба, осының бәрі
маңызды. Осы факторға байланысты оның араласу шеңбері де байланысты болады.
Кейбір адамдар қызуқанды болса, кейбіреулер ез болады [2].
Адамның биологиялық және әлеуметтік жақтарының да қылмыстың
детерминациясына қатысы бар. Қылмыстық сот өндірушілігінде сот-
психологиялық, сот-медициналық, сот-психиатриялық және өзге де
сараптамалардың өткізілетіні кездейсоқ емес. Қылмыскерлікті, оның
детерминациясын зерделегенде пәнаралық және кешенді зерттеулер де жүзеге
асырылады.
Қатар қылмыскерлердiң әртүрлi мiнездемелерiнiң есепке алуымен
қылмыскерлердi межелеуi керек, яғни жауапқа қаблеттiлiк нақтылы жас шама
жеткен тұлғалар және қылмыстардың субъекттерiмен заң бойынша болмайтын
тұлғалар. Соңғысы криминологияларда зерттелмейдi.
Криминологке олардың ықпалымен мiнез-құлықтың туа бiткен
бағдарламаларының бар болуы және iске асыру туралы басқа мамандардың
қорытындылары негiзiнде олардың қоғамдық қауiптi әрекеттер қарастыру қажет.
Оған маңызды шындығында бiлсiн, адам нақты сипат және өз әрекеттерiнiң
қоғамдық қауiп-қатерiн сезiнуге немесе оған, немесе оның мiнез-құлығы
басшылық ете алды биологиялық ерекшелiктермен қатты берiлдi. Адам соңғы
жағдайда криминологтердiң ықыласының объект болуға тоқтайды, өйткенi мағына
қылмыстық-құқықтыларға ол-шының қылмыскерi.
Криминолог қылмыстық мiнез-құлық, мiнез-құлықтың криминалды басқа
варианттарынан тысқары жiберген ахуал әрекеттенген жауапқа қаблеттiлiк
тұлғалардың әрекеттерi себептер туралы сұраққа жауап беруi керек. Нелiктен
сұрақ мiнез-құлықтың криминалды варианты сайланған талдау талап етедi,
детерминация емес негiзiнен емес, себептiк айқын.
Отандық криминологтер шықты және қылмыстылық, сонымен қатар нақты
қылмыстар, кез келген қоғамда әлеуметтiк сипаты болатын, әлеуметтiк
шартталған шығады. Бұл биологиялық факторлардың елемеуiн тiптi де
бiлдiредi, бiрақ оның себебi тiптi де, дегенмен олар тек қана қылмыстық
мiнез-құлық себепшi болатын шарттың сипаты тасыса алады.
Растауға кейбiр ғалымдар биологиялық факторлар мiнез-құлыққа
такомаға бейiмделу биологиялық детерминантын тапқан және мұра бойынша
жұғыса алған қылмыстық мiнез-құлыққа психикалық қызметтiң бұзылулары бар
тұлғалары қылмыскерлердiң массада бiраз болған туралы мәлiметтердi алып
келедi өз-өзiне алып келе алған [3].
Жауапшылыққа қабiлет психикалық қалыпсыздықтар шеңберiнде болатын
адамдардың дара салмақтары зорлықпен қылмыс әсiресе iстейтiн зерттеулер,
қылмыскерлердi ара-арасындаларды биiк көрсететiнi шындығында. Оған 30 %
жетедi.
Сонымен бiрге, психология, психофизиология, психиатрияның
жағдайлары, кейбiр криминологиялық мәлiметтер мейiрiмсiздiк кез-келген
тектiнiң психикалық қызметiнiң әлсiрету немесе бұрмалауы басқыншылықты
мұндай тiтiреткiштiк ретiнде қасиеттердi пайда болуға және дамытуға
мүмкiндiк туғызатынын санауға дәлел айтады, және ерiктi процесстердiң
төмендетуi, иланушылықтың жоғарылатуы, тежегiш бақылау тетiктерiнiң
әлсiретуiне бағытталды. Бұл сызықтар адамның нормалы социализацияларын
кедергi келтiредi, жарымжандықтарға алып келедi, қызметтiң нақтылы
түрлерiмен шұғылданып және заңға қайшы әсерлердiң iске асыруы және қоғамға
қарсы өмiр сүрудi жүргiзудi ықтималдықты жоғарылататынын тiптi еңбек
сiңiруге қақпалайды. Көрcетiлген факторлардың маңыздылығы ортақ психикалық
кернеулiкпен, қызу - стресс бұзылулары, психикалық дезадаптацияның күйлерiн
санның үлкею мiнезделетiн қазiргi шарттарда өседi [4].
Дегенмен бұл психикалықтың қалыпсыздығы қылмыстардың iске асырулары
себеппен болып табылатынын тiптi бiлдiрмейдi.
Бiрiншiден, субъекттер мұндай қалыпсыздықтармен қылмыскерлердi
барлық массалардың арасында көпшiлiктердi құрамайды.
Екiншiден, тiптi психикалық қалыпсыздықтардың бар болуы жеке тұлғада
олар оның заңға қайшы мiнез-құлығындағы қылмыстектi рөлдердi ойнайтын
туралы емес әрдайым куәландырады.
Үшiншiден, қалай көп эмпирикалық зерттеулер, психикалықтың өздiң
қалыпсыздығы дәлелдеген қылмыстың iске асыруын алдын ала анықтамайды,
тәрбие, сол оның қылмыстектi жеке сызықтарын тудырған индивидтың
құрастыруын қолайсыз жағдайлар әйтпесе. Әлбетте, мұндай қалыпсыздықтар
олардың пайда болуға және дамытуына мүмкiндiк туғыза алады, сонымен қатар
заңға қайшы мiнез-құлық бiрақ тек қана шарт ретiнде бұл мiнез-құлық
негiзiнен анықтамайтын.
Мысалы, есуастықтың дәрежесi, орталық жүйке жүйесiнiң органикалық
ұтылуында есалаңдықтың қандай болса да психикалық қалыпсыздығы, жарыместiң
констатациясы және тағы басқалар ) осы адам қылмыста болған тiптi де
ұғындырады. Себеп, қылмыстық мiнез-құлықтың iшкi себептерi тек қана бұзылу,
оның дәрежесi, ауырлық және тағы басқалар бар болу не бiр анықтаған
диагнозда сондықтан тек қана адамның жолымен психологиялық зерттеуi мүмкiн
себепте мүмкiн көрсетiлген қылмыстар жеке себептер түсiну елестетпеген.
Екiбастан, оларға ықпал ете алатындығыменнен, егер, психикалықтың мiндерi,
оларда тiптi болады қылмыстық мiнез-құлықтың себептерiн ұсынбайды. Мысалы,
қалай анықталған, есалаңдық зорлықпен қылмыстардың iске асыру себепшi
болатын факторлардың бiрлерi болып табылады. Сонымен бiрге алдақашан
есалаңдар көп басқа мiндеттердi ойдағыдай жұмыс iстеп орындағаны белгiлi.
Негiзгi мән сондықтан қалыпсыздық емес алады, өзiмен-өз емес, қоғам
құрастырылған әлеуметтiк өң.
Талпыныстың криминологтерiмен зерттеу қылмыскер тұлғасындағы
биологиялық факторларының мәнi жолымен айқындалуға қолданды егiз. Бұл
зерттеулер бiртұтас тектiк басқа бағдарлайды, генотиптың (ұқсастық )
ұқсастығына атап айтқанда, және сәйкес келудi дәреженiң анықтауына басқа
бағытталған, соның iшiнде криминологиялық белгiлер. Егiздiк әдiстi мән бiр
жұмыртқалы егiздер ұқсас генотибы болатын тұрады. Олар екi балалар немесе
екi қыз балалардың түрлерiнде дүниеге келедi. Мұндай салыстыра қандай
неткен олардың ерекшелiктерi генотиппен және ортаның әсерiмен детерминантын
тапқанын, неткен болғанынболса, сондай егiз және (сәйкестiк ) корреляцияның
внутрипарнойы шаманы бағалай орнату мүмкiн. Сонымен бiрге, егер бiрiншi
қылмыскер болса, әр түрлi зерттеулердiң мәлiметтерiнiң салыстыруы екiншi
егiздiң қылмыстылығының жиiлiгiн көрсетедi, қалай көрсеттi, қылмыстық мiнез-
құлықтың жиiлiгi бiр жұмыртқалы екi рет қасында екi жұмыртқалыға
қарағандасы жоғары егiз. Бұл дегенмен қылмыстардың биологиялық тегi дәлел
бола алмайды.
Ұқсас психофизиологиялық ерекшелiктермен де, адамның құрастыруын
ұқсас ортамен де ұқсас генотип ие болатын тұлғалардың қылмыстық мiнез-
құлығы талқыланылған тұлғалар ұғындырыла алады. Сонымен бiрге бiр
жұмыртқалы тұрғынды ара-арасындалар өте аздап егiз, қылмыскерлердi ара-
арасындаларды, қандай болмасын бiрмәндi қорытындыларды жасауға мүмкiндiк
бермеген iс жүзiнде бiрлiктер.
Адам туралы сөз болатындығы, айту мүмкiн тек қана жеке,
психологиялық деңгейде айту мүмкiн биологиялық факторлардың рөлi туралы.
Адам, оның психикалығы басқаша айтсаға болып табылады, әлеуметтiк және
биологиялық факторлардың өзара әрекеттесуiнде болған арена. Олардың
байланысының психикалығы тыс мүмкiн емес түсiну. Адамгершiлiк мiнез-құлық
оларды жеке негiздерде жұмыс iстейтiнiн тәуелдi болатындығынан, егер бұл
факторлардың адамның құрылымындағы әсердi қаралса, көрcетiлген мәселенiң
ғылыми талдауы сондықтан жемiстi тек қана сол жағдайда бола алады.
Әлеуметтiк және биологиялық жағдайлардың әсер етуiн қарқын өздiң адам
болған тәуелдi болады. Дегенмен және бұл жерде бiз адамның өзi айтып
тұрамыз, яғни тәрбиемен, орта құрастырылған адам субъект және қоғамдық
қатынастардың объектi, әлеуметтiк сапа.
Қылмыскерліктің әлеуметтік детерминациясының үш катар тетігі бар:
біріншіден, жеке басты белгілі бір әлеуметтік калыптастыру жолымен;
екіншіден, оған құкыққа қарсы не қарама-қайшы сипаттағы міндеттеулер беру
аркылы; үшіншіден, жеке басты іс-қимыддың қылмыстық вариантын тандауға
мәжбүрлейтін және оны жеңілдететін жағдайда қалдыру арқылы.
Қылмыскердің тұлғасында тек оған ғана тән кейіп бар ма, қылмыскер
кылмыскер еместен өзгеше ме - бұл баска мәселе, оған жауап бергенде өзге
ұғымдар пайдаланылады. Қылмыскердің тұлғасындағы биологиялык және
әлеуметтік жактардың ара катынасы туралы айтыс тікелей практикаға келіп
тіреледі. Биологиялык факторға басымдык беретін авторлар қылмыскерді
зерделегенде психиатрдың, психологтің басты рөлі туралы, биотехникалы
қамалдар мен тестілерді колдану туралы тұжырым жасайды. Әлеуметтік фактор
шешуші деп санайтындар іс-қимылды түзеудің әлеуметтік бағдарламалары
жайында жазады. Қазіргі кезде тек биологиялык факторларға ғана мән беретін
көзқарастар мүлде айтылмайды, дегенмен біркатар генетиктер мен
криминологтер генетиканың соңғы жетістіктеріне назар аударуға және
адамдардың іс-қимылына генетикалық аномалиялардың әсерін есептен шығармауға
шақырады.
С.Я. Булатов зерттеушілердің психологиялық ұғымдарды
әлеуметтендіруге ұмтыла отырып, аталған ұғымдарды биология-ландырып жіберу
қателігіне ұрынбауға шақырған болатын [5].
Ал, қылмыстық іс-қимылды биологияландыруға үзілді-кесілді қарсы
тұрған пікірлер әрқашан да болды. XX ғасырдың басында А. А. Пионтковский
былай деп жазды: өзгермелі әлеуметтік құбылысты - қылмысты адамның
бойындағы, тіптен кылмыстық адамның бойындағы тұракты қасиет деп санауға
болмайды. Қандай болса, сол калпында адам қылмыс жасайды. Әрине, жеке бас
калыптасқанда адамның сұлу немесе сұрсыз болып туғандығының маңызы бар. Осы
факторларға карай оның араласатын әр түрлі ортасы, әр түрлі өмір жолы
болады. Біреулер қызуқанды, біреулер әрбір әрекетін ойластырып жасайды.
Әлсіз адам жаппай төбелеске кірмейді, ал зияткерлік даму деңгейі төмен
адамдардың арасынан өз ісіне шебер алаяқты кездестірмейсің.
Адамның биологиялық та, әлеуметтік те ерекшеліктері, сөзсіз,
кылмыскерлік детерминациясына катысады. Сондықтан да қылмыстық сот ісін
жүргізгенде сот-психологиялық, сот-медициналық, сот-психиатриялық және әзге
де сараптамалар жүргізіледі, қылмыскерлік оның детерминациясы және
себептілік зерделенгенде пәнаралық және кешенді зерттеулер жүзеге
асырылады.
Қылмыскерлердің әр түрлі сипаттамаларын ескерумен қатар,
қылмыскерлерді, яғни белгілі бір жасқа жеткен, есі дұрыс адамдар мен заң
бойынша қылмыс субъектісі болып табылатын адамдарды ажырату да керек.
Соңғыларды криминология зерделемейді.
Криминологке басқа мамандардың іс-кимылдың туа біткен
бағдарламасының бар екендігі және оның әсерінен коғамға кауіпті іс-әрекет
жасалатындығы туралы тұжырымдарына дау айтудын керегі жок. Оған адамнын өз
іс-әрекетінің накты сипатын және қоғамға кауіптілігін ұғына алғандығын не
оны баскара алғандығын, немесе оның іс-кимылы тек биологиялык
ерекшеліктермен ғана баскарылғандығын білу керек. Соңғы жағдайда ол
криминологтердің назар аударатын объектісі болудан қалады, себебі ол
қылмыстық-кұқыктықитұрғыдан қылмыскер емес. Әлі талай жаңалықтар ашылады,
оларды бұл өзінше әлеммен — адаммен айналысатындар ескеруі тиіс. Бірақ
криминологтің жоғарыда аталған кезқарасында тұрақтылық сипат бар.
Криминолог қылмыстық іс-қимылдан басқа да варианттар бар жағдайда әрекет
еткен адамның қылмыстық іс-кимылға, іс-әрекетке бару себептерін айқындауы
тиіс [6].
Топ болып жасалған пайдақорлық-зорлық кылмыстарды жасаушы
тұлғалардың топ болып тонауды 91,5%-ы — ер адамдар болса, 8,5%-ы -
әйелдер; топ болып жасаған карақшылықты — 98,4-ерлер болса, 1,6%-ы әйелдер;
топ болып корқытып алушылықтың - 99,6%-ы - ерлер, 0,4%-ы әйелдер болған.
Демек, топ болып пайдақорлык-зорлык кылмыс жасаушылардын басым бөлігі ерлер
болса, ерлермен бірлескен топта сотталған әйелдер, кебіне, кылмыс
жасаушыларға көмектескен, не қылмыс жасауға аранда-тушы болған, кейде
өздері де қылмысқа тікелей қатысқан. Тіптен топ басқарған әйелдер де
кездеседі.
Әйел баскарған топтың кылмысы, әдетте, алдын ала мұқият дайындалады.
Мысалы, 1998 жылғы 20 маусымда Оңтүстік Казақстан облысының аумағында
Айви шағын кәсіпорнының төрт кызметкері ұсталған, ол топты әйел басқарған
[7].
Іс-қимылдың неге криминалдық вариантын тандады деген сұрак жалпы
детерминацияны емес, накты себептілікті талдауды керек етеді. Оған жауап
беру үшін қылмыскерлердің әлеуметтік сипаттамалары — кылмыскерлердің
тұлғасы зерттеледі.
1.2 Қылмыскерді криминологиялық зерделеудің объектісі және заты
ретінде қарастыру
Криминологиялық зерделеудің объектілері мыналар: 1) қылмыс жасаушы
жекелеген адамдар (мысалы, оларды монографиялық зерттегенде); 2)
қылмыскерлердің әр түрлі контингенттері: кәмелетке толмағандар,
рецидивистер, т.б. 3) қылмыскерлердің әр түрлі криминологиялықтиптері.
Бакылау тобы әдісін қоддану және кылмыскерлер сипаттамасының онымен
бірдей жағдайда өмір сүріп, әрекет етуші нақгы адамдардан айырмашылығын
айқындау үшін, қылмыскерлермен қатар, қылмыс жасамайтын адамдар да
зерделенеді.
Психологиялық белгілерді айкындау маман-психологтердің міндеті,
олардан арнайы білім талап етіледі, ал психофизиология-лық белгілерді
медиктер мен биологтер айкындайды. Кылмысқа жақын себептік тізбектер мен
кешендерді талдағанда социология-лық, әлеуметтік-психологиялық және этико-
кұкықтық зерттеу-лермен шектелуге болады.
Қылмыскерлердің тұлғасын криминологтер екі аспектіде бір уақытта
зерделейді: бір жағынан, әлеуметтік байланыстар мен әсерлердің объектісі
ретінде, екінші жағынан — максатты бағыты бар, өзгертетін белсенді әрекетке
қабілетті субъект ретінде. Мынадай жеке бастық сипаттамалар криминологиялық
зерделеу заттары болып табылады: 1) объективтік немесе әлеуметтік
позициялар мен рөлдер; жеке бастың әрекеті; 2) субъективтік: мұктаждық-
сылтаулық өріс; сананың құндылық-нормативтік сипаттамасы.
Криминологиялық зерттеулер әлеуметтік позициялар мен жеке бастың
рөлдерінің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-рөлдік аясын бекітеді.
Криминологияда рөлдің нормативтік ұғымына сүйенген жөн. Әлеуметтік
позиция дегеніміз әлеуметтік жүйедегі өзінше бөлек катынастар түйіні.
Адам бір уакытта бірнеше әлеуметтік ұстаным ұстанады. Отбасының өзінде ғана
ол - ұл (қыз), әке (шеше), аға (әпке), немере. Әрбір әлеуметтік ұстанымға
субъектілердің үш тобы жарыса жасаған рөлдер сценарийі сәйкес келеді:
1) мемлекет жасаған және ресми міндеттеулер (зандар, заңға тәуелді
актілер) жүйесінде көрініс тапкан;
2) қоғам жасаған және көпшілік қабылдаған және қоғамдық пікір
қолдаған іс-қимыл нормалары: моральдық, эстетикалық, діни және басқа
нормалар нысанында;
3) биресми құрылымдар (отбасы, бірге демалатын топтар, әріп-
тестертобы) жасаған және тосылатын іс-қимылдың жазылмаған ережесі, оның
әлеуметтік нысанында. Субъектілердің соңғы тобына өз іс-қимыл нормаларымен
және әлеуметтік тосу нысанымен кылмыстық кұрамалар да кіреді.
Әр адам үшін әлеуметгік позицияның маңыздылығы, өзінен тосылатын
нормалар тарайтын субектінің маңыздылығы аса қажет. Әрбір рөлдің орындалу
жағдайын бағалаудың да елеуі маңыздылығы бар.
Рөлді орындау, егер ол ұзакка созылатын болса, адамда қандай да бір
із калдырады, бір касиетдамып, ал екінші бір касиетжойы-лып кетуі мүмкін.
Мысалы, мынадай жағдай байкалған: егер кәмелетке толмағанның калыптасуы,
негізінен, биресми демалу топтарының арасында жүзеге асырылса, оңда оның
бойында биресми ара қатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды: ол адамдармен
тез сөз табысады, олардың көңіл-күйін қабағынан біліп тұрады және т.б..
Сонымен катар оларда еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер: тәртіп, кәсіби
шеберлік және баскалар төмен болады.
Криминолог мыналарды ажырата білуі тиіс:
1) осы позицияға сәйкес келетін нормативтік міндеттеулердің жиынтығы
ретіндегі рөлді;
2) адамның өзінен не талап ететіндігін түсінуі ретіндегі редді және
нені орындағысы келетіндігін;
3) орын мен уакыттың накты жағдайларында рөлдін іс жүзінде
орындалуын. Соңғы жағдайда ол әлеуметтік жағдайларға, сондай-ак жеке
бастыңқалыптасып койған сипаттамаларына байланысты.
Мына әлеуметтік-рөлдік ситуациялар кылмыстық іс-қимыл-мен занды
байланыста болады:
мемлекеттің, үлкен қоғамның нормаларымен танысуға, өзін құкық және
мораль талаптарына сай алып жүруге мүмкіндік беретін позицияларды адам
ұстанбайды (азғындаған топтар ара-сында жүреді, олардың өз үғымы бар және
арадағы дауды қара күшпен ғана шешеді);
адам қарама-қайшы талаптармен, іс-қимыл нормаларымен байланысты
позицияларды бірдей ұстанады, яғни әлеуметтік по-зиция мен рөлдердің
қақтығысы орын алады (құқықгық міндеттеулер қылмыстардың түгелдей есепке
алынуын талап етеді, ал басшылық әйгілі болған қылмыстардың есепке кірмеуін
талап етеді);
адам құқыққа карсы, қылмыстық іс-қимыл жасауға тікелей итермелейтін
позиция ұстанады (кылмыстык кұраманын мүшесі);
рөлдер мен позициялардың сабақтастығы жоқ, нәтижесінде тиісті әлеуметтік
позицияның құқыктық нормаларын сактауға адамның дайын еместігі байкалады
(бұл еңбекті қорғау ережесінін бұзылуына алып келеді және т.б.);
адам бір әлеуметтік позицияны ұстанады, ал екіншісіне бағ-дар алады.
Мынадай мысал келтірелік: шамалы ғана айлығы бар тергеуші колы жүріп тұрған
кәсіпкерлермен жақсы қатынаста болады, олар мүны сыйлайды, ал тергеушінің
де олар сияқгы сәнді әмір сүргісі келеді. Егер сол кәсіпкерлер тергеушіге
әжептәуір сыйақыға бір өтінішті орында деп жүгінсе, онда тергеуші өзі үшін
өзекті екі мәселені шешеді: бұл адамдармен достығын сақгап қалады және
қолы майланады. Бірак ол табыс — пара алу және кызмет бабын теріс
пайдалану;
орындалып жаткан және алдыда тосылатын рөлдер қақты-ғысы. Адамның
қылмыстық іс-қимылы, бұл ретте, орындалып жатқан рөлдерге кайшыкелуі, бірақ
референттік релдер тұрғы-сынан кисынды болуы мүмкін (нақты бар мен алда
тосылатын-ның, қазіргі мен келешектегінің кақтығысы).
Әлеуметтік-рөлдік тәсіл адамның белсенділігін жоққа шығар-майды,
бірақ бұл белсенділікке әлеуметтік шек қояды. Адамның ұстанымы әлеуметтік
рөлдерді тандауға және оның ойластыры-лып орындалуына ықпал етеді.
Кәмелетке толмағандар мен бас бостандығынан айыру жазасын етеп жатқандар
үшін бүл тандау едәуір шектелген.
Рөлдердің объективтік қақтыгысында олардың мазмүны шын-дығында
қарама-қайшы болады, ал субъективтікқақтыгыстаа&ш оларды карама-қайшы деп
кабылдайды, бірақ оларды үйлестіре алмайды.
Динамикалык аспектіде мыналар кездеседі:
1) белгілі бір өзара әрекеттестікте қылмыстық іс-қимыл тудыратын
әлеуметтік ұста-нымдар мен рөлдердіңтікелей сабақтастығы;
2) мораль нормала-рына ғана қарама-қайшылықта болған әлеуметтік
рөлдердің жаңа жағдайларда заң нормаларына қайшы болғандығынан мазмұны-ның
едәуір теріс сипат алуы;
3) бұрын белгілі бір әлеуметтік по-зициялардың немесе релдің өзінде
болуы немесе болмауы нәти-жесінде адамның қалыпты қалыптасу және қалыпты
емір тірлігі процесінің қиындауы.
Мысалы, зерттеулердің нәтижесіне сүйенсек, бұрын толық емес немесе
басқадай ақаулы отбасында өскен көптеген адамдар, кейін өзі жақсы отбасын
қүрғанмен бұрынғы ата-ана стандартынан шыға алмаған: жұбайына қол жұмсау,
дөрекілік және т.б. орын алған. Бір жағдайларда бұл қылмыстық іе-қимылға
итермелейді немесе отбасы бүлінеді, кейде ондай адам азғындық жолға түсіп
ішіп кетеді, жүмысынан айырылады, ішімдік табамын деп ұрлықка не баскадай
қылмысқа барады.
Әлеуметтік ұстанымдар мен рөлдердің деформациясын жалпы сипаттағы
және экономикалық кылмыстар жасаушы адамдарға катысты алатын болсақ, оларда
езара айырмашылық бар. Біріншілерінде оның сипаты айкын және дәрекі болып
келеді.
Қылмыс жасаушы адамдардың әрекетін талдағанда мыналар ескеріледі:
адамның іс жүзіндегі іс-кимылы рөлдің мазмұнына сай келмейді;
адамның тұлғасы, оның ұстанымдары мен рөлдерінің көпқырлылығына карамастан,
белгілі бір бүтіндік береді, әрекет еткенде дәл осы бутіндікте, әр түрлі
әлеуметтік ұстанымдар мен рөлдердің субъективтік интеграциясында көрініс
табады;
3) әрекет адамға кері ыкпал етеді, бұл жерде іс-қимылды құптаудын
немесе құптамаудың, адам санасында оның Өзінің немесе нәтижесінің сакталып
калуының маңыздылығы бар. Бұл тұрғыдан алғанда кылмыскерлердің
кейбіреулерінін жазасыз қалу проблемасында, қылмыстық әрекет нәтижесінде
тапқан мен жоғалткан арасындағы теңдестікте криминологиялық маңыз бар.
Кейде олар материалдық сұранымды көп жылдар бойы қамтамасыз етуге
жетерліктей, қылмыстык жолмен тапқан байлығынан айырылғанша бас
бостандығынан айыру орындарында отырып келгенді жөн көреді.
Әрекет, бұл — әрекеттердің белгілі бір жүйесі, іс-қимылдар жүйесі.
Ол материалдық-практикалык та, зияткерлік-рухани да операцияларды, яғни мый
жұмысын да камтиды.
Адамның тұлғасының әрекетін криминологиялықталдаған-да мыналар
анықталады:
1) қылмыстык іс-әрекет оқшауланған акті ме, әлде белгілі бір іс-
қимылдар жүйесіндегі тізбектің буыны ма;
2) қылмыстық іс-қимыл нормадан кылмысқа секіру ме, әлде қоғамға
карсы іс-қимылдың біртіндеп дамуынын нәтижесі ме. Мына фактілер аныкталады:
а) белгілі бір жақтағы және жағдайдағы жай адамның әлеуметтік ұстанымына
сәйкес келетін талаптарды бұзу (кәмелетке толмағанның мектепті ерте тастап
кетуі, балаларына көмек көрсетуден бас тарту және т.б.); б) биморальдық,
бірак құкыққа қайшы келмейтін әрекеттер (маскүнемдік, жезөкшелік және
т.б.); в) қылмыстық емес сипаттағы құқыққа қарсы әрекеттер (тәртіптік,
әкімшілік жолмен жазаланатын, азаматтык-кұкықтык деликттер), кылмыстар;
3) кылмыс кай салада жасалынады.
Криминалдық зерттеулерге сүйенсек, ауыр кылмыс, кеп жағ-дайларда
қалыпты іс-қимылдан қоғамға кауіпті әрекетке бірден секіріп түсудің емес,
келеңсіз іс-кимылдың біртіндеп дамуының және қоғамға қауіптілігінің артуы
нәтижесінде жасалады екен. Ішінара зерттеулердің мәліметтеріне қарасақ,
қасақана адам әлтіргендердің 80%-ынан астамы бұрын қылмыс жасағандар не-
месе неше қайтара басқадай құқық бұзғандар екен [8].
Кылмыс жасаған әрекеттер аясын, езара әрекеттестіктерді талдағанда
өзара әрекеттестіктің белгілі бір типтерінің қанша-лыкты кең таралғандығы,
қандай да бір (қандай?) сипаттама алған адамның оған қатысуы каншалықты жиі
криминалдык нәтиже беретіндігі де айқындалады. Осыған негізделіп
қылмыскерліктің қалай дамитындығына болжам жасалады, тиісті адамдар тарапы-
нан кылмысқа тосқауыл кою женінде ұсыныс жасалынады.
Адамның тұлғасының әрекеттерінің жүйесін және жалпылай оның әрекетін
зерделеу оның іс-қимылындағы қандай да бір стереотиптерді, қандай да бір
мән-жайларда оның дағдысына ай-налған әрекеттәсілдерін айкындауға мүмкіндік
береді. Бұл адам-дардың өздері үшін үйреншікті емес жағдайлардағы іс-
кимылын немесе олардың кылмысты ырықсыз жасағандығын түсіндіреді.
Мұқтаждық — адамның ойлау және іс-қимыл белсенділігінің кезі, ол
оның табиғи касиеттерін де керсетеді (тағамға, киімге, ұйқығажәне т.б.
мұқтаждық), кейде олар әлеуметтік рең алады немесе оларда қоғамда
қалыптаскан таза әлеуметтік сипаттама-лар болады.
Мұқтаждықтың бұл жүйесінде адамның өзін-өзі аякқа тұрғы-зуға, өзін
көрсетуге, білімге және шығармашылық қызметке ұмты-луын есептен шығаруға
болмайды, себебі олар қылмыстық іс-қимылда жиі көрініс табады.
Мүдделер немесе мұқтаждыктың эмоционаддық бояуы, көбіне, адамның
құндылык бағдарлар жүйесіне, оның санасының езге де мазмұңдык
сипаттамаларына байланысты.
Адамның тұлғасының сылтаулық әрісі дегеніміз оның өмір бойы
қалыптасып дамыған сылтауларының жиынтығы. Кейбір авторлар сылтаулар мен
мақсаттардың жиынтығы туралы айтуға болады дейді.
Кылмыстык іс-қимылдар мен қылмыскерліктің негізінде жат-кан мына
негізгі сылтаулар бөлініп алынады:
қоғамдык-саяси: мемлекет пен коғамды баскару тетігі, сол басқаруға қатысу,
оған ыкпал ету жөне т.б.;
әлеуметтік-экономикалык:
а) абсолюттік, яғни өмір үшін ең кажетті мұктаждықгарды қанағаттандыру;
ә) халықтың әлеу-меттік-экономикалық дифференциясынан және адамдардың өз
жағдайын төңірегіндегілердің жағдайымен салыстырудан туын-дайтын
салыстырмалы мұқтаждыктарды канағаттандыру;
б) сол адамның өзі не баска адам бағдар алған ез идеалына - бәлендей
материалдық стандартқа (аса байлықка) немесе әлеуметтік стандартқа
(қоғамның жоғарғы табына өту) қол жеткізу;
зорлық-эгоистік (күш керсету немесе психологиялық тұрғы-дан агрессивтік):
а) өзін таныту идеясын абсолюттендіру, бар мұқтаждыктар мен мүдделерді кез
келген нысанда іске асыру;
ә) нақгы жағдайларда сол адам үшін мүмкін болатын нысанда өзін көрсету
(тәрбиесіз, мәдениетсіз адам езіне жасаған ескертуге ба-лағатпен жауап
береді); адам төзгісіз жағдайдағы бұйығы адам-ның адам төзгісіз жолмен
өзін көрсетуі осыған жатады;
ұшқалак-жауапсыз:
а) ез іс-әрекетінің іс-қимыл нормала-рына, заңға барабар болуына мұқтаждық
пен мүдделілік жок;
ә) ондай барабарлықты кейде ғана сақгау (катаң сыртқы бақылау жағдайында,
не бағыныштылықта емес билікті адамдармен арала-сқанда және т.б.) .
Кылмыстық іс-қимылда және қылмыскерлікте көрсетілген сылтаулар әр
түрлі үйлестікте көрініс табады. Қылмыскерлердің жекелеген топтарында
(кәмелетке толмағандар, әйелдер және т.б.) не ситуациялардың әр түрлі
типтерінде криминалдык сылтаула-малардың өзіндік ерекшеліктері байқалады.
Қундылық багдарлар - адамның, ол үшін аса маңызды болып табылатын
объектілерді көрсететін оның тұлғасының тереңде жаткан сипаттамасы. Әдетте,
құндылық бағдарлар иерархиясы жайында айтады, бұл жағдайда адам бір
кұндылықты басқалардан артык санайды. Бағдардың тұрактылығының да, оның өсу
карқы-нының да маңыздылығы зор.
Кылмыскерлердің қүндылық бағдар жуйесінде жеке даралық не кландық-
эгоистік бағдарлар басты орын алады. Мұндай жағдайларда жеке материалдық
молшылық, өзін ең жоғарғы сатыда көрсету, ол үшін ең қолайлы жағдай
тудыру немесе жалаң кландық, топтық эгоистік мүдде бірінші орынға
қойылады. Бакылау топтарымен салыстырғанда қылмыскерлер өздерінің бағдар-
кұралдарының ішінде тұлғасының оң қасиеттеріне (кабілетіне, еңбекқорлығына,
максатқа, ұмтылуына және т.б.) артықшылык бермейді, олар материалдык қолдау
көрсетуге, ке-рек адамдармен арадағы байланыска, қалауын тапсак кар жана-
ды деген қағидаға жүгінеді. Содан барып олар мемлекеттік қызметкерлерді,
емтихан алушыларды сатып алуға ынта қояды, біреулерден корқытып талап етеді
және т.б..
Мораль, енегелік санаттарының да, олардыңтуындысы болып табылатын
жақсылык, жамандық, парасаттық және жауыздық, берілгендік және
опасыздық, адамгершілік және қатыгездік сияқты үғымдардың да
криминологиялық маңыздылығы бар.
Қылмыскерлерде мыналар бекіп қалған:
а) өнегелік санадағы елеулі кемістіктер, мысалы, криминалдык және
биморальдык ортада калыптасқан жасөспірім, шындығында, іс-қимылдың өнегелік
нормаларының жұртшылық қолдайтын жүйесімен таныс емес, ол кім кінәлі -
соны ұру керек, өзің бірдемені алып калмасан, саған ешкім кол ұшын
бермейді деп санайды;
ә) жалпы қоғамда қабылданған мораль нормаларымен, әр түрлі топтардың
мораль нормаларымен, косарланған моральмен арадағы өнегелік қақты-ғысқа
әкелетін қателік. Қоғамдағы моральдың біртекті еместігін, оның әлеуметтік
топтарға, сословиелерге бөлінетінін естен шығармау керек. Ал, халыктың әр
түрлі әлеуметтік топтарының моралі мен кылмыскерлік арасындағы өзара
байланыстарды ай-ындаудың да бұл түрғыдан алғанда криминологиялық маңызы
бар.
Кылмыскерлерді зерттеген барлык жағдайлардада мынандай
сұрактуындайды: мұқтаждығы, мүдделері, құндылық бағдарлары, өнегелік
ұғымдары бұрмаланған адамды заң, оның ішінде қатаң санкциялары бар
қылмыстық заң неге тоқтатпаған. Бұл сұрақтың жауабы адамның құқықтық
санасына талдау жасауды керек етеді.
Көптеген қылмыскерлердің құқықтық санасы ерекше, ол бакылау
тобындағылардың кұкыктық санасынан едәуір өзгеше.
Егер қылмыскерлердің жалпы заңға катынасы жайында айтсақ,
қылмыскерлердің айкын, нақты позиция ұстанатындығын көреміз. Негізінен олар
заңның болуы керек екендігін мойындай-ды, заң корғайтын көптеген
жағдайлардың әділдігін және ізгілікті екендігін ұғынады. Бірақ қылмыскерлер
заңның жасампаздық рөлін, оның әлеуметтік реттегіш ретіңдегі функциясын,
бақылау тобындағы адамдарға карағанда сирек айтады, қоғам кұрылысының
мемлекеттік-құқықтык принциптері жайында, заңның әлеуметтік рөлі, кұкықтык
әр түрлі салаларының нормалары жайында жаксы хабардар емес (мемлекеттік,
лауазымдық, экономикалык кылмыскерлерден баскалары). Кұқык бұзушылардын
басқа азаматтарға қарағанда кылмыстык занды жетік білетіндігі туралы пікір
қате: біріншіден, бірінші қылмыс жасап, ол ашылғанға дейінгі олардың
құкықтык хабардарлығы басқа адамдардыкінен артык емес; екіншіден, олардың
қылмыс жасағанға дейін және одан кейін алған білімі кездейсок және жүйесіз,
ол білім өздері алған тәжірибемен немесе араласып жүрген адамдардың
тәжірибесімен шектелген. Қылмыстык заң, бұл жағдайда, құкықтык білімге аса
мұқтаж адамдар үшін тиісті сактандыру рөлін атқара алмайды.
Бақылау тобындағы адамдарға карағанда қылмыскерлер санк-циялардың
тежеушілік рөліне көп мән береді.
Сотталғандар заңца кезделген санкцияларды жұмсарту керек деп әрдайым
санамайды. Себебі, сотталғандардың өздері жәбір шеккен іс-әрекеттер де
жазаланады ғой. Бұл ретте сотталғандардың әр түрлі санаттарының атап
айтқанда қандай қылмысты қатаң, қайсысын жеңіл жазалау керектігі жөніндегі
түсініктері әр түрлі болып келеді. Пайдакүнемдік және зорлық қылмыстарды
жасаушы адамдардың құкықтықталаптары өзіндік ерекше.
Көптеген рецидивистердің, әсіресе бас бостандығынан айыру
орындарында ұзақ отырғандардың кұкыктық көзкарастарының бұрмаланғаны
соншалық, олар өз көзқарастарының занда көрініс тапқан, кепшілік мойындаған
көзқарастан қаншалықты өзгеше екендігін ұғынбайды. Олардың қалыптасқан
пікірлерінің табиғилығына келеңсіз әрі тұйык микроорта себепкер болып
отыр. Сондықтан да олар небір ұнамсыз, жөнсіз сөздерді денесіне татуировка
арқылы жазып алып, оны кәрсетіп жүргенге үялмайды.
Кылмыскерлер қоғамдық және топтық психологияда кең таралған
пікірлерді едәуір шамада қайта елестетеді. Ал, қылмыс жасаушы адамдардың
бұл көзкарастарды қылмыстық іс-қимылға айналдыру мүмкіндігі басқа
азаматтарға қарағанда едәуір жоғары, себебі көзкарастардың, мақсаттардың,
бағдарлардың тиісті деформациялары олардыңортасында:
а) кеңтаралған;
ә) тереңірек сипат бар нанымға айналады, сол бағыттағы іс-қимылға
дайын тұру, іс-кимыл дағдылары, кейбір жағдайларда, бақылау тобында мүлде
байқалмайтын дәрежеде кәрініс табады;
б) құндылық бағдарлар-дың, Өнегелік, кұкықтықжәне баскадай
кезқарастар мен мақсаттардың езара байланысты деформацияларының кешенін
көрсетеді.
Мұндай деформациялары бар субъектілер өздері сияк-ты, қоғам моралі
мен заңнан туындайтын тіке қарама-қарсы ұстанымдар ұстанған адамдармен
араласып, проблемалык және қақтығысты жағдайларда жиі калады [9].
1.3 Қылмыскер тұлғасының классификациясы мен типологиясы
Қылмыскер тұлғасын танып-білу тұлғаның құрылымы мен оның жүзеге
асырылатын элементтері арасындағы қалыптасатын қоғамдық қатынастарды талдау
арқылы ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының өзі бірқатар құрылымдық бөліктерге
бөлінеді, яғни қылмыскер тұлғасын төмендегі блоктардан (жүйелік
бөліктерден) құралатын жүйе ретінде қарастыруға болады:
1) қылмыскер тұлғасының демографиялық блогы;
2) қылмыскер тұлғасының əлеуметтік-мəдени блогы;
3) қылмыскер тұлғасының экономикалық блогы (қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі жағдайы мен материалдық қамтамасыз етілуінің деңгейі);
4) тұлғаның əлеуметтік институттарға қатысты блогы (серіктестік
қатысы, əлеуметтік институттарға арқа сүйеушілік, дұшпандық қатынастары,
олардың қызметінің шырқын бұзуға ұмтылысы);
5) тұлғаның əлеуметтік қауымдастықтарға қатысты блогы (жағымды
əлеуметтік міндеттер атқаруға бағытталған, бірақ шырқы бұзылып, соның
салдарынын өзінің мүшелеріне жағымсыз əсер ете бастаған, сондай-ақ
мүшелерінің жағамсыз пиғылдары негізінде құрылған қауамдастықтар);
6) тұлғаның əлеуметтік нормаларға қатысты блогы. Адамның мінез-
құлықтары белгілі бір əлеуметтік нормалар жүйесімен реттелетіні белгілі.
Бұл нормалардың бəрі мынадай екі топқа бөлінуі мүмкін:
а) бүкіл қоғам мойындаған (жалпыəлеуметтік);
б) жекелеген қауымдастықтар мойындаған жəне қорғаған.
Мұның өзін жалпы əлеуметтікке сай келетін; оларға бейтарап; оларға
қарама-қарсы деп бөліп қарауға болады [10].
Кылмыскерлікпен күрес әр адамның жеке дара кайталанбас сипатына
карай бағдар алмайды, бұл жерде қылмыскерлер контингентінің біртекті
еместігі ескерілуі тиіс. Бұл проблема олар-ды топтамаларға және типтерге
бөлу арқылы шешімін табады [11].
Топтама деп статистикалық жиынтықты белгілі бір топтарға, сипаттарға
бәлуді айтады, мұнда бір немесе бірнеше белгілердің статистикалық кең
таралғандығы сияқты критерийлер пайдаланылады. Бұл ретте ез сипаттамалары
кешенінде адамның тұлғасы емес, қылмыскерлер контингенті зерделенеді.
Кандай да бір белгілердің олардың арасында статистикалық кең таралғандығы
айқындалады. Мыналарға негізделген топтамалар кең таралған:
1) демографиялық мәліметтерге (жынысы, жасы, т.б.);
2) кейбір әлеуметтік-экономикалық критерийлерге: білімі; айналысатын
жұмысы; тұрғылықты тұратын орнының және айналысатын жұмысының бар-жоқтығы
(бомждар, лажсыз босқындар және т.б.);
3) азаматтығына (Казақстан азаматы, шет ел азаматы, азаматтығы жоқ);
4) адамның қылмыс жасаған кездегі жағдайына. Бұл жерде мыналардың
маңыздылығы бар: біріншіден, адамның ішімдікке, есірткіге мас күйде болуы,
екіншіден, адамның қылмыс жасағанда топта және қандай топта болғандығы,
үшіншіден, бас бостандығынан айыру орынында болуы және т.б.;
5) кылмыстык іс-қимы-лының сипатына: қасақана немесе абайсызда,
зорлық, мүліктік (пайдакүнемдік); алғашкы және қайталап және т.б.
Мұндай қарапайым, белгілерінің біреуі ғана ескерілетіндерден басқа
бір уақытта екі және одан кеп белгілері бар күрделі топтамалар да
пайдаланылады. Топтастыру жеке бастың үштен кәп сипаттамалары
пайдаланылатын көп өлшемді болғанда математика-лық әдістер колданылады.
Типология дегеніміз — кылмыскерлердің әр түрлі контингент-терінің
неғұрлым тереңірек сипаттамалары. Ол кылмыстық іс-қимылмен себептік
байланыстағы елеулі белгілерге негізделеді. Типология жиынтықты белгілер-
көрініс табу және белгілер себептер негізінде топка бөлінудің мазмұндық
сипатымен тығыз байланысты. Типология негізіне соңғылар міндетті түрде
жатады, кейде олар белгілер - көрініс табумен бірге келеді [12].
Бір типтің шегінде белгілер-көрініс табулар мен белгілер себептер
біртекті болуға тиіс, олар криминологиялык зерттеулер барысында айқындалған
белгілі бір динамикалык заңдылықтарды, детерминациялық жүйелерді көрсетуі
тиіс. Мысалы, белгілер себептер адамның тұлғасының қалыптасу ерекшеліктерін
және әрекеттерін көрсетеді.
Жеке бастың сипаттамалар кешені бойынша көптеген қылмыскерлердің
езін тиянакты, заңды ұстап жүрген азаматтардан өзгеше екендігін
криминологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1. Қылмыскер тұлғасын криминологиялық саралау
1.1 Қылмыскер тұлғасы түсінігі, мазмұны және қалыптасу 10
ерекшеліктері
1.2 Қылмыскерді криминологиялық зерделеудің объектісі және заты 15
ретінде қарастыру
1.3 Қылмыскер тұлғасының классификациясы мен типологиясы 22
2 Қылмыскер тұлғасын психологиялық саралау
2.1 Қылмыскер тұлғасының криминогендік ерекшеліктері 28
2.2 Қылмыстық психологияда қылмыскер тұлғасын зерттеу 32
бағдарламасы
3 Қылмыстың жеке түрлерінде қылмыскер тұлғасының
криминологиялық сипаттамалары
3.1 Кәмелет жасына толмаған қылмыскер тұлғасының криминологиялық 42
сипаттамасы
3.2 Пайдакүнем қылмыскер тұлғасының криминологиялық сипаттамасы 45
3.3 Рецидивті және кәсіби қылмыскерлікте қылмыскер тұлғасының 48
криминологиялық сипаттамасы
3.4 Ұйымдасқан қылмыскерлікте қылмыскер тұлғасының 50
криминологиялық сипаттамасы
3.5 Әйелдер қылмыскерлігінде қылмыскер тұлғасының криминологиялық54
сипаттамасы
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
Қосымшалар 64
Кіріспе
Адамдардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуде мемлекеттің басты міндеті ол қылмыстылықпен күресу. Қазақстан
республикасында елеулі әлеуметтік қайта құрулар мен өзгерістер,
прогрессивті реформалар қылмыстылықтың жоғары деңгейімен ұласып жатқан
кезеңде қылмыстылықтың мәселесін шешу аса маңызды болып отыр.
Қылмыстылықтың тенденциясы мен сипатының өзгеруі онымен күрес жүргізудің
тиімді шараларын жасауды, мемлекеттің құқық қорғаушы органдардың
практикасына сүйенген заңшығарушылық базаны жетілдіруді талап етеді.
Құқық қорғаушы органдар қызметінің тиімділігі қылмыстық әрекет субъектісін
толық, жан-жақты ғылыми негізде зерделегенде ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы криминология, қылмыстық саладағы заң ғылымыдары
мен заң психологиясының проблематикасына кіреді. Осы ғылымдардың және құқық
қорғаушы қызметтің міндеттеріне сәйкес қылмыс жасаған тұлғаны зерттеудің
біршама маңызды аспектілері ашылады. Бұл тұлға қылмыстық процесс және
құқықтық атқарушы құқық қатынастарының, посткриминалды және
постпенитенциарлы жүрістің субъектісі ретінде, түзету және профилактикалық
ықпал етудің объектісі ретінде қарастырылады. Қылмыскер тұлғасын қоғамға
қарсы әрекет субъектісі ретінде қарастыру да аса маңызды болып табылады.
Қылмыскер тұлғасын ғылыми түрде ашу бірнеше практикалық міндеттерді шешумен
байланысты, олар:
1) жаза тағайындауда ескеру үшін айыпталушының қылмыскердің
тұлғасын зерттеу;
2) қылмыскер тұлғасын одан әрі жүрісін болжау үшін қылмыскер
тұлғасын зерделеу;
3) профилактикалық жұмыс шараларын айқындау үшін жазадан
босатылған қылмыскер тұлғасын зерделеу;
Аталған міндеттермен қоса қылмыстық жүрістің жекелеген алғышарттары
туралы психологиялық білімнің маңызы зор. Осындай ғылыми танымдарды дамыту
және оларға негізделген практиканы нығайту қазіргі жағдайдағы
қылмыстылықпен күресудің тиімді шараларын құрастыруға ықпал етеді.
Адамның қоғамдағы өмірі көптеген заңдарға бағынады. Осы заңдарды,
құқықтық білімдерді, ықтималды және болуға тиісті мінез-құлықтың өлшемін
белгілейтін талаптарды меңгеру, қажетті әлеуметтік дағдыларды игеру, өзінің
құқықтарын және оларды жүзеге асыру жолдарын сезіну – осының барлығын
құқықтық әлеуметтендіру процесі деп атаймыз. Әрине, құқықтық әлеуметтендіру
процесінде тұлғаның бойында заңға лайық мінез-құлықты қалыптастыру қажетті
мақсат болып табылады. Бірақ, құқықтық әлеуметтендіру процесінде әлеуметтік
жағымсыз ауытқулар болуы мүмкін – шамалы тәртіп бұзушылықтан қылмысқа
дейін. Осы ауытқулар тұлғаның негізі қаланып жатқан жасөспірімдік кезеңде
және бала шағында ең қауіпті болып табылады. Бұл кезде, отбасы, мектеп,
құрбылары құқықтық әлеуметтендірудің басты агенттері болатындығы мәлім.
Кылмыскерлікпен күрес әр адамның жеке дара кайталанбас сипатына
карай бағдар алмайды, бұл жерде қылмыскерлер контингентінің біртекті
еместігі ескерілуі тиіс. Бұл проблема олар-ды топтамаларға және типтерге
бөлу арқылы шешімін табады.
Қылмыскер тұлғасының ерекшелігі мен мәнін ашуға және қылмыстық мінез-
құлықты түсіндіруге көмек беретін барша ғылымдардың арасында психологияның
маңызы ерекше. Психология – адамның психикалық өмірінің фактілері,
механизмдері және заңдылықтары туралы ғылым. Ол қылмыскер тұлғасын
түсіндіруге, оның қалыптасу проблемасын зерттеуге үлкен мән береді.
Өйткені, тек осы мәселені шешу арқылы ғана адамның қылмыстық жолға не
себепті түсетінін анықтай аламыз.
Криминалдық зерттеу барысында жеке тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара
қарым-қатынасын талдаудың маңызы зор, себебі қылмыстық әрекет жеке тұлғадан
немесе оны қоршаған ортадан емес, олардың қарым-қатынасынан туындайды.
Әлеуметтік ортаның қылмыстық мінезге әсері күрделі болып табылады. Басқаша
айтқанда, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
аспектілері қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуына сырттай әсер еткенде
қылмыскердің психологиялық ерекшеліктері, оның ішкі мазмұны қалыптасады.
Қылмыскер өзара қарым-қатынастың белсенді қатысушысы болғандықтан
криминология үшін аса маңызды тұлға болып табылады. Оның іс-әрекеті саналы
түрде жасалынады. Әлеуметтік жағдайдағы қылмыстық әрекеттердің өзара
байланыстары өте күрделі, олар қылмыскер тұлғасы арқылы іске асып,
қылмыстан көрініс табады. Мұндай заңға қайшы қылмыс-қылықтар тұлғаның
болмысында тұрақты із қалдырады, оның мінез-құлқына ерекше сипат береді.
Сонымен, қылмыскердің басқа адамдардан айырмашылығы неде деген сұрақ
туындайды.
Қылмыскер мен заңға бағынушы адамдардың болмысын зерттейтін
салыстырмалы психология мен әлеуметтану мынадай қорытынды жасаған:
қылмыскер – үрейленуі, өзіне сенімсіздігі, импульсивтілігі мен
агрессивтілігі жоғарғы деңгейдегі, қоғамдық құндылықтар мен тиімді
қатынастардан шеттеген тұлға. Ол заң және адамгершілік нормаларының
талаптарын дұрыс меңгермеген, қоғам мен оның құндылықтарынан, шағын
әлеуметтік топтардан (отбасы, жұмыс ұжымы және т.б.) сырт айналған, адам,
оның әлеуметтік пайдалы бейімділігі төмен, сол себептен шағын топтарда
бейімделіп кету ол үшін аса қиындық тудырады. Қылмыс көбінесе тек қылмыстық
істердің жиынтығы ғана емес, соларды жасаған адамдардың да жиынтығы. Әрине,
қылмыстылықтың құрылымын зерттеген кезде қылмыстық факторларды қана емес,
қылмыскерлерді де талдап қарастырады. Қылмыстылықты әлеуметтік ортаның
тұлғамен өзара байланысының шеңберінде қарастырған жөн.
Қылмыскер тұлғасының мәселесі көптеген заң ғалымдарын, психолог,
психиатр мамандардың назарында болды. Атап айтатын болсақ Е.О.Алауханов,
Н.Х. Айнетдинова, И.И. Алгазина, Ю.М. Антонян, И.С. Арсанукаев, М.М.
Бабаев, В.В. Боков, С.Е. Борисова, В.Н. Бурлаков, Е.А. Вертягина, Ю.А.
Воронина, Е.П. Гришина, К.И. Джаянбаев, Л.М. Землянухина, Н.А. Карпова,
Е.В. Кирюшатова, Д.В. Кондрашов, С.Д. Крамар, О.А. Кулешов, И.А. Петин және
тағы басқа ғалымдар өз зерттеулерінде қылмыскер тұлғасының әлеуметтік және
психологиялық сипаттамаларын ашады, олардың әртүрлі криминологиялық
типтерге бөледі, олардың мотивациясын анықтайды, тұлғаның интегративті
қасиеттерін қарастырады.
Қылмыскер тұлғасы туралы жинақталған психологиялық білімдер
жүйелеуді және психология, заң ғылымдары мен криминологияның қазіргі
таңдағы әдіснамасының негізінде одан әрі терең зерттеуді қажет етеді.
Криминалдық зерттеу барысында жеке тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара қарым-
қатынасын талдаудың маңызы зор, себебі қылмыстық әрекет жеке тұлғадан
немесе оны қоршаған ортадан емес, олардың қарым-қатынасынан туындайды.
Әлеуметтік ортаның қылмыстық мінезге әсері күрделі болып табылады. Басқаша
айтқанда, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
аспектілері қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуына сырттай әсер еткенде
қылмыскердің психологиялық ерекшеліктері, оның ішкі мазмұны қалыптасады.
Қылмыскерлердің жалпы заңға катынасы жайында айтсақ, қылмыскерлердің
айкын, нақты позиция ұстанатындығын көреміз. Негізінен олар заңның болуы
керек екендігін мойындай-ды, заң корғайтын көптеген жағдайлардың әділдігін
және ізгілікті екендігін ұғынады. Бірақ қылмыскерлер заңның жасампаздық
рөлін, оның әлеуметтік реттегіш ретіңдегі функциясын, бақылау тобындағы
адамдарға карағанда сирек айтады, қоғам кұрылысының мемлекеттік-құқықтык
принциптері жайында, заңның әлеуметтік рөлі, кұкықтык әр түрлі салаларының
нормалары жайында жаксы хабардар емес (мемлекеттік, лауазымдық,
экономикалык кылмыскерлерден баскалары). Кұқык бұзушылардын басқа
азаматтарға қарағанда кылмыстык занды жетік білетіндігі туралы пікір қате:
біріншіден, бірінші қылмыс жасап, ол ашылғанға дейінгі олардың құкықтык
хабардарлығы басқа адамдардыкінен артык емес; екіншіден, олардың қылмыс
жасағанға дейін және одан кейін алған білімі кездейсок және жүйесіз, ол
білім өздері алған тәжірибемен немесе араласып жүрген адамдардың
тәжірибесімен шектелген. Қылмыстык заң, бұл жағдайда, құкықтык білімге аса
мұқтаж адамдар үшін тиісті сактандыру рөлін атқара алмайды.
Қылмыскер өзара қарым-қатынастың белсенді қатысушысы болғандықтан
криминология үшін аса маңызды тұлға болып табылады. Оның іс-әрекеті саналы
түрде жасалынады. Әлеуметтік жағдайдағы қылмыстық әрекеттердің өзара
байланыстары өте күрделі, олар қылмыскер тұлғасы арқылы іске асып,
қылмыстан көрініс табады. Мұндай заңға қайшы қылмыс-қылықтар тұлғаның
болмысында тұрақты із қалдырады, оның мінез-құлқына ерекше сипат береді.
Сонымен, қылмыскердің басқа адамдардан айырмашылығы неде деген сұрақ
туындайды.
Қылмыскер мен заңға бағынушы адамдардың болмысын зерттейтін
салыстырмалы психология мен әлеуметтану мынадай қорытынды жасаған:
қылмыскер – үрейленуі, өзіне сенімсіздігі, импульсивтілігі мен
агрессивтілігі жоғарғы деңгейдегі, қоғамдық құндылықтар мен тиімді
қатынастардан шеттеген тұлға. Ол заң және адамгершілік нормаларының
талаптарын дұрыс меңгермеген, қоғам мен оның құндылықтарынан, шағын
әлеуметтік топтардан (отбасы, жұмыс ұжымы және т.б.) сырт айналған, адам,
оның әлеуметтік пайдалы бейімділігі төмен, сол себептен шағын топтарда
бейімделіп кету ол үшін аса қиындық тудырады. Қылмыс көбінесе тек қылмыстық
істердің жиынтығы ғана емес, соларды жасаған адамдардың да жиынтығы. Әрине,
қылмыстылықтың құрылымын зерттеген кезде қылмыстық факторларды қана емес,
қылмыскерлерді де талдап қарастырады. Қылмыстылықты әлеуметтік ортаның
тұлғамен өзара байланысының шеңберінде қарастырған жөн.
Диплом жұмысындағы зерттеудің пәні – қылмыскер тұлғасы қасиеттерінің
тұтас жиынтығы.
Диплом жұмысының зерттеу мақсаты – қылмыстық тұлғаның криминогендік
мәнінің психиологиялық концепциясын жасау және оның негізінде құқық
қорғаушы органдардың олармен күресудің шараларын жетілдіруге арналған
ұсыныстарды қалыптастыру.
Диплом жұмысын орындау мақсатына жеті үшін келесі міндеттер қойылды:
▪ қылмыскер тұлғасы түсінігі мен құрылымын саралау;
▪ қылмыстық тәртіптің криминогендік алғышарты ретінде қылмыскер
тұлғасының бағыттылығының бұрмалануын зерделеу;
▪ криминологиялық білім көзқарасы бойынша қылмыскер тұлғасының
типологиясын типологиясын қарастыру;
▪ қылмыстық тәртіптің алғышарты ретінде оның пісіп-жетілу
деңгейі мен қылмыстық тәртіп генезисі көрінісінің сипаты
бойынша бұрмаланған психологиялық санасымен анықталатын
қылмыскер тұлғасының криминогендік әл-ауқаты типтерін айқындау.
Зерттеу әдістемесі қылмыскер тұлғасын психологиялық зерттеуді
ескереді. Сонымен қатар заңға бағынатын тұлғалар мен қылмыскер тұлғаларадың
салыстырмалы криминологиялық және психологиялық әдістері.
Диплом жұмысы кіріспеден, логикалық түрде бір-бірімен байланысқан үш
тараудан, қорытынды бөлімне, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
1. Қылмыскер тұлғасын криминологиялық саралау
1.1 Қылмыскер тұлғасы түсінігі, мазмұны және қалыптасу ерекшеліктері
Қай ғылыми мектепке жатқанымен бірде-бір криминолог кылмыс жасаған
адаммен байланысты проблемаларды айналып өте алмайды. Қылмыс жасаған адамды
кысқаша қылмыскер деп аталық. Қылмыскер ұғымын пайдаланғанда біз
адамнын бойында қандай да бір ерекше криминадцык сипаттамалардын бар
екендігін емес, оның кылмыс жасағандык фактісін ескереміз. Бұл ұғымды басқа
бір қылмысты адам ұғымынан ажырата білу керек, бұл соңғыны туа кылмыскер
туралы идеяны жактаушылар пайдала-нады.
Адам ұғымына оның бойындағы екі жақтың: әлеуметтік және
биологиялық жақтардың ажырамас бірлігі кіреді. Жеке бас ұғымы оған тән
әлеуметтік белгілерді ғана білдіреді. Жеке бас - адамның әлеуметтік
бейнесі, қоғамда өмір сүріп және дамып, оның кім болғандығын көрсетеді.
Қылмыскердің тұлғасы ұғымын пайдаланғанда кылмыс жасаған адамның
әлеуметтік кейпі ғана ескеріледі [1].
Адамның табиғаты мен мәні мүлдем ұқсас ұғымдар емес. Біріншісі
адамның генетикалық және әлеуметтік байланыстарын ескерсе, екіншісі
әлеуметтік белгілерді ғана ескереді. Бірақ та сонымен қатар әлеуметтік
байланыстар биологиялық, психологиялық тәртіптің ерекшеліктерін ескеретіні
күмән келтірмейді.
Қылмыскер тұлғасында биологиялық және әлеуметтік жақтаранының
арақатынасы туралы пікір-талас практикаға ұласады..
Қылмыскер тұлғасын зерделеудің түпкілікті мәселесі ол әлеуметтік пен
биологиялық жақтарының арақатынасы. Оның принципиалды практикалық және
құқықтық маңызы бара. Оның шешімінен қылмыстардың себептерін анықтау және
онымен күрес айқындалады. Биологиялық факторлардың рөлін бағалау
криминологиялық теориялардың шегін анықтайды.
Биологиялық факторларды айрықшалайтын авторлар қылмыскер тұлғасын
зерделеуде психиатрдың, психологтың, биотехникалық тестілерді өткізудің
маңызын айтады.
Ал әлеуметтік факторды жақтаушылар тәртіпті түзетудің әлеуметтік
бағдарламалары туралы жазады.
Қазіргі таңда тек қана биологиялық факторды жақтайтындар жоқ, бірақ
көптеген генетиктер мен криминологтар генетиканың соңғы жетістіктеріне
мұқият қарауға, генетикалық аномалияларды ескерусіз қалдырмауға шақырады.
Бірақ та барлық кездерде қылмыстық тәртіптің биологизациясын жоққа
шығаратын тәсілдер болған. ХХ ғасырдың басында А.Пионтковский бойынша
өзгермелі әлеуметтік құбылыс - қылмысты адам табиғатының тұрақты
құбылыстарымен түсіндіруге болмайды, соның ішінде қылмыскер адамның да.
Адам қылмысты қандай болды, сондай болып жасайды. Әрине, тұлға
қалыптасқанда ол туа бітісімен әдемі ма, әлде сұқытсыз ба, осының бәрі
маңызды. Осы факторға байланысты оның араласу шеңбері де байланысты болады.
Кейбір адамдар қызуқанды болса, кейбіреулер ез болады [2].
Адамның биологиялық және әлеуметтік жақтарының да қылмыстың
детерминациясына қатысы бар. Қылмыстық сот өндірушілігінде сот-
психологиялық, сот-медициналық, сот-психиатриялық және өзге де
сараптамалардың өткізілетіні кездейсоқ емес. Қылмыскерлікті, оның
детерминациясын зерделегенде пәнаралық және кешенді зерттеулер де жүзеге
асырылады.
Қатар қылмыскерлердiң әртүрлi мiнездемелерiнiң есепке алуымен
қылмыскерлердi межелеуi керек, яғни жауапқа қаблеттiлiк нақтылы жас шама
жеткен тұлғалар және қылмыстардың субъекттерiмен заң бойынша болмайтын
тұлғалар. Соңғысы криминологияларда зерттелмейдi.
Криминологке олардың ықпалымен мiнез-құлықтың туа бiткен
бағдарламаларының бар болуы және iске асыру туралы басқа мамандардың
қорытындылары негiзiнде олардың қоғамдық қауiптi әрекеттер қарастыру қажет.
Оған маңызды шындығында бiлсiн, адам нақты сипат және өз әрекеттерiнiң
қоғамдық қауiп-қатерiн сезiнуге немесе оған, немесе оның мiнез-құлығы
басшылық ете алды биологиялық ерекшелiктермен қатты берiлдi. Адам соңғы
жағдайда криминологтердiң ықыласының объект болуға тоқтайды, өйткенi мағына
қылмыстық-құқықтыларға ол-шының қылмыскерi.
Криминолог қылмыстық мiнез-құлық, мiнез-құлықтың криминалды басқа
варианттарынан тысқары жiберген ахуал әрекеттенген жауапқа қаблеттiлiк
тұлғалардың әрекеттерi себептер туралы сұраққа жауап беруi керек. Нелiктен
сұрақ мiнез-құлықтың криминалды варианты сайланған талдау талап етедi,
детерминация емес негiзiнен емес, себептiк айқын.
Отандық криминологтер шықты және қылмыстылық, сонымен қатар нақты
қылмыстар, кез келген қоғамда әлеуметтiк сипаты болатын, әлеуметтiк
шартталған шығады. Бұл биологиялық факторлардың елемеуiн тiптi де
бiлдiредi, бiрақ оның себебi тiптi де, дегенмен олар тек қана қылмыстық
мiнез-құлық себепшi болатын шарттың сипаты тасыса алады.
Растауға кейбiр ғалымдар биологиялық факторлар мiнез-құлыққа
такомаға бейiмделу биологиялық детерминантын тапқан және мұра бойынша
жұғыса алған қылмыстық мiнез-құлыққа психикалық қызметтiң бұзылулары бар
тұлғалары қылмыскерлердiң массада бiраз болған туралы мәлiметтердi алып
келедi өз-өзiне алып келе алған [3].
Жауапшылыққа қабiлет психикалық қалыпсыздықтар шеңберiнде болатын
адамдардың дара салмақтары зорлықпен қылмыс әсiресе iстейтiн зерттеулер,
қылмыскерлердi ара-арасындаларды биiк көрсететiнi шындығында. Оған 30 %
жетедi.
Сонымен бiрге, психология, психофизиология, психиатрияның
жағдайлары, кейбiр криминологиялық мәлiметтер мейiрiмсiздiк кез-келген
тектiнiң психикалық қызметiнiң әлсiрету немесе бұрмалауы басқыншылықты
мұндай тiтiреткiштiк ретiнде қасиеттердi пайда болуға және дамытуға
мүмкiндiк туғызатынын санауға дәлел айтады, және ерiктi процесстердiң
төмендетуi, иланушылықтың жоғарылатуы, тежегiш бақылау тетiктерiнiң
әлсiретуiне бағытталды. Бұл сызықтар адамның нормалы социализацияларын
кедергi келтiредi, жарымжандықтарға алып келедi, қызметтiң нақтылы
түрлерiмен шұғылданып және заңға қайшы әсерлердiң iске асыруы және қоғамға
қарсы өмiр сүрудi жүргiзудi ықтималдықты жоғарылататынын тiптi еңбек
сiңiруге қақпалайды. Көрcетiлген факторлардың маңыздылығы ортақ психикалық
кернеулiкпен, қызу - стресс бұзылулары, психикалық дезадаптацияның күйлерiн
санның үлкею мiнезделетiн қазiргi шарттарда өседi [4].
Дегенмен бұл психикалықтың қалыпсыздығы қылмыстардың iске асырулары
себеппен болып табылатынын тiптi бiлдiрмейдi.
Бiрiншiден, субъекттер мұндай қалыпсыздықтармен қылмыскерлердi
барлық массалардың арасында көпшiлiктердi құрамайды.
Екiншiден, тiптi психикалық қалыпсыздықтардың бар болуы жеке тұлғада
олар оның заңға қайшы мiнез-құлығындағы қылмыстектi рөлдердi ойнайтын
туралы емес әрдайым куәландырады.
Үшiншiден, қалай көп эмпирикалық зерттеулер, психикалықтың өздiң
қалыпсыздығы дәлелдеген қылмыстың iске асыруын алдын ала анықтамайды,
тәрбие, сол оның қылмыстектi жеке сызықтарын тудырған индивидтың
құрастыруын қолайсыз жағдайлар әйтпесе. Әлбетте, мұндай қалыпсыздықтар
олардың пайда болуға және дамытуына мүмкiндiк туғыза алады, сонымен қатар
заңға қайшы мiнез-құлық бiрақ тек қана шарт ретiнде бұл мiнез-құлық
негiзiнен анықтамайтын.
Мысалы, есуастықтың дәрежесi, орталық жүйке жүйесiнiң органикалық
ұтылуында есалаңдықтың қандай болса да психикалық қалыпсыздығы, жарыместiң
констатациясы және тағы басқалар ) осы адам қылмыста болған тiптi де
ұғындырады. Себеп, қылмыстық мiнез-құлықтың iшкi себептерi тек қана бұзылу,
оның дәрежесi, ауырлық және тағы басқалар бар болу не бiр анықтаған
диагнозда сондықтан тек қана адамның жолымен психологиялық зерттеуi мүмкiн
себепте мүмкiн көрсетiлген қылмыстар жеке себептер түсiну елестетпеген.
Екiбастан, оларға ықпал ете алатындығыменнен, егер, психикалықтың мiндерi,
оларда тiптi болады қылмыстық мiнез-құлықтың себептерiн ұсынбайды. Мысалы,
қалай анықталған, есалаңдық зорлықпен қылмыстардың iске асыру себепшi
болатын факторлардың бiрлерi болып табылады. Сонымен бiрге алдақашан
есалаңдар көп басқа мiндеттердi ойдағыдай жұмыс iстеп орындағаны белгiлi.
Негiзгi мән сондықтан қалыпсыздық емес алады, өзiмен-өз емес, қоғам
құрастырылған әлеуметтiк өң.
Талпыныстың криминологтерiмен зерттеу қылмыскер тұлғасындағы
биологиялық факторларының мәнi жолымен айқындалуға қолданды егiз. Бұл
зерттеулер бiртұтас тектiк басқа бағдарлайды, генотиптың (ұқсастық )
ұқсастығына атап айтқанда, және сәйкес келудi дәреженiң анықтауына басқа
бағытталған, соның iшiнде криминологиялық белгiлер. Егiздiк әдiстi мән бiр
жұмыртқалы егiздер ұқсас генотибы болатын тұрады. Олар екi балалар немесе
екi қыз балалардың түрлерiнде дүниеге келедi. Мұндай салыстыра қандай
неткен олардың ерекшелiктерi генотиппен және ортаның әсерiмен детерминантын
тапқанын, неткен болғанынболса, сондай егiз және (сәйкестiк ) корреляцияның
внутрипарнойы шаманы бағалай орнату мүмкiн. Сонымен бiрге, егер бiрiншi
қылмыскер болса, әр түрлi зерттеулердiң мәлiметтерiнiң салыстыруы екiншi
егiздiң қылмыстылығының жиiлiгiн көрсетедi, қалай көрсеттi, қылмыстық мiнез-
құлықтың жиiлiгi бiр жұмыртқалы екi рет қасында екi жұмыртқалыға
қарағандасы жоғары егiз. Бұл дегенмен қылмыстардың биологиялық тегi дәлел
бола алмайды.
Ұқсас психофизиологиялық ерекшелiктермен де, адамның құрастыруын
ұқсас ортамен де ұқсас генотип ие болатын тұлғалардың қылмыстық мiнез-
құлығы талқыланылған тұлғалар ұғындырыла алады. Сонымен бiрге бiр
жұмыртқалы тұрғынды ара-арасындалар өте аздап егiз, қылмыскерлердi ара-
арасындаларды, қандай болмасын бiрмәндi қорытындыларды жасауға мүмкiндiк
бермеген iс жүзiнде бiрлiктер.
Адам туралы сөз болатындығы, айту мүмкiн тек қана жеке,
психологиялық деңгейде айту мүмкiн биологиялық факторлардың рөлi туралы.
Адам, оның психикалығы басқаша айтсаға болып табылады, әлеуметтiк және
биологиялық факторлардың өзара әрекеттесуiнде болған арена. Олардың
байланысының психикалығы тыс мүмкiн емес түсiну. Адамгершiлiк мiнез-құлық
оларды жеке негiздерде жұмыс iстейтiнiн тәуелдi болатындығынан, егер бұл
факторлардың адамның құрылымындағы әсердi қаралса, көрcетiлген мәселенiң
ғылыми талдауы сондықтан жемiстi тек қана сол жағдайда бола алады.
Әлеуметтiк және биологиялық жағдайлардың әсер етуiн қарқын өздiң адам
болған тәуелдi болады. Дегенмен және бұл жерде бiз адамның өзi айтып
тұрамыз, яғни тәрбиемен, орта құрастырылған адам субъект және қоғамдық
қатынастардың объектi, әлеуметтiк сапа.
Қылмыскерліктің әлеуметтік детерминациясының үш катар тетігі бар:
біріншіден, жеке басты белгілі бір әлеуметтік калыптастыру жолымен;
екіншіден, оған құкыққа қарсы не қарама-қайшы сипаттағы міндеттеулер беру
аркылы; үшіншіден, жеке басты іс-қимыддың қылмыстық вариантын тандауға
мәжбүрлейтін және оны жеңілдететін жағдайда қалдыру арқылы.
Қылмыскердің тұлғасында тек оған ғана тән кейіп бар ма, қылмыскер
кылмыскер еместен өзгеше ме - бұл баска мәселе, оған жауап бергенде өзге
ұғымдар пайдаланылады. Қылмыскердің тұлғасындағы биологиялык және
әлеуметтік жактардың ара катынасы туралы айтыс тікелей практикаға келіп
тіреледі. Биологиялык факторға басымдык беретін авторлар қылмыскерді
зерделегенде психиатрдың, психологтің басты рөлі туралы, биотехникалы
қамалдар мен тестілерді колдану туралы тұжырым жасайды. Әлеуметтік фактор
шешуші деп санайтындар іс-қимылды түзеудің әлеуметтік бағдарламалары
жайында жазады. Қазіргі кезде тек биологиялык факторларға ғана мән беретін
көзқарастар мүлде айтылмайды, дегенмен біркатар генетиктер мен
криминологтер генетиканың соңғы жетістіктеріне назар аударуға және
адамдардың іс-қимылына генетикалық аномалиялардың әсерін есептен шығармауға
шақырады.
С.Я. Булатов зерттеушілердің психологиялық ұғымдарды
әлеуметтендіруге ұмтыла отырып, аталған ұғымдарды биология-ландырып жіберу
қателігіне ұрынбауға шақырған болатын [5].
Ал, қылмыстық іс-қимылды биологияландыруға үзілді-кесілді қарсы
тұрған пікірлер әрқашан да болды. XX ғасырдың басында А. А. Пионтковский
былай деп жазды: өзгермелі әлеуметтік құбылысты - қылмысты адамның
бойындағы, тіптен кылмыстық адамның бойындағы тұракты қасиет деп санауға
болмайды. Қандай болса, сол калпында адам қылмыс жасайды. Әрине, жеке бас
калыптасқанда адамның сұлу немесе сұрсыз болып туғандығының маңызы бар. Осы
факторларға карай оның араласатын әр түрлі ортасы, әр түрлі өмір жолы
болады. Біреулер қызуқанды, біреулер әрбір әрекетін ойластырып жасайды.
Әлсіз адам жаппай төбелеске кірмейді, ал зияткерлік даму деңгейі төмен
адамдардың арасынан өз ісіне шебер алаяқты кездестірмейсің.
Адамның биологиялық та, әлеуметтік те ерекшеліктері, сөзсіз,
кылмыскерлік детерминациясына катысады. Сондықтан да қылмыстық сот ісін
жүргізгенде сот-психологиялық, сот-медициналық, сот-психиатриялық және әзге
де сараптамалар жүргізіледі, қылмыскерлік оның детерминациясы және
себептілік зерделенгенде пәнаралық және кешенді зерттеулер жүзеге
асырылады.
Қылмыскерлердің әр түрлі сипаттамаларын ескерумен қатар,
қылмыскерлерді, яғни белгілі бір жасқа жеткен, есі дұрыс адамдар мен заң
бойынша қылмыс субъектісі болып табылатын адамдарды ажырату да керек.
Соңғыларды криминология зерделемейді.
Криминологке басқа мамандардың іс-кимылдың туа біткен
бағдарламасының бар екендігі және оның әсерінен коғамға кауіпті іс-әрекет
жасалатындығы туралы тұжырымдарына дау айтудын керегі жок. Оған адамнын өз
іс-әрекетінің накты сипатын және қоғамға кауіптілігін ұғына алғандығын не
оны баскара алғандығын, немесе оның іс-кимылы тек биологиялык
ерекшеліктермен ғана баскарылғандығын білу керек. Соңғы жағдайда ол
криминологтердің назар аударатын объектісі болудан қалады, себебі ол
қылмыстық-кұқыктықитұрғыдан қылмыскер емес. Әлі талай жаңалықтар ашылады,
оларды бұл өзінше әлеммен — адаммен айналысатындар ескеруі тиіс. Бірақ
криминологтің жоғарыда аталған кезқарасында тұрақтылық сипат бар.
Криминолог қылмыстық іс-қимылдан басқа да варианттар бар жағдайда әрекет
еткен адамның қылмыстық іс-кимылға, іс-әрекетке бару себептерін айқындауы
тиіс [6].
Топ болып жасалған пайдақорлық-зорлық кылмыстарды жасаушы
тұлғалардың топ болып тонауды 91,5%-ы — ер адамдар болса, 8,5%-ы -
әйелдер; топ болып жасаған карақшылықты — 98,4-ерлер болса, 1,6%-ы әйелдер;
топ болып корқытып алушылықтың - 99,6%-ы - ерлер, 0,4%-ы әйелдер болған.
Демек, топ болып пайдақорлык-зорлык кылмыс жасаушылардын басым бөлігі ерлер
болса, ерлермен бірлескен топта сотталған әйелдер, кебіне, кылмыс
жасаушыларға көмектескен, не қылмыс жасауға аранда-тушы болған, кейде
өздері де қылмысқа тікелей қатысқан. Тіптен топ басқарған әйелдер де
кездеседі.
Әйел баскарған топтың кылмысы, әдетте, алдын ала мұқият дайындалады.
Мысалы, 1998 жылғы 20 маусымда Оңтүстік Казақстан облысының аумағында
Айви шағын кәсіпорнының төрт кызметкері ұсталған, ол топты әйел басқарған
[7].
Іс-қимылдың неге криминалдық вариантын тандады деген сұрак жалпы
детерминацияны емес, накты себептілікті талдауды керек етеді. Оған жауап
беру үшін қылмыскерлердің әлеуметтік сипаттамалары — кылмыскерлердің
тұлғасы зерттеледі.
1.2 Қылмыскерді криминологиялық зерделеудің объектісі және заты
ретінде қарастыру
Криминологиялық зерделеудің объектілері мыналар: 1) қылмыс жасаушы
жекелеген адамдар (мысалы, оларды монографиялық зерттегенде); 2)
қылмыскерлердің әр түрлі контингенттері: кәмелетке толмағандар,
рецидивистер, т.б. 3) қылмыскерлердің әр түрлі криминологиялықтиптері.
Бакылау тобы әдісін қоддану және кылмыскерлер сипаттамасының онымен
бірдей жағдайда өмір сүріп, әрекет етуші нақгы адамдардан айырмашылығын
айқындау үшін, қылмыскерлермен қатар, қылмыс жасамайтын адамдар да
зерделенеді.
Психологиялық белгілерді айкындау маман-психологтердің міндеті,
олардан арнайы білім талап етіледі, ал психофизиология-лық белгілерді
медиктер мен биологтер айкындайды. Кылмысқа жақын себептік тізбектер мен
кешендерді талдағанда социология-лық, әлеуметтік-психологиялық және этико-
кұкықтық зерттеу-лермен шектелуге болады.
Қылмыскерлердің тұлғасын криминологтер екі аспектіде бір уақытта
зерделейді: бір жағынан, әлеуметтік байланыстар мен әсерлердің объектісі
ретінде, екінші жағынан — максатты бағыты бар, өзгертетін белсенді әрекетке
қабілетті субъект ретінде. Мынадай жеке бастық сипаттамалар криминологиялық
зерделеу заттары болып табылады: 1) объективтік немесе әлеуметтік
позициялар мен рөлдер; жеке бастың әрекеті; 2) субъективтік: мұктаждық-
сылтаулық өріс; сананың құндылық-нормативтік сипаттамасы.
Криминологиялық зерттеулер әлеуметтік позициялар мен жеке бастың
рөлдерінің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-рөлдік аясын бекітеді.
Криминологияда рөлдің нормативтік ұғымына сүйенген жөн. Әлеуметтік
позиция дегеніміз әлеуметтік жүйедегі өзінше бөлек катынастар түйіні.
Адам бір уакытта бірнеше әлеуметтік ұстаным ұстанады. Отбасының өзінде ғана
ол - ұл (қыз), әке (шеше), аға (әпке), немере. Әрбір әлеуметтік ұстанымға
субъектілердің үш тобы жарыса жасаған рөлдер сценарийі сәйкес келеді:
1) мемлекет жасаған және ресми міндеттеулер (зандар, заңға тәуелді
актілер) жүйесінде көрініс тапкан;
2) қоғам жасаған және көпшілік қабылдаған және қоғамдық пікір
қолдаған іс-қимыл нормалары: моральдық, эстетикалық, діни және басқа
нормалар нысанында;
3) биресми құрылымдар (отбасы, бірге демалатын топтар, әріп-
тестертобы) жасаған және тосылатын іс-қимылдың жазылмаған ережесі, оның
әлеуметтік нысанында. Субъектілердің соңғы тобына өз іс-қимыл нормаларымен
және әлеуметтік тосу нысанымен кылмыстық кұрамалар да кіреді.
Әр адам үшін әлеуметгік позицияның маңыздылығы, өзінен тосылатын
нормалар тарайтын субектінің маңыздылығы аса қажет. Әрбір рөлдің орындалу
жағдайын бағалаудың да елеуі маңыздылығы бар.
Рөлді орындау, егер ол ұзакка созылатын болса, адамда қандай да бір
із калдырады, бір касиетдамып, ал екінші бір касиетжойы-лып кетуі мүмкін.
Мысалы, мынадай жағдай байкалған: егер кәмелетке толмағанның калыптасуы,
негізінен, биресми демалу топтарының арасында жүзеге асырылса, оңда оның
бойында биресми ара қатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды: ол адамдармен
тез сөз табысады, олардың көңіл-күйін қабағынан біліп тұрады және т.б..
Сонымен катар оларда еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер: тәртіп, кәсіби
шеберлік және баскалар төмен болады.
Криминолог мыналарды ажырата білуі тиіс:
1) осы позицияға сәйкес келетін нормативтік міндеттеулердің жиынтығы
ретіндегі рөлді;
2) адамның өзінен не талап ететіндігін түсінуі ретіндегі редді және
нені орындағысы келетіндігін;
3) орын мен уакыттың накты жағдайларында рөлдін іс жүзінде
орындалуын. Соңғы жағдайда ол әлеуметтік жағдайларға, сондай-ак жеке
бастыңқалыптасып койған сипаттамаларына байланысты.
Мына әлеуметтік-рөлдік ситуациялар кылмыстық іс-қимыл-мен занды
байланыста болады:
мемлекеттің, үлкен қоғамның нормаларымен танысуға, өзін құкық және
мораль талаптарына сай алып жүруге мүмкіндік беретін позицияларды адам
ұстанбайды (азғындаған топтар ара-сында жүреді, олардың өз үғымы бар және
арадағы дауды қара күшпен ғана шешеді);
адам қарама-қайшы талаптармен, іс-қимыл нормаларымен байланысты
позицияларды бірдей ұстанады, яғни әлеуметтік по-зиция мен рөлдердің
қақтығысы орын алады (құқықгық міндеттеулер қылмыстардың түгелдей есепке
алынуын талап етеді, ал басшылық әйгілі болған қылмыстардың есепке кірмеуін
талап етеді);
адам құқыққа карсы, қылмыстық іс-қимыл жасауға тікелей итермелейтін
позиция ұстанады (кылмыстык кұраманын мүшесі);
рөлдер мен позициялардың сабақтастығы жоқ, нәтижесінде тиісті әлеуметтік
позицияның құқыктық нормаларын сактауға адамның дайын еместігі байкалады
(бұл еңбекті қорғау ережесінін бұзылуына алып келеді және т.б.);
адам бір әлеуметтік позицияны ұстанады, ал екіншісіне бағ-дар алады.
Мынадай мысал келтірелік: шамалы ғана айлығы бар тергеуші колы жүріп тұрған
кәсіпкерлермен жақсы қатынаста болады, олар мүны сыйлайды, ал тергеушінің
де олар сияқгы сәнді әмір сүргісі келеді. Егер сол кәсіпкерлер тергеушіге
әжептәуір сыйақыға бір өтінішті орында деп жүгінсе, онда тергеуші өзі үшін
өзекті екі мәселені шешеді: бұл адамдармен достығын сақгап қалады және
қолы майланады. Бірак ол табыс — пара алу және кызмет бабын теріс
пайдалану;
орындалып жаткан және алдыда тосылатын рөлдер қақты-ғысы. Адамның
қылмыстық іс-қимылы, бұл ретте, орындалып жатқан рөлдерге кайшыкелуі, бірақ
референттік релдер тұрғы-сынан кисынды болуы мүмкін (нақты бар мен алда
тосылатын-ның, қазіргі мен келешектегінің кақтығысы).
Әлеуметтік-рөлдік тәсіл адамның белсенділігін жоққа шығар-майды,
бірақ бұл белсенділікке әлеуметтік шек қояды. Адамның ұстанымы әлеуметтік
рөлдерді тандауға және оның ойластыры-лып орындалуына ықпал етеді.
Кәмелетке толмағандар мен бас бостандығынан айыру жазасын етеп жатқандар
үшін бүл тандау едәуір шектелген.
Рөлдердің объективтік қақтыгысында олардың мазмүны шын-дығында
қарама-қайшы болады, ал субъективтікқақтыгыстаа&ш оларды карама-қайшы деп
кабылдайды, бірақ оларды үйлестіре алмайды.
Динамикалык аспектіде мыналар кездеседі:
1) белгілі бір өзара әрекеттестікте қылмыстық іс-қимыл тудыратын
әлеуметтік ұста-нымдар мен рөлдердіңтікелей сабақтастығы;
2) мораль нормала-рына ғана қарама-қайшылықта болған әлеуметтік
рөлдердің жаңа жағдайларда заң нормаларына қайшы болғандығынан мазмұны-ның
едәуір теріс сипат алуы;
3) бұрын белгілі бір әлеуметтік по-зициялардың немесе релдің өзінде
болуы немесе болмауы нәти-жесінде адамның қалыпты қалыптасу және қалыпты
емір тірлігі процесінің қиындауы.
Мысалы, зерттеулердің нәтижесіне сүйенсек, бұрын толық емес немесе
басқадай ақаулы отбасында өскен көптеген адамдар, кейін өзі жақсы отбасын
қүрғанмен бұрынғы ата-ана стандартынан шыға алмаған: жұбайына қол жұмсау,
дөрекілік және т.б. орын алған. Бір жағдайларда бұл қылмыстық іе-қимылға
итермелейді немесе отбасы бүлінеді, кейде ондай адам азғындық жолға түсіп
ішіп кетеді, жүмысынан айырылады, ішімдік табамын деп ұрлықка не баскадай
қылмысқа барады.
Әлеуметтік ұстанымдар мен рөлдердің деформациясын жалпы сипаттағы
және экономикалық кылмыстар жасаушы адамдарға катысты алатын болсақ, оларда
езара айырмашылық бар. Біріншілерінде оның сипаты айкын және дәрекі болып
келеді.
Қылмыс жасаушы адамдардың әрекетін талдағанда мыналар ескеріледі:
адамның іс жүзіндегі іс-кимылы рөлдің мазмұнына сай келмейді;
адамның тұлғасы, оның ұстанымдары мен рөлдерінің көпқырлылығына карамастан,
белгілі бір бүтіндік береді, әрекет еткенде дәл осы бутіндікте, әр түрлі
әлеуметтік ұстанымдар мен рөлдердің субъективтік интеграциясында көрініс
табады;
3) әрекет адамға кері ыкпал етеді, бұл жерде іс-қимылды құптаудын
немесе құптамаудың, адам санасында оның Өзінің немесе нәтижесінің сакталып
калуының маңыздылығы бар. Бұл тұрғыдан алғанда кылмыскерлердің
кейбіреулерінін жазасыз қалу проблемасында, қылмыстық әрекет нәтижесінде
тапқан мен жоғалткан арасындағы теңдестікте криминологиялық маңыз бар.
Кейде олар материалдық сұранымды көп жылдар бойы қамтамасыз етуге
жетерліктей, қылмыстык жолмен тапқан байлығынан айырылғанша бас
бостандығынан айыру орындарында отырып келгенді жөн көреді.
Әрекет, бұл — әрекеттердің белгілі бір жүйесі, іс-қимылдар жүйесі.
Ол материалдық-практикалык та, зияткерлік-рухани да операцияларды, яғни мый
жұмысын да камтиды.
Адамның тұлғасының әрекетін криминологиялықталдаған-да мыналар
анықталады:
1) қылмыстык іс-әрекет оқшауланған акті ме, әлде белгілі бір іс-
қимылдар жүйесіндегі тізбектің буыны ма;
2) қылмыстық іс-қимыл нормадан кылмысқа секіру ме, әлде қоғамға
карсы іс-қимылдың біртіндеп дамуынын нәтижесі ме. Мына фактілер аныкталады:
а) белгілі бір жақтағы және жағдайдағы жай адамның әлеуметтік ұстанымына
сәйкес келетін талаптарды бұзу (кәмелетке толмағанның мектепті ерте тастап
кетуі, балаларына көмек көрсетуден бас тарту және т.б.); б) биморальдық,
бірак құкыққа қайшы келмейтін әрекеттер (маскүнемдік, жезөкшелік және
т.б.); в) қылмыстық емес сипаттағы құқыққа қарсы әрекеттер (тәртіптік,
әкімшілік жолмен жазаланатын, азаматтык-кұкықтык деликттер), кылмыстар;
3) кылмыс кай салада жасалынады.
Криминалдық зерттеулерге сүйенсек, ауыр кылмыс, кеп жағ-дайларда
қалыпты іс-қимылдан қоғамға кауіпті әрекетке бірден секіріп түсудің емес,
келеңсіз іс-кимылдың біртіндеп дамуының және қоғамға қауіптілігінің артуы
нәтижесінде жасалады екен. Ішінара зерттеулердің мәліметтеріне қарасақ,
қасақана адам әлтіргендердің 80%-ынан астамы бұрын қылмыс жасағандар не-
месе неше қайтара басқадай құқық бұзғандар екен [8].
Кылмыс жасаған әрекеттер аясын, езара әрекеттестіктерді талдағанда
өзара әрекеттестіктің белгілі бір типтерінің қанша-лыкты кең таралғандығы,
қандай да бір (қандай?) сипаттама алған адамның оған қатысуы каншалықты жиі
криминалдык нәтиже беретіндігі де айқындалады. Осыған негізделіп
қылмыскерліктің қалай дамитындығына болжам жасалады, тиісті адамдар тарапы-
нан кылмысқа тосқауыл кою женінде ұсыныс жасалынады.
Адамның тұлғасының әрекеттерінің жүйесін және жалпылай оның әрекетін
зерделеу оның іс-қимылындағы қандай да бір стереотиптерді, қандай да бір
мән-жайларда оның дағдысына ай-налған әрекеттәсілдерін айкындауға мүмкіндік
береді. Бұл адам-дардың өздері үшін үйреншікті емес жағдайлардағы іс-
кимылын немесе олардың кылмысты ырықсыз жасағандығын түсіндіреді.
Мұқтаждық — адамның ойлау және іс-қимыл белсенділігінің кезі, ол
оның табиғи касиеттерін де керсетеді (тағамға, киімге, ұйқығажәне т.б.
мұқтаждық), кейде олар әлеуметтік рең алады немесе оларда қоғамда
қалыптаскан таза әлеуметтік сипаттама-лар болады.
Мұқтаждықтың бұл жүйесінде адамның өзін-өзі аякқа тұрғы-зуға, өзін
көрсетуге, білімге және шығармашылық қызметке ұмты-луын есептен шығаруға
болмайды, себебі олар қылмыстық іс-қимылда жиі көрініс табады.
Мүдделер немесе мұқтаждыктың эмоционаддық бояуы, көбіне, адамның
құндылык бағдарлар жүйесіне, оның санасының езге де мазмұңдык
сипаттамаларына байланысты.
Адамның тұлғасының сылтаулық әрісі дегеніміз оның өмір бойы
қалыптасып дамыған сылтауларының жиынтығы. Кейбір авторлар сылтаулар мен
мақсаттардың жиынтығы туралы айтуға болады дейді.
Кылмыстык іс-қимылдар мен қылмыскерліктің негізінде жат-кан мына
негізгі сылтаулар бөлініп алынады:
қоғамдык-саяси: мемлекет пен коғамды баскару тетігі, сол басқаруға қатысу,
оған ыкпал ету жөне т.б.;
әлеуметтік-экономикалык:
а) абсолюттік, яғни өмір үшін ең кажетті мұктаждықгарды қанағаттандыру;
ә) халықтың әлеу-меттік-экономикалық дифференциясынан және адамдардың өз
жағдайын төңірегіндегілердің жағдайымен салыстырудан туын-дайтын
салыстырмалы мұқтаждыктарды канағаттандыру;
б) сол адамның өзі не баска адам бағдар алған ез идеалына - бәлендей
материалдық стандартқа (аса байлықка) немесе әлеуметтік стандартқа
(қоғамның жоғарғы табына өту) қол жеткізу;
зорлық-эгоистік (күш керсету немесе психологиялық тұрғы-дан агрессивтік):
а) өзін таныту идеясын абсолюттендіру, бар мұқтаждыктар мен мүдделерді кез
келген нысанда іске асыру;
ә) нақгы жағдайларда сол адам үшін мүмкін болатын нысанда өзін көрсету
(тәрбиесіз, мәдениетсіз адам езіне жасаған ескертуге ба-лағатпен жауап
береді); адам төзгісіз жағдайдағы бұйығы адам-ның адам төзгісіз жолмен
өзін көрсетуі осыған жатады;
ұшқалак-жауапсыз:
а) ез іс-әрекетінің іс-қимыл нормала-рына, заңға барабар болуына мұқтаждық
пен мүдделілік жок;
ә) ондай барабарлықты кейде ғана сақгау (катаң сыртқы бақылау жағдайында,
не бағыныштылықта емес билікті адамдармен арала-сқанда және т.б.) .
Кылмыстық іс-қимылда және қылмыскерлікте көрсетілген сылтаулар әр
түрлі үйлестікте көрініс табады. Қылмыскерлердің жекелеген топтарында
(кәмелетке толмағандар, әйелдер және т.б.) не ситуациялардың әр түрлі
типтерінде криминалдык сылтаула-малардың өзіндік ерекшеліктері байқалады.
Қундылық багдарлар - адамның, ол үшін аса маңызды болып табылатын
объектілерді көрсететін оның тұлғасының тереңде жаткан сипаттамасы. Әдетте,
құндылық бағдарлар иерархиясы жайында айтады, бұл жағдайда адам бір
кұндылықты басқалардан артык санайды. Бағдардың тұрактылығының да, оның өсу
карқы-нының да маңыздылығы зор.
Кылмыскерлердің қүндылық бағдар жуйесінде жеке даралық не кландық-
эгоистік бағдарлар басты орын алады. Мұндай жағдайларда жеке материалдық
молшылық, өзін ең жоғарғы сатыда көрсету, ол үшін ең қолайлы жағдай
тудыру немесе жалаң кландық, топтық эгоистік мүдде бірінші орынға
қойылады. Бакылау топтарымен салыстырғанда қылмыскерлер өздерінің бағдар-
кұралдарының ішінде тұлғасының оң қасиеттеріне (кабілетіне, еңбекқорлығына,
максатқа, ұмтылуына және т.б.) артықшылык бермейді, олар материалдык қолдау
көрсетуге, ке-рек адамдармен арадағы байланыска, қалауын тапсак кар жана-
ды деген қағидаға жүгінеді. Содан барып олар мемлекеттік қызметкерлерді,
емтихан алушыларды сатып алуға ынта қояды, біреулерден корқытып талап етеді
және т.б..
Мораль, енегелік санаттарының да, олардыңтуындысы болып табылатын
жақсылык, жамандық, парасаттық және жауыздық, берілгендік және
опасыздық, адамгершілік және қатыгездік сияқты үғымдардың да
криминологиялық маңыздылығы бар.
Қылмыскерлерде мыналар бекіп қалған:
а) өнегелік санадағы елеулі кемістіктер, мысалы, криминалдык және
биморальдык ортада калыптасқан жасөспірім, шындығында, іс-қимылдың өнегелік
нормаларының жұртшылық қолдайтын жүйесімен таныс емес, ол кім кінәлі -
соны ұру керек, өзің бірдемені алып калмасан, саған ешкім кол ұшын
бермейді деп санайды;
ә) жалпы қоғамда қабылданған мораль нормаларымен, әр түрлі топтардың
мораль нормаларымен, косарланған моральмен арадағы өнегелік қақты-ғысқа
әкелетін қателік. Қоғамдағы моральдың біртекті еместігін, оның әлеуметтік
топтарға, сословиелерге бөлінетінін естен шығармау керек. Ал, халыктың әр
түрлі әлеуметтік топтарының моралі мен кылмыскерлік арасындағы өзара
байланыстарды ай-ындаудың да бұл түрғыдан алғанда криминологиялық маңызы
бар.
Кылмыскерлерді зерттеген барлык жағдайлардада мынандай
сұрактуындайды: мұқтаждығы, мүдделері, құндылық бағдарлары, өнегелік
ұғымдары бұрмаланған адамды заң, оның ішінде қатаң санкциялары бар
қылмыстық заң неге тоқтатпаған. Бұл сұрақтың жауабы адамның құқықтық
санасына талдау жасауды керек етеді.
Көптеген қылмыскерлердің құқықтық санасы ерекше, ол бакылау
тобындағылардың кұкыктық санасынан едәуір өзгеше.
Егер қылмыскерлердің жалпы заңға катынасы жайында айтсақ,
қылмыскерлердің айкын, нақты позиция ұстанатындығын көреміз. Негізінен олар
заңның болуы керек екендігін мойындай-ды, заң корғайтын көптеген
жағдайлардың әділдігін және ізгілікті екендігін ұғынады. Бірақ қылмыскерлер
заңның жасампаздық рөлін, оның әлеуметтік реттегіш ретіңдегі функциясын,
бақылау тобындағы адамдарға карағанда сирек айтады, қоғам кұрылысының
мемлекеттік-құқықтык принциптері жайында, заңның әлеуметтік рөлі, кұкықтык
әр түрлі салаларының нормалары жайында жаксы хабардар емес (мемлекеттік,
лауазымдық, экономикалык кылмыскерлерден баскалары). Кұқык бұзушылардын
басқа азаматтарға қарағанда кылмыстык занды жетік білетіндігі туралы пікір
қате: біріншіден, бірінші қылмыс жасап, ол ашылғанға дейінгі олардың
құкықтык хабардарлығы басқа адамдардыкінен артык емес; екіншіден, олардың
қылмыс жасағанға дейін және одан кейін алған білімі кездейсок және жүйесіз,
ол білім өздері алған тәжірибемен немесе араласып жүрген адамдардың
тәжірибесімен шектелген. Қылмыстык заң, бұл жағдайда, құкықтык білімге аса
мұқтаж адамдар үшін тиісті сактандыру рөлін атқара алмайды.
Бақылау тобындағы адамдарға карағанда қылмыскерлер санк-циялардың
тежеушілік рөліне көп мән береді.
Сотталғандар заңца кезделген санкцияларды жұмсарту керек деп әрдайым
санамайды. Себебі, сотталғандардың өздері жәбір шеккен іс-әрекеттер де
жазаланады ғой. Бұл ретте сотталғандардың әр түрлі санаттарының атап
айтқанда қандай қылмысты қатаң, қайсысын жеңіл жазалау керектігі жөніндегі
түсініктері әр түрлі болып келеді. Пайдакүнемдік және зорлық қылмыстарды
жасаушы адамдардың құкықтықталаптары өзіндік ерекше.
Көптеген рецидивистердің, әсіресе бас бостандығынан айыру
орындарында ұзақ отырғандардың кұкыктық көзкарастарының бұрмаланғаны
соншалық, олар өз көзқарастарының занда көрініс тапқан, кепшілік мойындаған
көзқарастан қаншалықты өзгеше екендігін ұғынбайды. Олардың қалыптасқан
пікірлерінің табиғилығына келеңсіз әрі тұйык микроорта себепкер болып
отыр. Сондықтан да олар небір ұнамсыз, жөнсіз сөздерді денесіне татуировка
арқылы жазып алып, оны кәрсетіп жүргенге үялмайды.
Кылмыскерлер қоғамдық және топтық психологияда кең таралған
пікірлерді едәуір шамада қайта елестетеді. Ал, қылмыс жасаушы адамдардың
бұл көзкарастарды қылмыстық іс-қимылға айналдыру мүмкіндігі басқа
азаматтарға қарағанда едәуір жоғары, себебі көзкарастардың, мақсаттардың,
бағдарлардың тиісті деформациялары олардыңортасында:
а) кеңтаралған;
ә) тереңірек сипат бар нанымға айналады, сол бағыттағы іс-қимылға
дайын тұру, іс-кимыл дағдылары, кейбір жағдайларда, бақылау тобында мүлде
байқалмайтын дәрежеде кәрініс табады;
б) құндылық бағдарлар-дың, Өнегелік, кұкықтықжәне баскадай
кезқарастар мен мақсаттардың езара байланысты деформацияларының кешенін
көрсетеді.
Мұндай деформациялары бар субъектілер өздері сияк-ты, қоғам моралі
мен заңнан туындайтын тіке қарама-қарсы ұстанымдар ұстанған адамдармен
араласып, проблемалык және қақтығысты жағдайларда жиі калады [9].
1.3 Қылмыскер тұлғасының классификациясы мен типологиясы
Қылмыскер тұлғасын танып-білу тұлғаның құрылымы мен оның жүзеге
асырылатын элементтері арасындағы қалыптасатын қоғамдық қатынастарды талдау
арқылы ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының өзі бірқатар құрылымдық бөліктерге
бөлінеді, яғни қылмыскер тұлғасын төмендегі блоктардан (жүйелік
бөліктерден) құралатын жүйе ретінде қарастыруға болады:
1) қылмыскер тұлғасының демографиялық блогы;
2) қылмыскер тұлғасының əлеуметтік-мəдени блогы;
3) қылмыскер тұлғасының экономикалық блогы (қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі жағдайы мен материалдық қамтамасыз етілуінің деңгейі);
4) тұлғаның əлеуметтік институттарға қатысты блогы (серіктестік
қатысы, əлеуметтік институттарға арқа сүйеушілік, дұшпандық қатынастары,
олардың қызметінің шырқын бұзуға ұмтылысы);
5) тұлғаның əлеуметтік қауымдастықтарға қатысты блогы (жағымды
əлеуметтік міндеттер атқаруға бағытталған, бірақ шырқы бұзылып, соның
салдарынын өзінің мүшелеріне жағымсыз əсер ете бастаған, сондай-ақ
мүшелерінің жағамсыз пиғылдары негізінде құрылған қауамдастықтар);
6) тұлғаның əлеуметтік нормаларға қатысты блогы. Адамның мінез-
құлықтары белгілі бір əлеуметтік нормалар жүйесімен реттелетіні белгілі.
Бұл нормалардың бəрі мынадай екі топқа бөлінуі мүмкін:
а) бүкіл қоғам мойындаған (жалпыəлеуметтік);
б) жекелеген қауымдастықтар мойындаған жəне қорғаған.
Мұның өзін жалпы əлеуметтікке сай келетін; оларға бейтарап; оларға
қарама-қарсы деп бөліп қарауға болады [10].
Кылмыскерлікпен күрес әр адамның жеке дара кайталанбас сипатына
карай бағдар алмайды, бұл жерде қылмыскерлер контингентінің біртекті
еместігі ескерілуі тиіс. Бұл проблема олар-ды топтамаларға және типтерге
бөлу арқылы шешімін табады [11].
Топтама деп статистикалық жиынтықты белгілі бір топтарға, сипаттарға
бәлуді айтады, мұнда бір немесе бірнеше белгілердің статистикалық кең
таралғандығы сияқты критерийлер пайдаланылады. Бұл ретте ез сипаттамалары
кешенінде адамның тұлғасы емес, қылмыскерлер контингенті зерделенеді.
Кандай да бір белгілердің олардың арасында статистикалық кең таралғандығы
айқындалады. Мыналарға негізделген топтамалар кең таралған:
1) демографиялық мәліметтерге (жынысы, жасы, т.б.);
2) кейбір әлеуметтік-экономикалық критерийлерге: білімі; айналысатын
жұмысы; тұрғылықты тұратын орнының және айналысатын жұмысының бар-жоқтығы
(бомждар, лажсыз босқындар және т.б.);
3) азаматтығына (Казақстан азаматы, шет ел азаматы, азаматтығы жоқ);
4) адамның қылмыс жасаған кездегі жағдайына. Бұл жерде мыналардың
маңыздылығы бар: біріншіден, адамның ішімдікке, есірткіге мас күйде болуы,
екіншіден, адамның қылмыс жасағанда топта және қандай топта болғандығы,
үшіншіден, бас бостандығынан айыру орынында болуы және т.б.;
5) кылмыстык іс-қимы-лының сипатына: қасақана немесе абайсызда,
зорлық, мүліктік (пайдакүнемдік); алғашкы және қайталап және т.б.
Мұндай қарапайым, белгілерінің біреуі ғана ескерілетіндерден басқа
бір уақытта екі және одан кеп белгілері бар күрделі топтамалар да
пайдаланылады. Топтастыру жеке бастың үштен кәп сипаттамалары
пайдаланылатын көп өлшемді болғанда математика-лық әдістер колданылады.
Типология дегеніміз — кылмыскерлердің әр түрлі контингент-терінің
неғұрлым тереңірек сипаттамалары. Ол кылмыстық іс-қимылмен себептік
байланыстағы елеулі белгілерге негізделеді. Типология жиынтықты белгілер-
көрініс табу және белгілер себептер негізінде топка бөлінудің мазмұндық
сипатымен тығыз байланысты. Типология негізіне соңғылар міндетті түрде
жатады, кейде олар белгілер - көрініс табумен бірге келеді [12].
Бір типтің шегінде белгілер-көрініс табулар мен белгілер себептер
біртекті болуға тиіс, олар криминологиялык зерттеулер барысында айқындалған
белгілі бір динамикалык заңдылықтарды, детерминациялық жүйелерді көрсетуі
тиіс. Мысалы, белгілер себептер адамның тұлғасының қалыптасу ерекшеліктерін
және әрекеттерін көрсетеді.
Жеке бастың сипаттамалар кешені бойынша көптеген қылмыскерлердің
езін тиянакты, заңды ұстап жүрген азаматтардан өзгеше екендігін
криминологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz