Қылмыстық процеске қатысушылардың түсінігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1Халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалар ... ... .5
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі шет елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі шет елдердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25
2. Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғауды жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Қылмыстық процеске қатысушы тұлғалар мен оларды
қорғаудағы қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қауіпсіздік шараларын қолдану негіздері мен тәртібі,
қорғалатын адамдардың және қауіпсіздікті қамтамасыз
етуші органдардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Куәнің кауіпсіздігін камтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Алдын ала тергеу және анықтау барысында адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Кіріспе
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,зайырлы,құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі,құқықтары мен бостандықтары,, деп Қазақстан Республикасының
Конститутциясымен кепілдік берілген [1].
Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекетке айналдыру идеясы
қылмыстылықпен күресуде; оның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғалар
қауіпсіздігінің тиімді кепілі болып табылады.
Қазіргі кезде қылмыстылық-әлеуметтік тұрақсыздықты қалыптастыратын
факторлардың біріне айналып отыр.
Осындай ұйымдасқан қылмыс пен коррупцияның шарықтаған шағында
қылмыстық іске мүдделі тұлғалар құқыққорғау органдарына белсенді қарсылық
көрсетіп, олардың тарапынан құқыққа қарсы әрекеттер қолдану орын алуда.
Осыған байланысты қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесі шектен тыс мазмұнға ие болып, Қазақстан
Республикасындағы сот әділдігін қалыптастыруға маңызды тосқауыл болып отыр.
Көптеген жылдар бойына, қылмыстық процеске қатысушы тұлғалардың
мүдделері мемлекет және оның органдары тарапынан ерекше қамқорлықтың пәні
болып табылмады.
Аталған категориядағы тұлғаларға қылмыстық ізге түсу органдары және
соттар олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету барысында біршама қиыншылықтар
туындауда, себебі қорғану жолдары заңда нақты көрсетілмеген. Осыған орай
олардың қауіпсіздігін жоғары деңгейде қорғау мүмкіншілігі аз.
Тағы бір ойландыратын жағдай процесті жүргізуші органдарға төнген
қауіп. Дегенмен ізге түсу органдарынан төнген қауіп кесірінен қылмыстық
істің тағдыры шешілмей қалып жатқан жағдайларда жоқ емес.
Біздің пікіріміз бойынша адамдардың құқыққорғау органдарына
көмектесуден бас тартуының және бәсеңділік танытуының себептерінің бірі
жоғарыда айтылғандар деп қарастырамыз. Қылмыс оқиғасы куәсі мен
құрбандарының қылмыс әлемі мен оның өкілдерінен жөне осылармен байланысты
негативті нәтижелер негізінде, қорғалуға жататын тұлғалардың процессуалдық
міндеттерді орындаудан бас тартуы көлденеңнен етек алып бара жатыр. Осы
мәселелер жөнінде қылмыстық,қылмыстық іс жүргізу құқығы, криминология және
криминалистика облысының мамандары сөз қозғауда.
Халықаралық қауымдастық мамандары құқыққорғау органдарымен бірлесіп
әрекет етуші тұлғаларға қатысты зорлық пен қорқытудың белең алуын,
қылмыстық сот төрелігі жүйесінің бұзылуьна әкеп соғатыны және
қылмыстылықпен күресудегі елеулі мәселелер қатарына жатқызуда .
Сондай-ақ тұрғындардың криминалдық әлем алдындағы әлеуметтік-
психологиялық қорқыныштың пайда болуымен байланыстыруға болады. Қазақстан
Республикасының халықаралық қауымдастыққа енуіне орай, осы облыстағы
мәселелерді шешуде халықаралық тәжірибені пайдалану мүмкіндігі туып отыр.
Дегенмен, мәселені шешу жолдарын сол қалпында көндіріп алудан аулақтық
танытып, Қазақстан Республикасының жеке мемлекет және оның өзіне тән
ерекшеліктері мен менталитетінің бар екендігін ұмытпауымыз қажет[2].
Қылмыстық процестегі қатысушы тұлғаларға қатысты қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге байланысты жаңа заң нормаларын талқылап, оларды қабылдау,
әдеттегі қылмыстық құқықтық және қылмыстық процессуалдық кепілдіктердін
қазіргі уақытқа сай келмеуіне байланысты туындап отыр.
Қауіпсіздіктің процессуалдық және де басқа да шараларды жетілдіру
қажеттілігіне отандық және Ресей Федерациясының көптеген заң ғалымдары аса
мән берген, атап айтсақ, О.А.Зайцев, МЛ.Когамов,Б.М.Нургалиев,
Б.Х.Төлеубекова,В.Т.Томин, С.П.Щерба және т.б.
1990 жылдардағы КСРО мен АҚШ-тағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жағдайларын салыстыра және талқылай отырып В.Т.Томин төмендегідей
мәселелерге көңіл бөлді:
1) егер АҚШ-та ұзақ мерзімдер бойы тұлғаның мемлекетпен
қорғалуын кешенді шараларын ұсынатын Куә қауіпсіздігін
арттыру актісі әрекет етсе, ал КСРО-да аталған сферада
ешқандай заңи базаның жоқтығын;
2) белгілі-бір уақытты қажет етсе де осыған ұқсас заңнаманың
қажетгілігі туралы қорытындысын жасады.
Қазақстанда осы аталған мәселеде тоқталғандар негізінен ҚР ҚІЖК 12-
тарауында қылмыстық процестің қатысушылары мен өзге де тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жалпы бастамалық реттелуін атап көрсеткен,
сондай-ақ 1991 ж. қауіпсіздікті қамтамасыз ету сұрақтарын талқылай келе,
осы мәселенің маңыздылығын анықтап, оны әрі қарай жетілдіруді алға қойған
[3].
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасы азаматтары
мен заңды тұлғаларының заңмен бекітілген құқықтарының мүдделерін қорғауды
жүзеге асыру және қылмыстық істі ашу үшін көмек көрсететін тұлғаларға
мемлекет тарапынан мүмкіндк тудыру болып табылады.
Негізгі міндеті - қылмыстық процестегі қатысушы түлғаларға қатысты
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларын:
1)аталмыш заң нормаларына сәйкес қолдануды уақытылы жүргізу;
2)қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларын жетілдіру;
3)қорғаудың тиімді әдіс тәсілдерін нығайту;
4)қауіпсіздік шараларын қолданатын және қамтамасыз етуші органды
нақтылау.
1 Қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің құқықтық негіздері
1.1 Қылмыстық процеске қатысушылардың түсінігі
Қылмыс жасалғаннан кейін бірнеше құқықтық қатынастар туады. Олардың
ішінде ең маңыздысы — өкімет органдары мен қылмыс жасаған азаматтардың
арасындағы құқықтық қарым-қатынас. Бұл қатынасты қылмыстық процессуалдық
қатынас деп атайды.
Жалпы мемлекет және құқық теориясына сәйкес қылмыстық құқықтық қарым-
қатынас мемлекет пен қылмыс жасаған адамның арасында туатыны белгілі, ал
процессуалдық қарым-қатынас қылмыстық іс жүргізетін орган мен қылмыскердің
арасында туады, қылмыстық заң қылмыс жасаған азаматтардың жауапкершілігінің
негізі мен шегін анықтайды, ал қылмыстық іс жүргізу заңы айыпкерді
жауапқа тарту негізі мен тәртібін анықтайды.
Қазіргі қолданыстағы заң бойынша қылмыс жасаған адам дәлелсіз тағылған
айыптан, орынсыз сотталудан және әділетсіз жазадан заңды түрде қорғануға
құқылы. Алайда тергеуші, не болмаса прокурор қылмыстық іс қозғап, алдын ала
тергеу жүргізбесе, процессуалдық қарым-қатынас тумайды, себебі қылмыстық іс
қозғауға құқылы мемлекет органдары мен лауазымды адамдар қылмыс болғанын
білмейді. Басқаша айтқанда, ең бірінші қылмыстық құқықтық қарым-қатынас
пайда болады, содан кейін құқықтық процессуалдық қарым-қатынас туады (арыз,
шағым не болмаса хабарлама түскеннен соң), өйткені материалдық заңының өмір
сүру жолы іс жүргізу болып саналады. Қылмыстық құқықтық қарым-қатынас
қылмыстық процессуалдық қарым-қатынассыз жүзеге аса алмайды [4, 517б].
Қылмыстық құқық нормаларын процессуалдық тәртіптен тыс қолдану
тергеудің, соттың немесе өкіметтің зорлығына әкеп соғады. Әр уақытта қылмыс
жасаған азамат қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген тәртіппен жауапқа
тартылу қажет, қылмыстық жауапқа тартудың зорлық сияқты басқа түрлеріне
үзілді-кесілді тиым салынуы керек. Процессуалдық қарым-қатынас қылмыс
туралы арыз түскеннен кейін пайда болады, яғни қылмыстық іс жүргізудің
бірінші сатысынан басталады. Осыдан бастап қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың нақтылы процессуаддық әрекеттері жүзеге асады. Процессуалдық
қарым-қатынас іс жүргізудің әр кезеңіндс әртүрлі болады және тергеу
әрекеттерінің мәні мен мақсатына байланысты. Мысалы, алдын ала тергеу
кезіндегі құқықтық қарым-қатынас болған қылмысты тез және толық ашу,
қылмыскерді әшкерлеу мақсатына бағынады. Қылмыстық істі тексеру нәтижесінде
іске қатысушылардың, біріншіден құқықтары мен міндеттері жүзеге асады,
екіншіден, процессуалдық қарым-қатынас өзгереді (кей уақытта
қысқартылады). Сондықтанда процессуалдық қарым-қатынас, қылмыстық іс
сияқты, пайда болады, дамиды, өзгертіледі, қысқартылады. Тергеу жәнс сот
органдарының табысты жұмыс жасаулары үшін, олар тек қана өздерінің
құқықтарын қолданып қана қоймай, басқа да қатысушылардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғауы тиіс.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар деп қылмыстық істерді тергеуге
және қарауға белсенді қатысатын, процессуалдық құқықтарымен кеңінен
қамтамасыз етілген, өзінің немесе өзіне өкілдік ретінде берілген құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау үшін, сондай ақ көмекші қызмет атқаратын
адамдар мен органдарды айтады[5, 317б].
Әдебиеттерде іс жүргізуге қатысушылар терминіне қатысты әрқилы
көзқарастар кездеседі. Атап айтқанда, М. М. Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатысатын адамдар процесс субъектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды. Субъектілер — сот ісін жүргізуді
жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана; басқалардың бәрі —
процеске қатысушылар. Л. Д. Кокоревтің пікірінше, "субъектілер" және
"қатысушылар" терминдері — мән-маңызы бірдей ұғымдар, бірақ қылмыстық
процесс үшін "қатысушылар" термині лайықтылау, өйткені "субъектілер"
термині жалпылама сипатта.
Іс жүргізу субъектілері мен қатысушьшарына бөлу біршама жасанды сипат
алып отыр деп топшылауға негіз бар, өйткені құқық қатынастарына
қатысушылардың кез келгенінде құқыктар да, міндеттер де бар. Айырмашылық —
сол құқықтар мен міндеттердің сипаты мен бағытында. "Субъект" терминін
пайдаланудың орынды екенін ҚІЖК құрылымынан көруге болады, онда қылмыстық
процеске тартылған адамдар "процеске қатысушылар" деген бір ұғыммен
білдірілген.
Іс жүргізуге қатысушылар мәніне қатысты мәселелерде де айтыс туғы-
зуда. Іс жүргізуге қатысушылар категориясына жататын адамдар шеңберін
анықтау проблемасына түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Іс жүргізуге қатысушыларға жататын адамдар түсінігінде мынадай үш
көзқарас барьшша айқын байқалды.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар-жоғына қарамастан іске белгілі
бір қатысы бар кез келген адам процеске қатысушы болып табылады. Бұл
көзқарасты В. П. Божьев барынша дәйекті түрде жақтап келеді.
Барынша көп қолдаушылар тапқан екінші көзкарас процеске қатысушылар
деп тек істе мүддені білдіруші немесе қорғаушы адамдарды тануға
негізделген.
Үшінші көзқарас қылмыстық сот ісін жүргізуде "процеске қатысушылар"
категориясының зандылығын жалпы теріске шығарумен байланысты. Осы
көзқарасты жақтаушы С.А.Альперт процеске катысушылардың бәріне түрлі
құқықтар мен міндеттер берілген, сондықтан оларды "процеске қатысушылар"
деген бір ұғыммен біріктіруге болмайды деп санайды.
Бір жағынан, "іс жүргізуге қатысушылар" терминін түсіну, ал екінші
жағынан — іс жүргізуге қатысушылар категориясына жатқызылатын адамдар
шеңберін анықтау жөніндегі ғылыми көзқарастарда орын алып отырған
алшақтықтарға объективті негіз бар, оның мәні:
1) "іс жүргізуге қатысушылар" категориясының өзін қылмыстық іс жүргізу
құқығы ғылымының әр түрлі түсінуімен;
2) іс жүргізушілердің қылмыстық процестегі функциялар мәнін түрліше
түсінуімен байланысты.
Қылмыстық іс жүргізу заңында "іс жүргізуге қатысушылар" категориясының
түрліше түснілуі мынадан көрінеді.
1. ҚІЖК нормалары процеске қатысушылар тізбесі берілген бөліктерде бір-
біріне сәйкес келмейді, мысалы:
а) ҚІЖК-тің 7-бабының 9-тармағында "процеске қатысушылар"— қылмыстық
ізге түсуді және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен
адамдар, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өздерінің немесе
өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді корғайтын адамдар: прокурор
(мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау органы, анықтаушы, сезікті,
айыпталушы, олардың заңды өкілдері, қорғаушы, азаматтық жауапкер, оның
заңды өкілі мен өкілі, жәбірленуші, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер,
олардың заңды өкілдері мен өкілдері" деп түсіндірілген; осылармен қатар
ҚІЖК-тің 7-бабының 25-тармағында тағы да бір түсініктеме берілген:
"қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар"— сот отырысының хатшысы,
аудармашы, куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы;
ә) ҚІЖК 2-бөлімі ("Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар
мен тұлғалар") сот (судья), іс бойынша төрағалык етуші, тергеу бөлімінің
бастығы, анықтау органының бастығы қызметін регламентеген, мұның өзі ҚІЖК-
тің 7-бабының 9 және 25-тармақтарында көрсетілген процеске катысушылар
шеңберінен едәуір кең;
б) 10-тарауда ("Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар") процеске
қатысушылар ретінде куә, сарапшы, маман, аудармашы, куәгер, сот отырысының
хатшысы, сот приставы аталған, мұның өзі КІЖК 7-бабының 25-тармағына сәйкес
келеді.
2. Қылмыстық іс жүргізу заңында қаралып отырған категорияның өзінде,
сондай-ақ сот ісін жүргізуге қатысушылардың іс-әрекеті қылмыстық іс
жүргізушілік ережесін де түрліше түсіндіруге әкеліп соғатын дәлсіздіктер
бар, мысалы:
а) 84-баптың 1-бөлігінде маман — "тергеуге және сот әрекеттеріне маман
ретінде қатысу үшін" шакырылған адам деп көрсетілген; ал 7-баптың 25-
тармағы бойьшша маман — қылмыстық процеске қатысушы өзге адам; сараптамалық
зерттеу үшін маманның қатысуымен үлгілер алу туралы 260-бапқа жасалған
талдау маман — тергеу іс-әрекетіне қатысушы екенін дәлелдейді (атап
айтқанда, бапта былай делінген: "Қаулыда аталған тергеу іс-әрекетінін
барлық қатысушыларының құқықтары мен міндеттері көрсетілуге тиіс"); 239-
баптың 2-бөлігіне сәйкес маман "тергеу экспериментіне қатыстырылуы" мүмкін,
238-баптың 3-бөлігіне сәйкес оқиға болған жерде айғақтарды тексеру мен
айқындау кажет болған жағдайда маманның қатысуымен жүргізіледі. Маман және
қылмыстық процеске тартылатын өзге де адамдар жағдайының регламенттелуіне
жасалған талдаудан "қатысушы", "қатысу үшін шақырылған адам", "іс-әрекетке
катысушы адам", "қатыстыру", "қатысуымен" және т.т. ұғымы — бір нәрсені
білдіретінін көреміз;
ә) маманның қылмыстық процеске қатысушы ретіндегі жағдайының
анықтамасын "процеске қатысушы" және "қылмыстық процеске қатысушы өзге де
адамдар" ұғымдарымен салыстырып көрелік:
— маман — процеске қатысушы;
— маман — кылмыстық процеске қатысушы өзге адам;
— қарапайым салыстыру негізінде "процеске қатысушы" және "қылмыстық
процеске қатысушы өзге де адам" ұғымдары тең деген тұжырым жасаймыз;
б) қылмыстық процеске тартылатын адамдарды "қатысушылар" мен
"қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдарға" бөлу шартты, сырттай сипат
алып отыр және заң шығарушының сот отырысының хатшысы, аудармашы, куә,
куәгер, сарапшы, маман, сот приставы істе әлдебір мүдде көздемейтінін атап
көрсетуге ұмтылуына негізделген, ал қалған адамдарда, іс жүргізудегі
статусына байланысты ондай мүдделер бар (сот сот төрелігін жүзеге асыруға,
прокурор — зандылықтың сақталуына, сондай-ақ мемлекеттік айыптаушыға қолдау
көрсетілуіне, тергеуші мен анықтаушы — іс бойынша ақиқаттың анықталуына
және кінәлілердің әшкереленуіне, қорғаушы — қорғауындағы адамның мүдделері
қорғалуына мүдделі және т.т.).
Сонымен, қолданылып отырған ҚІЖК-тің бірде-бір нормасы қылмыстық сот
ісін жүргізуге қатысушылар белгісіне жататын адамдардың егжей-тегжейлі
тізбесін бермейді.
Сонымен бірге "процеске қатысушылар" категориясына жататын адамдар
шеңберінің заң мен қылмыстық іс жүргізу теориясында бір мағынада түсінілуі:
— заңды бір ізге салу;
— заңды әмбебаптандыру;
— заң бұзылуының алдын алу;
— құкық нормаларын түсіндіруде, түсінуде және қолдануда біркелкілікке
жету мақсаттарында маңызды.
Соңғы кезде әдебиетте процеске қатысушылар проблемаларын кылмыстық іс
жүргізу функцияларымен байланыстыра қараудың тұрақты тенденциясы байқалып
отыр.
Процеске қатысушылар проблемаларын қылмыстық іс жүргізу функцияларымен
өзара байланыстыра шешу екі мақсатқа жетуге:
1) сот ісін жүргізуге әрбір қатысушының статусын белгілеуге;
2) түрлі қатысушылардың өзара іс-қимыл жасау шектерін жекелеген
функциялар арасындағы генетикалық байланыстарды табу аркылы анықтауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың мәнін түсінудің біз жақтап
отырған жолының пайдалы жағы мыналар:
а) функция, бүкіл қылмыстық іс жүргізу қызметі секілді, құқық
қатынастарында жүзеге асырылады;
ә) функциялар қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруы жолымен орындалады;
б) қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының тек өзіне тән
құқықтары мен міндеттері болады;
в) құқық қатынастарының сипаты адамның құқыктық статусын негізге ала
отырып белгіленеді (тергеуші мен прокурор қатынастары тергеуші мен сезікті,
тергеуші мен куә қатынастарынан өзгеше және т.т,);
г) құқық қатынастарына әрбір қатысушы тек бір роль атқарады (куә судья
бола алмайды, судья сарапшы бола алмайды және т.т.).
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу функцияларына орай сот ісіне мынадай
қатысушыларды ажыратуға болады:
1) қылмыстық ізге түсу функциясы — прокурор, тергеуші, анықтау органы,
анықтаушы;
2) тергеу функциясы — тергеуші, анықтаушы;
3) айыптау функциясы — айыптаушы (мемлекеттік айыптауды қолдайтын
прокурор, бірқатар жағдайларда жәбірленушінің өзі);
4) прокурордың заңдылықты қадағалау функциясы — прокурор;
5) қорғау функциясы — сезікті, айыпталушы, сотталушы, қорғаушы;
6) қылмыстық істі сотта қарау және шешу — судья, сот, ал жекелеген
жағдайларда тергеуші не прокурор (мысалы, істі алдын ала тергеу сатысында
қысқарту);
7) азаматтық талапты қолдау — азаматтық талапкер;
8) азаматтық талаптан қорғау — айыпталушы, азаматтық жауапкер.
Сонымен бірге процеске қатысушылардың бұл тізбесі мұнымен шектелмейді,
өйткені функцияларды тікелей орындау процеске өзге де адамдардың тартылуын,
оларға да құқықтар мен міндеттер жүктелуін көздейді.
1.2 Халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалар
Кез-келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі
заңнамасымен айқындалады. Дегенмен, бұдан мемлекеттердің осы саладағы
ынтымақтасу мүмкіндіктері мен мақсаттылығы болмай қалады деген ой тумау
керек.
Кез-келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің
аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халық
құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы
жоқ тұлғалардан құралады. Сондай-ақ, аралас мәртебесі бар халықтар санаты
да болуы мүмкін, яғни екі азаматтығы бар тұлғалар болып табылады. Тар
мағынадағы халық түсінінгінен басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау
да кездесіп қалады, атап айтқанда жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық
деп айтады.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-
ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі
халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қас азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде, бір мезгілде қылмыскерді
беру туралы мәселені де шешіп өтеді. Егер мемлекет ғарыштық зерттеу
саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесінің экипажының апат,
бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің құқықтық
проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке орай қарулы жанжал жағдайында
болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе отырып,
шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әртүрлі болатындығы сөзсіз, халықаралық-құқықтағы сапалы
өзгерістердің ішкі заңнамаға әсер ету дәрежесі мен сапасы да артып келеді.
Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына
халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың
қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған
кездерінде орын алады. Бірақ, солай болғанымен, халықаралық стандарттар
мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын
өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты
ретінде ұлттық қылмыстық заңнамадан өлім жазасын алып тастау талабы
қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік мойындаған қағидалар
жүйесі халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ, бұл қағидалар олардың
азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнына әсерін тигізетіні талас
тудырмас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы
адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін барынша құқықтық шарт-
жағдайлары қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси
және экономикалық қызметтерінде осы қағидаларды жетекшілікке алуға
міндетті. Олар азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтар мен бостандықтарды Біріккен ұлттар ұйымының жарғылық ережелеріне,
адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы
Пактілерге және өзге де актілерге сәйкес, тиімді жүзеге асыруды қолдауға
және дамытуға міндетті. Аумақтарында ұлттық және басқа да азшылықтар бар
мемлекеттер, осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы бірдейлік
құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі
бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік берулері тиіс.
Екінші бағыт – халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты
ықпал етуі. Бұл ықпал ету мақсатты сипатта болады. Мұндай нормалар
мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар
немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін бекітеді. Мысалы, бала
құқықтары туралы 1989 жылға конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі
халықаралық стандарттарды белгілейді. Соған орай, кез-келген мемлекет
отбасы құқығының ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес
толықтырып, түзетеді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы-
мемлекеттерінің азаматтарының азаматтық алуларын жеңілдету тәртібі туралы
1996 жылғы конвенция оның қатысушыларына азаматтық алудың бірыңғай,
жеңілдетілген тәртібін қамтамасыз етеді[6, 365б].
Сонымен, қазіргі заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша
мемлекетаралық құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың
құқықтық жағдайын және жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғап келеді.
Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық
құқықта шарттық және әдет-ғұрыптық нормалардың тұтастай жүйесін пайда
қылды. Халықаралық құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары
мен институттары да пайда болуда. Адам құқықтары қазіргі заманғы
халықаралық құқықтың арнаулы саласын құрайды деп айтуға толықтай негіз бар
деуге болады және ол күннен күнге дамып, жетіліп келеді.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге қолдау
көрсетудегі халықаралық ынтымақтастықтың мақсаттары мынадай:
- халықтың саяси, экономикалық және азаматтық құқықтарын үдемелі
дамытуға көмектесу;
- шетелдіктердің құқықтық жағдайын айқындау;
- азаматтық мәселелері бойынша коллизиялардың алдын алу және шешу;
- азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек
көрсету;
- халықаралық қылмыстылықпен күрес жүргізудегі мемлекет күштерін
үйлестіру.
Халықаралық құқықтың түрлі даму сатыларында ынтымақтастықтың аталған
бағыттары мемлекеттер позициясын нығайтып келеді. Мысалы, бүгінгі таңда
соңғы екі бағыт ең өзекті болып есептеледі.
Адам және азаматтың құқықтары туралы Француз Деклерациясында Адамдар
ерікті және тең құқылы болып туылады және солай болып қалады, - делінген.
Алайда, бұл тек Декларация жүзінде ғана, өйткені шын өмірде халықтың
көпшілігінің құқықтары шектеулі күйде болады. Дегенмен, буржуазия мемлекет
құқықтарын аяққа таптағанымен, бірақ басқа мемлекеттерге қатысты көп мәрте
осы құқықтарды қорғаушы рөлінде шығып та жүрді. Мемлекеттер арасындағы және
адам құқықтары мәселесіндегі қатынастарды реттейтін және халықаралық-
құқықтық актілер ХІХ ғасырда-ақ қабылданған болатын. Осы кезеңде
мемлекеттер арасында құлдарды сатуға тыйым салатын келісімдер жасалды.
Мемлекеттер ұлттық азшылықтарға жататын немесе үстемдік етуші ұлттың
дінінен өзге дінге сенетін тұлғалардың құқықтық жағдайын жақсарту үшін
өзіне міндеттер жүктейді. Осы харықаралық-құқықтық актілер адам құқықтары
туралы мәселелер жөніндегі мемлкеттердің өзара халықаралық
ынтымақтастықтарын дамытуға жаңа жол ашып берд[7, 5б]і.
Біздің дәуірімізде, әлемнің барлық аймағындағы мемлекеттердің бәрі
дерлік адам құқықтарын сақтау (бұзбау) туралы қағидаларды ұстанатындықтарын
жария етуде. ‡кіметтер ішкі және сыртқы күштердің қысым етуімен осы
қағидаларға сай әрекет етуге мәжбүр болуда. Бүгінгі таңда адам құқықтарын
өрескел бұзу айыпталып та жатыр. Ал, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде
қанды геноцид, жаппай қырып-жоюлар жәй ғана кінәланатын. Адам құқықтары
көзге ұрып тұратындай бұзылмаса, тіпті дипломатиялық айыптауға тұрмайды деп
те есептелінетін. Көпке дейін мемлекеттің өз азаматтарына деген қатынасы
тек сол мемлекеттің ішкі ісі деген көзқарас қалыптасып келді.
Дүниежүзілік екі соғыс, аймақтық және жергілікті қарулы қақтығыстар
соғыста және лагерьлерде азапталып өлтірілген ондаған миллион адамдар,
саяси терроризм – мұның бәрі адамзаттың есінен шыға қойған жоқ. Жеке
тұлғаның құқықтарына берілетін кепілдіктерді жоюға аз қалған дағдарыстар
адам құқықтарының проблемаларының маңызды екендігін айқындап берді.
1945 жылы қабылданған Бұұ жарғысында адам құқықтарына едәуір орын
берілген. Біріккен ұлттар ұйымының негізгі мақсаттарының бірі – адам
құқықтарын құрметтеу. Бұұ Жарғысының кіріспесінде Бұұ мүшелері адамның
негізгі құқықтарына, жеке тұлғаның құндылығы мен адамгершілігін, әйелдер
мен ерлердің тең құқылығына, көп және аз ұлттардың құқықтарының теңдігіне
деген сенімді қайтадан нығайтуға батыл кірісеміз делінген. Бұұ аясында
адам құқықтарын құрметтеуге көмек көрсету мқсатында мемлекеттер арасындағы
ынтымақтас мәселелерімен тұрақты айналысатын арнайы органдар құрылды.
Әмбебап ұйым аясында түрлі санаттағы азаматтардың құқықтары мен
міндеттеріне қатысты адам құқықтары туралы негізгі халықаралық-құқықтық
актілер қабылданды:
- 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы;
- 1966 жылғы экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық Пакті;
- 1966 жылғы азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакті,
1976 және 1992 жылдардағы қосымша хаттамаларымен бірге;
- Колониялық елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы 1960 жылғы
Декларация, 1976 және 1992 жылдардағы факультативті хаттамаларымен бірге;
- Геноцид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1948 жылғы
Конвенция;
- Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1965 жылғы
Конвенция;
- Апартеид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1973 жылғы
Халықаралық конвенция;
- Соғыс құрбандарын қорғау туралы 1949 жылғы Женева конвенциясы және
оған 1977 жылғы І және ІІ қосымша хаттамалары;
- Әйелдердің саяси құқықтары туралы 1952 жылғы Конвенция;
- Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1979
жылғы Конвенция;
- 1959 жылғы бала құқықтарының Декларациясы;
- Баланың құқықтары туралы 1989 жылғы Конвенция;
- Тұрмыстағы әйелдердің құқықтары туралы 1957 жылғы Конвенция;
- Төтенше жағдайлар мен қарулы қақтығыс кезінде әйелдер мен балаларды
қорғау туралы 1974 жылғы Конвенция;
- Азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 жылғы Конвенция;
- Апатридтар мәртебесі туралы 1954 жылғы Конвенция;
- Босқындардың мәртебесі туралы 1951 жылғы Конвенция және 1966 жылғы
хаттама;
- Аумақтық баспана туралы 1967 жылғы Декларация.
Осы халықаралық жаңа ұйым адам құқықтары жөнінде беделді халықаралық
нормаларды жасақтап шығарды. Мәселен, 1984 жылдың мамыр айында экономикалық
және әлеуметтік кеңестің 198450 резолюциясында өлім жазасына
кесілгендердің құқықтарын қорғауға кепіл беретін шаралар мақұлданды.
Миланда және Италияда 1985 жылдың тамыз-қыркүйек айларында өткен Жетінші
Конгресте Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес ұсынған кәмелетке
толмағандарға қатысты әділ соттылықты жүзеге асыруға байланысты Бұұ-ның
минимальды стандарттық ережелерін (көпшілікке Пекин ережелері деген атпен
белгілі) Жетінші Конгресс 1985 жылдың 6 қыркүйегінде мақұлдады. Бұл
ережелерді Бас Ассамблея 4033 резолюциясында қабылдады. 1988 жылдың 9
желтоқсанында Бұұ-ның Бас Ассамблеясы Кез-келген нысандағы ұстауға немесе
қамауға тартылатын барлық тұлғаларды қорғау қағидаларының жинағы деп
аталатын 43173 резолюциясын қабылдады. 1997 жылы Бұұ-ның Бас Хатшысы
Біріккен ұлттар ұйымына адам құқықтары жөнінде мәселелер баяндайды. Соның
ішінде, адам құқықтары саласындағы қайта құрулардың рөлі туралы, осы
саладағы мемлекеттердің жоспарлары туралы мәселелер қамтылды[8, 424б].
1948 жылдың 10 желтоқсанында Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясын қабылдау Бұұ-ның алғашқы іс жүзіндегі шараларының бірі болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Освенцима және Хиросимадан кейін Адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының пайда болуы, әрине кездейсоқтық
емес. Бұл ХХ жүз жылдықтың әлеуметтік және рухани дамуының заңдылықтарының
бір көрінісі және адам құқықтарын өркениетті қоғамның теориялық қағидасы
ретінде мойындауы болып табылады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының кіріспесінде:
...адам құқықтарын елемеу және ескермеу адамзат ар-намысының ызасын
келтіретін варварлық актілерге әкеліп соққанын ескере отырып, ...адам
құқықтары биліктің заңдарымен қорғалуы қажет, ...мүше-мемлекеттер адамның
негізгі құқықтары мен бостандықтарының жалпылай құрметтеу және сақтауда
Біріккен ұлттар ұйымымен ынтымақтастыққа жәрдемдесуге міндеттенді... Бас
Ассамблея Адам құқықтарының жалпыға бірдей осы Декларациясын барлық
халықтар мен мемлекеттер орындауға ұмтылатын міндеттер ретінде жариялайды.
Декларацияның қабылданған күні – 1948 жылдың 10 желтоқсанын –
Халықаралық бірлестік Адам құқықтарын қорғау күні деп белгілеген.
Декларация сөзінің түсінігі латын сөзі declaratio – жариялау сөзінен
шыққан. Белгілі болғанындай, халықаралық шарттық тәжірибеде декларация
атауын құжаттардың салтанаттылығын, көпшілікке түсініктілігін,
демократиялығын көрсету үшін қолданады. Мұндай сипаттағы құжаттардың
мазмұны – айбынды, әрі жоғары азаматтық болып табылады.
Сонымен қатар, мұндай құжаттар ресми қатаң мазмұнды да болып табылады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы заңи міндетті құжат
емес. Алайда, осы халықаралық актінің негізгі ережелері барлық мемлекеттер
сақтайтын құқықтық актілер мәртебесін иеленіп отыр. Халықаралық бірлестік
осы құжатқа ұдайы сүйенеді; сондай-ақ Декларацияның негізгі ережелері
көптеген халықаралық-құқықтық құжаттардың негізін қалаған идеяларға
айналды.
Сөйтіп, 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы
дегеніміз бұл:
- адам құқықтарын қорғау саласындағы әлемдік құқықтық жүйелерді
әлемдік стандарттармен салыстыру үшін үлгі болып табылады;
- қазіргі заманғы әлемде халықаралық қатынастарды адамгершілік тұрғыда
және заңи негіздеу;
- халықтардың өзін-өзі билеу құқығы үшін қайнар көз болып табылады –
Декларацияның көптеген ережелері жас мемлекеттердің конституцияларының
негізін қалады;
- қазіргі заманғы халықаралық құқықтың азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласының арқауы болып табылады.
Осы маңызды халықаралық-құқықтық құжат барлық индивидтердің
құқықтарының теңдігін паш етеді. Сонымен қатар, әрбір адам осы құқықтарды
ешқандай ерекшеліктерсіз иеленеді. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясы адамның тіршілік әрекеттерінің барлық басты салаларын қамтитын
негізгі құқықтарын айқындайды. Тұтастай алғанда бұл құқықтар екі топқа
бөлінуі мүмкін.
Бірінші топ – бұл азаматтық және саяси құқықтар мен бостандықтар.
Азаматтық құқықтар деп адамның жеке тұлға ретінде өмір сүруіне қажетті
басты, негізгі шарт-жағдайларды айтады. Кейде оларды жеке құқықтар деп те
атайды. Құқықтың бұл санаты жеке тұлғаны басынушылықтан және жеке өміріне
қол сұғушылықтан қорғауды қамтамасыз етеді. Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Декларациясының 3-19 баптары осы тізімді бекітеді. Мысалы, өмір сүру
құқығы, жеке басының бостандық құқығы, жеке басының қадір-қасиетіне қол
сұғылмаушылық; құлдық бұғаудан және азаптау мен зорлық-зомбылықтан азаттық;
заң алдындағы теңдік; өз бетінше қамалдан, тұтқындаудан, айдаудан қорғау;
әділ соттылыққа деген құқық; некеге тұру құқығы және т.б.
Саяси құқықтар деп азаматтардың қоғамдық және мемлекеттік істерді
басқаруға қатысу құқығын айтамыз. 20 және 21 баптар сенім бостандығы мен
олардың сипатын айқындайды; баспасөз бостандығы – информациялар алуға және
таратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, саяси құқықтар және тұлғаның
мемлекеттің саясатына, қоғамдағы оқиғаларға қатынасын, қоғамдағы пікірге
әсер ету құқықтарын айқындайды.
Азаматтық және саяси құқықтар алғаш рет буржуазиялық революциялар
дәуірінде пайда болды. Тап сол кезде Адам құқықтарының Декларациясы бірінші
рет пайда болған еді. Мысалы, 1789 жылғы Адам және азамат құқықтарының
Француз Декларациясы, 1791 жылғы Адам құқықтары туралы Америка Биллі. Осы
құжаттар азаматтық және саяси құқықтардың концепциясына негізделіп
жасалды[10, 20б].
1948 жылғы Декларацияда адамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени
құқықтарын жариялау мемлекеттердің әлеуметтік саясаттарының негізін қалап
берді. Декларацияның 22-27 баптары адамның әлеуметтік-экономикалық
құқықтарын жариялайды. Адамның әлеуметтік-экономикалық, мәдени құқықтары
материалдық өмір мен рухани дамуына қолайлы шарт-жағдайлар қалыптастыруды
қамтамасыз етеді. Мұндай құқықтардың ерекшелігі мемлекеттердің оларды
жүзеге асыру үшін барынша күш салуларының міндеттілігінен көрінеді.
Мемлекеттердің жақсы тұрмыс жасау үшін экономикалық мүмкіндіктері әр түрлі
және олардың тіршілікке қабілеттіліктері де түрлі болып келеді.
Қарастырылып отырған құқықтардың кейбірі мынадай:
- әлеуметтік қамсыздандыру құқығы;
- еңбекке және жұмыссыздықтан қорғау құқығы;
- бірдей еңбекке бірдей ақы алу құқығы;
- адамның және оның отбасының денсаулығы мен жақсы тұрмысын қамтамасыз
ету үшін қажетті тіршілік деңгейіне деген құқықтар;
- ана мен балаға ерекше қамқорлық және көмек;
- білім алу құқығы;
- қоғамның мәдени өміріне еркін қатысу құқығы;
- мәдениет және ғылым саласындағы авторлардың еңбектерінің моральдық
және материалдық мүдделерін қорғау құқығы.
Адам құқықтары Декларацияның қорытынды баптары, атап айтқанда 29, 30
баптары онда жарияланған адам құқықтарын жүзеге асыру үшін қажетті шарттар
мен талаптарды айқындайды. Оларға мыналар жатады:
- әлеуметтік және халықаралық тәртіптің болуы;
- тек құқықтар ғана емес, сонымен қатар міндеттерге ие болу
қажеттілігі;
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті деңгейде мойындау
және құрметтеуді қамтамасыз ететін кейбір шектеулердің қажеттілігі
моральдың, қоғамдық тәртіптің ақиқатты талаптарын қанағаттандырады;
- Біріккен ұлттар ұйымының мақсаттары мен қағидаларын орындау.
1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы адам
құқықтарын қамтамасыз ету міндеттерінің орындалуының бірінші сатысы болды.
Декларацияның ережелерін нақтылайтын және туралайтын басқа да құжаттарды
қабылдау үшін халықаралық қоғамдастыққа біршама уақыт қажет болған еді.
Адам құқықтарын қорғау жөніндегі Біріккен ұлттар ұйымының жұмысы 1966 жылы
да жалғасын тауып жатты. Халықаралық қауымдастық екі пакт – экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық Пактіні және
Азаматтық саяси құқықтар туралы халықаралық Пактін қабылдай отырып, 1948
жылғы Жалпыға бірдей Конвенцияда жарияланған әрбір норманың мазмұны жөнінде
келісімге қол жеткізді. Сонымен қатар, жоғарыда аталған құжаттар адамның
паш етілген құқықтарын жекелеп және олардың жүзеге асуларының шарттарын
айқындап берді.
Пактілерде құқықтар мен бостандықтарға қойылатын шектеулер
белгіленген. Мұндай шектеулерге халықаралық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіпті,
басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын нығайту жағдайларында
мүмкіндік беріледі. Азаматтың және саяси құқықтар туралы халықаралық
Пактінің 20-бабында маңызды ережелер көрініс тапқан: 1. Соғысты
насихаттайтын кез-келген әрекетке заңмен тыйым салынуы керек. 2. ұлттық,
нәсілдік немесе діни өшпенділіктің пайдасына қарай кемсітуге, араздыққа
немесе зорлық-зомбылыққа арандатушылықтың кез-келген түріне заңмен тыйым
салынуы тиіс.
Сөйтіп, Адам құқықтары туралы Пактілер әлем халықтарының адамның
экономикалық, әлеуметтік, мәдени, азаматтық және саяси құқықтарын үдемелі
дамытуға ұмтылатындықтарын бейнелейді.
Адам құқықтары туралы Пактілердің қосымша хаттамалы бар, оларда жеке
тұлғалардың өздерінің құқықтары бұзылғандығы туралы шағым жасау
мүмкіндіктері айқындалған. 1989 жылдың жлтоқсан айында өлім жазасын алып
тастау жөнінде қосымша хаттама қабылданды. 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияға қарағанда Пактілер қатысушы – мемлекеттер үшін заңи міндетті
шарт болып табылады. Мемлекеттер өздеріне белгілі бір процедураларды бұзбау
(сақтау) міндеттерін жүктеп алады, мысалы, өздеріне жүктелген міндеттерді
орындағаны туралы жыл сайын есеп береді. Қарастырылып отырған қосымша
хаттамалар мен Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы деп аталатын
Пактілер Адам құқықтарының Хартиясын немесе адам құқықтары туралы
халықаралық Билльді құрайтынын атап өтуіміз керек.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін өзінің
конституциялық нормаларын Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына
сәйкестендірді[11, 323б].
Екінші дүниежүзилик соғыс аяқталғаннан кейін жеке тұлғаның мәртебесін
айқындайтын әмбебап институттарымен қатар, аймақтық институттар мен
нормалар, ұйымдар құрыла бастады. 1950 жылы құрылған Еуропа кеңесі осындай
ұйымның бірі болып табылады. Осы аймақтық ұйымның аясында адам құқықтарын
қорғау жөніндегі Еуропа Кеңесінің қызметтері негізделетін негіз қалаушы
құжаттар қабылданады: Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау
туралы Еуропа конвенциясы және Еуропа әлеуметтік Хартиясы.
Құжаттардың болашақтағы жобаларын талқылаған кезде, келісімге
қатысушылар Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында аталып өткен
кейбір құқықтарды жүзеге асыру үшін алғашқы қадамдарды жасауды өздерінің
алдына мақсат етіп қойды. Еуропа Конвенциясында Жалпыға бірдей Декларациясы
мен адам құқықтары туралы Пактілерде бекітілген құқықтар мен
бостандықтардың кейбірі ғана мазмұндалған. Еуропалық құжаттардың ұдайы жаңа
құжаттармен дамытылып және толықтырылып отырылатындығы олардың талас
тудырмайтын артықшылықтары болып табылады, мәселен, конвенциялардың қосымша
хаттамаларында азаматтық және саяси құқықтардың барлық жүйесі толық
қамтылған деуге болады[9,580б].
Еуропа Конвенциясы имплементация механизмін жасап шығарды, яғни
халықаралық-құқықтық нормалар жүзеге асуы үшін халықаралық-құқықтық және
ұлттық нормаларды жүзеге асыру керек, сондай-ақ жүзеге асыру үшін белгілі
бір шарт-жағдайларды жасау қажет. Имплементация механизмін жүзеге асыру екі
органды құрудан көрінеді – Адам құқықтары жөніндегі Еуропа комиссиясы және
адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сот. Бұл органдарға мемлекеттердің де,
жеке тұлғалардың да шағымдарын қарау үшін өкілеттік берілген. Дегенмен,
шағымдарды қарау процедурасы күрделі болып келеді. Мысалы, Комиссия
құқықтық қорғаудың барлық ішкі мемлекеттік құралдары толықтай қолданылғанын
және ұлттық деңгейде шешім қабылдаудың алты айлық мерзімі өтіп
кетпегендігін анықтауы тиіс. Еуропа Кеңесіне мүше болу үшін адам құқықтары
мен мүдделерін қорғаудың тиімді механизмін, сондай-ақ олардың кепілдік
жүйесін қалыптастыру талап етіледі.
Мемлекет Еуропа Кеңесіне қабылданатын кезде оның Еуропалық Конвенцияға
қосылуы керек, сондай-ақ прецеденттік құқықтан келіп шығатын ұлттық
заңдарына қажетті өзгерістер де енгізуі керек болады. Прецеденттік құқық
Еуропа кеңесі қабылдаған құжаттардың негізі болып табылады.
Адам құқықтары туралы Еуропа Конвенциясы және Еуропа әлеуметтік
Хартиясы Еуропада адам құқықтарының жоғарғы деңгейде қорғалуын қамтамасыз
етеді, олардың қорғалуының аймақтық және әлемдік стандарттарын айқындайды.
Адамның балалық шағында болашақ азаматтың ең жақсы тұлғалық және
психологиялық мінездемелері қалыптасатындықтан, халықаралық бірлестік
балалардың ерекше құқықтық қорғалуына көңіл аударады. Біріккен ұлттар ұйымы
1959 жылы бала құқықтары туралы Декларацияны қабылдады, ол жоғарыда айтып
өткеніміздей ұсыныстық сипатта. Онда балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі
негізгі идеялар көрініс тапқан. Кейінірек, атап айтқанда, 20 жыл өткен соң
бала құқықтары туралы Конвенцияның жобасымен жұмыс істеу басталды. Бұл
жұмыс 10 жыл өткеннен кейін аяқталды, яғни 1989 жылы халықаралық бірлестік
бала құқықтары туралы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан Республикасы 1993
жылы осы құжаттың шарттық ережелерін орындауға міндеттемелер алды. Бұл
Қазақстан Республикасының адам құқықтары жөніндегі ратификациялаған ең
бірінші халықаралық-құқықтық құжаты екендігін айта өту керек. Адам
құқықтары туралы Конвенция – бұл қоғамдағы балалардың құқықтық жағдайының
халықаралық стандарты болып табылады. Көбіне-көп бұл құжатты Балалар
бостандықтарының ұлы Хартиясы, Балалар құқықтарының әлемдік конституциясы
деп атайды. Осы құжатта 18 жасқа толмаған әрбір жан иесі бала болып
есептелінеді... делінген.
Конвенцияның жалпы қағидалары мынадай:
- кемсітпеу қағидасы – шектеулердің, қысым жасаулардың болмауы;
- балаларды арнайы қорғау және қамқорлыққа алу қажеттілігі;
- бала мүддесін мемлекеттік қамтамасыз ету;
- баланың өмір сүру, даму құқықтарын мойындау;
- баланың тұлғасын және оның көзқарасын құрметтеу;
- балалары үшін ата-аналарының жауапкершілігін тану;
- балаларды күтіп-бағудың ұқсас мүмкіндіктері.
1989 жылғы Конвенцияда баланың қандай құқықтары оның өмірі мен дамуына
аса маңызды деп жарияланған еді?
- өмір сүру және даму құқығы;
- өзінің аты мен азаматтығына деген құқығы;
- жеке тұлғалығын сақтау құқығы;
- өзінің ата-аналарынан ажырамау құқығы;
- өзінің көзқарасын еркін білдіру құқығы;
- ойлау, ар-намыс және діни наным бостандығы;
- ассоциациялар және бейбіт жиындарға жиналу бостандығы;
- білім алу және кәсіби дайындық алу құқығы;
- медициналық қызмет алу құқығы.
Күрделі, дағдарысты жағдайларға тап болған балалар құқығын қорғауға
ерекше көңіл аударылады. Оларға ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған немесе
қолайсыз отбасылық жағдайында қалған балалар; дене және психикалық ауыр
сырқатты балалар; жыныстық зорлық немесе қанаушылыққа ұшыраған балалар;
нашақор-балалар; заңды бұзған балалар, бас бостандығынан айырылған балалар;
босқын балалар, қарулы қақтығыс аудандарында қалған балалар жатқызылады[12,
424б].
Баланың құқықтарын қорғаудың арнайы шаралары бар. Мемлекет балаларды
ұрлау, сатудың алдын-алуға және жыныстық зорлық-зомбылық пен қанаушылықтың
барлық нысанынан қорғауға барлық шараларды қолдануға міндеттенеді.
Бала құқықтары туралы Конвенция, біріншіден, баланың бостандығы мен ар-
намысына кепілдік береді, екіншіден, баланың тұлға ретінде дамитын шарт-
жағдайларын айқындайды; үшіншіден, - баланы құқықтың дербес субъектісі
ретінде ретінде жариялайды.
Мемлекет ата-аналардың, егер олар болмаса, қамқоршылардың балаға
қатысты өз міндеттерін дұрыс жүзеге асурыларын қадағалауға міндетті.
Мысалы, мемлекет отбасы мүшелеріне бірін-бірі құрметтеуге және сүюге
мәжбүрлей алмайды, алайда қоғамның кішкентай мүшелерін қаталдықтан, зорлық-
зомбылықтан қорғай алады және қорғауы керек.
Қазақстан Республикасы, тәуелсіз мемлекет болғандықтан өзіне жүктелген
міндеттерді 1989 жылғы бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, орындайды.
Біздің мемлекетіміз балалардың құқықтық жағдайын Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясында, Қазахстан Республикасының Азаматтық,
Қылмыстық, Әкімшілік Кодекстерінде, Азаматтық туралы, Білім туралы
заңдарда, Неке және отбасы туралы Заңда және басқа да нормативтік
актілерде айқындаған.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 27 бабында былай
деп жарияланған:
1. Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында
болады.
2. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы.
3. Кәмелетке толған егубекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-
анасына қамқорлық жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Неке және отбасы туралы Заңының
52 бабында былай деп айтылған:
Әрбір баланың мүмкін болғанынша отбасында өмір сүруге және
тәрбиеленуге құқығы, өзінің ата-анасы білуге құқығы, олардың қамқорлығына
құқығы, өзінің мүдделеріне қайшы келетін жағдайларды қоспағанда, олармен
бірге тұруға құқығы бар.
Бұұ Бас Ассамблеясының 49 сессиясында қабылданған Бұұ адам құқықтары
саласының құрылуының Онжылдығына арналған 1995-2004 жж. әрекеттер
жоспарында:
Онжылдық... адам құқықтары саласындағы халықаралық құжаттар
ережелеріне, адам құқықтары саласының құрылуына қатысты ережелерге аса мән
беріле отырып, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 26 бабын,
Экономикалық, әлеуметтік, мәдени құқықтар туралы халықаралық Пактінің 13
бабын, Бала құқықтары туралы Конвенцияның 29 бабын қоса ала отырып
негізделеді... - деп көзделген[13, 144б].
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа Конвенциясының 8, 12 баптары, № 7
Хаттаманың 5 бабы отбасының мән-маңызын, отбасының ыдырауының құқықтық
салдарын, некесіз туған балалар мәртебесін айқындайды (Қазақстан
заңнамасында заңды некеден туған және некесіз туған балаларға теңдей құқық
қамтамасыз етілген).
Өмір сүру құқығы. өмір сүру құқығы – бұл адамның негізгі құқығы болып
табылады. өмір сүру құқығы – бұл әрбір адамның ажырамас құқығы. Мемлекет
адамның өміріне қол сұғудан кез-келген адамды қорғауға кепілдік береді.
Өмір сүруге деген құқықты қорғау мемлекеттің міндеті екендігіне
қарамастан, ол көбінде бұзылып жатады. Қамауда ұсталатын адамдардың өлімі
туралы, сондай-ақ жоғалып кетулері туралы анық мәліметтер бар. өкінішке
орай, мұндай жағдайлар саны кеміп келеді деп айта алмаймыз. Осындай
жағдайлар, сондай-ақ азаптау, зорлық-зомбылық көрсетулер адам құқықтарын
өрескел бұзатындықтан, халықаралық бірлестіктің назарын ұдайы аударып
келеді. өмір сүру құқығы – бұл адамның негізгі құқығы. Бұл адам
құқықтарының барлық жүйесінің қисынды алғышарты. Екінші дүниежүзілік соғыс
кезінде көрініс тапқан адам өміріне деген құрметсіздікті ескерсек, соғыстан
кейінгі кезеңдегі адам құқықтары жөніндегі құжаттардың өмір сүру құқығынан
басталғаны өз-өзінен түсінікті болар[13, 144б]. Мысалы, Адам құқықтарының
жалпыға бірдей Декларациясының 3 бабында өмір сүру құқығы, қол
сұғылмаушылық бостандығы айқындалған. Бірақ, 1948 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1Халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалар ... ... .5
1.2 Қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі шет елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі шет елдердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 25
2. Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғауды жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Қылмыстық процеске қатысушы тұлғалар мен оларды
қорғаудағы қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қауіпсіздік шараларын қолдану негіздері мен тәртібі,
қорғалатын адамдардың және қауіпсіздікті қамтамасыз
етуші органдардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Куәнің кауіпсіздігін камтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Алдын ала тергеу және анықтау барысында адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Кіріспе
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,зайырлы,құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі,құқықтары мен бостандықтары,, деп Қазақстан Республикасының
Конститутциясымен кепілдік берілген [1].
Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекетке айналдыру идеясы
қылмыстылықпен күресуде; оның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғалар
қауіпсіздігінің тиімді кепілі болып табылады.
Қазіргі кезде қылмыстылық-әлеуметтік тұрақсыздықты қалыптастыратын
факторлардың біріне айналып отыр.
Осындай ұйымдасқан қылмыс пен коррупцияның шарықтаған шағында
қылмыстық іске мүдделі тұлғалар құқыққорғау органдарына белсенді қарсылық
көрсетіп, олардың тарапынан құқыққа қарсы әрекеттер қолдану орын алуда.
Осыған байланысты қылмыстық процеске қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесі шектен тыс мазмұнға ие болып, Қазақстан
Республикасындағы сот әділдігін қалыптастыруға маңызды тосқауыл болып отыр.
Көптеген жылдар бойына, қылмыстық процеске қатысушы тұлғалардың
мүдделері мемлекет және оның органдары тарапынан ерекше қамқорлықтың пәні
болып табылмады.
Аталған категориядағы тұлғаларға қылмыстық ізге түсу органдары және
соттар олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету барысында біршама қиыншылықтар
туындауда, себебі қорғану жолдары заңда нақты көрсетілмеген. Осыған орай
олардың қауіпсіздігін жоғары деңгейде қорғау мүмкіншілігі аз.
Тағы бір ойландыратын жағдай процесті жүргізуші органдарға төнген
қауіп. Дегенмен ізге түсу органдарынан төнген қауіп кесірінен қылмыстық
істің тағдыры шешілмей қалып жатқан жағдайларда жоқ емес.
Біздің пікіріміз бойынша адамдардың құқыққорғау органдарына
көмектесуден бас тартуының және бәсеңділік танытуының себептерінің бірі
жоғарыда айтылғандар деп қарастырамыз. Қылмыс оқиғасы куәсі мен
құрбандарының қылмыс әлемі мен оның өкілдерінен жөне осылармен байланысты
негативті нәтижелер негізінде, қорғалуға жататын тұлғалардың процессуалдық
міндеттерді орындаудан бас тартуы көлденеңнен етек алып бара жатыр. Осы
мәселелер жөнінде қылмыстық,қылмыстық іс жүргізу құқығы, криминология және
криминалистика облысының мамандары сөз қозғауда.
Халықаралық қауымдастық мамандары құқыққорғау органдарымен бірлесіп
әрекет етуші тұлғаларға қатысты зорлық пен қорқытудың белең алуын,
қылмыстық сот төрелігі жүйесінің бұзылуьна әкеп соғатыны және
қылмыстылықпен күресудегі елеулі мәселелер қатарына жатқызуда .
Сондай-ақ тұрғындардың криминалдық әлем алдындағы әлеуметтік-
психологиялық қорқыныштың пайда болуымен байланыстыруға болады. Қазақстан
Республикасының халықаралық қауымдастыққа енуіне орай, осы облыстағы
мәселелерді шешуде халықаралық тәжірибені пайдалану мүмкіндігі туып отыр.
Дегенмен, мәселені шешу жолдарын сол қалпында көндіріп алудан аулақтық
танытып, Қазақстан Республикасының жеке мемлекет және оның өзіне тән
ерекшеліктері мен менталитетінің бар екендігін ұмытпауымыз қажет[2].
Қылмыстық процестегі қатысушы тұлғаларға қатысты қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге байланысты жаңа заң нормаларын талқылап, оларды қабылдау,
әдеттегі қылмыстық құқықтық және қылмыстық процессуалдық кепілдіктердін
қазіргі уақытқа сай келмеуіне байланысты туындап отыр.
Қауіпсіздіктің процессуалдық және де басқа да шараларды жетілдіру
қажеттілігіне отандық және Ресей Федерациясының көптеген заң ғалымдары аса
мән берген, атап айтсақ, О.А.Зайцев, МЛ.Когамов,Б.М.Нургалиев,
Б.Х.Төлеубекова,В.Т.Томин, С.П.Щерба және т.б.
1990 жылдардағы КСРО мен АҚШ-тағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жағдайларын салыстыра және талқылай отырып В.Т.Томин төмендегідей
мәселелерге көңіл бөлді:
1) егер АҚШ-та ұзақ мерзімдер бойы тұлғаның мемлекетпен
қорғалуын кешенді шараларын ұсынатын Куә қауіпсіздігін
арттыру актісі әрекет етсе, ал КСРО-да аталған сферада
ешқандай заңи базаның жоқтығын;
2) белгілі-бір уақытты қажет етсе де осыған ұқсас заңнаманың
қажетгілігі туралы қорытындысын жасады.
Қазақстанда осы аталған мәселеде тоқталғандар негізінен ҚР ҚІЖК 12-
тарауында қылмыстық процестің қатысушылары мен өзге де тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жалпы бастамалық реттелуін атап көрсеткен,
сондай-ақ 1991 ж. қауіпсіздікті қамтамасыз ету сұрақтарын талқылай келе,
осы мәселенің маңыздылығын анықтап, оны әрі қарай жетілдіруді алға қойған
[3].
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасы азаматтары
мен заңды тұлғаларының заңмен бекітілген құқықтарының мүдделерін қорғауды
жүзеге асыру және қылмыстық істі ашу үшін көмек көрсететін тұлғаларға
мемлекет тарапынан мүмкіндк тудыру болып табылады.
Негізгі міндеті - қылмыстық процестегі қатысушы түлғаларға қатысты
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларын:
1)аталмыш заң нормаларына сәйкес қолдануды уақытылы жүргізу;
2)қауіпсіздікті қамтамасыз ету шараларын жетілдіру;
3)қорғаудың тиімді әдіс тәсілдерін нығайту;
4)қауіпсіздік шараларын қолданатын және қамтамасыз етуші органды
нақтылау.
1 Қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің құқықтық негіздері
1.1 Қылмыстық процеске қатысушылардың түсінігі
Қылмыс жасалғаннан кейін бірнеше құқықтық қатынастар туады. Олардың
ішінде ең маңыздысы — өкімет органдары мен қылмыс жасаған азаматтардың
арасындағы құқықтық қарым-қатынас. Бұл қатынасты қылмыстық процессуалдық
қатынас деп атайды.
Жалпы мемлекет және құқық теориясына сәйкес қылмыстық құқықтық қарым-
қатынас мемлекет пен қылмыс жасаған адамның арасында туатыны белгілі, ал
процессуалдық қарым-қатынас қылмыстық іс жүргізетін орган мен қылмыскердің
арасында туады, қылмыстық заң қылмыс жасаған азаматтардың жауапкершілігінің
негізі мен шегін анықтайды, ал қылмыстық іс жүргізу заңы айыпкерді
жауапқа тарту негізі мен тәртібін анықтайды.
Қазіргі қолданыстағы заң бойынша қылмыс жасаған адам дәлелсіз тағылған
айыптан, орынсыз сотталудан және әділетсіз жазадан заңды түрде қорғануға
құқылы. Алайда тергеуші, не болмаса прокурор қылмыстық іс қозғап, алдын ала
тергеу жүргізбесе, процессуалдық қарым-қатынас тумайды, себебі қылмыстық іс
қозғауға құқылы мемлекет органдары мен лауазымды адамдар қылмыс болғанын
білмейді. Басқаша айтқанда, ең бірінші қылмыстық құқықтық қарым-қатынас
пайда болады, содан кейін құқықтық процессуалдық қарым-қатынас туады (арыз,
шағым не болмаса хабарлама түскеннен соң), өйткені материалдық заңының өмір
сүру жолы іс жүргізу болып саналады. Қылмыстық құқықтық қарым-қатынас
қылмыстық процессуалдық қарым-қатынассыз жүзеге аса алмайды [4, 517б].
Қылмыстық құқық нормаларын процессуалдық тәртіптен тыс қолдану
тергеудің, соттың немесе өкіметтің зорлығына әкеп соғады. Әр уақытта қылмыс
жасаған азамат қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген тәртіппен жауапқа
тартылу қажет, қылмыстық жауапқа тартудың зорлық сияқты басқа түрлеріне
үзілді-кесілді тиым салынуы керек. Процессуалдық қарым-қатынас қылмыс
туралы арыз түскеннен кейін пайда болады, яғни қылмыстық іс жүргізудің
бірінші сатысынан басталады. Осыдан бастап қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың нақтылы процессуаддық әрекеттері жүзеге асады. Процессуалдық
қарым-қатынас іс жүргізудің әр кезеңіндс әртүрлі болады және тергеу
әрекеттерінің мәні мен мақсатына байланысты. Мысалы, алдын ала тергеу
кезіндегі құқықтық қарым-қатынас болған қылмысты тез және толық ашу,
қылмыскерді әшкерлеу мақсатына бағынады. Қылмыстық істі тексеру нәтижесінде
іске қатысушылардың, біріншіден құқықтары мен міндеттері жүзеге асады,
екіншіден, процессуалдық қарым-қатынас өзгереді (кей уақытта
қысқартылады). Сондықтанда процессуалдық қарым-қатынас, қылмыстық іс
сияқты, пайда болады, дамиды, өзгертіледі, қысқартылады. Тергеу жәнс сот
органдарының табысты жұмыс жасаулары үшін, олар тек қана өздерінің
құқықтарын қолданып қана қоймай, басқа да қатысушылардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғауы тиіс.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар деп қылмыстық істерді тергеуге
және қарауға белсенді қатысатын, процессуалдық құқықтарымен кеңінен
қамтамасыз етілген, өзінің немесе өзіне өкілдік ретінде берілген құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау үшін, сондай ақ көмекші қызмет атқаратын
адамдар мен органдарды айтады[5, 317б].
Әдебиеттерде іс жүргізуге қатысушылар терминіне қатысты әрқилы
көзқарастар кездеседі. Атап айтқанда, М. М. Михеенко қылмыстық іс жүргізу
қызметіне белгілі бір дәрежеде қатысатын адамдар процесс субъектілеріне
және қатысушыларына бөлінеді деп санайды. Субъектілер — сот ісін жүргізуді
жүзеге асырушы лауазымды адамдар мен органдар ғана; басқалардың бәрі —
процеске қатысушылар. Л. Д. Кокоревтің пікірінше, "субъектілер" және
"қатысушылар" терминдері — мән-маңызы бірдей ұғымдар, бірақ қылмыстық
процесс үшін "қатысушылар" термині лайықтылау, өйткені "субъектілер"
термині жалпылама сипатта.
Іс жүргізу субъектілері мен қатысушьшарына бөлу біршама жасанды сипат
алып отыр деп топшылауға негіз бар, өйткені құқық қатынастарына
қатысушылардың кез келгенінде құқыктар да, міндеттер де бар. Айырмашылық —
сол құқықтар мен міндеттердің сипаты мен бағытында. "Субъект" терминін
пайдаланудың орынды екенін ҚІЖК құрылымынан көруге болады, онда қылмыстық
процеске тартылған адамдар "процеске қатысушылар" деген бір ұғыммен
білдірілген.
Іс жүргізуге қатысушылар мәніне қатысты мәселелерде де айтыс туғы-
зуда. Іс жүргізуге қатысушылар категориясына жататын адамдар шеңберін
анықтау проблемасына түрлі ғылыми мектептер түрліше қарайды.
Іс жүргізуге қатысушыларға жататын адамдар түсінігінде мынадай үш
көзқарас барьшша айқын байқалды.
Бірінші көзқарасқа сәйкес, мүдденің бар-жоғына қарамастан іске белгілі
бір қатысы бар кез келген адам процеске қатысушы болып табылады. Бұл
көзқарасты В. П. Божьев барынша дәйекті түрде жақтап келеді.
Барынша көп қолдаушылар тапқан екінші көзкарас процеске қатысушылар
деп тек істе мүддені білдіруші немесе қорғаушы адамдарды тануға
негізделген.
Үшінші көзқарас қылмыстық сот ісін жүргізуде "процеске қатысушылар"
категориясының зандылығын жалпы теріске шығарумен байланысты. Осы
көзқарасты жақтаушы С.А.Альперт процеске катысушылардың бәріне түрлі
құқықтар мен міндеттер берілген, сондықтан оларды "процеске қатысушылар"
деген бір ұғыммен біріктіруге болмайды деп санайды.
Бір жағынан, "іс жүргізуге қатысушылар" терминін түсіну, ал екінші
жағынан — іс жүргізуге қатысушылар категориясына жатқызылатын адамдар
шеңберін анықтау жөніндегі ғылыми көзқарастарда орын алып отырған
алшақтықтарға объективті негіз бар, оның мәні:
1) "іс жүргізуге қатысушылар" категориясының өзін қылмыстық іс жүргізу
құқығы ғылымының әр түрлі түсінуімен;
2) іс жүргізушілердің қылмыстық процестегі функциялар мәнін түрліше
түсінуімен байланысты.
Қылмыстық іс жүргізу заңында "іс жүргізуге қатысушылар" категориясының
түрліше түснілуі мынадан көрінеді.
1. ҚІЖК нормалары процеске қатысушылар тізбесі берілген бөліктерде бір-
біріне сәйкес келмейді, мысалы:
а) ҚІЖК-тің 7-бабының 9-тармағында "процеске қатысушылар"— қылмыстық
ізге түсуді және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен
адамдар, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өздерінің немесе
өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді корғайтын адамдар: прокурор
(мемлекеттік айыптаушы), тергеуші, анықтау органы, анықтаушы, сезікті,
айыпталушы, олардың заңды өкілдері, қорғаушы, азаматтық жауапкер, оның
заңды өкілі мен өкілі, жәбірленуші, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер,
олардың заңды өкілдері мен өкілдері" деп түсіндірілген; осылармен қатар
ҚІЖК-тің 7-бабының 25-тармағында тағы да бір түсініктеме берілген:
"қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар"— сот отырысының хатшысы,
аудармашы, куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы;
ә) ҚІЖК 2-бөлімі ("Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар
мен тұлғалар") сот (судья), іс бойынша төрағалык етуші, тергеу бөлімінің
бастығы, анықтау органының бастығы қызметін регламентеген, мұның өзі ҚІЖК-
тің 7-бабының 9 және 25-тармақтарында көрсетілген процеске катысушылар
шеңберінен едәуір кең;
б) 10-тарауда ("Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар") процеске
қатысушылар ретінде куә, сарапшы, маман, аудармашы, куәгер, сот отырысының
хатшысы, сот приставы аталған, мұның өзі КІЖК 7-бабының 25-тармағына сәйкес
келеді.
2. Қылмыстық іс жүргізу заңында қаралып отырған категорияның өзінде,
сондай-ақ сот ісін жүргізуге қатысушылардың іс-әрекеті қылмыстық іс
жүргізушілік ережесін де түрліше түсіндіруге әкеліп соғатын дәлсіздіктер
бар, мысалы:
а) 84-баптың 1-бөлігінде маман — "тергеуге және сот әрекеттеріне маман
ретінде қатысу үшін" шакырылған адам деп көрсетілген; ал 7-баптың 25-
тармағы бойьшша маман — қылмыстық процеске қатысушы өзге адам; сараптамалық
зерттеу үшін маманның қатысуымен үлгілер алу туралы 260-бапқа жасалған
талдау маман — тергеу іс-әрекетіне қатысушы екенін дәлелдейді (атап
айтқанда, бапта былай делінген: "Қаулыда аталған тергеу іс-әрекетінін
барлық қатысушыларының құқықтары мен міндеттері көрсетілуге тиіс"); 239-
баптың 2-бөлігіне сәйкес маман "тергеу экспериментіне қатыстырылуы" мүмкін,
238-баптың 3-бөлігіне сәйкес оқиға болған жерде айғақтарды тексеру мен
айқындау кажет болған жағдайда маманның қатысуымен жүргізіледі. Маман және
қылмыстық процеске тартылатын өзге де адамдар жағдайының регламенттелуіне
жасалған талдаудан "қатысушы", "қатысу үшін шақырылған адам", "іс-әрекетке
катысушы адам", "қатыстыру", "қатысуымен" және т.т. ұғымы — бір нәрсені
білдіретінін көреміз;
ә) маманның қылмыстық процеске қатысушы ретіндегі жағдайының
анықтамасын "процеске қатысушы" және "қылмыстық процеске қатысушы өзге де
адамдар" ұғымдарымен салыстырып көрелік:
— маман — процеске қатысушы;
— маман — кылмыстық процеске қатысушы өзге адам;
— қарапайым салыстыру негізінде "процеске қатысушы" және "қылмыстық
процеске қатысушы өзге де адам" ұғымдары тең деген тұжырым жасаймыз;
б) қылмыстық процеске тартылатын адамдарды "қатысушылар" мен
"қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдарға" бөлу шартты, сырттай сипат
алып отыр және заң шығарушының сот отырысының хатшысы, аудармашы, куә,
куәгер, сарапшы, маман, сот приставы істе әлдебір мүдде көздемейтінін атап
көрсетуге ұмтылуына негізделген, ал қалған адамдарда, іс жүргізудегі
статусына байланысты ондай мүдделер бар (сот сот төрелігін жүзеге асыруға,
прокурор — зандылықтың сақталуына, сондай-ақ мемлекеттік айыптаушыға қолдау
көрсетілуіне, тергеуші мен анықтаушы — іс бойынша ақиқаттың анықталуына
және кінәлілердің әшкереленуіне, қорғаушы — қорғауындағы адамның мүдделері
қорғалуына мүдделі және т.т.).
Сонымен, қолданылып отырған ҚІЖК-тің бірде-бір нормасы қылмыстық сот
ісін жүргізуге қатысушылар белгісіне жататын адамдардың егжей-тегжейлі
тізбесін бермейді.
Сонымен бірге "процеске қатысушылар" категориясына жататын адамдар
шеңберінің заң мен қылмыстық іс жүргізу теориясында бір мағынада түсінілуі:
— заңды бір ізге салу;
— заңды әмбебаптандыру;
— заң бұзылуының алдын алу;
— құкық нормаларын түсіндіруде, түсінуде және қолдануда біркелкілікке
жету мақсаттарында маңызды.
Соңғы кезде әдебиетте процеске қатысушылар проблемаларын кылмыстық іс
жүргізу функцияларымен байланыстыра қараудың тұрақты тенденциясы байқалып
отыр.
Процеске қатысушылар проблемаларын қылмыстық іс жүргізу функцияларымен
өзара байланыстыра шешу екі мақсатқа жетуге:
1) сот ісін жүргізуге әрбір қатысушының статусын белгілеуге;
2) түрлі қатысушылардың өзара іс-қимыл жасау шектерін жекелеген
функциялар арасындағы генетикалық байланыстарды табу аркылы анықтауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың мәнін түсінудің біз жақтап
отырған жолының пайдалы жағы мыналар:
а) функция, бүкіл қылмыстық іс жүргізу қызметі секілді, құқық
қатынастарында жүзеге асырылады;
ә) функциялар қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруы жолымен орындалады;
б) қылмыстық іс жүргізу қызметіне әрбір қатысушының тек өзіне тән
құқықтары мен міндеттері болады;
в) құқық қатынастарының сипаты адамның құқыктық статусын негізге ала
отырып белгіленеді (тергеуші мен прокурор қатынастары тергеуші мен сезікті,
тергеуші мен куә қатынастарынан өзгеше және т.т,);
г) құқық қатынастарына әрбір қатысушы тек бір роль атқарады (куә судья
бола алмайды, судья сарапшы бола алмайды және т.т.).
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу функцияларына орай сот ісіне мынадай
қатысушыларды ажыратуға болады:
1) қылмыстық ізге түсу функциясы — прокурор, тергеуші, анықтау органы,
анықтаушы;
2) тергеу функциясы — тергеуші, анықтаушы;
3) айыптау функциясы — айыптаушы (мемлекеттік айыптауды қолдайтын
прокурор, бірқатар жағдайларда жәбірленушінің өзі);
4) прокурордың заңдылықты қадағалау функциясы — прокурор;
5) қорғау функциясы — сезікті, айыпталушы, сотталушы, қорғаушы;
6) қылмыстық істі сотта қарау және шешу — судья, сот, ал жекелеген
жағдайларда тергеуші не прокурор (мысалы, істі алдын ала тергеу сатысында
қысқарту);
7) азаматтық талапты қолдау — азаматтық талапкер;
8) азаматтық талаптан қорғау — айыпталушы, азаматтық жауапкер.
Сонымен бірге процеске қатысушылардың бұл тізбесі мұнымен шектелмейді,
өйткені функцияларды тікелей орындау процеске өзге де адамдардың тартылуын,
оларға да құқықтар мен міндеттер жүктелуін көздейді.
1.2 Халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалар
Кез-келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі
заңнамасымен айқындалады. Дегенмен, бұдан мемлекеттердің осы саладағы
ынтымақтасу мүмкіндіктері мен мақсаттылығы болмай қалады деген ой тумау
керек.
Кез-келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің
аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халық
құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы
жоқ тұлғалардан құралады. Сондай-ақ, аралас мәртебесі бар халықтар санаты
да болуы мүмкін, яғни екі азаматтығы бар тұлғалар болып табылады. Тар
мағынадағы халық түсінінгінен басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау
да кездесіп қалады, атап айтқанда жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық
деп айтады.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-
ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі
халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қас азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде, бір мезгілде қылмыскерді
беру туралы мәселені де шешіп өтеді. Егер мемлекет ғарыштық зерттеу
саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесінің экипажының апат,
бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің құқықтық
проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке орай қарулы жанжал жағдайында
болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе отырып,
шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әртүрлі болатындығы сөзсіз, халықаралық-құқықтағы сапалы
өзгерістердің ішкі заңнамаға әсер ету дәрежесі мен сапасы да артып келеді.
Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына
халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың
қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған
кездерінде орын алады. Бірақ, солай болғанымен, халықаралық стандарттар
мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын
өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты
ретінде ұлттық қылмыстық заңнамадан өлім жазасын алып тастау талабы
қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік мойындаған қағидалар
жүйесі халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ, бұл қағидалар олардың
азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнына әсерін тигізетіні талас
тудырмас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы
адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін барынша құқықтық шарт-
жағдайлары қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси
және экономикалық қызметтерінде осы қағидаларды жетекшілікке алуға
міндетті. Олар азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтар мен бостандықтарды Біріккен ұлттар ұйымының жарғылық ережелеріне,
адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы
Пактілерге және өзге де актілерге сәйкес, тиімді жүзеге асыруды қолдауға
және дамытуға міндетті. Аумақтарында ұлттық және басқа да азшылықтар бар
мемлекеттер, осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы бірдейлік
құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі
бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік берулері тиіс.
Екінші бағыт – халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты
ықпал етуі. Бұл ықпал ету мақсатты сипатта болады. Мұндай нормалар
мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар
немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін бекітеді. Мысалы, бала
құқықтары туралы 1989 жылға конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі
халықаралық стандарттарды белгілейді. Соған орай, кез-келген мемлекет
отбасы құқығының ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес
толықтырып, түзетеді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы-
мемлекеттерінің азаматтарының азаматтық алуларын жеңілдету тәртібі туралы
1996 жылғы конвенция оның қатысушыларына азаматтық алудың бірыңғай,
жеңілдетілген тәртібін қамтамасыз етеді[6, 365б].
Сонымен, қазіргі заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша
мемлекетаралық құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың
құқықтық жағдайын және жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғап келеді.
Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық
құқықта шарттық және әдет-ғұрыптық нормалардың тұтастай жүйесін пайда
қылды. Халықаралық құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары
мен институттары да пайда болуда. Адам құқықтары қазіргі заманғы
халықаралық құқықтың арнаулы саласын құрайды деп айтуға толықтай негіз бар
деуге болады және ол күннен күнге дамып, жетіліп келеді.
Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге қолдау
көрсетудегі халықаралық ынтымақтастықтың мақсаттары мынадай:
- халықтың саяси, экономикалық және азаматтық құқықтарын үдемелі
дамытуға көмектесу;
- шетелдіктердің құқықтық жағдайын айқындау;
- азаматтық мәселелері бойынша коллизиялардың алдын алу және шешу;
- азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша өзара құқықтық көмек
көрсету;
- халықаралық қылмыстылықпен күрес жүргізудегі мемлекет күштерін
үйлестіру.
Халықаралық құқықтың түрлі даму сатыларында ынтымақтастықтың аталған
бағыттары мемлекеттер позициясын нығайтып келеді. Мысалы, бүгінгі таңда
соңғы екі бағыт ең өзекті болып есептеледі.
Адам және азаматтың құқықтары туралы Француз Деклерациясында Адамдар
ерікті және тең құқылы болып туылады және солай болып қалады, - делінген.
Алайда, бұл тек Декларация жүзінде ғана, өйткені шын өмірде халықтың
көпшілігінің құқықтары шектеулі күйде болады. Дегенмен, буржуазия мемлекет
құқықтарын аяққа таптағанымен, бірақ басқа мемлекеттерге қатысты көп мәрте
осы құқықтарды қорғаушы рөлінде шығып та жүрді. Мемлекеттер арасындағы және
адам құқықтары мәселесіндегі қатынастарды реттейтін және халықаралық-
құқықтық актілер ХІХ ғасырда-ақ қабылданған болатын. Осы кезеңде
мемлекеттер арасында құлдарды сатуға тыйым салатын келісімдер жасалды.
Мемлекеттер ұлттық азшылықтарға жататын немесе үстемдік етуші ұлттың
дінінен өзге дінге сенетін тұлғалардың құқықтық жағдайын жақсарту үшін
өзіне міндеттер жүктейді. Осы харықаралық-құқықтық актілер адам құқықтары
туралы мәселелер жөніндегі мемлкеттердің өзара халықаралық
ынтымақтастықтарын дамытуға жаңа жол ашып берд[7, 5б]і.
Біздің дәуірімізде, әлемнің барлық аймағындағы мемлекеттердің бәрі
дерлік адам құқықтарын сақтау (бұзбау) туралы қағидаларды ұстанатындықтарын
жария етуде. ‡кіметтер ішкі және сыртқы күштердің қысым етуімен осы
қағидаларға сай әрекет етуге мәжбүр болуда. Бүгінгі таңда адам құқықтарын
өрескел бұзу айыпталып та жатыр. Ал, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде
қанды геноцид, жаппай қырып-жоюлар жәй ғана кінәланатын. Адам құқықтары
көзге ұрып тұратындай бұзылмаса, тіпті дипломатиялық айыптауға тұрмайды деп
те есептелінетін. Көпке дейін мемлекеттің өз азаматтарына деген қатынасы
тек сол мемлекеттің ішкі ісі деген көзқарас қалыптасып келді.
Дүниежүзілік екі соғыс, аймақтық және жергілікті қарулы қақтығыстар
соғыста және лагерьлерде азапталып өлтірілген ондаған миллион адамдар,
саяси терроризм – мұның бәрі адамзаттың есінен шыға қойған жоқ. Жеке
тұлғаның құқықтарына берілетін кепілдіктерді жоюға аз қалған дағдарыстар
адам құқықтарының проблемаларының маңызды екендігін айқындап берді.
1945 жылы қабылданған Бұұ жарғысында адам құқықтарына едәуір орын
берілген. Біріккен ұлттар ұйымының негізгі мақсаттарының бірі – адам
құқықтарын құрметтеу. Бұұ Жарғысының кіріспесінде Бұұ мүшелері адамның
негізгі құқықтарына, жеке тұлғаның құндылығы мен адамгершілігін, әйелдер
мен ерлердің тең құқылығына, көп және аз ұлттардың құқықтарының теңдігіне
деген сенімді қайтадан нығайтуға батыл кірісеміз делінген. Бұұ аясында
адам құқықтарын құрметтеуге көмек көрсету мқсатында мемлекеттер арасындағы
ынтымақтас мәселелерімен тұрақты айналысатын арнайы органдар құрылды.
Әмбебап ұйым аясында түрлі санаттағы азаматтардың құқықтары мен
міндеттеріне қатысты адам құқықтары туралы негізгі халықаралық-құқықтық
актілер қабылданды:
- 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы;
- 1966 жылғы экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
Халықаралық Пакті;
- 1966 жылғы азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакті,
1976 және 1992 жылдардағы қосымша хаттамаларымен бірге;
- Колониялық елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы 1960 жылғы
Декларация, 1976 және 1992 жылдардағы факультативті хаттамаларымен бірге;
- Геноцид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1948 жылғы
Конвенция;
- Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1965 жылғы
Конвенция;
- Апартеид қылмысының алдын алу және оны жазалау туралы 1973 жылғы
Халықаралық конвенция;
- Соғыс құрбандарын қорғау туралы 1949 жылғы Женева конвенциясы және
оған 1977 жылғы І және ІІ қосымша хаттамалары;
- Әйелдердің саяси құқықтары туралы 1952 жылғы Конвенция;
- Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы 1979
жылғы Конвенция;
- 1959 жылғы бала құқықтарының Декларациясы;
- Баланың құқықтары туралы 1989 жылғы Конвенция;
- Тұрмыстағы әйелдердің құқықтары туралы 1957 жылғы Конвенция;
- Төтенше жағдайлар мен қарулы қақтығыс кезінде әйелдер мен балаларды
қорғау туралы 1974 жылғы Конвенция;
- Азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 жылғы Конвенция;
- Апатридтар мәртебесі туралы 1954 жылғы Конвенция;
- Босқындардың мәртебесі туралы 1951 жылғы Конвенция және 1966 жылғы
хаттама;
- Аумақтық баспана туралы 1967 жылғы Декларация.
Осы халықаралық жаңа ұйым адам құқықтары жөнінде беделді халықаралық
нормаларды жасақтап шығарды. Мәселен, 1984 жылдың мамыр айында экономикалық
және әлеуметтік кеңестің 198450 резолюциясында өлім жазасына
кесілгендердің құқықтарын қорғауға кепіл беретін шаралар мақұлданды.
Миланда және Италияда 1985 жылдың тамыз-қыркүйек айларында өткен Жетінші
Конгресте Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес ұсынған кәмелетке
толмағандарға қатысты әділ соттылықты жүзеге асыруға байланысты Бұұ-ның
минимальды стандарттық ережелерін (көпшілікке Пекин ережелері деген атпен
белгілі) Жетінші Конгресс 1985 жылдың 6 қыркүйегінде мақұлдады. Бұл
ережелерді Бас Ассамблея 4033 резолюциясында қабылдады. 1988 жылдың 9
желтоқсанында Бұұ-ның Бас Ассамблеясы Кез-келген нысандағы ұстауға немесе
қамауға тартылатын барлық тұлғаларды қорғау қағидаларының жинағы деп
аталатын 43173 резолюциясын қабылдады. 1997 жылы Бұұ-ның Бас Хатшысы
Біріккен ұлттар ұйымына адам құқықтары жөнінде мәселелер баяндайды. Соның
ішінде, адам құқықтары саласындағы қайта құрулардың рөлі туралы, осы
саладағы мемлекеттердің жоспарлары туралы мәселелер қамтылды[8, 424б].
1948 жылдың 10 желтоқсанында Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясын қабылдау Бұұ-ның алғашқы іс жүзіндегі шараларының бірі болды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Освенцима және Хиросимадан кейін Адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының пайда болуы, әрине кездейсоқтық
емес. Бұл ХХ жүз жылдықтың әлеуметтік және рухани дамуының заңдылықтарының
бір көрінісі және адам құқықтарын өркениетті қоғамның теориялық қағидасы
ретінде мойындауы болып табылады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының кіріспесінде:
...адам құқықтарын елемеу және ескермеу адамзат ар-намысының ызасын
келтіретін варварлық актілерге әкеліп соққанын ескере отырып, ...адам
құқықтары биліктің заңдарымен қорғалуы қажет, ...мүше-мемлекеттер адамның
негізгі құқықтары мен бостандықтарының жалпылай құрметтеу және сақтауда
Біріккен ұлттар ұйымымен ынтымақтастыққа жәрдемдесуге міндеттенді... Бас
Ассамблея Адам құқықтарының жалпыға бірдей осы Декларациясын барлық
халықтар мен мемлекеттер орындауға ұмтылатын міндеттер ретінде жариялайды.
Декларацияның қабылданған күні – 1948 жылдың 10 желтоқсанын –
Халықаралық бірлестік Адам құқықтарын қорғау күні деп белгілеген.
Декларация сөзінің түсінігі латын сөзі declaratio – жариялау сөзінен
шыққан. Белгілі болғанындай, халықаралық шарттық тәжірибеде декларация
атауын құжаттардың салтанаттылығын, көпшілікке түсініктілігін,
демократиялығын көрсету үшін қолданады. Мұндай сипаттағы құжаттардың
мазмұны – айбынды, әрі жоғары азаматтық болып табылады.
Сонымен қатар, мұндай құжаттар ресми қатаң мазмұнды да болып табылады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы заңи міндетті құжат
емес. Алайда, осы халықаралық актінің негізгі ережелері барлық мемлекеттер
сақтайтын құқықтық актілер мәртебесін иеленіп отыр. Халықаралық бірлестік
осы құжатқа ұдайы сүйенеді; сондай-ақ Декларацияның негізгі ережелері
көптеген халықаралық-құқықтық құжаттардың негізін қалаған идеяларға
айналды.
Сөйтіп, 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы
дегеніміз бұл:
- адам құқықтарын қорғау саласындағы әлемдік құқықтық жүйелерді
әлемдік стандарттармен салыстыру үшін үлгі болып табылады;
- қазіргі заманғы әлемде халықаралық қатынастарды адамгершілік тұрғыда
және заңи негіздеу;
- халықтардың өзін-өзі билеу құқығы үшін қайнар көз болып табылады –
Декларацияның көптеген ережелері жас мемлекеттердің конституцияларының
негізін қалады;
- қазіргі заманғы халықаралық құқықтың азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласының арқауы болып табылады.
Осы маңызды халықаралық-құқықтық құжат барлық индивидтердің
құқықтарының теңдігін паш етеді. Сонымен қатар, әрбір адам осы құқықтарды
ешқандай ерекшеліктерсіз иеленеді. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясы адамның тіршілік әрекеттерінің барлық басты салаларын қамтитын
негізгі құқықтарын айқындайды. Тұтастай алғанда бұл құқықтар екі топқа
бөлінуі мүмкін.
Бірінші топ – бұл азаматтық және саяси құқықтар мен бостандықтар.
Азаматтық құқықтар деп адамның жеке тұлға ретінде өмір сүруіне қажетті
басты, негізгі шарт-жағдайларды айтады. Кейде оларды жеке құқықтар деп те
атайды. Құқықтың бұл санаты жеке тұлғаны басынушылықтан және жеке өміріне
қол сұғушылықтан қорғауды қамтамасыз етеді. Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Декларациясының 3-19 баптары осы тізімді бекітеді. Мысалы, өмір сүру
құқығы, жеке басының бостандық құқығы, жеке басының қадір-қасиетіне қол
сұғылмаушылық; құлдық бұғаудан және азаптау мен зорлық-зомбылықтан азаттық;
заң алдындағы теңдік; өз бетінше қамалдан, тұтқындаудан, айдаудан қорғау;
әділ соттылыққа деген құқық; некеге тұру құқығы және т.б.
Саяси құқықтар деп азаматтардың қоғамдық және мемлекеттік істерді
басқаруға қатысу құқығын айтамыз. 20 және 21 баптар сенім бостандығы мен
олардың сипатын айқындайды; баспасөз бостандығы – информациялар алуға және
таратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, саяси құқықтар және тұлғаның
мемлекеттің саясатына, қоғамдағы оқиғаларға қатынасын, қоғамдағы пікірге
әсер ету құқықтарын айқындайды.
Азаматтық және саяси құқықтар алғаш рет буржуазиялық революциялар
дәуірінде пайда болды. Тап сол кезде Адам құқықтарының Декларациясы бірінші
рет пайда болған еді. Мысалы, 1789 жылғы Адам және азамат құқықтарының
Француз Декларациясы, 1791 жылғы Адам құқықтары туралы Америка Биллі. Осы
құжаттар азаматтық және саяси құқықтардың концепциясына негізделіп
жасалды[10, 20б].
1948 жылғы Декларацияда адамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени
құқықтарын жариялау мемлекеттердің әлеуметтік саясаттарының негізін қалап
берді. Декларацияның 22-27 баптары адамның әлеуметтік-экономикалық
құқықтарын жариялайды. Адамның әлеуметтік-экономикалық, мәдени құқықтары
материалдық өмір мен рухани дамуына қолайлы шарт-жағдайлар қалыптастыруды
қамтамасыз етеді. Мұндай құқықтардың ерекшелігі мемлекеттердің оларды
жүзеге асыру үшін барынша күш салуларының міндеттілігінен көрінеді.
Мемлекеттердің жақсы тұрмыс жасау үшін экономикалық мүмкіндіктері әр түрлі
және олардың тіршілікке қабілеттіліктері де түрлі болып келеді.
Қарастырылып отырған құқықтардың кейбірі мынадай:
- әлеуметтік қамсыздандыру құқығы;
- еңбекке және жұмыссыздықтан қорғау құқығы;
- бірдей еңбекке бірдей ақы алу құқығы;
- адамның және оның отбасының денсаулығы мен жақсы тұрмысын қамтамасыз
ету үшін қажетті тіршілік деңгейіне деген құқықтар;
- ана мен балаға ерекше қамқорлық және көмек;
- білім алу құқығы;
- қоғамның мәдени өміріне еркін қатысу құқығы;
- мәдениет және ғылым саласындағы авторлардың еңбектерінің моральдық
және материалдық мүдделерін қорғау құқығы.
Адам құқықтары Декларацияның қорытынды баптары, атап айтқанда 29, 30
баптары онда жарияланған адам құқықтарын жүзеге асыру үшін қажетті шарттар
мен талаптарды айқындайды. Оларға мыналар жатады:
- әлеуметтік және халықаралық тәртіптің болуы;
- тек құқықтар ғана емес, сонымен қатар міндеттерге ие болу
қажеттілігі;
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті деңгейде мойындау
және құрметтеуді қамтамасыз ететін кейбір шектеулердің қажеттілігі
моральдың, қоғамдық тәртіптің ақиқатты талаптарын қанағаттандырады;
- Біріккен ұлттар ұйымының мақсаттары мен қағидаларын орындау.
1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы адам
құқықтарын қамтамасыз ету міндеттерінің орындалуының бірінші сатысы болды.
Декларацияның ережелерін нақтылайтын және туралайтын басқа да құжаттарды
қабылдау үшін халықаралық қоғамдастыққа біршама уақыт қажет болған еді.
Адам құқықтарын қорғау жөніндегі Біріккен ұлттар ұйымының жұмысы 1966 жылы
да жалғасын тауып жатты. Халықаралық қауымдастық екі пакт – экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық Пактіні және
Азаматтық саяси құқықтар туралы халықаралық Пактін қабылдай отырып, 1948
жылғы Жалпыға бірдей Конвенцияда жарияланған әрбір норманың мазмұны жөнінде
келісімге қол жеткізді. Сонымен қатар, жоғарыда аталған құжаттар адамның
паш етілген құқықтарын жекелеп және олардың жүзеге асуларының шарттарын
айқындап берді.
Пактілерде құқықтар мен бостандықтарға қойылатын шектеулер
белгіленген. Мұндай шектеулерге халықаралық қауіпсіздік, қоғамдық тәртіпті,
басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын нығайту жағдайларында
мүмкіндік беріледі. Азаматтың және саяси құқықтар туралы халықаралық
Пактінің 20-бабында маңызды ережелер көрініс тапқан: 1. Соғысты
насихаттайтын кез-келген әрекетке заңмен тыйым салынуы керек. 2. ұлттық,
нәсілдік немесе діни өшпенділіктің пайдасына қарай кемсітуге, араздыққа
немесе зорлық-зомбылыққа арандатушылықтың кез-келген түріне заңмен тыйым
салынуы тиіс.
Сөйтіп, Адам құқықтары туралы Пактілер әлем халықтарының адамның
экономикалық, әлеуметтік, мәдени, азаматтық және саяси құқықтарын үдемелі
дамытуға ұмтылатындықтарын бейнелейді.
Адам құқықтары туралы Пактілердің қосымша хаттамалы бар, оларда жеке
тұлғалардың өздерінің құқықтары бұзылғандығы туралы шағым жасау
мүмкіндіктері айқындалған. 1989 жылдың жлтоқсан айында өлім жазасын алып
тастау жөнінде қосымша хаттама қабылданды. 1948 жылғы Жалпыға бірдей
Декларацияға қарағанда Пактілер қатысушы – мемлекеттер үшін заңи міндетті
шарт болып табылады. Мемлекеттер өздеріне белгілі бір процедураларды бұзбау
(сақтау) міндеттерін жүктеп алады, мысалы, өздеріне жүктелген міндеттерді
орындағаны туралы жыл сайын есеп береді. Қарастырылып отырған қосымша
хаттамалар мен Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы деп аталатын
Пактілер Адам құқықтарының Хартиясын немесе адам құқықтары туралы
халықаралық Билльді құрайтынын атап өтуіміз керек.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін өзінің
конституциялық нормаларын Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына
сәйкестендірді[11, 323б].
Екінші дүниежүзилик соғыс аяқталғаннан кейін жеке тұлғаның мәртебесін
айқындайтын әмбебап институттарымен қатар, аймақтық институттар мен
нормалар, ұйымдар құрыла бастады. 1950 жылы құрылған Еуропа кеңесі осындай
ұйымның бірі болып табылады. Осы аймақтық ұйымның аясында адам құқықтарын
қорғау жөніндегі Еуропа Кеңесінің қызметтері негізделетін негіз қалаушы
құжаттар қабылданады: Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау
туралы Еуропа конвенциясы және Еуропа әлеуметтік Хартиясы.
Құжаттардың болашақтағы жобаларын талқылаған кезде, келісімге
қатысушылар Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясында аталып өткен
кейбір құқықтарды жүзеге асыру үшін алғашқы қадамдарды жасауды өздерінің
алдына мақсат етіп қойды. Еуропа Конвенциясында Жалпыға бірдей Декларациясы
мен адам құқықтары туралы Пактілерде бекітілген құқықтар мен
бостандықтардың кейбірі ғана мазмұндалған. Еуропалық құжаттардың ұдайы жаңа
құжаттармен дамытылып және толықтырылып отырылатындығы олардың талас
тудырмайтын артықшылықтары болып табылады, мәселен, конвенциялардың қосымша
хаттамаларында азаматтық және саяси құқықтардың барлық жүйесі толық
қамтылған деуге болады[9,580б].
Еуропа Конвенциясы имплементация механизмін жасап шығарды, яғни
халықаралық-құқықтық нормалар жүзеге асуы үшін халықаралық-құқықтық және
ұлттық нормаларды жүзеге асыру керек, сондай-ақ жүзеге асыру үшін белгілі
бір шарт-жағдайларды жасау қажет. Имплементация механизмін жүзеге асыру екі
органды құрудан көрінеді – Адам құқықтары жөніндегі Еуропа комиссиясы және
адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сот. Бұл органдарға мемлекеттердің де,
жеке тұлғалардың да шағымдарын қарау үшін өкілеттік берілген. Дегенмен,
шағымдарды қарау процедурасы күрделі болып келеді. Мысалы, Комиссия
құқықтық қорғаудың барлық ішкі мемлекеттік құралдары толықтай қолданылғанын
және ұлттық деңгейде шешім қабылдаудың алты айлық мерзімі өтіп
кетпегендігін анықтауы тиіс. Еуропа Кеңесіне мүше болу үшін адам құқықтары
мен мүдделерін қорғаудың тиімді механизмін, сондай-ақ олардың кепілдік
жүйесін қалыптастыру талап етіледі.
Мемлекет Еуропа Кеңесіне қабылданатын кезде оның Еуропалық Конвенцияға
қосылуы керек, сондай-ақ прецеденттік құқықтан келіп шығатын ұлттық
заңдарына қажетті өзгерістер де енгізуі керек болады. Прецеденттік құқық
Еуропа кеңесі қабылдаған құжаттардың негізі болып табылады.
Адам құқықтары туралы Еуропа Конвенциясы және Еуропа әлеуметтік
Хартиясы Еуропада адам құқықтарының жоғарғы деңгейде қорғалуын қамтамасыз
етеді, олардың қорғалуының аймақтық және әлемдік стандарттарын айқындайды.
Адамның балалық шағында болашақ азаматтың ең жақсы тұлғалық және
психологиялық мінездемелері қалыптасатындықтан, халықаралық бірлестік
балалардың ерекше құқықтық қорғалуына көңіл аударады. Біріккен ұлттар ұйымы
1959 жылы бала құқықтары туралы Декларацияны қабылдады, ол жоғарыда айтып
өткеніміздей ұсыныстық сипатта. Онда балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі
негізгі идеялар көрініс тапқан. Кейінірек, атап айтқанда, 20 жыл өткен соң
бала құқықтары туралы Конвенцияның жобасымен жұмыс істеу басталды. Бұл
жұмыс 10 жыл өткеннен кейін аяқталды, яғни 1989 жылы халықаралық бірлестік
бала құқықтары туралы Конвенцияны қабылдады. Қазақстан Республикасы 1993
жылы осы құжаттың шарттық ережелерін орындауға міндеттемелер алды. Бұл
Қазақстан Республикасының адам құқықтары жөніндегі ратификациялаған ең
бірінші халықаралық-құқықтық құжаты екендігін айта өту керек. Адам
құқықтары туралы Конвенция – бұл қоғамдағы балалардың құқықтық жағдайының
халықаралық стандарты болып табылады. Көбіне-көп бұл құжатты Балалар
бостандықтарының ұлы Хартиясы, Балалар құқықтарының әлемдік конституциясы
деп атайды. Осы құжатта 18 жасқа толмаған әрбір жан иесі бала болып
есептелінеді... делінген.
Конвенцияның жалпы қағидалары мынадай:
- кемсітпеу қағидасы – шектеулердің, қысым жасаулардың болмауы;
- балаларды арнайы қорғау және қамқорлыққа алу қажеттілігі;
- бала мүддесін мемлекеттік қамтамасыз ету;
- баланың өмір сүру, даму құқықтарын мойындау;
- баланың тұлғасын және оның көзқарасын құрметтеу;
- балалары үшін ата-аналарының жауапкершілігін тану;
- балаларды күтіп-бағудың ұқсас мүмкіндіктері.
1989 жылғы Конвенцияда баланың қандай құқықтары оның өмірі мен дамуына
аса маңызды деп жарияланған еді?
- өмір сүру және даму құқығы;
- өзінің аты мен азаматтығына деген құқығы;
- жеке тұлғалығын сақтау құқығы;
- өзінің ата-аналарынан ажырамау құқығы;
- өзінің көзқарасын еркін білдіру құқығы;
- ойлау, ар-намыс және діни наным бостандығы;
- ассоциациялар және бейбіт жиындарға жиналу бостандығы;
- білім алу және кәсіби дайындық алу құқығы;
- медициналық қызмет алу құқығы.
Күрделі, дағдарысты жағдайларға тап болған балалар құқығын қорғауға
ерекше көңіл аударылады. Оларға ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған немесе
қолайсыз отбасылық жағдайында қалған балалар; дене және психикалық ауыр
сырқатты балалар; жыныстық зорлық немесе қанаушылыққа ұшыраған балалар;
нашақор-балалар; заңды бұзған балалар, бас бостандығынан айырылған балалар;
босқын балалар, қарулы қақтығыс аудандарында қалған балалар жатқызылады[12,
424б].
Баланың құқықтарын қорғаудың арнайы шаралары бар. Мемлекет балаларды
ұрлау, сатудың алдын-алуға және жыныстық зорлық-зомбылық пен қанаушылықтың
барлық нысанынан қорғауға барлық шараларды қолдануға міндеттенеді.
Бала құқықтары туралы Конвенция, біріншіден, баланың бостандығы мен ар-
намысына кепілдік береді, екіншіден, баланың тұлға ретінде дамитын шарт-
жағдайларын айқындайды; үшіншіден, - баланы құқықтың дербес субъектісі
ретінде ретінде жариялайды.
Мемлекет ата-аналардың, егер олар болмаса, қамқоршылардың балаға
қатысты өз міндеттерін дұрыс жүзеге асурыларын қадағалауға міндетті.
Мысалы, мемлекет отбасы мүшелеріне бірін-бірі құрметтеуге және сүюге
мәжбүрлей алмайды, алайда қоғамның кішкентай мүшелерін қаталдықтан, зорлық-
зомбылықтан қорғай алады және қорғауы керек.
Қазақстан Республикасы, тәуелсіз мемлекет болғандықтан өзіне жүктелген
міндеттерді 1989 жылғы бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, орындайды.
Біздің мемлекетіміз балалардың құқықтық жағдайын Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясында, Қазахстан Республикасының Азаматтық,
Қылмыстық, Әкімшілік Кодекстерінде, Азаматтық туралы, Білім туралы
заңдарда, Неке және отбасы туралы Заңда және басқа да нормативтік
актілерде айқындаған.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 27 бабында былай
деп жарияланған:
1. Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында
болады.
2. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы.
3. Кәмелетке толған егубекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-
анасына қамқорлық жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Неке және отбасы туралы Заңының
52 бабында былай деп айтылған:
Әрбір баланың мүмкін болғанынша отбасында өмір сүруге және
тәрбиеленуге құқығы, өзінің ата-анасы білуге құқығы, олардың қамқорлығына
құқығы, өзінің мүдделеріне қайшы келетін жағдайларды қоспағанда, олармен
бірге тұруға құқығы бар.
Бұұ Бас Ассамблеясының 49 сессиясында қабылданған Бұұ адам құқықтары
саласының құрылуының Онжылдығына арналған 1995-2004 жж. әрекеттер
жоспарында:
Онжылдық... адам құқықтары саласындағы халықаралық құжаттар
ережелеріне, адам құқықтары саласының құрылуына қатысты ережелерге аса мән
беріле отырып, Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 26 бабын,
Экономикалық, әлеуметтік, мәдени құқықтар туралы халықаралық Пактінің 13
бабын, Бала құқықтары туралы Конвенцияның 29 бабын қоса ала отырып
негізделеді... - деп көзделген[13, 144б].
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа Конвенциясының 8, 12 баптары, № 7
Хаттаманың 5 бабы отбасының мән-маңызын, отбасының ыдырауының құқықтық
салдарын, некесіз туған балалар мәртебесін айқындайды (Қазақстан
заңнамасында заңды некеден туған және некесіз туған балаларға теңдей құқық
қамтамасыз етілген).
Өмір сүру құқығы. өмір сүру құқығы – бұл адамның негізгі құқығы болып
табылады. өмір сүру құқығы – бұл әрбір адамның ажырамас құқығы. Мемлекет
адамның өміріне қол сұғудан кез-келген адамды қорғауға кепілдік береді.
Өмір сүруге деген құқықты қорғау мемлекеттің міндеті екендігіне
қарамастан, ол көбінде бұзылып жатады. Қамауда ұсталатын адамдардың өлімі
туралы, сондай-ақ жоғалып кетулері туралы анық мәліметтер бар. өкінішке
орай, мұндай жағдайлар саны кеміп келеді деп айта алмаймыз. Осындай
жағдайлар, сондай-ақ азаптау, зорлық-зомбылық көрсетулер адам құқықтарын
өрескел бұзатындықтан, халықаралық бірлестіктің назарын ұдайы аударып
келеді. өмір сүру құқығы – бұл адамның негізгі құқығы. Бұл адам
құқықтарының барлық жүйесінің қисынды алғышарты. Екінші дүниежүзілік соғыс
кезінде көрініс тапқан адам өміріне деген құрметсіздікті ескерсек, соғыстан
кейінгі кезеңдегі адам құқықтары жөніндегі құжаттардың өмір сүру құқығынан
басталғаны өз-өзінен түсінікті болар[13, 144б]. Мысалы, Адам құқықтарының
жалпыға бірдей Декларациясының 3 бабында өмір сүру құқығы, қол
сұғылмаушылық бостандығы айқындалған. Бірақ, 1948 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz