Қазақ тілінде тарихи хикая
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕ ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
ЖЫРЛАРДЫ КІТАП ЕТІП ШЫҒАРУ ЖӘНЕ БАСПА ІСІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын қазақ тілінде шығарған алғашқы
баспагерлер мен
баспаханалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
2. ХІХ-ХХ ғасырдардағы (1807-1917 жж) лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқалары және олар жөніндегі сын
мақалалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..16
ІІ ТАРАУ. ХІХ-ХХ ҒАСЫРЛАРДА (1807-1917 жж) ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
ЖЫРЛАРДЫҢ КІТАБИ НҰСҚАЛАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ-ПІШІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Шығыстық сюжетке құралған поэмалардың кітаби нұсқаларының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. Қазақтың төл лиро-эпостық жырларының кітаби нұсқаларының өзіндік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОСЫМША
МӘЛІМЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
Кіріспе
Кітап – адамды рухани байытатын, оны мәнгі қолдап, қол ұшын беретін,
түзу жолға салып, жол сілтейтін, ешқашан ренжітпейтін, өзімен бірге
қызықтырып, кейде, тіпті, жылатып та алатын барлық пенде атаулының шын
досы. Оның жаны жоқ. Әйтсе де ол бір күні одан теріс айналып, жалғызсыратып
тастап кетсең де адам баласына еш өкпелемейді, оны алдамайды. Сондықтан да
кітапты кішкентай данышпан десек, қатеслеспіз.
Кітап – барлық ғылым мен білімнің, мәдениет пен өнердің, адамзат ақыл-
ойының жемісі, даналық пен данышпандықтың бастауы, жаһанның ұлы
жаңалықтарының бірі. Кітап - әр халықтың салт-дәстүрін, мәдениетін, тілін,
дінін көрсететін ұлттық қазына. Оның гаухар, күміс, алтын, жақұттан да
бағасы қымбат. Өйткені кітаптан тапқаның, одан алған білімің, әсерің санаңа
сіңіп, көкірегіңе тоқыла береді. Кітаптың рахани сарқылмас қазынамызға,
мәңгілік қазынамызға жатқызатынымыз да сондықтан.
Кітап арқылы тарих тұңғиығына сүңгіп, өткенді шолып, келешекке аманат
етеміз. Кітап арқылы жан сарайымызды байытып, рухани толысамыз. Өз әлеміне
еріксіз елітіп, бізді адам қиялының түпсіз шегіне жеткізетін де осы –
кітап...
Ұлы ойшыл Франц Кафка: Кітап біздің ішімізде қатып қалған мұз теңізді
талқандап шығуға жарамды балта болу қажет, - дейді. Иә, кітаптың да
тағдыры адамдардікіне ұқсас келеді. Кейбір кітаптар өмірге тыныш келіп,
тыныш кетеді. Олар туралы, оның жарыққа шығуын біз естімеуіміз де мүмкін.
Ал кейбір кітаптар өз заманында дүниені дүр сілкіндіріп, қоғамнан мәңгі
ойып орын аларлықтақтай табыстарға жетіп жатады. Мұндай кітаптар халық
жадында сақталып, келешекке аманат етіліп, артына өшпес із қалдырмақ.
Біз күнделікті қолданып жүрген кітап бірден сол күйінда пайда болған
жоқ. Ол бірнеше даму сатысынан өтті. Алғашқы кітаптар деп тасқа, папирус
бумаларына, мал терісіне, қыш ыдыстарға, қайың қабықтарына жазылған
дүниелерді атаумызға толық құқығымыз бар. Кейін Гутенберг ойлап тапқан
терім машинасынан кейін кітап өз даму жолында жаңа кезеңдерді басынан
кешірді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кітап – ұлттың тағдырымен етене
байланысты. Еліміздің басына төнген қауіп-қатер, алапат заман қазақ
кітабының ерте қанат жаюына кедергі келтірді. Сондықтан да алғашқы қазақ
кітаптары тек ХІХ ғасырдың басында ғана баспа бетін көреді. Ұлт тағдырына
жанашыр болған, тарихымызды, мәдениетімізді болашақ ұрпаққа аманат еткен
ақын-жыраулардың, ауыз әдебиетімізді зерттеуші ғалымдардың арқасында бұған
дейін ауыздан-ауызға таралған эпостық, лиро-эпостық жырлар, тарихи
дастандар, айтыс өнері және т.б әдебиет жанрлары жеке кітап болып жарық
көреді. Бір өкініштісі – бүгінде сол кітаптардың түгелі сақталмаған, тек
сирек кітаптар қорында ғана кездеседі. Осы себептен зерттеудің өзектілігін,
маңыздылыған ескере отырып, алғашқы қазақ кітаптарын, соның ішіде халыққа
етене таныс лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын, алғашқы баспагерлер,
кітап шығаруға үлек қосқан қазақ ауқаттыларының ерен еңбектері туралы
зерттеуді жөн көрдік.
Диплом жұмысында ХІХ-ХХ ғасырларда (1807-1917 жылдар аралығында) жарық
көрген лиро-эпостық жырлардың кітап болып жарыққа шығу тарихы, оның
библиографиялық көрсеткіші, сол кезеңдердегі баспа ісі мәселелері, кітаптың
полиграфиялық безендері жөнінде ақпарат беріліп, сарапталып, сараланып,
ұсыныстар мен көзқарастар айтылды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ кітаптары – туған мәдениетіміздің ежелден-
ақ өзекті тарауларының бірі. Мың өліп, мың тірілген қазақ кітаптары
халықпен тағдырлас деп жоғарыда атап өткен болатынбыз. Жетпіс жыл бойы
Ресейдің құрсауында болған халқымыз не көрсе, қазақ кітаптары да соны
көрді. ХІХ ғасырдың І жартысынан бастап жарыққа шыға бастағанымен, алғашқы
кезде татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің кесірінен көптеген
кітаптар шұбалаңқы, аралас тілде жарық көреді. Одан қала бере цензураға
тиым салынып, әдебиет нұсқасы өңдеуден өтіп, кітап мәтіні өзгереді. Халық
жауы деп өртеліп, жоқ болады да. Осы бір кедергілерге қарап, алғашқы қазақ
кітаптарының түгелі сақталмағанына көзіміз жетеді.
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында жарық көре бастайды. Тұңғыш баспа бетін 1807 жылы көрген
Сейфүлмәлік – ғашықтық жыр. Фольклорымыздың үлкен саласы, махаббатты,
тұрмыс-салтты жырлаған лиро-эпостық жырлырдың кітап болып басылуы ерекше
орын алады. Неліктен? Өйткені олар өз заманында халыққа тез таралды. Сол
сияқты бұл дастандарда сүйгеніне қосыла алмаған қос ғашықтың сағынышы мен
зары ғана емес, бүкіл бір ұлттың махаббатқа деген мінезі мен ерлігі
көрсетіледі (М. Шаханов). Күнделікті тұрмысты, сан қилы қиындықтарды
басынан өткерген ғашықтар тағдырын жырлаған осынау дастандарды халық жанына
жақын қабылдап, қағазға түспес бұрын жаттап, ауыздан-ауызға тарата
бастайды. Елге таныс бұл лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары да
сұранысқа ие болғаны сондықтан. Бұл, бір жағынан, сол замандағы баспа,
баспаханалардың табыс көзі болды және алғашқы баспагерлердің ең ұтымды жері
болды десек, қателеспес едік.
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары азды-көпті материалдар
болғанымен, олардың бибиографиялық көрсеткіші, полиграфиялық ерекшеліктері,
баспа ісі мәселелері жөнінде әлі күнге дейін зерттелмеген. Қазақ кітап
басу ісіндегі зерттелмеген тың материалдарды зерттеп, білімімізді
толықтыру, ертедегі кітап басу ісі мен бүгінгі өмірдегі кітап ісінің
жағдайы жөніндегі ақпартты молайту үшін бұл тақырып өзекті деп ойлаймын.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алғашқы қазақ кітаптары әлі де зерттеу
үстінде. Жалпы қазақ кітаптарының тарихы туралы Ә. Жиреншин (Қазақ
кітаптары тарихынан. – Алматы, 1971.), Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева (Қазақ
кітаптарының тарихы, - Алматы, 1999. – 192 бет.), Ү. Субханбердина,
Д.Сейфуллина ( Қазақ кітаптары библиографиялық көрсеткіш. – Алматы,
1986. – 207 бет.), М. Мамажанов (Асыл мұра. – Алматы,1993.) еңбектерінде
кездеседі. Ал лиро-эпостық жырлардың бірнеше нұсқаларын Фолиант
баспасынан жарық көрген Бабалар сөзі атты жүзтомдықтан оқуға мүмкіндік
бар.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының
тақырыбына қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Лиро-эпостық жырлардың
нұсқаларын зерттеген, мәтіндік ерекшеліктерін зерттеген М.Әуезовтың (Әр
жылдар ойлары. – Алматы, 1959.), С. Қасқабасовтың (Қазақ эпосының шоқтығы
Қозы Көрпен – Баян сұлу. – Алматы : Фолиант, 2002.), С.Садырбаевтың (Халық
әдебиетінің тарихи негіздері. – Алматы, 1992.), М.Ғұмарованың (Сведение о
текстах и исполнителях Кыз Жибек Кыз Жибек. – Алматы, 1963.), Н. С.
Смирнованың (Исследования по казахскому фольклору. – Алматы : Жібек жолы,
2008. – с.382), Ә. Марғұланның ( Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми зерттеу
мақалалар. – Алматы : Жазушы, 1985.), Ы.Дүйсенбаевтың ( Қазақтың лиро-
эпосы. – Алматы : Ғылым, 1973.) еңбектері, сонымен қоса жоғарыда аталып
көрсетілген қазақ кітабының тарихын зерттеген ғалымдардың еңбектері мен
Қазақ әдебиетінің тарихы. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. 1-том (Алматы:
ҚазССР ҒА баспасы, 1960. – 740 б.) қарастырылды. Жалпы ХІХ ғасырдың орта
кезінен бастап, орыс ғалымдары қазақ жерін, тілін, дінін, әдебиетін зерттей
бастайды. Олар қазақ ауыз әдебиет нұсқаларын ақын-жыраулардан, жыршылардан
жазып алып, кітап етіп бастыруға ұсынады. Орыс алфавитінің графикасымен
қазақ тілінде кітаптар жазады. Бұл ретте Ш.Уалиханов, Ы. Алтынсарин, В.В.
Радлов, И.Н. Березин, Н.Н. Пантусов, А.Е.Алекторов, Н.Ф. Катанов және т.б
еңбектерін атауға болады.
Н.Ф. Катанов атақты лингвист болумен қатар, ауыз әдебиет үлгілерін
жинаушы, оны зерттеуші, орыс тілінде аударушы, түрлі пікірлер жазып, ғылыми
құндылығын анықтап, жанрларға жіктеуші, оларды бастырып шығарушы. Соның
ішінде қазақтың әдебиеті, мәдениеті туралы жазған А.Е.Алекторов пен П.М.
Мелиоранскийдің, қазақ тілі мен эпосы туралы жазған Н.Я. Саркин мен М.Н.
Бекимовтың; фольклор жайында жазған Ә. Диваевтің шығармаларын,
зерттеулерін, мақалаларын редакциялап, бастырып шығаруға ат салысқан ғалым.
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары алғашында араб қарпінде
жазылғандықтан оны оқу қиынға соғады. Өйткені бұл кітаптар таза қазақ
тілінде емес, татар, шағатай тілдерінде араласып, шұбаланып жарыққа шыққан.
Сондықтан да Мәдени мұра сериясымен жарық көрген Бабалар сөзі атты
жүзтомдықтың 17, 18, 18, 20, 53, 54, 55 томдарында көрсетілген ғашықтық
дастан, жыр үлгілерін пайдалануды жөн көрдік. Бұл еңбекте түпнұсқадағы
мәтін кириллицамен еш өзгертілмей, сол қалпында берілген. Ғашықтық жырларды
зерттеп, анықтама берген С. Қосан, Ж. Салтақова, Т. Әкімова, Қ.Алпысбаева
сынды зерттеуші ғалымдардың ғылыми-теориялық еңбектерін атап өткен жөн.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында баспа бетінде жарық көрген лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқалырының ерекшеліктері, жарық көру тарихы
туралы ақпараттар жинап, қазақ фольклорын, мәдени мұраларын айқындау, ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы кітап басу ісінің мәдениетін тану.
Осы мақсатта зерттеудің төмендегідей міндеттерін анықтадық:
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының қалай шығарылғандығы
жөнінде ақпарат беру;
- Алғашқы қазақ баспагерлерінің еңбектерін дәріптеу. Қазақ
кітаптарың тарихына баса назар аудару;
- Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының полиграфиялық
ерекшеліктеріне баға беру;
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі баспа ісі
мәселелеріне көңіл бөлу және т.б;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста ХІХ-ХХ ғасырларда (1807-
1917 жылдар аралығы) жарыққа шыққан лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқаларының библиографиялық көрсеткіші, полиграфиялық ерекшеліктері алғаш
рет анықталып отыр. Олардың тарихи маңызы, қоғамдық рөлі айқындалды.
Бүгінде баспа бетінде қайта жарыққа шығуы, таралуы турасында ұсыныстар,
пікірлер айтылды.
Диплом жұмысында қолданылған зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында
ғылымның жинақтау, саралау, салыстыру, түйіндеу, қорытындылау әдістері
қолданылды
Зерттеудің нысаны – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
баспа ісінің дамуы, баспаханалық өнімдердің дайындалуы және олардың жарық
көру үдерісін зерделеп, тарихын жүйелі түрде көрсету.
Жұмыстың қолданылымы. Қазақ кітаптарының тарихы, соның ішінде лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының мәтіндік-безендік, полиграфиялық
ерекшеліктері жөнінде ақпарат беретін бұл жұмысты болашақ кітап тарихын
зерттеушілерге, дәріс берушілерге, студенттерге қосымша құрал ретінде
падалануына болады.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс рефераттан, мазмұны, кіріспеден,
негізгі бөлім, қорытынды, сілтемелер, пайдаланылған әдебиет тізімі, қосымша
мәліметтерден тұрады. Кіріспеде рухани байлығымыз – кітап туралы ой толғап,
зерттеудің мақсат-міндеті, нысаны, өзектілігі, зәрулігі көрсетіледі.
Негізгі бөлімде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқаларымен таныслырылып, баспа ісі мәселелері
көрсетіледі. Полиграфиялық ерекшеліктеріне баса назар аударылады.
Қорытындыда зерттеудің қорытындысы мен шешім шығарылады.
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕ ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
ЖЫРЛАРДЫ КІТАП ЕТІП ШЫҒАРУ ЖӘНЕ БАСПА ІСІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын қазақ тілінде шығарған
алғашқы баспагерлер мен баспаханалар
Туған мәдениетіміздің ежелден келе жатқан өзекті тарауының бірі –
қазақ кітаптары. Революциядан бұрынғы қазақ тілінде басылып шыққан
кітаптардың қазіргі Қазақстанның тарихын, әдеби, мәдени өмірін зерттеу үшін
маңызы өте зор. Бұл кітаптар тарихи деректерді, архив қазыналарын
толықтырып, қазақ халқының саяси, мәдени өмірінен құнды мағлұмат береді.
Қазақстан Ресейге тәуелді болмай тұрғанда қазақ тілінде кітап бастыру
болған жоқ еді. Егер бір-екілі кітап болса да, ол араб, парсы, шағатай
тілдерінде шыққан кітаптар болатын. Қазақ кітаптары Қазақстанның өзінде
емес, Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкент қалаларында басылды.
Көбінесе, Қазан университетінің Кәримовтар мен Хусаиновтар баспаханасынан
шығып тұрды. Кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да, алғашқы
кезде өте баяу жүрді.
ХІХ ғасырдың орта кезінде орыс ғалымдары түркі тілдес халықтарының,
оның ішінде қазақ халқының этнографиясын, тарихын, тілін, әдебиетін
жинауға, ғылыми талдаулар жасай отырып зерттеуге кірісті. Зерттеу жұмысымен
айналысатын, орысша оқыған бір-екілі адам қазақ арасынан да шыға бастады.
Бұлар қазақтың ауыз әдебиет нұсқасын, ақын-жазушылардың өлең-жырларын жазып
алып, кітап етіп бастыруға ұсынды. Орыс алфавитінің негізімен қазақ тілінде
кітаптар жазды. Бұл ретте Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, Ә. Диваев, В.
Радлов, Г. Потанин, И. Березин, Н. Пантусов, Н.Катанов және т.б. еңбектерін
атауға болады.
Ескерте кететін жәй – революциядан бұрынғы араб әрпімен басылған қазақ
кітаптарының бәрі түгелдей сақталмаған. Дегенмен революциядан бұрын
баспадан шықан қазақ кітаптарының жалпы тиражы орта есеппен бес-алты
миллион дана болған екен. [1]
Алғашқы қазақ кітаптары, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқалары араб графикасы негізінде баспа бетін көрген. Сондықтан да араб
графикасымен полиграфиялық өнімдер шығаратын алғашқы баспаханалар туралы
мәліметтерге көз жүгіртейік.
Патша Қазақстанда билігін нығайтудың бір амалы есебінде ХVІІІ ғасырдың
басында-ақ Ислам дінін уағыздауға ат салысады. Мектептер балаларды
мұсылмандыққа баулыды. Бұқара, Самарқанд, Ташкент шаһарларындағы медреселер
білімдерін ұстартып, араб тілі мен араб философиясын үйренді. Міне, осы
саясатты жүзеге асыру барысында араб графикасымен діни және өзге де
кітаптар шығаратын алғашқы баспаханалар бой көтере бастады.
Араб графикасы полиграфиялық өнімдер шығаратын алғашқы баспаханалардың
бірі – Түрік баспаханасы еді. [2] Бұл баспахананы жорық баспаханасы деп
атайды. Өйткені баспахана басшысы Дмитрий Кантемир Ұлы Петрмен парсы
жорығына қатысқанда бұл баспахананы Астраханьға дейін су жолымен алып
барған екен. Жорық баспаханасы деп аталуы да сол себептен. Алғашында бұл
баспаханадан діни кітаптар, Құран кәрімді басып шығарады. Бұл баспа араб
графикасы негізінде баспа өнімдерін шығаратын баспаханалардың алғашқысы
саналады.
Араб әрпімен кітап басудың тарихы Италиядағы Венеция қаласынан
басталады. Өйткені оның тұрғындары орта ғасырда Таяу Шығыс және Орта Азия
елдерімен араласып тұрған, сауда жасаған. Осы қаладағы Кастильдедидің
шәкірттері 24 араб әріпінің баспаға ықшамды екі жүздей таңбаларын жасаған.
Осы тәсіл мұсылман елдерінде ХІХ ғасырдың аяғына дейін қолданылып келді.
1882 жылы Петербургте белгілі баспашы Ілияс Борағанский, Қазанда Ғалиасқар
Қамалұлы, Ғабдолла Тоқай мен қазақ Жүзейұлы италияндықтар жасаған араб
әрпіне реформа жасап, ықшамдап, санын алғаш 150-ге, кейінірек 80-ге
түсірді. 1907 жылы Алперұлы мен Рахманқұлұлдары әріптерді қайта карап
бұрынғыдан да ықшамдайды. Оларға Ыдырыс пен Махамбетұлдары қосылып, араб
алфавитін оқуды, құюды, жазуды жеңілдетеді. Соның нәтижесінде татар әрпі 30-
31-ге, қазақ баспа шрифтісі 24-25-ке дейін азаяды. Теру кассасының ұясы
татарда 50-ге, қазақта 41-ге дейін кемітіледі.
Араб әрпі мен баспасына реформа жасау нәтижесінде Қазан қаласында араб
әріптерінің полиграфия машинасын жасайтын дүкен ашуға мүмкіндік туды.
Сондай машиналарды жасауға амал, әдіс ойлап тапқан инженер Шайхалидың да
есімін атап өткен жөн. [1.1]
ХІХ ғасырда Петербор, Уфа, Орынбор, Қазан қалаларында қазақ кітаптары
шығарыла бастады. 1800 жылы Қазанда Азия халқы баспаханасы ашылады. 1896
жылға дейін бұл баспаханадан 176 кітап жарық көрген екен. Қазақ
кітаптарының бастауы болған Сейфүлмәлік жыры алғаш бұл баспадан 1807 жылы
кітап болып жарыққа шығады.
Кәрімов, Хұсайынов сияқты баспа ісін ұйымдыстырушылар шығып,
халқымыздың ауыз әдебиетін жинаушылардың қатары көбейді. Тахир – Зухра,
Жүсіп – Зылиха, Фархат – Шырын сынды Шығыс қиссалары ана тілімізге
аударылып, кітап болып жарық көре бастады.
ХІХ ғасырда Қазан қаласы Ресейде тұратын Азия мен Орта, Таяу Шығыс
халықтарының ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұраларың зерттейтін
Петербордан кейінгі ірі орталыққа айналды. Әсіресе түрік, араб, парсы,
тибет, моңғол тіліндегі көне мұралар мен әдебиет нұсқаларын зерттеуде
әлемге әйгілі Қазан униветситетінің оқытушы ғалымдары мен баспаханаларының
маңызы зор болды.
ХІХ ғасырда шығыс халықтарының ана тілдерінде шыққан кітаптардың 70 %-
ы Қазанда теріліп басылғаны анықталды. Себебі онда полиграфияның жақсы
базасы болды. Осының нәтижесінде ХІХ ғасырдың ортасында 15-тен астам
баспахана, литография, т.б ұйымдастырылды. Кітапты басу мен көркемдеу,
әріптердің молдығы жағынан Қазан университетінің баспаханасы бірінші орында
тұрды.
Қазан университеті мен Қазан гимназиясы баспаларынан ХІХ ғасырда 400-
ден аса кітап басылып шыққан. Оның тең жартысын қазақ тілінде жарияланған
екен. Олардың аттары қай жылы, қайдан шыққаны жөнінде белгілі болса да,
тираждары жөнінде мәліметтер әлі де белгісіз.
Қазан университетінің баспаханасынан шығыс тілдерінде кітап бастыру,
оны тарату, зерттеу ісіне алдымен сол тілдерді білетін ғалымдар айтарлықтай
еңбек сіңірген. Олардың кейбіреулері цензорлық міндеттерді атқарған,
өйткені патша үкіметінің ресми әкімдері өздері шығыс елдері тілдерін
білмегендіктен шығыс ғалымдары-ориенталистерге кітаптың мазмұнын бақылауды
тапсыруға мәжбүр болған.
Көне кітаптары оқуда ескере кететін мәселелер бар:
Біріншісі, кітап аттары, кейде араб, парсы, татар тілдерінде жазылған.
Кейбір авторлардың әдеби есімдері көрсетілген. Алғашқы кітаптарды оқу үшін
үш тілді бірдей білуді қажет етеді. Себебі ...өткен ғасырдағы қазақша
кітаби тіл көптеген түрік халықтарына ортақ таза ортаазиялық – жазба әдеби
тіл емес, қазақша, шағатай-татарша элементтерден құралған қоспа тіл болды.
[3]
Қазақ кітабын көп бастырушы жеке баспашылардан Қазан уезі Тобан Қорса
ауылының азаматы Шамсиддин Хұсайынұлын айтуға болады. Ол өз қаражатымен
Қазан униветситеті баспаханасынан Қисса Қозы Көрпеш (1890), Хисса Айман
– Шолпан (1913), т.б лиро-эпостық жырларды бірнеше мәрте бастырып
шығарады. Оны халыққа таратады.
Қазақ кітаптарын бастырып, оны тақырып жағынан байытқан ХІХ ғасырдың
соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында қазақ арасында өмір сүріп, қазақ
өмірін жақсы білетін азаматтар – ағайынды Кәрімовтар болды. Олар ХХ
ғасырдың бас кезінде Орынбор қаласынан Хұсайыновпен бірігіп, өздерінің
бумен жүретін Хизмәт атты баспа бірлестігін ұйымдастырып, тек қана қазақ
тіліндегі кітаптарды шығарған.
Олар бірыңғай (жүз он бес атаулы) қазақ кітаптарын бастырып, халыққа
таратумен қатар, қазақ авторларымен үнемі байланыс жасап отырған. Бұған
Қазан университетінің архивынан, Баспасөз комитеті мен жандарм архивынан
табылған бағалы документтер мен архивтерде сақталған хаттар куә.
Мысалы, Жүсіпбек Шайхисламұлының Сейфүлмәлік пен Айман – Шолпан
қиссалары баспаға келіп түседі. Сол қиссалармен қоса: Ахметкәрім, құлақ
сал сөзімізге, жеті қисса жазып жібердім өзіңізге деген хатта болған. [4]
Қазақ кітаптарын бастыруда үлкен еңбек еткен ағайынды Шәріпжан мен
Мұхамеджан Мыңқожаұлы Кәрімовтар қазақ тілінде 115 атаулы кітап басып
шығарған. Олардың көбі ХХ ғасырдың басында жарияланған. Лиро-эпостық
жырлардан: Хисса Таһир мен Зухра, дастан. 1911 жыл. Аударған Ақылбек
Сабалұлы.
Қазақстан территориясындағы қазақ кітаптарын басуда 1912 жылы тұңғыш
рет баспахана ұйымдастырылған еді. Бұл баспахана Семей қаласының бұрынғы
Жданов көшесіндегі № 62 үйде болған. 1911 жылы Нығметуллиндер Томскі
қаласынан керекті машиналар сатып әкеліп, баспахананы жабдықтауға кіріседі.
Оған басшылық жасап, тапсырыс алу мен қолжазбаны шығару жұмысына қатысқан
Нығметуллиндермен серіктес адам Рахметолла Елкібаев болды.
Ярдам баспаханасы 1912 – 1915 жылдар аралығында он шақты қазақ
кітабын басып шығарған. Солардың бірі – араб қарпінде жарық көрген Шәкәрім
Құдайбердиевтің Еңлік – Кебек (1912 ж.) және Қалқаман – Мамыр (1912 ж.)
шығармалары.
Сонымен қатар қазақ кітаптары жарық көрген өзге де баспаханалар:
• Мағариф баспаханасы, Қазан қаласында;
• Матбәғә-и Ғамире баспаханасы, Стамбул қаласында;
• К.М. Түхфәтуллин баспаханасы, Орал қаласында;
• Милләт баспаханасы, Қазан қаласында;
• Өрнек баспаханасы, Қазан қаласында;
• Тұрмыш баспаханасы, Уфа қаласында;
• Умид баспаханасы, Орынбор қаласында;
• Орал облыстық типографиясы, Орал қаласында;
• Шарқ баспаханасы, Уфа қаласында;
• Шәрәф баспаханасы, Қазан қаласында;
• Энергия баспаханасы, Троицк қаласында;
• Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханасы, Ташкент қаласында және т.б. [5]
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында көптеген қазақ авторларының
болғандығына көзіміз жетеді. Солардың ішінде: Кашафуддин Шахмарданұлы 1859
жылдан 1899 дейін қолтумасы, аудармасы бар 22 кітап жазған; Ақылбек
Сабалұлы 1909 жылдан 1915 жылға дейін қолтумасы мен қолжазбаларын қосқанда
15 кітап, Жүсіпбек Шайхисламұлы 1879 жылдан 1915 жылға дейін 15 кітап және
т.б.
Қазақ және шығыс әдебиеті нұсқаларын жинаушы, қазақ ауызекі
поэзиясының насихатшысы – Жүсіпбек Шайхисламұлының кітап басып шығаруда
ерен еңбегі көп. Оның шығармашылығының маңызды бөлігі ретінде кітап шығару
саласына қосқан үлесі мен фольклорлық басылымдарға редакторлық етуін айтуға
болады. Ж.Шайхисламов медреседе білім алған. Араб, парсы, түрік тілдерін
еркін меңгеріп, шығыс әдебиеті мен қазақ фольклорының асқан білгірі атанған
адам болған. Ол шығыс әдебиеті желісімен көптеген дастандар мен жырларын
жазған; оларды қазақ тіліне аударып, шығыс классикасы мен халық әдебиеті
шығармаларының ондаған түрін қайта өңдеген. Әсіресе оның қазақ фольклоры
шығармаларын жинап бастырудағы еңбегі ерекше көзге түседі.
Құрастырушысы,тәржімашы, редактор hәм ел аузындағы аңыз әңгіме, айтыс,
ертегілерді жинақтаушы рөлін өзі атқарған. Ол бастырған шығармалардың
арасында қазақ қаhармандық және лирикалық эпостарының, айтыстарының әртүрлі
нұсқалары, шығыс әдебиетінің халықтық және діни-құлықтылық мазмұнды
туындылары ұшырасады: Қисса-и Қыз Жібек, Қисса-и Айман-Шолпан, Хикаят
рисала-и Мұңлық-Зарлық, Қисса-и Сейфүлмәлік, Қисса-и Гүлчахра, Қисса-
и Гүлжамилә, Қисса-и Барсиса және де басқа көп-көп шығармалар кездеседі.
Кітаби ақындарымыз XV ғасырдың ұлы шайыры Әбдірахман Жәми поэмаларын
да елеусіз қалдырған жоқ. Ләйлі – Мәжнүн поэмасы екі рет, ал Ж.
Шайхисламовтың және М. Тыныштықұлының аудармаларында үш дүркін (1901, 1909,
1911). Сондай-ақ Мұңлық – Зарлық поэмасы қазақ тілінде 12 мәрте жарық
көрді. 1896 жылдан бастап 1916 жылға дейін үнемі дерлік басылған бұл
поэманың барлығының негізіне Ж. Шайхисламов нұсқасы алынған. Ғашықтық
дастан Айман-Шолпан айналдырған он-он бес жылдың ішінде сегіз рет басылып
шығады.
ХХ ғасырдың басында ел аузынан фольклорлық шығармаларды жазып
жинаушылар қатарында қазақ есімдері көбейді. Ол – Ақылбек Сабалов (Ақылбек
бин Сабалұлы Турабаев. 1880-1919) – шығыс әдебиетінің тамаша білгірі, араб,
парсы, түрік тілдеріне бірдей жорға. Шығыс классикасы мен халық ауыз
әдебиеті үлгілерін қазақ тіліне тәржімалап, бірнеше авторлық кітап жазған.
А. Сабалов шығармаларының негізгі тақырыбы мен мазмұны – гуманизм,
адамгершілік идеяларын ағартушылық рухында насихаттады, сол кезеңдегі қазақ
қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтар мен нақтылы шындықты, күйікті
мәселелерді жеткізуге тырысты. Ол шығыс фольклоры нұсқаларынан лиро-эпостық
жырлардан Таһир – Зуһра, Бозжігіт сында дастандарын өңдеп, кітап етіп
бастырып шығарады.
ХІХ ғасырда басылған қазақ кітаптарының барлығы өзінің түпкі нұсқасын
сақтады деуге болмейды. Оған әртүрлі жағдайлар себепші болған. Біріншіден,
ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін, тіпті одан кейін де қазақ
кітаптарын теруші, баспаға дайындаушылар қазақ тілін шала білетін татарлар
болды. Олар қазақ сөздерін татар, араб, парсы сөздерімен шұбаландырған.
Соған қарап ол кітаптарды қазақтікі емес десе қате болар еді. Бірақ
түпнұсқамен жете танысып, шығарма мазмұны мен желісін анықтағанда көптеген
кітаптардың авторлары қазақ болғандығы анықталып отыр.
Лиро-эпостық жырлардың алғашқы кітаби нұсқалары да шұбалаң, аралас
тілде жарық көрген. Кейін қазақ баспагерлері, кітап мазмұнын жалпыға
түсінікті етіп, өңдеп, кітапты қайта басып шығарады. Лиро-эпостық жырлардың
кітаби нұсқалары жөнінде сөз бастамас бұрын алдымен Лиро-эпос дегеніміз
не?, Неліктен бұл жырларға сұраныс көп болды? сол сұрақтарға жауап
берейік.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол салалардың бірі –
лиро-эпос. Осыдан біраз жыл бұрын лиро-эпостың деп атаудың орнына ғашықтық
немесе тұрмыс-салт жыры тәріздес тіркестер жиі қолданылып жүрген. Алайда
бұл аталған екі термин тегі лиро-эпос ұғымын толық қамти алмаған болу
керек. Бүгінде бұл жырларды романдық эпос деп те атаймыз [6].
Лиро-эпостық жырлар деп – лирикалық әрі эпикалық шығармаларды атаймыз.
Оқиға желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа
құралады. Қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры
баяндалады. Әдетте, олардың бақытына кедергі болатын нәрсе – ата-аналарының
қарсылығы, немесе қызға басқа жігіттің жауыздығы, я болмаса екі рудың
араздығы болып көрсетіледі. Міне, тақырыптың, оқиғаның осы негізде өрбуі
бұл шығармалардың ел арасына кең таралуына себеп болған.
Лиро-эпостық жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-
сенімі, көңіл күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық
көріністер сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. Лиро-эпостық
жырларда кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Ғашықтық жырлар да
көп вариантты болып келеді. Оның себебі бұл жырлар ауыздан-ауызға көшіп,
біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Сондақтан да бұл жырлардың қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту қиын.
Мүмкін, бұл жырлардың көпшілігі көне заманда туып, таралас бастады десек
те, халық арасына жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бірқатарын ХҮІІІ-
ХІХ ғасырларда өмір сүрген атақты ақын-жыраулар ел аралап, айтып жүргені,
өңдеп жөндегені мәлім.
Лиро-эпостық жырларды екі түрге бөліп қараймыз:
1. Қазақ халқының төл туындылары – Қозы Көрпеш – Баян сұлу,
Қыз Жібек, Айман – Шолпан, Күлше қыз, Құл мен қыз,
Мақпал қыз, Есім – Зылиха және т.б.
2. Шығыс әдебиеті негізінде назира үлгісінде жазылған қиссалар –
Мұңлық – Зарлық, Сейфүлмәлік, Жүсіп – Зылиха, Таһир –
Зухра, Бозжігіт, Ләйлі – Мәжнүн және т. б.
Лиро-эпостық жырларда тұрмыс-салт жырының: айтыс, жоқтау, жар-жар,
жұбату, жұмбақ айтыс, қоштасу, сыңсу сынды түрлері жиі кездеседі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан
кештеу калыптасқан, бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық
эпос келді деген сөз емес. Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге, бір-
бірімен байланыса, қатарласа өмір сүрген. Сондықтан олардың ұқсастықтары да
аз емес, айырмашылықтары да баршылық. [6.1]
Ғашықтық жыр да, батырлық жыр да эпос жанрына жатады, сондықтан
олардың жалпы поэтикалық сипаты ұқсас.
Махаббат, достық, адамгершілік адам өмірінің бар кезеңдерінде адамзат
басынан кешіп өткен бір замандарда адамға мықты тірек болып келді. Қазақ
халқы ертеден жақсылық атаулыны дәріптеп, кейінгі ұрпаққа мұра еткен ауыз
әдебиетінің осы бір жанрынан халық арманын көреміз. Халық қиялынан
туындаған осындай мұралардың астарынан терең сырды байқауға болады. Лиро-
эпостық жырларды оқи отырып, біз өмірдің бір әдемі жан сүйсінерлік жағына
қуана қарасақ, енді бірде керісінше зұлымдық, теңсіздік сияқты келеңсіз
жағына жиіркенішпен қараймыз. Ескілік дәуірде тағдыр тәлкегіне ұшыраған қос
ғашықтың адал махаббаты, бақытқа жету жолындағы олардың күресі қоғам
өмірінен тыс суреттелмейді. Жастар өмір сүріп отырған ортадағы бір-біріне
қарама-қайшы екі топтың күресі арқасында жаңа қоғамға сапар шегу басталмақ.
Яғни осы жерде өткені болмай, келешек болуы мүмкін емес деген қарапайым
қағиданың пердесі ашылады.
Қазақ фольклоры – мұхит десек, Қозы Көрпеш – Баян сұлу жыры сол
мұхатта жүзіп жүрген керемет айсберг секілді ұлттық эпосымыздың арасынан
айрықша оқшауланып тұрады. [6.2] Қазақ халқы әдебиетінің бірде-бір
шығармасы мұншалықты елге кең тарамаған. Әзірше қолда бар деректер бойынша
оның қазақша және орыс тілінде хатқа түскен 33 нұсқасы бар екені анықталып
отыр. Соған қоса бұл жыр – ұлттық фольклорымыздың қағаз бетіне ертерек
түскен үлгілерінің бірі. Сонау ХІХ ғасырдың бас кезінде-ақ оның мазмұнын
Қазақстанға әртүрлі себептермен келген Еуропа мен Ресейдің саяхатшылары,
шенеуліктері, әскери адамдары жазып алып, кейбіреулері мерзімді баспада,
газет-журналда жарияланған.
Байырғы бағалы эпостық мұраларымыздың бірі – Қыз Жібек екендігі
көпке белгілі. Жырдың 15-тен аса халықтық нұсқалары ауыздан-ауызға,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып, бүгінгі күнге жетті. Қыз Жібек жырының сюжеті
қазақ арасында ертегі, аңыз, көлемді жырлар үлгісінде де сан ғасырдан бері
айтылып келгені шындық. Алайда жырдың мәтіні тек ХІХ ғасырдың екінші
жартысында ғана хатқа түсе бастады.
Сол сияқты ХІХ ғасырда туып, сюжеттік негізінде әлеуметтік
теңсіздігін, феодалдық қоғам қайшылығын арқау еткен Мақпал қыз, Құл мен
қыз, Күлше қыз – Назымбек, Есім сері – Зылиха жырларының да көркемдік-
тарихи мәні ерекше. Мұндай жырларды Кеңес дәуірінде туғанын ескерсек,
олардың реализмі алғашқы лиро-эпостық жыр үлгілерінен өмірге тереңдеу
қабысып жататынын көреміз.
Бұл жырларда айтылатын Мақпалдың сүйгені - Әбен, Айымның ғашығы –
Талайлы, Зылиханың жары – Есім бұқара халық ортасынан шыққан кедей-
жалшылар. Қолдары қысқа кедей жігіттерінің өздерінің сүйген қыздарына
қосыла алмай, ру қоғамының ескі салтынан соққы жейді.
Лиро-эпостық жырлардың озық үлгілерімен салыстырғанда бұл жырлардың
композициясы айтарлықтай күрделі емес: көлемі қысқа, эпизодтары аз. Әрбір
сала көбіне жырдың трагедиясын айтуға бейімделген. Жырдың суреттеу тәсілі
халық шығармашылығы стильге жуық келеді. Кейде айтушы сипаттау тәсілін
көбірек қолданып жібереді. Соның салдарынан жырдың негізгі идеясына
байланысты сүйіспеншілік оқиғалары жеткілікті түрде көрсетіле бермейді.
Қазақтың ғашықтық жыры әсемдікті көбіне лирикалық тәсілде суреттейді.
Жырды ойлы, нақышты, нәзік сөзбен аса көркем, биік талғамды жанрға
арналады. Жағымды кейіпкерлер ақыды да тапқыр, жаужүрек әрі асқан көрікті
болып келеді. Мұндағы негізгі сарыны адам өміріндегі әсем сезімді аялау,
кіршіксіз таза күйінде өмірден өту болып саналады. Кейіпкерлер өмірдің қиын-
қыстау шатқалынан жасқанбастан, өз көңілі сүйіп ұнатқан ғашық жар іздейді.
Ғашықтық жырлар өзінің тақырыбы жағынан өткен дәуірдің күрделі әлеуметтік
проблемасына құралған мазмұнды, шыншыл эпостың бірі – адам еркіндігі, әйел
теңсіздігі мәселесі туралы айтылатын жырлар.
Міне, сондықтан да қазақ өміріне етене таныс бұл жырлар, күнделікті
тұрмыс-тіршілікті, салт-дәстүрлерді ашық көрсете отырып, оқырмандарға тез
таралды. Бұл алғашқы баспагерлердің ең ұтымды тәсілі болды. Кітап көп
таралғандықтан бірнеше мәрте көптеген баспаханаларда жарық көріп отырды.
Қазақ лиро-эпостық жырлары ХІХ ғасырдың басында қағаз бетіне түсіп,
кітап болып жарық көре бастады. Алайда Қазақстанның өзінде емес, Петербург,
Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкент қалаларында басылды. Көбінесе, Қазан
университетінің Кәримовтар мен Хұсаиновтар баспаханасынан шығып тұрды.
Кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да, алғашқы кезде өте
баяу жүрді.
Татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің қателігінен көптеген
қазақ кітаптары аралас, шұбалаңқы тілде жарық көрді деп жоғарыда атап өткен
болатынбыз. Ана тіліміздің қорланып, болашақ ұрпаққа түсініксіз тілде
жазылып жатқандықтан қазақ баспагерлері өз қаражатынан жарық көрген
кітаптарды өңдеп, қайтадан баспа бетіне береді. Бұл жерде Жүсіпбек
Шайхулисламұлының, Ақылбек Сабалұлының еңбектерін атап өткен жөн.
1899 жылы Қазанда шыққан Хисса Қыз Жібек поэмасы:
Әлқисса, төменгі Меке жолында жеті тылсым дариялар бар еді, ошал
дарияның һаммасы Шорни море дегенге құяды екен, ошал деңіз жуз жағалбайлы
деген ел бар екен, шол елде Базарбай деген бір бай екен... [7] деп
басталады да:
Тамам болды қыз Жібектің хикаясы. Ахметкәрім достым үшін мен бір өлең
язып қояйын, ноғай болсам да қазақша язам Ахметкәрім үшін:
Келеді аты шүйгін илы сазднын,
Көлдегі дос адамдай қоңыр қаздың.
Алтун кірпік, күміс қас, асыл қалқам
Қай жірке ушайын деп қанат яздың, -
деп аяқталады.
Кітап ел-елге тарап, поэманың шын авторы Жүсіпбек Шайхул Исламұлының
қолына да тиеді. Өзі шығарған түпнұсқа бұзылып, шұбарланғанына қатты
қапаланған ақын Қыз Жібек қиссасын 1900 жылы Қазанда қайтадан өз
нұсқасымен бастырады.
Халқымыздың сүйкімдісі Қыз Жібек кітабына деген сұраныс жылдан жылға
артпаса, кеміген жоқ. 1900 жылғы басылымда поэманы құрастырушы
Ж.Шайхисламовтың қолымен жазылған ескертуде поэманың өткен басылымдарында
жіберілген бірсыпыра қателердің бұл жолы түзелгендігін хабарлайды. Осыған
қарап, Жүсіпбектің баспагер ғана емес, халық болашағына жанашыр, әдебиетке
махаббаты ерекше жан екенін аңғаруға болады.
Қазақ елі де басқа елдер сияқты ескіден келе жатқан мәдениеті, тарихы бар
елдердің бірі. Сол ескі тарихынан, мәдениетінен дерек беретін
материалдарының бірі – халықтың өзі жазып қалдырған қолжазбалары. Қазақ
қолжазбаларын жинап, баспаға табыстаған қазақ хандары, ауқаттылары да аз
болмаған. Мәселен, ХІХ ғасырдың 40-жылдарында Бөкей ордасының ханы Жәңгір
қазақ қолжазбаларының көне нұсқаларын Қазан университетіне тапсырған екен.
Қазір сол қолжазбалардың кейбіреулері Санкт-Петербург университетінің
қолжазба қорынан табылып отыр. Сондай-ақ Бозжігіт поэмасының тым ертедегі
ескі варианты Британия музейінде Махаббатнама деген атпен сақтаулы тұр.
Қыпшақ поэмасы деп Хұсрау – Шырын жырының ХІV ғасырда ұйғыр тілінде
жазылған нұсқасы да сол Британия музейінде сақтаулы тұр.
Қазақ қолжазбаларын ежелгі Мысыр, Жапония, Араб елдерінің
қолжазбаларымен салыстыру мүмкін емес. Өйткені бұл елдердің қолжазба
кітаптарының безендік ерекшеліктері аса жоғары дәрежеде еді. Олар папирус
парақтарында, ағаш тақтайшаларға, мал терісіне жазылса да, мұқабасы
алтынмен, күміспен апталып, жібек, т.с.с қымбат маталармен қапталған. Және
қолжазба кітапты көшіру үшін арнайы библиографтар (ерте заманда қолжазба
кітаптарды көшірушілерді библиографтар деп атаған) тағайындалған. Қолжазба
кітаптардың құнды болғаны соншалық – жапон халқы оларды мүлікке теңесе,
ежелгі араб, түркі халқы қолжазбаларды сатуға рұқсат бермеген. Тіпті,
Гутенберг ойлап тапқан телім машинасы пайда болса да, Түркі халқы сол
кезеңдерде кітапты қолмен көшірген екен. Кейін Еуропа мемлекеттері заман
ағымына сәйкес кітапты көбейтіп, пайда таба бастағандықтан, амалсыз
кітаптарды баспа бетінде жарыққа шығарады.
Халқымыздың тарихын, әдебиетін, мәдениетін жан-жақты терең зерттеу үшін,
мәдени мұраларымыздың бірі – көне қолжазбалар мен алғашқы қазақ кітаптары
қазақ әдебиетінің келелі мәселелерін зерттеу жұмысын тереңдете түсетін
саласы болып табылады.
1.2 ХІХ-ХХ ғасырдардағы (1807-1917 жж) лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқалары және олар жөніндегі сын мақалалар
ХІХ ғасырдың өзінде-ақ қазақ кітаптары жөнінде сын мақалалар жарық
көре бастайды. Бұл ретте Н. Катановтың мақалаларын атап өткен жөн болар.
Н.Катанов 1896-1901 жылдар арасында Қазанда шығып тұрған Деятель
журналының Шығыс библиографиясы бөлімінде қазақ кітаптары туралы алғашқы
сын мақалаларын үнемі жариялап отырған. Олардың ішінде қазақ әдебиеті, ауыз
әдебиеті нұсқалары, шыққан кітаптар, ақын-жазушылар жайында құнды пікірлер,
ғылыми деректер молынан берілген. Мысалы, қазақ лиро-эпосының асыл
мұраларының бірі – Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының 1896 жылы Қазанда
басылған кітапбына сын мақала жариялаған. [8] Мақалада автор қазақтың
Қозы Көрпеш жырының сюжетімен Еуропа елдері ежелден таныс екендігін
жазған. Жырды мешін жылы туған жиырма жастағы ақын айтып отырғаны туралы
дерек береді де, ақын мен айтушы (жыршы) жайындағы пікірін жазады.
Н. Катанов Қозы Көрпеш жырының нұсқалары жөніндегі жорамалар туралы
ғылыми деректермен таныстырады: жырдың басы 1876 жылы Қазанда Березин
Хрестоматиясында басылғанын, оның соңы Петербургте 1890 жылы шыққанын,
тағы бір вариянты 1870 жылы В. Радлов нұсқаларының ІІІ томында
жарияланғанын айта келіп, алғаш жырды Қазан қаласында татарлар бастырып
шығарғанын, осыдан барып түркі тілдес халықтарға жырдың мол тарағанын, 1872
жылы Радлов нұсқаларында (ІV томда) жарияланған тобыл татарлары нұсқасының
негізі қазақ жыры екендігін атап айтқан. Орыс тіліндегі аудармасын 1812
жылы Т. Беляев бастырып шығарғаны, 1870 жылы неміс тілінде жарық көргендігі
туралы мәліметтер берген. Мақалада Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының
қысқаша мазмұнын бере отырып, бұл нұсқада қыз әкесі Сарыбай екені, Жетісу
облысында Сергеопольдағы Қозы мен Баянның моласы туралы да дерек бар. Осы
мақалада көңіл аударатын үш мәселеге тоқталайық: біріншіден, қазақтың Қозы
Көрпеш – Баян сұлу жырының Еуропа халықтарына ерте кезден белгілі
екендігі; екіншіден, Қазан татарларының бастырып шығуы арқасында бұл жырдың
түркі тілдес халықтарына мол тарағаны; үшіншіден, жырдың 1896 жылғы
басылымы 10000 дана болып шыққаны. [5.1] Бұлардың революциядан бұрын орыс
және араб әрпімен сегіз-тоғыз рет жарық көрген жырдың халықтық негізін
жоймай, ел арасына кең тарағанын аңғарамыз.
Революциядан бұрын жеті-сегіз рет басылып шыққан тағы бір жыр – Айман
– Шолпанның 1896 жылғы басылымы жайында да Н. Катанов сын мақала
жариялаған. [8.1] Автор Айман – Шолпан жырында татар тілінің элементтері,
сөз тіркестері көп кездесетінін айта келіп, сол кездегі қазақтар үшін татар
әдебиеті, ал татарлар үшін түркі әдебиеті озық әдебиет болып саналғанын
атап айтқан. Мақаладан Катанов жыр мазмұнын жақсы білгенін, оны өзі оқып
шыққанын байқаймыз. Өйткені ол қысқа мақалада жырдың сюжетін түгел
баяндайды, ал жырды мүдірмей оқуға татар сөздері мен сөз тіркестері кедергі
келтіріп тұрғанын, жалпы поэманың көркемдік қасиетіне нұсқан келтіретінін
де айтады. Сонымен қатар, жырда сочинитель, автор, фельетон,
легенда деген сөздер кездесетінін де атап көрсеткен.
Кітаптың 2400 дана болып басылғанын, бастырушы Шамсуддин Хұсаинов,
жырды жазған Жүсіпбек Шайхисламовтың Жетісу облысы Үйсін руынан екендігі
жайында мәлімет береді.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті нұсқаларының ішіндегі мол тарағаны,
әрі ең көркем туындыларының бірі Қыз Жібек жыры жайында да Н. Катанов
мақала жазған. [5.2] Жырдың мазмұнымен ғылыми жұртшылықты таныстырған бұл
мақалада көңіл аударатын бір жайт – Қыз Жібек жырының 1899 жылғы
басылымының Қазан байы Ахмед-Керімге арналғандығы. Ахмед-Керім деген кім?
Бұл сұрақ төңірегінде ғалымдар әлі де зерттеу үстінде.
Н. Катанов қазақ әдебиеті жайындағы бұл мақалаларында құнды ғылыми
деректер берумен қатар, әр кітаптың мазмұнын толық келтіріп отырған. Араб
әрпінде басылған қазақ кітаптарының мазмұнын алғаш жариялаудың өзін зерттеу
жұмысының бастамасы деп қарастырсақ, мақалалардың құны арта түседі.
Солардың ішінде шығыс сюжетіне құрылған халықтық шығармалардың бірі
Бозжігіт жырының 1896 жылғы басылымы туралы мақалада жырдың қысқаша
мазмұнын береді.
Осы Бозжігіт жырының тағы бір нұсқасын Дала уалаятының газетіне
1900 жылы 26-30, 37-сандарында, 1901 жылы 2,18,20, 24-26 сандарында ауыз
әдебиетімізді зерттеуші ғалым А.В. Васильев қазақ, орыс тілдерінде қатар
жариялаған екен. Жыр соңында Ақылбек Сабалұлы бастырған кітапқа сыни пікір
білдірген.
Бозжігіт жырының 1896 жылғы нұсқасы мен белгілі Радлов нұсқасы мен
Ақылбек Сабалұлы жырлаған нұсқалар арасында көп айырма бар; көркемдігі де,
тілі де соңғы екі нұсқадан төмен. Бұған да жоғарыда аталып көрсетілгендей
татар көпестерінің, татар кітап бастырушыларының кінәсі болуы мүмкін.
Алайда, халық арасына кең тараған Бозжігіт жырының бұл нұсқасы
текстологиялық зерттеу жұмысында құнды деректер екенінде дау жоқ.
Тарихи оқиға, лиро-эпос, аңыз, әдет-ғұрып, фантастика, ертегі
сюжеттері қат-қабат суреттеліп жатқан көптеген қисса-хикаяттар – әлі
зерттелмей жатқан мол қазына.
Қазақ елінің тарихын, этнографиясын, фольклорын, мәдениетін зерттеуші
ғалым Александр Ефимович Алекторовтың 1900 жылы Қазанда басылған Указатель
книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах деген мазмұндалған
көрсеткіші – аса құнды ғылыми еңбектердің бірі. Көрсеткіште қамтылған үш
мыңнан астам мақалаларда қазақ, орыс тілінде революциядан бұрын жарық
көрген кітаптар, журналдар мен газеттер бетінде жарияланған қазақ елінің
тарихы, этнографиясы, тілі мен әдебиеті жайындағы мақала-хабарлардың
мазмұны және олар жайлы сол кезде жарық көрген азды-көпті сын пікірлер де
берілген. Басылымда қазақ тілінде жарық көрген кітаптар мен мақала-хабарлар
молынан қамтылған. Көрсеткіш соңында қосымша ретінде қазақ тілінде басылған
елу шақты кітаптың қысқаша мазмұны, қайда, қашан басылғаны жөнінде анықтама
берілген.
Қазақ тілінде алғаш басылған кітаптардың бірі Сейфүлмәліктің 1807
жылғы басылымы туралы деректі де Алекторовтың осы көрсеткішінен аламыз.
Онда: қазақтың бұл повестік әңгімесі Қазан татарлары мен қазақ арасына көп
тарағаны айтыла келе, жырдың қысқаша мазмұны беріледі.
Лиро-эпостық жырлардан Мұңлық – Зарлық қиссасының 1899 жылғы, Жүсіп
– Зылиха қиссасының 1898 жылғы, Бозжігіт қиссасының 1893 жылғы
басылымдарының қысқаша мазмұндары келтірілген. Мұнда да Қозы Көрпеш – Баян
сұлу жырының 1890 жылғы басылымы Қазанда Университет баспаханасынан
10000 дана болып шыққаны туралы деректер келтірілген. Қыз Жібек
қиссасының 1894, 1896, 1899 жылғы басылымдары туралы мәліметтер бар. [5.3]
А.Е. Алекторовтың көрсеткішіне қосымша ретінде берілген 15 беттік
қазақ кітаптарының мазмұндалған тізімі қазақ кітабының тұңғыш
библиографиясы болумен қатар, онда көрсетілген қазақ тіліндегі елу шамалы
кітапты ғалымдар назарына алғаш ілінген, ғылыми айналымға түскен нұсқалар
деп қараймыз.
Жоғарыдағы мәліметтерге қарап, ХІХ ғасыр соңында жарық көрген қазақ
кітаптарына ешкімнің салғырт қарамағанын, орыс халқының ғұлама ғалымдарының
қызығушылық танытқанын аңғарамыз.
Қазақ кітаптарының, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының
тарихын түбегейлі зерттеу үшін алдымен қазақ кітаптарының библиографиясын
құрып алу керек. Бұл ретте Үшкөлтай Субханбердина, Д.С.Сейфуллина
құрастырған Қазақ кітаптары атты библиографиялық көрсеткішті пайдалануды
жөн көрдім. Көрсеткіш 1986 жылы Мектеп баспасынан жарық көрген.
Революциядан бұрын көбіне араб әрпімен басылып шыққан қазақ
кітаптарының бәрі түгел сақталмаған. Уақыт өткен сайын ол кітаптар архив
қазынасы мен кейбір кітапхана қорларынан басқа жерден табылмайтын, сирек
кездесетін нұсқаларға айналып бара жатыр. Негізінен қазақ кітаптарының
тізімімен алғаш таныстырған 1948 жылы жарық көрген Нығмет Сәбитовтың
библиографиялық көрсеткіші болатын. 35 беттен тұратын бұл кітапша қазақ
елінің тарихын, әдебиетін, тілін зерттеушілерге 1862-1917 жылдар аралығында
жарық көрген біраз қазақ кітаптары туралы алғашқы мәліметтерді береді. Не
бары 750 дана болып басылған бұл көрсеткіштің де өзі бүгінде сирек
кездесетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕ ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
ЖЫРЛАРДЫ КІТАП ЕТІП ШЫҒАРУ ЖӘНЕ БАСПА ІСІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын қазақ тілінде шығарған алғашқы
баспагерлер мен
баспаханалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
2. ХІХ-ХХ ғасырдардағы (1807-1917 жж) лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқалары және олар жөніндегі сын
мақалалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..16
ІІ ТАРАУ. ХІХ-ХХ ҒАСЫРЛАРДА (1807-1917 жж) ЖАРЫҚ КӨРГЕН ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
ЖЫРЛАРДЫҢ КІТАБИ НҰСҚАЛАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ-ПІШІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Шығыстық сюжетке құралған поэмалардың кітаби нұсқаларының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. Қазақтың төл лиро-эпостық жырларының кітаби нұсқаларының өзіндік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОСЫМША
МӘЛІМЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
Кіріспе
Кітап – адамды рухани байытатын, оны мәнгі қолдап, қол ұшын беретін,
түзу жолға салып, жол сілтейтін, ешқашан ренжітпейтін, өзімен бірге
қызықтырып, кейде, тіпті, жылатып та алатын барлық пенде атаулының шын
досы. Оның жаны жоқ. Әйтсе де ол бір күні одан теріс айналып, жалғызсыратып
тастап кетсең де адам баласына еш өкпелемейді, оны алдамайды. Сондықтан да
кітапты кішкентай данышпан десек, қатеслеспіз.
Кітап – барлық ғылым мен білімнің, мәдениет пен өнердің, адамзат ақыл-
ойының жемісі, даналық пен данышпандықтың бастауы, жаһанның ұлы
жаңалықтарының бірі. Кітап - әр халықтың салт-дәстүрін, мәдениетін, тілін,
дінін көрсететін ұлттық қазына. Оның гаухар, күміс, алтын, жақұттан да
бағасы қымбат. Өйткені кітаптан тапқаның, одан алған білімің, әсерің санаңа
сіңіп, көкірегіңе тоқыла береді. Кітаптың рахани сарқылмас қазынамызға,
мәңгілік қазынамызға жатқызатынымыз да сондықтан.
Кітап арқылы тарих тұңғиығына сүңгіп, өткенді шолып, келешекке аманат
етеміз. Кітап арқылы жан сарайымызды байытып, рухани толысамыз. Өз әлеміне
еріксіз елітіп, бізді адам қиялының түпсіз шегіне жеткізетін де осы –
кітап...
Ұлы ойшыл Франц Кафка: Кітап біздің ішімізде қатып қалған мұз теңізді
талқандап шығуға жарамды балта болу қажет, - дейді. Иә, кітаптың да
тағдыры адамдардікіне ұқсас келеді. Кейбір кітаптар өмірге тыныш келіп,
тыныш кетеді. Олар туралы, оның жарыққа шығуын біз естімеуіміз де мүмкін.
Ал кейбір кітаптар өз заманында дүниені дүр сілкіндіріп, қоғамнан мәңгі
ойып орын аларлықтақтай табыстарға жетіп жатады. Мұндай кітаптар халық
жадында сақталып, келешекке аманат етіліп, артына өшпес із қалдырмақ.
Біз күнделікті қолданып жүрген кітап бірден сол күйінда пайда болған
жоқ. Ол бірнеше даму сатысынан өтті. Алғашқы кітаптар деп тасқа, папирус
бумаларына, мал терісіне, қыш ыдыстарға, қайың қабықтарына жазылған
дүниелерді атаумызға толық құқығымыз бар. Кейін Гутенберг ойлап тапқан
терім машинасынан кейін кітап өз даму жолында жаңа кезеңдерді басынан
кешірді.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кітап – ұлттың тағдырымен етене
байланысты. Еліміздің басына төнген қауіп-қатер, алапат заман қазақ
кітабының ерте қанат жаюына кедергі келтірді. Сондықтан да алғашқы қазақ
кітаптары тек ХІХ ғасырдың басында ғана баспа бетін көреді. Ұлт тағдырына
жанашыр болған, тарихымызды, мәдениетімізді болашақ ұрпаққа аманат еткен
ақын-жыраулардың, ауыз әдебиетімізді зерттеуші ғалымдардың арқасында бұған
дейін ауыздан-ауызға таралған эпостық, лиро-эпостық жырлар, тарихи
дастандар, айтыс өнері және т.б әдебиет жанрлары жеке кітап болып жарық
көреді. Бір өкініштісі – бүгінде сол кітаптардың түгелі сақталмаған, тек
сирек кітаптар қорында ғана кездеседі. Осы себептен зерттеудің өзектілігін,
маңыздылыған ескере отырып, алғашқы қазақ кітаптарын, соның ішіде халыққа
етене таныс лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын, алғашқы баспагерлер,
кітап шығаруға үлек қосқан қазақ ауқаттыларының ерен еңбектері туралы
зерттеуді жөн көрдік.
Диплом жұмысында ХІХ-ХХ ғасырларда (1807-1917 жылдар аралығында) жарық
көрген лиро-эпостық жырлардың кітап болып жарыққа шығу тарихы, оның
библиографиялық көрсеткіші, сол кезеңдердегі баспа ісі мәселелері, кітаптың
полиграфиялық безендері жөнінде ақпарат беріліп, сарапталып, сараланып,
ұсыныстар мен көзқарастар айтылды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ кітаптары – туған мәдениетіміздің ежелден-
ақ өзекті тарауларының бірі. Мың өліп, мың тірілген қазақ кітаптары
халықпен тағдырлас деп жоғарыда атап өткен болатынбыз. Жетпіс жыл бойы
Ресейдің құрсауында болған халқымыз не көрсе, қазақ кітаптары да соны
көрді. ХІХ ғасырдың І жартысынан бастап жарыққа шыға бастағанымен, алғашқы
кезде татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің кесірінен көптеген
кітаптар шұбалаңқы, аралас тілде жарық көреді. Одан қала бере цензураға
тиым салынып, әдебиет нұсқасы өңдеуден өтіп, кітап мәтіні өзгереді. Халық
жауы деп өртеліп, жоқ болады да. Осы бір кедергілерге қарап, алғашқы қазақ
кітаптарының түгелі сақталмағанына көзіміз жетеді.
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында жарық көре бастайды. Тұңғыш баспа бетін 1807 жылы көрген
Сейфүлмәлік – ғашықтық жыр. Фольклорымыздың үлкен саласы, махаббатты,
тұрмыс-салтты жырлаған лиро-эпостық жырлырдың кітап болып басылуы ерекше
орын алады. Неліктен? Өйткені олар өз заманында халыққа тез таралды. Сол
сияқты бұл дастандарда сүйгеніне қосыла алмаған қос ғашықтың сағынышы мен
зары ғана емес, бүкіл бір ұлттың махаббатқа деген мінезі мен ерлігі
көрсетіледі (М. Шаханов). Күнделікті тұрмысты, сан қилы қиындықтарды
басынан өткерген ғашықтар тағдырын жырлаған осынау дастандарды халық жанына
жақын қабылдап, қағазға түспес бұрын жаттап, ауыздан-ауызға тарата
бастайды. Елге таныс бұл лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары да
сұранысқа ие болғаны сондықтан. Бұл, бір жағынан, сол замандағы баспа,
баспаханалардың табыс көзі болды және алғашқы баспагерлердің ең ұтымды жері
болды десек, қателеспес едік.
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары азды-көпті материалдар
болғанымен, олардың бибиографиялық көрсеткіші, полиграфиялық ерекшеліктері,
баспа ісі мәселелері жөнінде әлі күнге дейін зерттелмеген. Қазақ кітап
басу ісіндегі зерттелмеген тың материалдарды зерттеп, білімімізді
толықтыру, ертедегі кітап басу ісі мен бүгінгі өмірдегі кітап ісінің
жағдайы жөніндегі ақпартты молайту үшін бұл тақырып өзекті деп ойлаймын.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Алғашқы қазақ кітаптары әлі де зерттеу
үстінде. Жалпы қазақ кітаптарының тарихы туралы Ә. Жиреншин (Қазақ
кітаптары тарихынан. – Алматы, 1971.), Ш. Елеукенов, Ж. Шалғынбаева (Қазақ
кітаптарының тарихы, - Алматы, 1999. – 192 бет.), Ү. Субханбердина,
Д.Сейфуллина ( Қазақ кітаптары библиографиялық көрсеткіш. – Алматы,
1986. – 207 бет.), М. Мамажанов (Асыл мұра. – Алматы,1993.) еңбектерінде
кездеседі. Ал лиро-эпостық жырлардың бірнеше нұсқаларын Фолиант
баспасынан жарық көрген Бабалар сөзі атты жүзтомдықтан оқуға мүмкіндік
бар.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысының
тақырыбына қатысты бірқатар еңбектер пайдаланылды. Лиро-эпостық жырлардың
нұсқаларын зерттеген, мәтіндік ерекшеліктерін зерттеген М.Әуезовтың (Әр
жылдар ойлары. – Алматы, 1959.), С. Қасқабасовтың (Қазақ эпосының шоқтығы
Қозы Көрпен – Баян сұлу. – Алматы : Фолиант, 2002.), С.Садырбаевтың (Халық
әдебиетінің тарихи негіздері. – Алматы, 1992.), М.Ғұмарованың (Сведение о
текстах и исполнителях Кыз Жибек Кыз Жибек. – Алматы, 1963.), Н. С.
Смирнованың (Исследования по казахскому фольклору. – Алматы : Жібек жолы,
2008. – с.382), Ә. Марғұланның ( Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми зерттеу
мақалалар. – Алматы : Жазушы, 1985.), Ы.Дүйсенбаевтың ( Қазақтың лиро-
эпосы. – Алматы : Ғылым, 1973.) еңбектері, сонымен қоса жоғарыда аталып
көрсетілген қазақ кітабының тарихын зерттеген ғалымдардың еңбектері мен
Қазақ әдебиетінің тарихы. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. 1-том (Алматы:
ҚазССР ҒА баспасы, 1960. – 740 б.) қарастырылды. Жалпы ХІХ ғасырдың орта
кезінен бастап, орыс ғалымдары қазақ жерін, тілін, дінін, әдебиетін зерттей
бастайды. Олар қазақ ауыз әдебиет нұсқаларын ақын-жыраулардан, жыршылардан
жазып алып, кітап етіп бастыруға ұсынады. Орыс алфавитінің графикасымен
қазақ тілінде кітаптар жазады. Бұл ретте Ш.Уалиханов, Ы. Алтынсарин, В.В.
Радлов, И.Н. Березин, Н.Н. Пантусов, А.Е.Алекторов, Н.Ф. Катанов және т.б
еңбектерін атауға болады.
Н.Ф. Катанов атақты лингвист болумен қатар, ауыз әдебиет үлгілерін
жинаушы, оны зерттеуші, орыс тілінде аударушы, түрлі пікірлер жазып, ғылыми
құндылығын анықтап, жанрларға жіктеуші, оларды бастырып шығарушы. Соның
ішінде қазақтың әдебиеті, мәдениеті туралы жазған А.Е.Алекторов пен П.М.
Мелиоранскийдің, қазақ тілі мен эпосы туралы жазған Н.Я. Саркин мен М.Н.
Бекимовтың; фольклор жайында жазған Ә. Диваевтің шығармаларын,
зерттеулерін, мақалаларын редакциялап, бастырып шығаруға ат салысқан ғалым.
Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқалары алғашында араб қарпінде
жазылғандықтан оны оқу қиынға соғады. Өйткені бұл кітаптар таза қазақ
тілінде емес, татар, шағатай тілдерінде араласып, шұбаланып жарыққа шыққан.
Сондықтан да Мәдени мұра сериясымен жарық көрген Бабалар сөзі атты
жүзтомдықтың 17, 18, 18, 20, 53, 54, 55 томдарында көрсетілген ғашықтық
дастан, жыр үлгілерін пайдалануды жөн көрдік. Бұл еңбекте түпнұсқадағы
мәтін кириллицамен еш өзгертілмей, сол қалпында берілген. Ғашықтық жырларды
зерттеп, анықтама берген С. Қосан, Ж. Салтақова, Т. Әкімова, Қ.Алпысбаева
сынды зерттеуші ғалымдардың ғылыми-теориялық еңбектерін атап өткен жөн.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының мақсаты – ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында баспа бетінде жарық көрген лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқалырының ерекшеліктері, жарық көру тарихы
туралы ақпараттар жинап, қазақ фольклорын, мәдени мұраларын айқындау, ХІХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы кітап басу ісінің мәдениетін тану.
Осы мақсатта зерттеудің төмендегідей міндеттерін анықтадық:
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының қалай шығарылғандығы
жөнінде ақпарат беру;
- Алғашқы қазақ баспагерлерінің еңбектерін дәріптеу. Қазақ
кітаптарың тарихына баса назар аудару;
- Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының полиграфиялық
ерекшеліктеріне баға беру;
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі баспа ісі
мәселелеріне көңіл бөлу және т.б;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыста ХІХ-ХХ ғасырларда (1807-
1917 жылдар аралығы) жарыққа шыққан лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқаларының библиографиялық көрсеткіші, полиграфиялық ерекшеліктері алғаш
рет анықталып отыр. Олардың тарихи маңызы, қоғамдық рөлі айқындалды.
Бүгінде баспа бетінде қайта жарыққа шығуы, таралуы турасында ұсыныстар,
пікірлер айтылды.
Диплом жұмысында қолданылған зерттеу әдістері. Бітіру жұмысында
ғылымның жинақтау, саралау, салыстыру, түйіндеу, қорытындылау әдістері
қолданылды
Зерттеудің нысаны – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі
баспа ісінің дамуы, баспаханалық өнімдердің дайындалуы және олардың жарық
көру үдерісін зерделеп, тарихын жүйелі түрде көрсету.
Жұмыстың қолданылымы. Қазақ кітаптарының тарихы, соның ішінде лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының мәтіндік-безендік, полиграфиялық
ерекшеліктері жөнінде ақпарат беретін бұл жұмысты болашақ кітап тарихын
зерттеушілерге, дәріс берушілерге, студенттерге қосымша құрал ретінде
падалануына болады.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс рефераттан, мазмұны, кіріспеден,
негізгі бөлім, қорытынды, сілтемелер, пайдаланылған әдебиет тізімі, қосымша
мәліметтерден тұрады. Кіріспеде рухани байлығымыз – кітап туралы ой толғап,
зерттеудің мақсат-міндеті, нысаны, өзектілігі, зәрулігі көрсетіледі.
Негізгі бөлімде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарық көрген лиро-
эпостық жырлардың кітаби нұсқаларымен таныслырылып, баспа ісі мәселелері
көрсетіледі. Полиграфиялық ерекшеліктеріне баса назар аударылады.
Қорытындыда зерттеудің қорытындысы мен шешім шығарылады.
І ТАРАУ. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕ ЛИРО-ЭПОСТЫҚ
ЖЫРЛАРДЫ КІТАП ЕТІП ШЫҒАРУ ЖӘНЕ БАСПА ІСІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларын қазақ тілінде шығарған
алғашқы баспагерлер мен баспаханалар
Туған мәдениетіміздің ежелден келе жатқан өзекті тарауының бірі –
қазақ кітаптары. Революциядан бұрынғы қазақ тілінде басылып шыққан
кітаптардың қазіргі Қазақстанның тарихын, әдеби, мәдени өмірін зерттеу үшін
маңызы өте зор. Бұл кітаптар тарихи деректерді, архив қазыналарын
толықтырып, қазақ халқының саяси, мәдени өмірінен құнды мағлұмат береді.
Қазақстан Ресейге тәуелді болмай тұрғанда қазақ тілінде кітап бастыру
болған жоқ еді. Егер бір-екілі кітап болса да, ол араб, парсы, шағатай
тілдерінде шыққан кітаптар болатын. Қазақ кітаптары Қазақстанның өзінде
емес, Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкент қалаларында басылды.
Көбінесе, Қазан университетінің Кәримовтар мен Хусаиновтар баспаханасынан
шығып тұрды. Кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да, алғашқы
кезде өте баяу жүрді.
ХІХ ғасырдың орта кезінде орыс ғалымдары түркі тілдес халықтарының,
оның ішінде қазақ халқының этнографиясын, тарихын, тілін, әдебиетін
жинауға, ғылыми талдаулар жасай отырып зерттеуге кірісті. Зерттеу жұмысымен
айналысатын, орысша оқыған бір-екілі адам қазақ арасынан да шыға бастады.
Бұлар қазақтың ауыз әдебиет нұсқасын, ақын-жазушылардың өлең-жырларын жазып
алып, кітап етіп бастыруға ұсынды. Орыс алфавитінің негізімен қазақ тілінде
кітаптар жазды. Бұл ретте Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, Ә. Диваев, В.
Радлов, Г. Потанин, И. Березин, Н. Пантусов, Н.Катанов және т.б. еңбектерін
атауға болады.
Ескерте кететін жәй – революциядан бұрынғы араб әрпімен басылған қазақ
кітаптарының бәрі түгелдей сақталмаған. Дегенмен революциядан бұрын
баспадан шықан қазақ кітаптарының жалпы тиражы орта есеппен бес-алты
миллион дана болған екен. [1]
Алғашқы қазақ кітаптары, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқалары араб графикасы негізінде баспа бетін көрген. Сондықтан да араб
графикасымен полиграфиялық өнімдер шығаратын алғашқы баспаханалар туралы
мәліметтерге көз жүгіртейік.
Патша Қазақстанда билігін нығайтудың бір амалы есебінде ХVІІІ ғасырдың
басында-ақ Ислам дінін уағыздауға ат салысады. Мектептер балаларды
мұсылмандыққа баулыды. Бұқара, Самарқанд, Ташкент шаһарларындағы медреселер
білімдерін ұстартып, араб тілі мен араб философиясын үйренді. Міне, осы
саясатты жүзеге асыру барысында араб графикасымен діни және өзге де
кітаптар шығаратын алғашқы баспаханалар бой көтере бастады.
Араб графикасы полиграфиялық өнімдер шығаратын алғашқы баспаханалардың
бірі – Түрік баспаханасы еді. [2] Бұл баспахананы жорық баспаханасы деп
атайды. Өйткені баспахана басшысы Дмитрий Кантемир Ұлы Петрмен парсы
жорығына қатысқанда бұл баспахананы Астраханьға дейін су жолымен алып
барған екен. Жорық баспаханасы деп аталуы да сол себептен. Алғашында бұл
баспаханадан діни кітаптар, Құран кәрімді басып шығарады. Бұл баспа араб
графикасы негізінде баспа өнімдерін шығаратын баспаханалардың алғашқысы
саналады.
Араб әрпімен кітап басудың тарихы Италиядағы Венеция қаласынан
басталады. Өйткені оның тұрғындары орта ғасырда Таяу Шығыс және Орта Азия
елдерімен араласып тұрған, сауда жасаған. Осы қаладағы Кастильдедидің
шәкірттері 24 араб әріпінің баспаға ықшамды екі жүздей таңбаларын жасаған.
Осы тәсіл мұсылман елдерінде ХІХ ғасырдың аяғына дейін қолданылып келді.
1882 жылы Петербургте белгілі баспашы Ілияс Борағанский, Қазанда Ғалиасқар
Қамалұлы, Ғабдолла Тоқай мен қазақ Жүзейұлы италияндықтар жасаған араб
әрпіне реформа жасап, ықшамдап, санын алғаш 150-ге, кейінірек 80-ге
түсірді. 1907 жылы Алперұлы мен Рахманқұлұлдары әріптерді қайта карап
бұрынғыдан да ықшамдайды. Оларға Ыдырыс пен Махамбетұлдары қосылып, араб
алфавитін оқуды, құюды, жазуды жеңілдетеді. Соның нәтижесінде татар әрпі 30-
31-ге, қазақ баспа шрифтісі 24-25-ке дейін азаяды. Теру кассасының ұясы
татарда 50-ге, қазақта 41-ге дейін кемітіледі.
Араб әрпі мен баспасына реформа жасау нәтижесінде Қазан қаласында араб
әріптерінің полиграфия машинасын жасайтын дүкен ашуға мүмкіндік туды.
Сондай машиналарды жасауға амал, әдіс ойлап тапқан инженер Шайхалидың да
есімін атап өткен жөн. [1.1]
ХІХ ғасырда Петербор, Уфа, Орынбор, Қазан қалаларында қазақ кітаптары
шығарыла бастады. 1800 жылы Қазанда Азия халқы баспаханасы ашылады. 1896
жылға дейін бұл баспаханадан 176 кітап жарық көрген екен. Қазақ
кітаптарының бастауы болған Сейфүлмәлік жыры алғаш бұл баспадан 1807 жылы
кітап болып жарыққа шығады.
Кәрімов, Хұсайынов сияқты баспа ісін ұйымдыстырушылар шығып,
халқымыздың ауыз әдебиетін жинаушылардың қатары көбейді. Тахир – Зухра,
Жүсіп – Зылиха, Фархат – Шырын сынды Шығыс қиссалары ана тілімізге
аударылып, кітап болып жарық көре бастады.
ХІХ ғасырда Қазан қаласы Ресейде тұратын Азия мен Орта, Таяу Шығыс
халықтарының ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұраларың зерттейтін
Петербордан кейінгі ірі орталыққа айналды. Әсіресе түрік, араб, парсы,
тибет, моңғол тіліндегі көне мұралар мен әдебиет нұсқаларын зерттеуде
әлемге әйгілі Қазан униветситетінің оқытушы ғалымдары мен баспаханаларының
маңызы зор болды.
ХІХ ғасырда шығыс халықтарының ана тілдерінде шыққан кітаптардың 70 %-
ы Қазанда теріліп басылғаны анықталды. Себебі онда полиграфияның жақсы
базасы болды. Осының нәтижесінде ХІХ ғасырдың ортасында 15-тен астам
баспахана, литография, т.б ұйымдастырылды. Кітапты басу мен көркемдеу,
әріптердің молдығы жағынан Қазан университетінің баспаханасы бірінші орында
тұрды.
Қазан университеті мен Қазан гимназиясы баспаларынан ХІХ ғасырда 400-
ден аса кітап басылып шыққан. Оның тең жартысын қазақ тілінде жарияланған
екен. Олардың аттары қай жылы, қайдан шыққаны жөнінде белгілі болса да,
тираждары жөнінде мәліметтер әлі де белгісіз.
Қазан университетінің баспаханасынан шығыс тілдерінде кітап бастыру,
оны тарату, зерттеу ісіне алдымен сол тілдерді білетін ғалымдар айтарлықтай
еңбек сіңірген. Олардың кейбіреулері цензорлық міндеттерді атқарған,
өйткені патша үкіметінің ресми әкімдері өздері шығыс елдері тілдерін
білмегендіктен шығыс ғалымдары-ориенталистерге кітаптың мазмұнын бақылауды
тапсыруға мәжбүр болған.
Көне кітаптары оқуда ескере кететін мәселелер бар:
Біріншісі, кітап аттары, кейде араб, парсы, татар тілдерінде жазылған.
Кейбір авторлардың әдеби есімдері көрсетілген. Алғашқы кітаптарды оқу үшін
үш тілді бірдей білуді қажет етеді. Себебі ...өткен ғасырдағы қазақша
кітаби тіл көптеген түрік халықтарына ортақ таза ортаазиялық – жазба әдеби
тіл емес, қазақша, шағатай-татарша элементтерден құралған қоспа тіл болды.
[3]
Қазақ кітабын көп бастырушы жеке баспашылардан Қазан уезі Тобан Қорса
ауылының азаматы Шамсиддин Хұсайынұлын айтуға болады. Ол өз қаражатымен
Қазан униветситеті баспаханасынан Қисса Қозы Көрпеш (1890), Хисса Айман
– Шолпан (1913), т.б лиро-эпостық жырларды бірнеше мәрте бастырып
шығарады. Оны халыққа таратады.
Қазақ кітаптарын бастырып, оны тақырып жағынан байытқан ХІХ ғасырдың
соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында қазақ арасында өмір сүріп, қазақ
өмірін жақсы білетін азаматтар – ағайынды Кәрімовтар болды. Олар ХХ
ғасырдың бас кезінде Орынбор қаласынан Хұсайыновпен бірігіп, өздерінің
бумен жүретін Хизмәт атты баспа бірлестігін ұйымдастырып, тек қана қазақ
тіліндегі кітаптарды шығарған.
Олар бірыңғай (жүз он бес атаулы) қазақ кітаптарын бастырып, халыққа
таратумен қатар, қазақ авторларымен үнемі байланыс жасап отырған. Бұған
Қазан университетінің архивынан, Баспасөз комитеті мен жандарм архивынан
табылған бағалы документтер мен архивтерде сақталған хаттар куә.
Мысалы, Жүсіпбек Шайхисламұлының Сейфүлмәлік пен Айман – Шолпан
қиссалары баспаға келіп түседі. Сол қиссалармен қоса: Ахметкәрім, құлақ
сал сөзімізге, жеті қисса жазып жібердім өзіңізге деген хатта болған. [4]
Қазақ кітаптарын бастыруда үлкен еңбек еткен ағайынды Шәріпжан мен
Мұхамеджан Мыңқожаұлы Кәрімовтар қазақ тілінде 115 атаулы кітап басып
шығарған. Олардың көбі ХХ ғасырдың басында жарияланған. Лиро-эпостық
жырлардан: Хисса Таһир мен Зухра, дастан. 1911 жыл. Аударған Ақылбек
Сабалұлы.
Қазақстан территориясындағы қазақ кітаптарын басуда 1912 жылы тұңғыш
рет баспахана ұйымдастырылған еді. Бұл баспахана Семей қаласының бұрынғы
Жданов көшесіндегі № 62 үйде болған. 1911 жылы Нығметуллиндер Томскі
қаласынан керекті машиналар сатып әкеліп, баспахананы жабдықтауға кіріседі.
Оған басшылық жасап, тапсырыс алу мен қолжазбаны шығару жұмысына қатысқан
Нығметуллиндермен серіктес адам Рахметолла Елкібаев болды.
Ярдам баспаханасы 1912 – 1915 жылдар аралығында он шақты қазақ
кітабын басып шығарған. Солардың бірі – араб қарпінде жарық көрген Шәкәрім
Құдайбердиевтің Еңлік – Кебек (1912 ж.) және Қалқаман – Мамыр (1912 ж.)
шығармалары.
Сонымен қатар қазақ кітаптары жарық көрген өзге де баспаханалар:
• Мағариф баспаханасы, Қазан қаласында;
• Матбәғә-и Ғамире баспаханасы, Стамбул қаласында;
• К.М. Түхфәтуллин баспаханасы, Орал қаласында;
• Милләт баспаханасы, Қазан қаласында;
• Өрнек баспаханасы, Қазан қаласында;
• Тұрмыш баспаханасы, Уфа қаласында;
• Умид баспаханасы, Орынбор қаласында;
• Орал облыстық типографиясы, Орал қаласында;
• Шарқ баспаханасы, Уфа қаласында;
• Шәрәф баспаханасы, Қазан қаласында;
• Энергия баспаханасы, Троицк қаласында;
• Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханасы, Ташкент қаласында және т.б. [5]
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында көптеген қазақ авторларының
болғандығына көзіміз жетеді. Солардың ішінде: Кашафуддин Шахмарданұлы 1859
жылдан 1899 дейін қолтумасы, аудармасы бар 22 кітап жазған; Ақылбек
Сабалұлы 1909 жылдан 1915 жылға дейін қолтумасы мен қолжазбаларын қосқанда
15 кітап, Жүсіпбек Шайхисламұлы 1879 жылдан 1915 жылға дейін 15 кітап және
т.б.
Қазақ және шығыс әдебиеті нұсқаларын жинаушы, қазақ ауызекі
поэзиясының насихатшысы – Жүсіпбек Шайхисламұлының кітап басып шығаруда
ерен еңбегі көп. Оның шығармашылығының маңызды бөлігі ретінде кітап шығару
саласына қосқан үлесі мен фольклорлық басылымдарға редакторлық етуін айтуға
болады. Ж.Шайхисламов медреседе білім алған. Араб, парсы, түрік тілдерін
еркін меңгеріп, шығыс әдебиеті мен қазақ фольклорының асқан білгірі атанған
адам болған. Ол шығыс әдебиеті желісімен көптеген дастандар мен жырларын
жазған; оларды қазақ тіліне аударып, шығыс классикасы мен халық әдебиеті
шығармаларының ондаған түрін қайта өңдеген. Әсіресе оның қазақ фольклоры
шығармаларын жинап бастырудағы еңбегі ерекше көзге түседі.
Құрастырушысы,тәржімашы, редактор hәм ел аузындағы аңыз әңгіме, айтыс,
ертегілерді жинақтаушы рөлін өзі атқарған. Ол бастырған шығармалардың
арасында қазақ қаhармандық және лирикалық эпостарының, айтыстарының әртүрлі
нұсқалары, шығыс әдебиетінің халықтық және діни-құлықтылық мазмұнды
туындылары ұшырасады: Қисса-и Қыз Жібек, Қисса-и Айман-Шолпан, Хикаят
рисала-и Мұңлық-Зарлық, Қисса-и Сейфүлмәлік, Қисса-и Гүлчахра, Қисса-
и Гүлжамилә, Қисса-и Барсиса және де басқа көп-көп шығармалар кездеседі.
Кітаби ақындарымыз XV ғасырдың ұлы шайыры Әбдірахман Жәми поэмаларын
да елеусіз қалдырған жоқ. Ләйлі – Мәжнүн поэмасы екі рет, ал Ж.
Шайхисламовтың және М. Тыныштықұлының аудармаларында үш дүркін (1901, 1909,
1911). Сондай-ақ Мұңлық – Зарлық поэмасы қазақ тілінде 12 мәрте жарық
көрді. 1896 жылдан бастап 1916 жылға дейін үнемі дерлік басылған бұл
поэманың барлығының негізіне Ж. Шайхисламов нұсқасы алынған. Ғашықтық
дастан Айман-Шолпан айналдырған он-он бес жылдың ішінде сегіз рет басылып
шығады.
ХХ ғасырдың басында ел аузынан фольклорлық шығармаларды жазып
жинаушылар қатарында қазақ есімдері көбейді. Ол – Ақылбек Сабалов (Ақылбек
бин Сабалұлы Турабаев. 1880-1919) – шығыс әдебиетінің тамаша білгірі, араб,
парсы, түрік тілдеріне бірдей жорға. Шығыс классикасы мен халық ауыз
әдебиеті үлгілерін қазақ тіліне тәржімалап, бірнеше авторлық кітап жазған.
А. Сабалов шығармаларының негізгі тақырыбы мен мазмұны – гуманизм,
адамгершілік идеяларын ағартушылық рухында насихаттады, сол кезеңдегі қазақ
қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтар мен нақтылы шындықты, күйікті
мәселелерді жеткізуге тырысты. Ол шығыс фольклоры нұсқаларынан лиро-эпостық
жырлардан Таһир – Зуһра, Бозжігіт сында дастандарын өңдеп, кітап етіп
бастырып шығарады.
ХІХ ғасырда басылған қазақ кітаптарының барлығы өзінің түпкі нұсқасын
сақтады деуге болмейды. Оған әртүрлі жағдайлар себепші болған. Біріншіден,
ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін, тіпті одан кейін де қазақ
кітаптарын теруші, баспаға дайындаушылар қазақ тілін шала білетін татарлар
болды. Олар қазақ сөздерін татар, араб, парсы сөздерімен шұбаландырған.
Соған қарап ол кітаптарды қазақтікі емес десе қате болар еді. Бірақ
түпнұсқамен жете танысып, шығарма мазмұны мен желісін анықтағанда көптеген
кітаптардың авторлары қазақ болғандығы анықталып отыр.
Лиро-эпостық жырлардың алғашқы кітаби нұсқалары да шұбалаң, аралас
тілде жарық көрген. Кейін қазақ баспагерлері, кітап мазмұнын жалпыға
түсінікті етіп, өңдеп, кітапты қайта басып шығарады. Лиро-эпостық жырлардың
кітаби нұсқалары жөнінде сөз бастамас бұрын алдымен Лиро-эпос дегеніміз
не?, Неліктен бұл жырларға сұраныс көп болды? сол сұрақтарға жауап
берейік.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті қорындағы ең мол салалардың бірі –
лиро-эпос. Осыдан біраз жыл бұрын лиро-эпостың деп атаудың орнына ғашықтық
немесе тұрмыс-салт жыры тәріздес тіркестер жиі қолданылып жүрген. Алайда
бұл аталған екі термин тегі лиро-эпос ұғымын толық қамти алмаған болу
керек. Бүгінде бұл жырларды романдық эпос деп те атаймыз [6].
Лиро-эпостық жырлар деп – лирикалық әрі эпикалық шығармаларды атаймыз.
Оқиға желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа
құралады. Қыз бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры
баяндалады. Әдетте, олардың бақытына кедергі болатын нәрсе – ата-аналарының
қарсылығы, немесе қызға басқа жігіттің жауыздығы, я болмаса екі рудың
араздығы болып көрсетіледі. Міне, тақырыптың, оқиғаның осы негізде өрбуі
бұл шығармалардың ел арасына кең таралуына себеп болған.
Лиро-эпостық жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-
сенімі, көңіл күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық
көріністер сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. Лиро-эпостық
жырларда кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Ғашықтық жырлар да
көп вариантты болып келеді. Оның себебі бұл жырлар ауыздан-ауызға көшіп,
біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Сондақтан да бұл жырлардың қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту қиын.
Мүмкін, бұл жырлардың көпшілігі көне заманда туып, таралас бастады десек
те, халық арасына жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бірқатарын ХҮІІІ-
ХІХ ғасырларда өмір сүрген атақты ақын-жыраулар ел аралап, айтып жүргені,
өңдеп жөндегені мәлім.
Лиро-эпостық жырларды екі түрге бөліп қараймыз:
1. Қазақ халқының төл туындылары – Қозы Көрпеш – Баян сұлу,
Қыз Жібек, Айман – Шолпан, Күлше қыз, Құл мен қыз,
Мақпал қыз, Есім – Зылиха және т.б.
2. Шығыс әдебиеті негізінде назира үлгісінде жазылған қиссалар –
Мұңлық – Зарлық, Сейфүлмәлік, Жүсіп – Зылиха, Таһир –
Зухра, Бозжігіт, Ләйлі – Мәжнүн және т. б.
Лиро-эпостық жырларда тұрмыс-салт жырының: айтыс, жоқтау, жар-жар,
жұбату, жұмбақ айтыс, қоштасу, сыңсу сынды түрлері жиі кездеседі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан
кештеу калыптасқан, бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық
эпос келді деген сөз емес. Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге, бір-
бірімен байланыса, қатарласа өмір сүрген. Сондықтан олардың ұқсастықтары да
аз емес, айырмашылықтары да баршылық. [6.1]
Ғашықтық жыр да, батырлық жыр да эпос жанрына жатады, сондықтан
олардың жалпы поэтикалық сипаты ұқсас.
Махаббат, достық, адамгершілік адам өмірінің бар кезеңдерінде адамзат
басынан кешіп өткен бір замандарда адамға мықты тірек болып келді. Қазақ
халқы ертеден жақсылық атаулыны дәріптеп, кейінгі ұрпаққа мұра еткен ауыз
әдебиетінің осы бір жанрынан халық арманын көреміз. Халық қиялынан
туындаған осындай мұралардың астарынан терең сырды байқауға болады. Лиро-
эпостық жырларды оқи отырып, біз өмірдің бір әдемі жан сүйсінерлік жағына
қуана қарасақ, енді бірде керісінше зұлымдық, теңсіздік сияқты келеңсіз
жағына жиіркенішпен қараймыз. Ескілік дәуірде тағдыр тәлкегіне ұшыраған қос
ғашықтың адал махаббаты, бақытқа жету жолындағы олардың күресі қоғам
өмірінен тыс суреттелмейді. Жастар өмір сүріп отырған ортадағы бір-біріне
қарама-қайшы екі топтың күресі арқасында жаңа қоғамға сапар шегу басталмақ.
Яғни осы жерде өткені болмай, келешек болуы мүмкін емес деген қарапайым
қағиданың пердесі ашылады.
Қазақ фольклоры – мұхит десек, Қозы Көрпеш – Баян сұлу жыры сол
мұхатта жүзіп жүрген керемет айсберг секілді ұлттық эпосымыздың арасынан
айрықша оқшауланып тұрады. [6.2] Қазақ халқы әдебиетінің бірде-бір
шығармасы мұншалықты елге кең тарамаған. Әзірше қолда бар деректер бойынша
оның қазақша және орыс тілінде хатқа түскен 33 нұсқасы бар екені анықталып
отыр. Соған қоса бұл жыр – ұлттық фольклорымыздың қағаз бетіне ертерек
түскен үлгілерінің бірі. Сонау ХІХ ғасырдың бас кезінде-ақ оның мазмұнын
Қазақстанға әртүрлі себептермен келген Еуропа мен Ресейдің саяхатшылары,
шенеуліктері, әскери адамдары жазып алып, кейбіреулері мерзімді баспада,
газет-журналда жарияланған.
Байырғы бағалы эпостық мұраларымыздың бірі – Қыз Жібек екендігі
көпке белгілі. Жырдың 15-тен аса халықтық нұсқалары ауыздан-ауызға,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып, бүгінгі күнге жетті. Қыз Жібек жырының сюжеті
қазақ арасында ертегі, аңыз, көлемді жырлар үлгісінде де сан ғасырдан бері
айтылып келгені шындық. Алайда жырдың мәтіні тек ХІХ ғасырдың екінші
жартысында ғана хатқа түсе бастады.
Сол сияқты ХІХ ғасырда туып, сюжеттік негізінде әлеуметтік
теңсіздігін, феодалдық қоғам қайшылығын арқау еткен Мақпал қыз, Құл мен
қыз, Күлше қыз – Назымбек, Есім сері – Зылиха жырларының да көркемдік-
тарихи мәні ерекше. Мұндай жырларды Кеңес дәуірінде туғанын ескерсек,
олардың реализмі алғашқы лиро-эпостық жыр үлгілерінен өмірге тереңдеу
қабысып жататынын көреміз.
Бұл жырларда айтылатын Мақпалдың сүйгені - Әбен, Айымның ғашығы –
Талайлы, Зылиханың жары – Есім бұқара халық ортасынан шыққан кедей-
жалшылар. Қолдары қысқа кедей жігіттерінің өздерінің сүйген қыздарына
қосыла алмай, ру қоғамының ескі салтынан соққы жейді.
Лиро-эпостық жырлардың озық үлгілерімен салыстырғанда бұл жырлардың
композициясы айтарлықтай күрделі емес: көлемі қысқа, эпизодтары аз. Әрбір
сала көбіне жырдың трагедиясын айтуға бейімделген. Жырдың суреттеу тәсілі
халық шығармашылығы стильге жуық келеді. Кейде айтушы сипаттау тәсілін
көбірек қолданып жібереді. Соның салдарынан жырдың негізгі идеясына
байланысты сүйіспеншілік оқиғалары жеткілікті түрде көрсетіле бермейді.
Қазақтың ғашықтық жыры әсемдікті көбіне лирикалық тәсілде суреттейді.
Жырды ойлы, нақышты, нәзік сөзбен аса көркем, биік талғамды жанрға
арналады. Жағымды кейіпкерлер ақыды да тапқыр, жаужүрек әрі асқан көрікті
болып келеді. Мұндағы негізгі сарыны адам өміріндегі әсем сезімді аялау,
кіршіксіз таза күйінде өмірден өту болып саналады. Кейіпкерлер өмірдің қиын-
қыстау шатқалынан жасқанбастан, өз көңілі сүйіп ұнатқан ғашық жар іздейді.
Ғашықтық жырлар өзінің тақырыбы жағынан өткен дәуірдің күрделі әлеуметтік
проблемасына құралған мазмұнды, шыншыл эпостың бірі – адам еркіндігі, әйел
теңсіздігі мәселесі туралы айтылатын жырлар.
Міне, сондықтан да қазақ өміріне етене таныс бұл жырлар, күнделікті
тұрмыс-тіршілікті, салт-дәстүрлерді ашық көрсете отырып, оқырмандарға тез
таралды. Бұл алғашқы баспагерлердің ең ұтымды тәсілі болды. Кітап көп
таралғандықтан бірнеше мәрте көптеген баспаханаларда жарық көріп отырды.
Қазақ лиро-эпостық жырлары ХІХ ғасырдың басында қағаз бетіне түсіп,
кітап болып жарық көре бастады. Алайда Қазақстанның өзінде емес, Петербург,
Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкент қалаларында басылды. Көбінесе, Қазан
университетінің Кәримовтар мен Хұсаиновтар баспаханасынан шығып тұрды.
Кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да, алғашқы кезде өте
баяу жүрді.
Татар баспагерлерінің, кітап мәтінін терушілердің қателігінен көптеген
қазақ кітаптары аралас, шұбалаңқы тілде жарық көрді деп жоғарыда атап өткен
болатынбыз. Ана тіліміздің қорланып, болашақ ұрпаққа түсініксіз тілде
жазылып жатқандықтан қазақ баспагерлері өз қаражатынан жарық көрген
кітаптарды өңдеп, қайтадан баспа бетіне береді. Бұл жерде Жүсіпбек
Шайхулисламұлының, Ақылбек Сабалұлының еңбектерін атап өткен жөн.
1899 жылы Қазанда шыққан Хисса Қыз Жібек поэмасы:
Әлқисса, төменгі Меке жолында жеті тылсым дариялар бар еді, ошал
дарияның һаммасы Шорни море дегенге құяды екен, ошал деңіз жуз жағалбайлы
деген ел бар екен, шол елде Базарбай деген бір бай екен... [7] деп
басталады да:
Тамам болды қыз Жібектің хикаясы. Ахметкәрім достым үшін мен бір өлең
язып қояйын, ноғай болсам да қазақша язам Ахметкәрім үшін:
Келеді аты шүйгін илы сазднын,
Көлдегі дос адамдай қоңыр қаздың.
Алтун кірпік, күміс қас, асыл қалқам
Қай жірке ушайын деп қанат яздың, -
деп аяқталады.
Кітап ел-елге тарап, поэманың шын авторы Жүсіпбек Шайхул Исламұлының
қолына да тиеді. Өзі шығарған түпнұсқа бұзылып, шұбарланғанына қатты
қапаланған ақын Қыз Жібек қиссасын 1900 жылы Қазанда қайтадан өз
нұсқасымен бастырады.
Халқымыздың сүйкімдісі Қыз Жібек кітабына деген сұраныс жылдан жылға
артпаса, кеміген жоқ. 1900 жылғы басылымда поэманы құрастырушы
Ж.Шайхисламовтың қолымен жазылған ескертуде поэманың өткен басылымдарында
жіберілген бірсыпыра қателердің бұл жолы түзелгендігін хабарлайды. Осыған
қарап, Жүсіпбектің баспагер ғана емес, халық болашағына жанашыр, әдебиетке
махаббаты ерекше жан екенін аңғаруға болады.
Қазақ елі де басқа елдер сияқты ескіден келе жатқан мәдениеті, тарихы бар
елдердің бірі. Сол ескі тарихынан, мәдениетінен дерек беретін
материалдарының бірі – халықтың өзі жазып қалдырған қолжазбалары. Қазақ
қолжазбаларын жинап, баспаға табыстаған қазақ хандары, ауқаттылары да аз
болмаған. Мәселен, ХІХ ғасырдың 40-жылдарында Бөкей ордасының ханы Жәңгір
қазақ қолжазбаларының көне нұсқаларын Қазан университетіне тапсырған екен.
Қазір сол қолжазбалардың кейбіреулері Санкт-Петербург университетінің
қолжазба қорынан табылып отыр. Сондай-ақ Бозжігіт поэмасының тым ертедегі
ескі варианты Британия музейінде Махаббатнама деген атпен сақтаулы тұр.
Қыпшақ поэмасы деп Хұсрау – Шырын жырының ХІV ғасырда ұйғыр тілінде
жазылған нұсқасы да сол Британия музейінде сақтаулы тұр.
Қазақ қолжазбаларын ежелгі Мысыр, Жапония, Араб елдерінің
қолжазбаларымен салыстыру мүмкін емес. Өйткені бұл елдердің қолжазба
кітаптарының безендік ерекшеліктері аса жоғары дәрежеде еді. Олар папирус
парақтарында, ағаш тақтайшаларға, мал терісіне жазылса да, мұқабасы
алтынмен, күміспен апталып, жібек, т.с.с қымбат маталармен қапталған. Және
қолжазба кітапты көшіру үшін арнайы библиографтар (ерте заманда қолжазба
кітаптарды көшірушілерді библиографтар деп атаған) тағайындалған. Қолжазба
кітаптардың құнды болғаны соншалық – жапон халқы оларды мүлікке теңесе,
ежелгі араб, түркі халқы қолжазбаларды сатуға рұқсат бермеген. Тіпті,
Гутенберг ойлап тапқан телім машинасы пайда болса да, Түркі халқы сол
кезеңдерде кітапты қолмен көшірген екен. Кейін Еуропа мемлекеттері заман
ағымына сәйкес кітапты көбейтіп, пайда таба бастағандықтан, амалсыз
кітаптарды баспа бетінде жарыққа шығарады.
Халқымыздың тарихын, әдебиетін, мәдениетін жан-жақты терең зерттеу үшін,
мәдени мұраларымыздың бірі – көне қолжазбалар мен алғашқы қазақ кітаптары
қазақ әдебиетінің келелі мәселелерін зерттеу жұмысын тереңдете түсетін
саласы болып табылады.
1.2 ХІХ-ХХ ғасырдардағы (1807-1917 жж) лиро-эпостық жырлардың кітаби
нұсқалары және олар жөніндегі сын мақалалар
ХІХ ғасырдың өзінде-ақ қазақ кітаптары жөнінде сын мақалалар жарық
көре бастайды. Бұл ретте Н. Катановтың мақалаларын атап өткен жөн болар.
Н.Катанов 1896-1901 жылдар арасында Қазанда шығып тұрған Деятель
журналының Шығыс библиографиясы бөлімінде қазақ кітаптары туралы алғашқы
сын мақалаларын үнемі жариялап отырған. Олардың ішінде қазақ әдебиеті, ауыз
әдебиеті нұсқалары, шыққан кітаптар, ақын-жазушылар жайында құнды пікірлер,
ғылыми деректер молынан берілген. Мысалы, қазақ лиро-эпосының асыл
мұраларының бірі – Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының 1896 жылы Қазанда
басылған кітапбына сын мақала жариялаған. [8] Мақалада автор қазақтың
Қозы Көрпеш жырының сюжетімен Еуропа елдері ежелден таныс екендігін
жазған. Жырды мешін жылы туған жиырма жастағы ақын айтып отырғаны туралы
дерек береді де, ақын мен айтушы (жыршы) жайындағы пікірін жазады.
Н. Катанов Қозы Көрпеш жырының нұсқалары жөніндегі жорамалар туралы
ғылыми деректермен таныстырады: жырдың басы 1876 жылы Қазанда Березин
Хрестоматиясында басылғанын, оның соңы Петербургте 1890 жылы шыққанын,
тағы бір вариянты 1870 жылы В. Радлов нұсқаларының ІІІ томында
жарияланғанын айта келіп, алғаш жырды Қазан қаласында татарлар бастырып
шығарғанын, осыдан барып түркі тілдес халықтарға жырдың мол тарағанын, 1872
жылы Радлов нұсқаларында (ІV томда) жарияланған тобыл татарлары нұсқасының
негізі қазақ жыры екендігін атап айтқан. Орыс тіліндегі аудармасын 1812
жылы Т. Беляев бастырып шығарғаны, 1870 жылы неміс тілінде жарық көргендігі
туралы мәліметтер берген. Мақалада Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының
қысқаша мазмұнын бере отырып, бұл нұсқада қыз әкесі Сарыбай екені, Жетісу
облысында Сергеопольдағы Қозы мен Баянның моласы туралы да дерек бар. Осы
мақалада көңіл аударатын үш мәселеге тоқталайық: біріншіден, қазақтың Қозы
Көрпеш – Баян сұлу жырының Еуропа халықтарына ерте кезден белгілі
екендігі; екіншіден, Қазан татарларының бастырып шығуы арқасында бұл жырдың
түркі тілдес халықтарына мол тарағаны; үшіншіден, жырдың 1896 жылғы
басылымы 10000 дана болып шыққаны. [5.1] Бұлардың революциядан бұрын орыс
және араб әрпімен сегіз-тоғыз рет жарық көрген жырдың халықтық негізін
жоймай, ел арасына кең тарағанын аңғарамыз.
Революциядан бұрын жеті-сегіз рет басылып шыққан тағы бір жыр – Айман
– Шолпанның 1896 жылғы басылымы жайында да Н. Катанов сын мақала
жариялаған. [8.1] Автор Айман – Шолпан жырында татар тілінің элементтері,
сөз тіркестері көп кездесетінін айта келіп, сол кездегі қазақтар үшін татар
әдебиеті, ал татарлар үшін түркі әдебиеті озық әдебиет болып саналғанын
атап айтқан. Мақаладан Катанов жыр мазмұнын жақсы білгенін, оны өзі оқып
шыққанын байқаймыз. Өйткені ол қысқа мақалада жырдың сюжетін түгел
баяндайды, ал жырды мүдірмей оқуға татар сөздері мен сөз тіркестері кедергі
келтіріп тұрғанын, жалпы поэманың көркемдік қасиетіне нұсқан келтіретінін
де айтады. Сонымен қатар, жырда сочинитель, автор, фельетон,
легенда деген сөздер кездесетінін де атап көрсеткен.
Кітаптың 2400 дана болып басылғанын, бастырушы Шамсуддин Хұсаинов,
жырды жазған Жүсіпбек Шайхисламовтың Жетісу облысы Үйсін руынан екендігі
жайында мәлімет береді.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті нұсқаларының ішіндегі мол тарағаны,
әрі ең көркем туындыларының бірі Қыз Жібек жыры жайында да Н. Катанов
мақала жазған. [5.2] Жырдың мазмұнымен ғылыми жұртшылықты таныстырған бұл
мақалада көңіл аударатын бір жайт – Қыз Жібек жырының 1899 жылғы
басылымының Қазан байы Ахмед-Керімге арналғандығы. Ахмед-Керім деген кім?
Бұл сұрақ төңірегінде ғалымдар әлі де зерттеу үстінде.
Н. Катанов қазақ әдебиеті жайындағы бұл мақалаларында құнды ғылыми
деректер берумен қатар, әр кітаптың мазмұнын толық келтіріп отырған. Араб
әрпінде басылған қазақ кітаптарының мазмұнын алғаш жариялаудың өзін зерттеу
жұмысының бастамасы деп қарастырсақ, мақалалардың құны арта түседі.
Солардың ішінде шығыс сюжетіне құрылған халықтық шығармалардың бірі
Бозжігіт жырының 1896 жылғы басылымы туралы мақалада жырдың қысқаша
мазмұнын береді.
Осы Бозжігіт жырының тағы бір нұсқасын Дала уалаятының газетіне
1900 жылы 26-30, 37-сандарында, 1901 жылы 2,18,20, 24-26 сандарында ауыз
әдебиетімізді зерттеуші ғалым А.В. Васильев қазақ, орыс тілдерінде қатар
жариялаған екен. Жыр соңында Ақылбек Сабалұлы бастырған кітапқа сыни пікір
білдірген.
Бозжігіт жырының 1896 жылғы нұсқасы мен белгілі Радлов нұсқасы мен
Ақылбек Сабалұлы жырлаған нұсқалар арасында көп айырма бар; көркемдігі де,
тілі де соңғы екі нұсқадан төмен. Бұған да жоғарыда аталып көрсетілгендей
татар көпестерінің, татар кітап бастырушыларының кінәсі болуы мүмкін.
Алайда, халық арасына кең тараған Бозжігіт жырының бұл нұсқасы
текстологиялық зерттеу жұмысында құнды деректер екенінде дау жоқ.
Тарихи оқиға, лиро-эпос, аңыз, әдет-ғұрып, фантастика, ертегі
сюжеттері қат-қабат суреттеліп жатқан көптеген қисса-хикаяттар – әлі
зерттелмей жатқан мол қазына.
Қазақ елінің тарихын, этнографиясын, фольклорын, мәдениетін зерттеуші
ғалым Александр Ефимович Алекторовтың 1900 жылы Қазанда басылған Указатель
книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах деген мазмұндалған
көрсеткіші – аса құнды ғылыми еңбектердің бірі. Көрсеткіште қамтылған үш
мыңнан астам мақалаларда қазақ, орыс тілінде революциядан бұрын жарық
көрген кітаптар, журналдар мен газеттер бетінде жарияланған қазақ елінің
тарихы, этнографиясы, тілі мен әдебиеті жайындағы мақала-хабарлардың
мазмұны және олар жайлы сол кезде жарық көрген азды-көпті сын пікірлер де
берілген. Басылымда қазақ тілінде жарық көрген кітаптар мен мақала-хабарлар
молынан қамтылған. Көрсеткіш соңында қосымша ретінде қазақ тілінде басылған
елу шақты кітаптың қысқаша мазмұны, қайда, қашан басылғаны жөнінде анықтама
берілген.
Қазақ тілінде алғаш басылған кітаптардың бірі Сейфүлмәліктің 1807
жылғы басылымы туралы деректі де Алекторовтың осы көрсеткішінен аламыз.
Онда: қазақтың бұл повестік әңгімесі Қазан татарлары мен қазақ арасына көп
тарағаны айтыла келе, жырдың қысқаша мазмұны беріледі.
Лиро-эпостық жырлардан Мұңлық – Зарлық қиссасының 1899 жылғы, Жүсіп
– Зылиха қиссасының 1898 жылғы, Бозжігіт қиссасының 1893 жылғы
басылымдарының қысқаша мазмұндары келтірілген. Мұнда да Қозы Көрпеш – Баян
сұлу жырының 1890 жылғы басылымы Қазанда Университет баспаханасынан
10000 дана болып шыққаны туралы деректер келтірілген. Қыз Жібек
қиссасының 1894, 1896, 1899 жылғы басылымдары туралы мәліметтер бар. [5.3]
А.Е. Алекторовтың көрсеткішіне қосымша ретінде берілген 15 беттік
қазақ кітаптарының мазмұндалған тізімі қазақ кітабының тұңғыш
библиографиясы болумен қатар, онда көрсетілген қазақ тіліндегі елу шамалы
кітапты ғалымдар назарына алғаш ілінген, ғылыми айналымға түскен нұсқалар
деп қараймыз.
Жоғарыдағы мәліметтерге қарап, ХІХ ғасыр соңында жарық көрген қазақ
кітаптарына ешкімнің салғырт қарамағанын, орыс халқының ғұлама ғалымдарының
қызығушылық танытқанын аңғарамыз.
Қазақ кітаптарының, әсіресе лиро-эпостық жырлардың кітаби нұсқаларының
тарихын түбегейлі зерттеу үшін алдымен қазақ кітаптарының библиографиясын
құрып алу керек. Бұл ретте Үшкөлтай Субханбердина, Д.С.Сейфуллина
құрастырған Қазақ кітаптары атты библиографиялық көрсеткішті пайдалануды
жөн көрдім. Көрсеткіш 1986 жылы Мектеп баспасынан жарық көрген.
Революциядан бұрын көбіне араб әрпімен басылып шыққан қазақ
кітаптарының бәрі түгел сақталмаған. Уақыт өткен сайын ол кітаптар архив
қазынасы мен кейбір кітапхана қорларынан басқа жерден табылмайтын, сирек
кездесетін нұсқаларға айналып бара жатыр. Негізінен қазақ кітаптарының
тізімімен алғаш таныстырған 1948 жылы жарық көрген Нығмет Сәбитовтың
библиографиялық көрсеткіші болатын. 35 беттен тұратын бұл кітапша қазақ
елінің тарихын, әдебиетін, тілін зерттеушілерге 1862-1917 жылдар аралығында
жарық көрген біраз қазақ кітаптары туралы алғашқы мәліметтерді береді. Не
бары 750 дана болып басылған бұл көрсеткіштің де өзі бүгінде сирек
кездесетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz