Құмдақ ортагумусты қара топырақтар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Туристік-рекреациялық ресурстары бағалау әдістерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Ландшафтарға экологиялық-экономикалық бағалау жұргізу ... ... ... ... .
1.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері.
1.3 Маңғыстау облысының туристік-рекреациялық ресурстары.
2. Манғыстау облысында KMG EP-Catering ЖШС-ның мысал ретінде
экономикалық талдау жасау
2.1 KMG EP-Catering ЖШС-ның сипаттамасы және оның туризм түрлері
2.2 Кендірлі демалыс базасында қызмет көрсету орталығына талдау
2.3 Нарықты және бәсекелестерді талдау
3. Маңғыстау облысының жағажайларын экономикалық дамуы ... ... ... ...
3.1 Кендерлі жағажайының туристік
әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Ақтау сити жағажайының туристік
мүмкіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Шақпақ-Ата жағажайының туристік
бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Корытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қысқартылған сөздер тізімі
ЖШС- Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
КСРО- Қенес Социалистік Республика Одағы
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ- Америка Құрама Штаттары
ІPK international-Халықаралық консалтингтік компаниясы
ARC-Әуежай Эталоны Кодексі
ҚХР- Қытай халықаралық республика
АҚ-Акционерлік қоғам
РҚ-Республика Қазақстан
ӨБ-Өндірістік басқармасы
ӨФ-өндірістік филиалы
Кіріспе
Маңғыстау – көне заманғы жер – Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек
кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары
мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны
(облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық
ескерткіштерінің 31 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман
ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы
неғұрлым қызықтыларының бірі – Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан
10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны – Қызылқала. Таулы бөлігінің
табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін
сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: Бекет-Ата, Шопан-Ата, Қараман-
Ата, Сұлтан-епе және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған
және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің
таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз.
Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі
бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына,
Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай
ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе
үшкірлеріне бай. Шерқала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар
тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары –
каньондар: Тамшалы – көңілді тамшылар - Форт-Шевченко қаласынан үш
километр қашықтықта, Саура - Каспий теңізінің жағасында, Ақмыш -
Қаратау тауында, Сұлтан-епе-сай - ескі Хивин жолы бойынша, Жемсен-сай -
Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың
450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі
мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері
Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан
өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі.
Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара
сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен,
Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-
Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады,
жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кез-келген басқа біреудің теңізде демалуын
жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру
емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005
жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған
уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған Stigl спорттық-сауықтыру
демалыс орталығы іске қосылды. Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы
оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, люксі, жартылайлюксі,
стандарт сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер
орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және
балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы,
сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Облыс орталығы Ақтау қаласында екі яхта клубы жұмыс жасайды. Бұл
желкенді спорт жөніндегі балалар-жасөспірімдер спорт мектебі мен ересек
санаттағыларға араналған Бриз яхта-клубы. Клубтарда 20 яхта паркі бар,
яғни толық көлемде, негізінен жазғы кезеңде алады. Жаңаөзен қаласы
ауданындағы, Фетисов шығанағы ауданындағы теңіз жағасында Кендірлі
демалыс базасы орналасқан, жазғы демалыста оған барлық елден туристер
келеді, объектінің деңгейі мен комфорты әлемдік стандартқа сәйкес келеді.
Бұл ауданда жақын кезеңде республикалық балалардың сауықтыру лагері
құрылысын салу жоспарлануда.
Облыс орталығында тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс жасайды,
коллекциясында 50 мыңнан астам экспонаттар, неғұрлым қызықтылары экспозиция
ретінде қойылған. Мұражай аймақтың тарихи-мәдени мұраларымен таныстырады.
Этнография залы қызықты, онда экспозицияларда 20 ғасырдың басына дейінгі
аймақ халқының тұрмысы мен негізгі жұмыспен қамтылуы көрініс тапқан.
Өзіндік қолданбалы өнер, қолөнершілердің ұлттық бұйымдары, ағаштан, сүйек
пен тастан жасалған шеберлердің бұрама өнерлерінің үлгілері қойылған.
Ақтау қаласында туристерді қабылдауға дайын, әртүрлі деңгейдегі 17
мейманхана бар. 2005 жылдың қазанында халықаралық стандарт деңгейіне сәйкес
келетін қызметтің барлық спектрін қарастыратын Renaissance Aktau Hotel
жаңа бес жұлдызды қонақ үй кешені пайдалануға берілді.
Осының бәрі Маңғыстау облысында туристік кластердің дамуына ықпалын
тигізеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жаңа бағалау әдістерді пайдаланып
Маңғыстау облысының туристік рекреациялық ресурстарды бағалау. Алға
қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста келесідей міндеттер
беріліп, шешу жолдары қарастырылады:
– Маңғыстау облысының туристік–рекреациялық ресурстарының инвентаризациясын
өткізілді;
– туристік рекреациялық ресурстар мүмкіншілігін жаңа әдістермен бағалланды;
- Маңғыстау облысының жағажайларын болашақ пайдалану мүмкіншілігің
арттыру болжамдық шаралар берілді.
Зерттеу пәні: Осы жұмыс барысында Маңғыстау облысының туристік
рекреациялық ресурстарына анализ жасадық және де зерттеген аймақтың
жағажайларына экономикалық тұрғыдан баға бердік.
Зерттеу объектісі ретінде: KMG EP-Catering ЖШС таңдап алынды.
Жұмыстың тақырыбының ашу мақсатында Қазақстан Республикасындағы Маңғыстау
облысының инфрақұрылымы мен табиғыт туралы статистикалық, аңықтамалық және
картографиялық мәліметтер қолданылған.Әртүрлі мақсатта бұл аймақты келесі
ғалымдар зерртеген: Боровский В.М 1983ж, Афанасьев А.Е. 1983ж,
Банников А.П. 1989ж, Буренков В.М. 1994ж, Аббасов Т 1995ж, Байзаков
Г.Б. 2001ж және т.б. ғалымдар.
Дипломдық Жұмыс құрлымы қысқартылған сөздер тізімінен, кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, карта-схемалардан
және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасына отандық және шет елдік
Маңғыстау аймағына байланысты жазған еңбектері, Қазақстан Республикасы
Туризм және спорт министрігінің нормативтік-құқықтық актілері, сондай-ақ,
ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімдік басылымдарда жарияланған
материалдар мәліметтері пайдаланылды.
1. Туристік-рекреациялық ресурстары бағалау әдістерінің
теориялық негіздері.
1.1 Ландшафттарға экологиялық-экономикалық бағалау жүргізу
Рельефті, геологиялық құрылым, ландшафтың абиотикалық бөлімін литогенді
орта алып жатыр. Ол тау жыныстарды, минералды шикізат ресурстарын және
жердің геоморфологиялық ерекшеліктерін қамтиды.
Тауар – ақша қарым – қатынастардың экологиялық тауарлар разрядінің
негізгі түрі минералды шикізат ресурстары, пайдалы қазбалар нақты
потенциалына қарай олар әртүрлі маркетинттік бағаға ие бола алады.
Пайдалы қазбалардың қоры, зерттеу дәрежесіне, сандық анықтығы бойынша
категорияларға бөлінеді:
А – қор көлемі мен орын шекараларының нақты белгілі кен орындары
В – қор көлемі мен орын шекаралары белгілі емес
С1 – экстраполяция арқылы есептелінген қорымен
С2 – алдын ала бағаланған қорлар
Бұл қорлардың барлығын балансты дейді, пайдалануды экономикалық
целесообразно, басқа қорды баланстық – тиімді пайдаланбайды, сол себептен
дамиды.
Пайдалы қазбалар кендерін эксплуатациялау, жерді алумен ластау,
топырақтың бұзылуы, өсімдік құруы, биотоптардың (өзгеруі) бұзылуы,
ландшафт құрамдарының өзгеруіне әкеліп соғады.
Минералды шикізат ресурстардың табуы мен реализациялау экологиялық
бизнестің бөлімі және де нарықтың қызығушылықтың объектісі.
Қара және түсті металлдар қалдықтарын жинау мен қайта өңдеу экологиялық
маркетингтің пайдалы түрі.
Ландшафты геоморфологиялық зерттеп білу инженерлік құрылыс
жұмыстарынның өте қажетті бөлімі. Өндірістік, тұрмыстық құрылысқа
участкелер сайлау, инженерлік, геологиялық, геоморфологиялық (рельеф
биіктігі, бұрыш қилысы) зерттеулер ландшафтың экологиялық маркетинг
сферасын құрайды. Тұрғын үйлер, тұрғын массивтерді жоспарлау, жобалау
ландшафтық экологиялық маркетингтің саласы.
Бұзылған жерлерді рекультивациялау – осы сфераға жататын экологиялық
қызметтің бір түрі.
Гидроклиматогенді орта. Ландшафтың абиотикалық компоненттерін, яғни
атмосфералық ауа, жер беті, жер асты суларды гидроклиматогенді орта
қамтиды. Экологиялық маркетингтің субъектісі – жер беті, жер асты суларының
сандық, сапалық көрсеткіштері. Атмосфералық ауаның нарықтық бағасы адамның
тұрып жатқан аймағының ауасының сапасымен анықталады. Айтар болсақ,
автожолға жақын тұрған неменсе алыста тұрған үйдің нарықтық бағасы әртүрлі
болып келеді [14].
Су ресурстарының бағасы су – шаруашылық мақсаттарымен өндірістік,
коммунальді, ауыл шаруашылыққа қолдануы, су сапасы, көлемімен анықталынады.
Судың сапасы химиялық құрамы, тұздар, температурасымен сипатталынады.
Осыған байланысты, ас су сапасын бақылау, тазалау жүйелері мен
технологиялар дайындау, тазалау құрал-саймандарын құруын талап етеді. Су
сапасын стандартқа жеткізу үлкен ақша шығындарды талап етеді, сол себептен
экологиялық маркетингтің бір саласы су сапасын жақсартудын арзан және
эффекті жолдарын табу. Судың жоғарғы экологиялық сапасын ұстау, суды тиімді
пайдалану, су ресурстарын қорғау – экомаркетинг сферасына жатады. Емдік
және ас минералды сулар кені үлкен нарықтық қасиеттерге ие. Жұмыс орындар,
тұрғын үйлердегі атмосфералық ауа сапасын бақылау экологиялық маркетингтің
негізгі бір сферасы. Гидроклиматогенді ортаның ластануын болдырмайтын
профилактикалық шаралар: өндірістік, тұрмыстық зонирлеу, территорияларды
көгалдандыру, суды қайта екі қайтара қолдану, өндірістік технологияларды
дамыту.
Ландшафтың жер-топырақ орта сферасындағы экологиялық маркенинг.
Ландшафт құрамының негізгі құрушысы педосфера, яғни топырақ ортасы.
Биотикалық және абиотикалық орта аралығында топырақ орталық орын алып отыр.
Сол себептен ол химиялық элементтер айналымында жерді ауыл шаруашылық
пайдалану құрылымында маңызды рөльге ие. Өнімділігі, әртүрлі сапасы бойынша
жер-топырақ ресурстары нарықтық әрекеттің объектісі және экологиялық бизнес
құрылымында бола тұрып, нарықтық қасиеттермен анықталған бағаға ие [2].
Топырақ температурасы, ылғалдылығы, физикалық, химиялық құрамымен
сипатталады. Бұлар экологиялық маркетингтің негізгі көрсеткіштері болып
табылады. Жер, топырақ ресурстары жағдайының көрсеткіштері адам әрекетімен
жақсаруы немесе бұзылуы мүмкін. Жер ресурстарына өндірістік құрылыс, жол
құбыр сымдары, электр сызығын салу, су қойма, пайдалы қазбаларды ашық өңдеу
үлкен әсер (ашып тастайды) болып, жер изъятиясы болады. Табиғи комплекстен
жер алу өсімдіктер деградациясы, ластану және атмосфера құрамының өзгеруіне
әкеліп соғады.
Экологиялық маркетингтің маңызды сферасы – жер өнімділігін сақтап қалу.
Топырақ-жер ресурстарының нарықтық бағасы топырақ бонитетімен анықталады.
Бонитет дегеніміз өнімділіктің бағалық көрсеткіші, яғни жер сапасының
салыстырмалы сипаттамасы.
Топырақ бонитетінің негізгі критерийлері оның өнімділігі, ауыл
шаруашылық өңдеу ыңғайлылығы, агроклиматтық факторлары есебі. Жер
бөліктерінің бағасы орналасу ыңғайлылығы, шаруашылық игерілгендігі
анықталынады. Қалаға, транспорттық магистральға, сумен қамтамасыз-дандыру
көздеріне жақындығы жатады [4].
Жер-топырақ ресурстарынан төлем ақысы болып жер рентасы, аренда үшін
ақы. Ландшафтың жер-топырақ сферасында қоршаған ортаның экологиялық сапасын
көбейту мен сақтауға бағытталған экологиялық қызметтер көп, соның ішінде
топырақ мелиорациясын атап кетсек болады.
Мелиорация деп – топырақтың физикалық, химиялық қасиеттерін,
өнімділігін, топырақ құру жағдайларын жақсартуға бағытталған шараларды
айтамыз.
Ол топырақтың физикалық күйін жақсарту су, ауа, жылу режимдерін
реттеумен жүзеге асады, ал ол өз кезегімен экономикалық шығындарды талап
етеді.
Топырақтың химиялық мелиорациясын айтып өтсек, топырақтың химиялық,
физикалық қасиеттерін жақсарту мақсатпен әртүрлі химиялық заттар қосу
арқылы іске асады.
Минералдар және органикалық тыңайтқыштар енгізуде топырақтың өнімділігі
көтеріледі.
Бұзылған жерлерде рекультивациялаумен қайта көтеру шаралары, техногенді
әсер нәтижесінде бұзылған жер топырақ ресурстарын қалпына келтіру
шараларына жатады.
Биотикалық орта. Ландшафтың биотикалық ортасы тірі табиғаттың күрделі
бөлігін қамтиды, соның ішінде өсімдік, жануар әлемімен микроорганизмдер
жатады. Соның арқасында табиғатты қорғау шараларының маңызды объектісі
болады. Өз кезегімен экологиялық бизнесте де үлкен мәнге ие. Бірақта
биотаның кейбір элементтері табиғатты қорғау рөль атқарады. Сол себептен
ландшафты экологиялық маркетинг құрамына қатыса алмайды (қорғалатын
территориялар, табиғи ескерткіш, табиғи саябақ).
Экологиялық өнім разрядында ландшафт биомассасын атап кетсек болады,
яғни бәрі тірі организм салмағы көлемі бірлігіне келетін биомассаның сандық
көрсеткіші болып биоөнімділікті қолдануға болады.
Орман, шабындық-жайылымдықтардың өсімдік массасының биоөнімділігі
экологиялық нарықта өнім түрінде өтеді [6].
Өсімдік әлемінің маңызды бөлігі – орман. Ол үш топқа бөлінеді:
1. су қорғау, санитарлы-гигиеналық, емдік, қорықтар мен ұлттық саябақ
орналастыру.
2. тұрғындардың тығыздығы жоғары жерлер, транспорттың қалың жилігі.
3. эксплуатационды маңызы бар көп орманды аудандар.
Ағашты дайындау жүйесінде:
Орманның нарықтық сипатамаларына көлемі, ағаш саны, өнімділігі кіреді.
Орман мен орман өңдеу өнеркәсіп - табиғатты пайдалану экономикасының
маңызды саласы.
Ландшафтың биотикалық орта сферасында экологиялық маркетингтің маңызды
бөлігі – кәсібі бар ресурстар.
Аңшылық кәсіб – жабайы аңдарды ату мен дайындау, аң терісімен дайындау
мен өткізу. Балық кәсібі.
Тауар ретінде жеміс-жидек, саңырауқұлақ, жаңғақ дайындау мен өткізу.
Емдік қасиеттері бар өсімдіктерді жинау мен өткізу.
Экологиялық қызмет сферасында бұзылған геожүйелерді қайтадан қалпына
келтіру мен реабилитациялау жатады.
Өсімдік пен жануарлардың жаңа түрлерін енгізу қызметі (интродукция).
Жануарларды акклиматизациялау, яғни жануарлардың бір түрін жаңа орынға
кіргізіп, орналастыру.
Реакклиматизациялау, яғни жануарлардың жоғалып кеткен түрін бұрынғы
орнына әкеліп, орналастыру, ареалын кеңейту.
Әуесқой ауыл шаруашылық пен балықшылық балық ұстау, аң атуға лицензия
беріліп, оған ақы төленеді. Бұл жерде арнайы аң мен балық шаруашылықтары
болады.
Өсімдіктер мен жануарлардың экзотикалық түрлерін өсіру саласы бар.
Ландшафтың биотикалық ортасы қорғалатын табиғи аймақтарда да қамтиды,
бірақ олардың экологиялық маркетинг сферасына кірмейді. Бұл объектілерді
коммерциялық әрекетке жол бермейді. Олардың негізгі мақсаты:
биоәртүрлілікті сақтау, фауна мен флораны қорғау. Экологиялық, тарихи,
эстетикалық бағасы бар ландшафты сақтап қалу.
1.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері
Бұрынғы КСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған
болатын. Дегенмен КСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді
бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге
1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне
сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның
ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан
миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру
жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42
млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері
Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды.
Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға
жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді.
Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол
кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге
таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың
өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды [3].
Қазақ ССР ғылым академиясының тоырақтану институтының директоры,
республикамыздағы топырақтану ғылымының негізін салушы, қазақ ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі Ө.О. Оспановтың жетек-шілігімен жасалған
бұл нұсқаулар ауылшаруашылық министрлігімен бекіп, сол кездегі тың
игерудегі алғашқы негізгі құжат болып саналды [4]. Астықты егістіктер үшін
жерлерді ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген республикамыздың
терістік облыстарында игеру көзделген болатын. Ондай топырақтар болып
негізінен екі топырақ зонасы ұсынылды.
1) Орманды-дала және дала зонасы, топырақтары шалғынды-қаратопырақ және
ортагумусты (кәдімгі) қаратопырақтар.
2) Құрғақ даланың аз гумусты (оңтүстік) қара топырақтары мен күңгірт
қара-қоңыр топырақтары.
Сол кездегі талапқа сай, жерлерді тез игеруді жеңілдету үшін, осы екі
зонадағы негізгі топырақтар агроөндірістік қасиеттері, құнарлылығы жағынан
1954-1955 жылдары игеру үшін төмендегідей 4 категорияға (топқа) бөлінген
болатын.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер
3) Жыртуға жарамды сапасы нашар жерлер
Жоғарғы айтылған екі зонаның жыртуға жарамды сапасы жақсы топырақтарға
негізінен біркелкі жер бедеріне орналасқан зоналық қара топырақтар мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады. Дегенмен бұл топырақтар сапасы
көптеген жағдайларда олардың біркелкі орналаспай, басқа сапасыз, зонаралық
топырақтардың араласа кездесуімен көп төмендейді. Мұндай араласа кездесетін
таңдақтар болып бұл аймақтарда, негізінен сортаң (солонцы) жерлер
орналасады. Егер сортаң таңдақтар жалпы алқаптың 10%-нан аспайтын болса,
және ол сортаңдар сортаң қабаты тереңде орналасқан терең сортаңдар қатарына
жатса, олар игеруге аса көп зиян тигізе қоймайды. Егер сортаңдар көлемі
алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп зиян болып, жердің
категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар жайласа, және
сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда сортаңдар болса,
бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы ортадан да төмен жерлер
қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада Ө. Оспановтың жүйесі бойынша
төмендегідей жер топта-ры бөлінген [6].
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар
жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең
сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық
топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін
алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың
күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен
күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде
де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке
жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да
олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні
күмәнсіз.
Сонымен Қазақстан шындығында тың игеру науқанының алғашқы үш жылы өтті.
1956 жылы Қазақстан тыңы елімізге алғашқы миллиард пұт астық беріп,
республика туына бірінші Ленин ордені қадалды. Республика халқы тың игеруде
біршама тәжрибе жинады. Қазақстан ғалымдары да, оның ішінде қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты да алғашқы тың игерудегі тәжірибелерді
ескере отырып, 1957 жылы терістік Қазақстан топырақтарының сапасын
бағалаудың жаңа нұсқасын ұсынды [11]. Институт директоры Ө.Оспановтың
жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы
жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
3) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
4) Игеруге қиын жерлер.
5) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.
Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына
қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни
механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл
топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің
алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға
жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені
практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да
көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде
механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл
топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды
жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет
екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ
комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін
алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті.
Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен
жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша
Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Жылдар өтіп жатты. Уақытпен бірге тәжірибе де жиналды, ғалымдар да
зерттеулерін жалғастырып, ғылыми жұмыстар жүргізді. Осы жылдар аралығында
топырақтану институтының ғалымдары республикамыздың барлық облыстарының
ортамасштабты топырақ карталарын жасап, әр облыс топырақтарының химиялық,
физикалық қасиеттерін терең талдау арқылы оларды агроөндірістік топтарға
бағалап бөліп, сипатталынған облыстық топырақ монографиялар ''Ғылым''
баспасынан жарық көрді. Міне осы жағдайлардың бәрі 1975 жылы қазақ ғылым
академиясының топырақтану институтының Ө. Оспанов бастаған ғалымдары
Қазақстанның жерлерін түгелдей бағалаудың жаңа жүйесін ұсынды [12]. Бұл
топырақтарды бағалап топтастыру жүйесі негізінен топырақтардың зоналық
принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда жер категориялары, жартылай
категориялары, оларға кіретін зоналық топырақтар және олардың
агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан
жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын
жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға
болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі
салада пайдалануларына дәл келеді. Осыған қоса Б және В жер
категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап
пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз
немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты
әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға
бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен
олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік
топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө. Оспановтың Қазақстан бойынша
келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз
[12].
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың
біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен
тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан
аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін
ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары,
тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін
жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б – басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар
мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес
сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды.
Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың
егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары
күрделі алаптары БІІ – жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы
егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В – басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының,
таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң
топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары.
Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген
қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр
топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тау етегі мен
тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз
алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының
көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда
егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су
көздері жоқ [11].
ВІ – бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай
категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз,
себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына
байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ – жартылай
категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде
жарамды жайылымдар да орын алады.
Г – басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы
және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар
жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде
пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В -
категориясына, яғни жайылымдарға жатады.
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдаланылмайтын
жерлер. Бұл категория жерлер қатарына таза сорлар, батпақтар, жылжымалы
құмдар, тау жыныстарының көріністері, мұздықтар т.б. топырақ емес
құрылымдар жатады.
А - Категорияларындағы зоналық топырақтар топтары.
1. Тұрақты суарылмайтын егіншілік жерлері - орманның сұр топырағы,
сілтісізденген қара топырақтар, орманды-дала, таулы-дала, аласа-таулы
және Алтай, Тарбағатай тау етектері топырақтары.
1. Салыстырмалы тұрақты суарылмайтын егіншілікті жерлер - құрғақшылығы
шамалы даланың кәдімгі қара топырақтары.
2. Құрғақтау даланың аса тұрақты емес суарылмайтын егіншіліктің оңтүстік
қара топырақтары.
3. Құрғақ даланың тұрақсыз суарылмайтын егіншіліктің күңгірт қара-қоңыр
топырақтары.
4. Құрғақ даланың өте тұрақсыз суарылмайтын егіншіліктің қара-қоңыр
топырақтары.
5. Тау баурайлары мен етектеріндегі (негізінен Тянь-Шань тауларының)
суармалы және суарылмайтын егіншіліктегі сұр топырақтары, қара-қоңыр және
ашық-қоңыр топырақтары.
6. Тянь-Шань аймағындағы таулы-далалы, тау аралығы ойпаттары мен тау етегі
далалы топырақтары. Тұрақты суарылмайтын таудың қара топырақтары мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтары. Тәлімі тау егістік (богара) жерлері.
Б - Категорияларындағы зоналы топырақтар
1. Қара топырақты зонаның шалғынды, шалғынды-далалы топырақтары.
1. Қара-қоңыр топырақты зонаның шалғынды, шалғынды-далалы топырақтары.
2. Құба және сұр-құба топырақты шөл зонасының шалғынды топырақтары.
Көлтабанды ойпаң жерлер мен өзен бойлары.
3. Таулы аймақтардың шалғынды және шалғынды-далалы шабындықтар топырақтары.
В - категориядағы зоналы топырақтар
1. Шамалы құрғақтау және құрғақтау далалық жайылымдар топырақтары.
1. Шамалы құрғақ және құрғақ далалық жайылымдар топырақтары.
2. Шөл-дала зонасының жайылымдық топырақтары.
3. Шөл зонасының жайылымдық топырақтары.
4. Тау етегіндегі шөл-дала белдеуінің жайылымдық топырақтары.
5. Тау етегі мен тауаралық дала зонасының (белдеуінің) жайылымдық
топырақтары.
6. Таулы жайылымдар, бұған негізінен таулы субальпілік, альпілік белдеулер
жатады.
Агроөндірістік топтар мен топтар бөлімшелері. Агроөндірістік топтарға
сол топырақтарды игеру үшін қажетті негізгі шаралар бағыты бойынша бөлінсе,
игеру үшін нақтылы қандай шараларды қолдану қажеттілігіне қарай бөлінеді.
Төменде әртүрлі категория, жартылай категориялар бойынша топырақтардың
агроөндірістік топтары мен топтар бөлімшелері келтірілген.
А - категориясы бойынша
1. Арнайы жақсарту шараларын керек етпейді.
а) кәдімгі зоналық агротехника қажет.
б) бөлектенген, арнайы агротехника қажет.
2. Топырақты жел эрозиясынан сақтауды қажет етеді.
2. Топырақты су эрозиясынан сақтауды қажет етеді.
3. Топырақтың сортаңдануымен күресті қажет етеді.
а) сортаңданудың зиянды қасиеттерімен күресу.
б) сортаң таңдақтармен күрес.
5. Топырақ эрозиясымен және сортаңданумен күресу.
6. Суаруды және екінші рет тұзданумен күресу қажет.
Б - категориясы бойынша
БІ - егіншілікке таңдаламалы жарамды жерлер.
7. Топырақтың ылғал тәртібі реттеуді қажет етеді.
а) топырақтың артық жербеті немесе жерасты ылғал болған жағдайда.
б) топырақты су эрозиясынан қорғау қажет.
8. Суаруды және екінші тұзданумен күресу қажет.
БІІ - егіншілікке өте аз, немесе тіпті жарамсыз жерлер.
9. Басым түрде жер бетін жақсартуды қажет етеді.
9. Басым түрде күрделі жақсартуды қажет етеді.
В - категорясы бойынша
ВІ - егіншілікке таңдамалы түрде жарамды жерлер
11. Топырақты жел эрозиясынан қорғау қажет.
11. Топырақты су эрозиясынан қорғау қажет.
12. Топырақтың сортаңдануымен күресу қажет.
13. Топырақ эрозиясымен және сортаңданумен күресу қажет.
14. Суаруды және екінші сорланумен күресуді қажет етеді.
ВІІ - егіншілікке жарамсыз, немесе өте аз жарамды жерлер
16. Топырақ бетін жақсартуды қажет етеді.
16. Топырақты күрделі жақсартуды қажет етеді.
17. Топырақ бетін және күрделі жақсартуды қажет етеді.
Міне сонымен Ө. Оспановтың бұл негізінен суарылмайтын егістіктер мен
басқа да халық шаруашылық салаларындағы жерлерді кең масштабта бағалаудың
және жерді қажет бағытта пайдалануға жасаған жалпы жүйесі. Бұл
материалдарды жер кадастрын жасаған кезде, тікелей пайдалануға болмайтыны
түсінікті жағдай. Себебі жер кадастрын жасау үшін, яғни топырақты
бонитеттеу мен жерді экономикалық бағалау үшін нақтылы топырақ түрлері мен
нақтылы эталонды шаруашылық материалдары қажет. Бұл саладағы алғашқы
ізденістер, бастамалар 1968 жылғы Одақта алғашқы шыққан жер кодексіне
сәйкес бүкіл елімізде, әрбір одақтас республикаларда басталып, 1990 жылдары
Одақ тарап әр республикалар егемендік алғанда бұл жұмыстар тез өріс алды
[8]. Қазақстанда нарықтық экономикаға сәйкес жер кодексі қабылданып, жер
кадастры жасалды. Ол жайында төменде айтылады.
Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі. Тәуелсіз алған
жылдардың басында-ақ Республикамыздың жер туралы заңы қабылданған болатын.
Дегенмен ол заңның көптеген шикілігі болып 1995 жылдың 22 желтоқсанында
Елбасымыздың заң күші бар жер туралы уақытша жарлығы шыққан болатын. Жер
туралы заң халықтың аса бір көкейкесті заңы болғандықтан баспасөзде 1999
жылы 22 маусымда және 2000 жылдың 7 шілдесінде әртүрлі деңгейде
жетілдірілген нұсқалары жарияланып, көпшілік талқылануынан, парламент
сараптамаларынан өтіп, 2001 жылдың 24 қаңтарында Елбасымыздың қол қоюымен
қабылданған болатын. Дегенмен бұл заңның да қазіргі нарықтық экономикаға
дөп келмейтін тұстары байқалып, көп ұзамай халық назарына үкімет қазіргі
әлемдік нарықтық экономикасын сәйкестендірілген Қазақстанның Жер туралы
жаңа заңының нұсқасын ұсынды. Біршама пікірталас сараптамалардан кейін
Қазақстан Республикасының Жер кодексі көпшілікті қолдауына ие болып,
Елбасымыздың 2003 жылдың 20 маусымында қол қоюымен қабылданды.
Бұл кодекстегі басты жаңалық - ауыл шаруашылығы мақсатындағы
пайдаланатын жерлердің негізінен мемлекеттік меншікте болуымен қатар жеке
меншікке төлемақы арқылы берілуі (сатылуы). Жер кодексіні талқылау кезінде
үлкен дау туғызған, біршама халыққа осы күнге дейін күмәндандырып жүрген
мәселе - осы ауыл шаруашылық жерлерінің жеке меншікке сатылуы. Біздің
ойымызша, бұл мәселеден үрейленетін ештеңе де жоқ. Біріншіден ауыл
шаруашылық жерлерінің барлығы сатылмайды, көп болса Қазақстан жерлерінің 10-
15 %-ы ғана сатылуы мүмкін. Екіншіден жеке меншікке жерді алсаңда аласың,
алмасаң да аласың деп ешкім сені қинамайды. Сатып алғың келмесе бірнеше
жылға жерді мердігерлікке (арендаға) алып пайдалан. Жерді сатып алуға
алғашқы кезде ақшаң жетіспей жатса оны оншақты жылға созып, бөліп төлеуге
де болады. Жеке меншікті де, ұжымдық, акционерлік, серіктестік т.б. әртүрлі
түрлері болады. Қай түрін ұйымдастырсаң да өз еркін. Әңгіме жерді жеке
меншікке беруде болып тұр. Себебі біздің тарихымызда ауыл шаруашылық
жерлері көп жылдар бойы аса ірі колхоз, совхоздар меншігінде болды.
Практика көрсеткендей колхоздікі, совхоздікі деген сөз ешкімдікі емес деген
сөз. Сондықтан оны пайдаланудағы жауапкершілікте жоқ есебі.
Қазақта ‘’иелі жер - киелі’’ деген әдемі сөздер бар, оның мағынасы иесі
бар жерді иесі тиімді пайдаланып, қорғап, гүлдендіреді деген мағына береді.
Шындығында да ‘’Өзім дегенде өгіз қара күшім бар’’ деген жеке меншік жер
иесі өз жерінде еңбек етіп, тер төгуге аянбайды. Себебі бұл жерден алынған
өнім басқа ешкімдікі емес, өзінікі.
Жоғарыда қабылданған республикамыздың жаңа жер кодескіне сәйкес
тәуелсіз Қазақстанның ғылыми негізделген, өз табиғи-экономикалық
жағдайларымызға үйлесімді жер кадастрларын жасау қалыптасуда. Себебі
жерлерді жеке меншікке беру (сату), жалға беру төлемақылары Қазақстанның әр
аймақтарында ол жерлердің құндылығына қарай әртүрлі. Соған сәйкес, олардың
төлемақылары әртүрлі аймақтарда әрқалай. Төмендегі екі қосымша кестелерде
Қазақстан Республикасы үкіметінің 2003 жылғы 2 қыркүйектегі қаулысына
сәйкес жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе
мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының
базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерін жалдау құқығын сату
төлемақысының мөлшерлері берілген жер учаскесінің жеке меншікке құрылыс
салуға немесе оларға қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда,
ғимараттар, (құрылыстар, үймереттер) мен олардың кешендері салынған
жерлерді берген кезде, олар үшін төлемақының базалық ставкалары берілген.
Кесте 1 – де жер учаскесінің жеке меншікке құрылыс салуға немесе оларға
қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда, ғимараттар, (құрылыстар,
үймереттер) мен олардың кешендері салынған жерлерді берген кезде, олар үшін
төлемақының базалық ставкалары көрсетілген [8].
Олар облысқа байланысты әр түрлі болады және төлем ставкалары да әр
түрлі болады. Ол сол жерде тұратын адам санына және сұранысқа байланысты
өзгеріп тұрады.
Кесте 1 Базалық ставкалары
Елді мекендер 1 ш.м үшін теңгемен төлемақының
базалық ставкасы
Астана қаласы 1180
Алматы қаласы 717
Ақтау қаласы 145
Ақтөбе қаласы 137
Атырау қаласы 123
Қарағанды қаласы 190
Көкшетау қаласы 114
Қостанай қаласы 123
Қызылорда қаласы 129
Павлодар қаласы 114
Петропавл қаласы 114
Талдықорған қаласы 137
Тараз қаласы 181
Орал қаласы 114
Өскемен қаласы 145
Шымкент қаласы 181
Облыс орталығы ставкаларының пайызы
Облыстық маңызы бар қалалар 85
Аудандық маңызы бар қалалар 75
Кенттер. Ауыл елді мекендер
Далалық орманды, далалық және құрғақ
далалық, 25 15
жартылай шөлейт және шөлейт, 18 10
тау бөктеріндегі – шөлейт – далалық,
субтропикалық - шөлейт аймақтарда 30 18
орналасқан елді мекендер
Ескертпе [18]
Ескеретін жай, Қазақстанның жаңа Жер кодексі қабылданған 1,5 жылдың
жүзінде осы заңға сәйкес біршама аса маңызды істер жүзеге асты. 1) Осы
уақыттар ішінде республикамыздың 41 мың гектар ауылшаруашылық жері жеке
меншікке сатылып, одан түскен 800 миллион теңгеден астам қаржы ұлттық қорға
аударылыпты. 2) Ауыл шаруашылық жерлерін банктер кепілге қояр құндылық
ретінде қабылдай бастады. Мәселен, өткен жыл көлемінде екінші деңгейдегі
банктер ауыл шаруашылығына 50 миллиард теңгенің несиесін бөлген болса,
кодекс жұмыс істеуге кіріскен үстіміздегі жылдың алғашқы тоқсанының өзінде
92 миллиард теңгенің несиесін бөлген. Бұл жағдай ауылшаруашылығын жоғарғы
көтеруге көп үлес қосуы күмәнсіз. 3) Кодекстегі өтпелі ережелерді қамтитын
170-ші бапқа сәйкес келесі жылдың бірінші қаңтарынан бастап жер телімдерін
субарендаға беру толық күшін жоймақ. Осыған байланысты жер телімдерін қайта
рәсімдеу жұмыстары көпшілік облыстарда қазірдің өзінде мәреге жетсе, енді
бірқатары аяқталуға таяу. Сонымен бұл жұмыстар жыл бойы аяғына дейін, яғни
кодексте көрсетілген мерзіміне дейін бітеді [10].
Қазақстан топырақтарының экологиясы.Қазір ғылыми-техникалық үдеу
заманында адам қоғамының барлық тірлігі саналы қимылының нәтижесінде
жасалып жатыр деп айта алмаймыз. Мұндай жағдай, әсіресе біздердің табиғат
қорларын пайдаланудағы көрсетіп жүрген енжарлығымыздан, немқұрайлы
қарауымыздан анық байқалады.
Белгілі Америка экологы О. Одумның [11] бағалауы бойынша адамға жақсы
өмір сүруі үшін (мекендеуі, тамақтық т.б. заттармен қамтамасыз етілуі, дем
алуы) орта есеппен әр адамға 2 гектардай жер керек екен. Оның 0,6 гектары
тамақтық заттар өндіру; 0,2-сі мекендеу мен өндіріс үшін, ал 1,2 гектары
жыртылмай, табиғи күйінде сақталуы керек. Бұл жерлер дем алып, саяхат
жасаумен қатар биосфераның экологиялық қалыпта болуына қажет. Ескеретін
жай, қазіргі әлемдегі 6,0 миллиард халық үшін жоғарғы қажетті көрсеткіш
көптен бері-ақ кеміген. Мысалы жер жүзіндегі әр адамға қажетті 0,6 гектар
жыртылған жер орнына 0,3 гектар-ақ жер келеді. Дегенмен бұл көрсеткіш әр
мемлекеттерде әр түрлі. Соңғы жылдарға шейін бұрынғы орталық Мәскеу
Қазақстан өндірісінің 93%-не қожалық етіп келді. Себебі республикамыз
Одақтың нұсқауымен негізінен шикізат өндірумен шұғылда-нып келді, ал
шикізат өндіру-өндірістің ең “лас” саласы. Өктемдігі күшті империя 70
жылдан астам Қазақ жерінің барлық байлықтарының беткі “қаймағын” ғана алып,
экологиялық зиянды қоқыстарын қалдырып отырды.
Қазақстанда бүкіл Д.И. Менделеев кесте жүйесіндегі элементтердің
барлығына жуығы табылғаны белгілі [13]. Халық шаруашылығымызға қажетті
барлық қазбалы байлықтар, құрылысқа қажетті құрылыс материалдары да осы
өзімізге мекен болып отырған жеріміздің қойнауында, оның әр түрлі
тереңдігінде жатыр. Осы байлықтарды барлау, қазып алу, байыту, тасымалдау
кезінде жерімізге көптеген – “жарақаттар” түсті. Оның үстіне олардың
көбісін ең “арзан” ашық әдіспен қазып алғандықтан, бұл аймақтардың
экологиялық жағдайы нашарлады. Мұндай бүлінген жерлер қатарына негізінен
кен карьерлері және оларды қазу кезінде кен байлықтарды басып жатқан
жамылғы топырақтар мен тау жыныстарын басқа алаптарға жылжытудан пайда
болған құрамы әртүрлі тау жыныстарынан тұратын үйінділер жатады. Бұған
байыту фабрикаларынан шығарылған қалдық-қоқыстарды, жылу
электростанцияларынан шыққан күл мен шлактарды, мекенді орындар мен
өндірістік мекемелерден тасталынған металл қалдықтары, резиналар, шыны-
әйнектер, бетондар т.б. тұрмыстық қоқыс-қалдықтарын қосыңыз. Ескеретін жай,
бұл қалдықтардың көбінесе тез арада ыдыратып, минералдандыратын бірден-бір
жәндік немесе микроорганизмдер жоқ. Сондықтан олар бірнеше ондаған,
жүздеген жылдар бойы жатуы да мүмкін. Бұл қалдықтар пайдасыз өнім ретінде
өзі жатқан жердің шөбін өсірмейді, өлі жерге саналып, алқаптың санитарлық
жағдайын нашарлатады. Міне сондықтан да өз қолымызбен табиғатқа енгізген
зиянды әрекеттерімізді өзіміз қолымызбен жақсартып, бүлінген жерлерімізді
қайта культивациялап, ал өнімді жерлерімізді басып жатқан қоқыс-
қалдықтардан тазалап, оның құнарын қалпына келтіруіміз қажет. Қазақстан
ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтеріне қарағанда өндірісіміз
бүлдірген жер көлемі санитарлық зонаны қоспағанда 200 мың гектардай екен
[15].
Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлықтарды алған кезде
“таза бұзылған” жерлерден басқа әскери-өндірістік кешендерден бүлінген
жерлер қаншама. Олардың басым көпшілік жерлері ядролық қару-жарақтарды
сынау, ғарыш кемелерін көкке ұшырған кездерде бұзылып, зақымданып оның
ішінде радиацияға шалынып, “ғарыш” қоқыстарымен ластанады. Бұл
мәліметтердің көп уақыт құпия болып келгені мәлім. Қазақстан Жоғарғы
Кеңесінің депутаттар тобы кейінгі кезде анықтағандай, еліміздің “қорғаныс”
мақсатына бөлінген жер көлемі 20 млн гектардан асатын көрінеді. Бұл
“қорғаныс” мақсатындағы объектілердің қазақ жеріне, халқына тигізген және
болашақта да тигізетін кесапат зияндарын нақтылап есептеу – келешектің ісі.
Қынжылатын шындық, Жер планетасында тек Қазақстанда ғана ядерлы-
стратегиялық бағдарлама толық жүзеге асты. Оларға қажетті шикізат осында
табылып алынды, ядролық қондырғылар осында дайындалып осында сыналды,
ракеталы-ғарыштық кешендер осында сыналып, осында көзі жойылды. Мұның
барлығы 40 жыл бойы. Жалпы Қазақстанда 500-ден астам атом бомбасының
жарылысы болды, оның 20-дан астамы Семей полигонынан басқа аймақтарда. Уран
кеніштерінің аймақтарында экологиялық жүйенің барлығы да қатты ластанды.
Батыс Қазақстан аймағындағы Азғыр, ал осы облыстармен шектес жатқан
Ресейдегі Капустин-яр полигондарының қазақ жеріне тигізген зияндары ұшан-
теңіз екені даусыз. Семей полигонының табиғатқа, қоғамға тигізген
зияндарының барлығын атап өту әзірше мүмкін емес. Дегенмен сол кездегі
Әскери ведомствоның бір сорақы қылмысы туралы бір мысалды айта кетейік.
1953 жылы тамыздың 12 күні ''Қайнар'' селосында Кеңес Одағында академик А.
Д. Сахаровтың жетекшілігімен дайындалған алғашқы сутегі бомбасын сынау
өткізілді. Міне осы сынақ кезінде жарылыс болатын нүктеден жарылыс
әсерлерін байқау әртүрлі қашықтықта, түрлі құрылыстар, жануарлар түрлері,
42 денсаулығы жақсы жергілікті азамзаттар тәжірибе үшін қалдырылған.
Сонымен тәжірибедегі адамдардың денсаулығын зерттеу Одақ тарағанша
жалғасқан. Баспасөзде жарияланған соңғы кездердегі материалдарға қарағанда
сол 42 адамның 1990 жылдардың басында 3-і ғана 1 топтағы мүгедектер еді,
қазіргі күндері олар да дүниеден өткен. Бұл мәселенің кезінде аса құпияда
болғаны белгілі, тек тәуелсіз алған жылдардан бері біршама мәліметтерге ие
болдық. Осы мысалға қарап, Қазақстанның адам тағдырына осылай қараған
Кеңестік Одақ, Қазақстан табиғатына ешқандай мән бермегені түсінікті
жағдай. Бұл материалдар С. Байкадиұлының кезіндегі ''Халық кеңесі'' (11
ақпан, 1993 ж.) ''Қырық жылға созылған кесел'' мақаласы-нан алынды [18].
Біздің шамалауымызша ол жерлердің кемінде жартысы бүлінген және
ыластанған жерлер. Бұл жерлер негізінен Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе,
Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Шығыс
Қазақстан облыстарында орын алған.
Бұзылған, шаңы шыққан жерлер қатарына жайылым жерлерді де жатқызамыз.
Жайылмдардың тарлығынан олар біркелкі суландырылма-ғандығынан қыстау мен
мал суаратын және елді мекендер төңірегіндегі миллиондаған гектар
жайылымдар “тұяқ тесті” алқаптарға айналған. Ауылшаруашылығы айналымына
жарамай шыққан жайылымдар көлемі Қазақ ауылшаруашылығы академиясының
академигі А.Асановтың мәліметіне қарағанда 15 млн гектардай, ал өнімі көп
кеміп, бүлінген жайылымдардың жалпы көлемі 60 млн гектардан асады [17].
Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да ауыр
техника мен транспорт салмағымен бұзылған және мұнай-битум қалдықтарымен
ластанған Каспий өңіріндегі жайылым жерлерді де жатқыза-мыз. Шамамен
олардың көлемі 4-5 млн гектардай. Сонымен құнары қатты кеміп бұзылған,
ыластанған жерлер көлемі республикамызда 85-90 млн гектарға жетеді. Олардың
құнарлығын қалпына келтіру үшін әр түрлі топырақты қайта құнарландыру
шараларын қолдану қажет. Бұл шаралардың күрделілігі, мерзім ұзақтығы әр
жерде әртүрлі болады.
Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су
тасқынынан кейін сайлы-салалы, құм-тасты болып қалған алқаптар және су
астынан жаңа босаған жерлер де жатады. Республикамыздағы мұндай бүлінген
жерлерді қайта құнарландыру жұмыстары жайында кітаптың соңғы бөлімінде
тоқталмақпыз.
Қазақстандағы дағдарыс аймақтарын айтқан кезде территориясы түгелдей
Қазақстанда жатқан Балхаш көлі аймағы, территориясы шамамен жартылай
Қазақстанда орналасқан Арал теңізі аймағы, Каспий теңізінің терістік-шығыс
алқабы. Бұлардың ішіндегі экологиялық апатқа өте қатты ұшырағаны Арал
теңізі бассейнінде орналасқан жерлер.
Бүлінген жерлерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Туристік-рекреациялық ресурстары бағалау әдістерінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Ландшафтарға экологиялық-экономикалық бағалау жұргізу ... ... ... ... .
1.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері.
1.3 Маңғыстау облысының туристік-рекреациялық ресурстары.
2. Манғыстау облысында KMG EP-Catering ЖШС-ның мысал ретінде
экономикалық талдау жасау
2.1 KMG EP-Catering ЖШС-ның сипаттамасы және оның туризм түрлері
2.2 Кендірлі демалыс базасында қызмет көрсету орталығына талдау
2.3 Нарықты және бәсекелестерді талдау
3. Маңғыстау облысының жағажайларын экономикалық дамуы ... ... ... ...
3.1 Кендерлі жағажайының туристік
әлеуеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Ақтау сити жағажайының туристік
мүмкіншілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Шақпақ-Ата жағажайының туристік
бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Корытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
Қысқартылған сөздер тізімі
ЖШС- Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
КСРО- Қенес Социалистік Республика Одағы
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ- Америка Құрама Штаттары
ІPK international-Халықаралық консалтингтік компаниясы
ARC-Әуежай Эталоны Кодексі
ҚХР- Қытай халықаралық республика
АҚ-Акционерлік қоғам
РҚ-Республика Қазақстан
ӨБ-Өндірістік басқармасы
ӨФ-өндірістік филиалы
Кіріспе
Маңғыстау – көне заманғы жер – Ұлы Жібек жолының үзігі, түбек
кеңістігінде өзіндік бейнесі және қызықты тарихы бар көптеген құрылыстары
мен ескерткіштері сақталған. Маңғыстаудағы ескерткіштердің жалпы саны
(облыс аумағында олар 10 мың шамасында) Қазақстанның барлық
ескерткіштерінің 31 бөлігін құрайды. Археологтармен көптеген көне заман
ескерткіштері, тас дәуірі адамдарының тұрағы табылды. Соңғы жылдардағы
неғұрлым қызықтыларының бірі – Маңғыстау ауданының Ақмыш жерінде орналасқан
10-13 ғасырдың ортағасырлық қалашығының орны – Қызылқала. Таулы бөлігінің
табиғи үңгірлерінде ғалымдар ертедегі жерасты қабырлар мен храмдар, бүтін
сәулет құрылыстарын, жерасты мешіттері: Бекет-Ата, Шопан-Ата, Қараман-
Ата, Сұлтан-епе және көптеген т.б. ашты. Бұл киелі орындарға бармаған
және демалыстағы көне тасты қолмен ұстауды, Уақыт пен Мәңгіліктің
таңғажайып демалысын сезуді армандамайтын адамды сирек кездестіреміз.
Маңғыстауда сондай-ақ экологиялық туризмді дамытудың теңдесіз мүмкіндігі
бар. Облыс көп бейнелі ландшафтарға: Қарақия ойпатына, Түйесу құмдарына,
Құланды кемеріне, Тынымбай және Боқты шоқыларына, сазды тақырлар мен қардай
ақ сорларға, Үстірт шоқыларының тік жартас кемерлері мен шошақ төбе
үшкірлеріне бай. Шерқала тауынан қашық емес жерде ірі көлемді тас шарлар
тасталған. Облыс аумағында табиғаттың сұлу кескіндеме бұрыштары –
каньондар: Тамшалы – көңілді тамшылар - Форт-Шевченко қаласынан үш
километр қашықтықта, Саура - Каспий теңізінің жағасында, Ақмыш -
Қаратау тауында, Сұлтан-епе-сай - ескі Хивин жолы бойынша, Жемсен-сай -
Қаратау шатқалдарында және т.б. бар.
Флора мен фаунаға бай және сан салалы, мұнда Қазақстандағы құстардың
450 түрінің 70% шамасында және аз қоректілердің – үштен бір бөлігі
мекендейді. Аймақта өсетін жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлері
Халықаралық Қызыл Кітап пен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Өсімдіктер де алуан түрлі. Үстірт дөңінде әртүрлі тұзды қоспасы бар жусан
өсімдіктері, жыраларда қарағандар мен жыңғылдардың қопалары кезедеседі.
Баурайлар мен тегіс учаскелер жерлерінде баялыш қопалары бар қара
сексеуілдер өседі. Маңғыстау өзінің қорықтарымен: Үстірт табиғи қорығымен,
Кендірлі-Қаясан мемлекеттік қорғалатын аймағымен, Ақтау-Бозашы және Қарағия-
Қаракөл қорықтарымен белгілі.
Ақтау қаласы – облыс орталығы, Каспий теңізін бойлай тартады,
жағажайдың жұмсақ климатын пайдаланушылар көп.
Қалалықтар мен қонақтар кез-келген басқа біреудің теңізде демалуын
жоғары бағалайды, яғни жағада қонақ үйлер, демалыс базалары, сауықтыру
емдеу орталықтары, әдемі құмды жағажайы бар балалар лагері салынған. 2005
жылы жағада, жұмыс жасаған өте қысқа мерзімінде табиғатта белсенді демалған
уақытындағы комфорт әуесқойларынан оң баға алған Stigl спорттық-сауықтыру
демалыс орталығы іске қосылды. Stigl спорттық-сауықтыру демалыс орталығы
оңаша тұрған мейрамханасы, дөңгелек бары, люксі, жартылайлюксі,
стандарт сыныпты номерлері бар қонақ үйі, бірқатар жазғы үйшіктер
орналасқан. Жабық спорт кешенінде ересектерге арналған бассейн және
балаларға арналған жылытуы бар бассейн, әдемі жабдықталған тренажер залы,
сауна, массаж бөлмесі, косметика кабинеті жұмыс жасайды.
Облыс орталығы Ақтау қаласында екі яхта клубы жұмыс жасайды. Бұл
желкенді спорт жөніндегі балалар-жасөспірімдер спорт мектебі мен ересек
санаттағыларға араналған Бриз яхта-клубы. Клубтарда 20 яхта паркі бар,
яғни толық көлемде, негізінен жазғы кезеңде алады. Жаңаөзен қаласы
ауданындағы, Фетисов шығанағы ауданындағы теңіз жағасында Кендірлі
демалыс базасы орналасқан, жазғы демалыста оған барлық елден туристер
келеді, объектінің деңгейі мен комфорты әлемдік стандартқа сәйкес келеді.
Бұл ауданда жақын кезеңде республикалық балалардың сауықтыру лагері
құрылысын салу жоспарлануда.
Облыс орталығында тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс жасайды,
коллекциясында 50 мыңнан астам экспонаттар, неғұрлым қызықтылары экспозиция
ретінде қойылған. Мұражай аймақтың тарихи-мәдени мұраларымен таныстырады.
Этнография залы қызықты, онда экспозицияларда 20 ғасырдың басына дейінгі
аймақ халқының тұрмысы мен негізгі жұмыспен қамтылуы көрініс тапқан.
Өзіндік қолданбалы өнер, қолөнершілердің ұлттық бұйымдары, ағаштан, сүйек
пен тастан жасалған шеберлердің бұрама өнерлерінің үлгілері қойылған.
Ақтау қаласында туристерді қабылдауға дайын, әртүрлі деңгейдегі 17
мейманхана бар. 2005 жылдың қазанында халықаралық стандарт деңгейіне сәйкес
келетін қызметтің барлық спектрін қарастыратын Renaissance Aktau Hotel
жаңа бес жұлдызды қонақ үй кешені пайдалануға берілді.
Осының бәрі Маңғыстау облысында туристік кластердің дамуына ықпалын
тигізеді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жаңа бағалау әдістерді пайдаланып
Маңғыстау облысының туристік рекреациялық ресурстарды бағалау. Алға
қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста келесідей міндеттер
беріліп, шешу жолдары қарастырылады:
– Маңғыстау облысының туристік–рекреациялық ресурстарының инвентаризациясын
өткізілді;
– туристік рекреациялық ресурстар мүмкіншілігін жаңа әдістермен бағалланды;
- Маңғыстау облысының жағажайларын болашақ пайдалану мүмкіншілігің
арттыру болжамдық шаралар берілді.
Зерттеу пәні: Осы жұмыс барысында Маңғыстау облысының туристік
рекреациялық ресурстарына анализ жасадық және де зерттеген аймақтың
жағажайларына экономикалық тұрғыдан баға бердік.
Зерттеу объектісі ретінде: KMG EP-Catering ЖШС таңдап алынды.
Жұмыстың тақырыбының ашу мақсатында Қазақстан Республикасындағы Маңғыстау
облысының инфрақұрылымы мен табиғыт туралы статистикалық, аңықтамалық және
картографиялық мәліметтер қолданылған.Әртүрлі мақсатта бұл аймақты келесі
ғалымдар зерртеген: Боровский В.М 1983ж, Афанасьев А.Е. 1983ж,
Банников А.П. 1989ж, Буренков В.М. 1994ж, Аббасов Т 1995ж, Байзаков
Г.Б. 2001ж және т.б. ғалымдар.
Дипломдық Жұмыс құрлымы қысқартылған сөздер тізімінен, кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, карта-схемалардан
және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасына отандық және шет елдік
Маңғыстау аймағына байланысты жазған еңбектері, Қазақстан Республикасы
Туризм және спорт министрігінің нормативтік-құқықтық актілері, сондай-ақ,
ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімдік басылымдарда жарияланған
материалдар мәліметтері пайдаланылды.
1. Туристік-рекреациялық ресурстары бағалау әдістерінің
теориялық негіздері.
1.1 Ландшафттарға экологиялық-экономикалық бағалау жүргізу
Рельефті, геологиялық құрылым, ландшафтың абиотикалық бөлімін литогенді
орта алып жатыр. Ол тау жыныстарды, минералды шикізат ресурстарын және
жердің геоморфологиялық ерекшеліктерін қамтиды.
Тауар – ақша қарым – қатынастардың экологиялық тауарлар разрядінің
негізгі түрі минералды шикізат ресурстары, пайдалы қазбалар нақты
потенциалына қарай олар әртүрлі маркетинттік бағаға ие бола алады.
Пайдалы қазбалардың қоры, зерттеу дәрежесіне, сандық анықтығы бойынша
категорияларға бөлінеді:
А – қор көлемі мен орын шекараларының нақты белгілі кен орындары
В – қор көлемі мен орын шекаралары белгілі емес
С1 – экстраполяция арқылы есептелінген қорымен
С2 – алдын ала бағаланған қорлар
Бұл қорлардың барлығын балансты дейді, пайдалануды экономикалық
целесообразно, басқа қорды баланстық – тиімді пайдаланбайды, сол себептен
дамиды.
Пайдалы қазбалар кендерін эксплуатациялау, жерді алумен ластау,
топырақтың бұзылуы, өсімдік құруы, биотоптардың (өзгеруі) бұзылуы,
ландшафт құрамдарының өзгеруіне әкеліп соғады.
Минералды шикізат ресурстардың табуы мен реализациялау экологиялық
бизнестің бөлімі және де нарықтың қызығушылықтың объектісі.
Қара және түсті металлдар қалдықтарын жинау мен қайта өңдеу экологиялық
маркетингтің пайдалы түрі.
Ландшафты геоморфологиялық зерттеп білу инженерлік құрылыс
жұмыстарынның өте қажетті бөлімі. Өндірістік, тұрмыстық құрылысқа
участкелер сайлау, инженерлік, геологиялық, геоморфологиялық (рельеф
биіктігі, бұрыш қилысы) зерттеулер ландшафтың экологиялық маркетинг
сферасын құрайды. Тұрғын үйлер, тұрғын массивтерді жоспарлау, жобалау
ландшафтық экологиялық маркетингтің саласы.
Бұзылған жерлерді рекультивациялау – осы сфераға жататын экологиялық
қызметтің бір түрі.
Гидроклиматогенді орта. Ландшафтың абиотикалық компоненттерін, яғни
атмосфералық ауа, жер беті, жер асты суларды гидроклиматогенді орта
қамтиды. Экологиялық маркетингтің субъектісі – жер беті, жер асты суларының
сандық, сапалық көрсеткіштері. Атмосфералық ауаның нарықтық бағасы адамның
тұрып жатқан аймағының ауасының сапасымен анықталады. Айтар болсақ,
автожолға жақын тұрған неменсе алыста тұрған үйдің нарықтық бағасы әртүрлі
болып келеді [14].
Су ресурстарының бағасы су – шаруашылық мақсаттарымен өндірістік,
коммунальді, ауыл шаруашылыққа қолдануы, су сапасы, көлемімен анықталынады.
Судың сапасы химиялық құрамы, тұздар, температурасымен сипатталынады.
Осыған байланысты, ас су сапасын бақылау, тазалау жүйелері мен
технологиялар дайындау, тазалау құрал-саймандарын құруын талап етеді. Су
сапасын стандартқа жеткізу үлкен ақша шығындарды талап етеді, сол себептен
экологиялық маркетингтің бір саласы су сапасын жақсартудын арзан және
эффекті жолдарын табу. Судың жоғарғы экологиялық сапасын ұстау, суды тиімді
пайдалану, су ресурстарын қорғау – экомаркетинг сферасына жатады. Емдік
және ас минералды сулар кені үлкен нарықтық қасиеттерге ие. Жұмыс орындар,
тұрғын үйлердегі атмосфералық ауа сапасын бақылау экологиялық маркетингтің
негізгі бір сферасы. Гидроклиматогенді ортаның ластануын болдырмайтын
профилактикалық шаралар: өндірістік, тұрмыстық зонирлеу, территорияларды
көгалдандыру, суды қайта екі қайтара қолдану, өндірістік технологияларды
дамыту.
Ландшафтың жер-топырақ орта сферасындағы экологиялық маркенинг.
Ландшафт құрамының негізгі құрушысы педосфера, яғни топырақ ортасы.
Биотикалық және абиотикалық орта аралығында топырақ орталық орын алып отыр.
Сол себептен ол химиялық элементтер айналымында жерді ауыл шаруашылық
пайдалану құрылымында маңызды рөльге ие. Өнімділігі, әртүрлі сапасы бойынша
жер-топырақ ресурстары нарықтық әрекеттің объектісі және экологиялық бизнес
құрылымында бола тұрып, нарықтық қасиеттермен анықталған бағаға ие [2].
Топырақ температурасы, ылғалдылығы, физикалық, химиялық құрамымен
сипатталады. Бұлар экологиялық маркетингтің негізгі көрсеткіштері болып
табылады. Жер, топырақ ресурстары жағдайының көрсеткіштері адам әрекетімен
жақсаруы немесе бұзылуы мүмкін. Жер ресурстарына өндірістік құрылыс, жол
құбыр сымдары, электр сызығын салу, су қойма, пайдалы қазбаларды ашық өңдеу
үлкен әсер (ашып тастайды) болып, жер изъятиясы болады. Табиғи комплекстен
жер алу өсімдіктер деградациясы, ластану және атмосфера құрамының өзгеруіне
әкеліп соғады.
Экологиялық маркетингтің маңызды сферасы – жер өнімділігін сақтап қалу.
Топырақ-жер ресурстарының нарықтық бағасы топырақ бонитетімен анықталады.
Бонитет дегеніміз өнімділіктің бағалық көрсеткіші, яғни жер сапасының
салыстырмалы сипаттамасы.
Топырақ бонитетінің негізгі критерийлері оның өнімділігі, ауыл
шаруашылық өңдеу ыңғайлылығы, агроклиматтық факторлары есебі. Жер
бөліктерінің бағасы орналасу ыңғайлылығы, шаруашылық игерілгендігі
анықталынады. Қалаға, транспорттық магистральға, сумен қамтамасыз-дандыру
көздеріне жақындығы жатады [4].
Жер-топырақ ресурстарынан төлем ақысы болып жер рентасы, аренда үшін
ақы. Ландшафтың жер-топырақ сферасында қоршаған ортаның экологиялық сапасын
көбейту мен сақтауға бағытталған экологиялық қызметтер көп, соның ішінде
топырақ мелиорациясын атап кетсек болады.
Мелиорация деп – топырақтың физикалық, химиялық қасиеттерін,
өнімділігін, топырақ құру жағдайларын жақсартуға бағытталған шараларды
айтамыз.
Ол топырақтың физикалық күйін жақсарту су, ауа, жылу режимдерін
реттеумен жүзеге асады, ал ол өз кезегімен экономикалық шығындарды талап
етеді.
Топырақтың химиялық мелиорациясын айтып өтсек, топырақтың химиялық,
физикалық қасиеттерін жақсарту мақсатпен әртүрлі химиялық заттар қосу
арқылы іске асады.
Минералдар және органикалық тыңайтқыштар енгізуде топырақтың өнімділігі
көтеріледі.
Бұзылған жерлерде рекультивациялаумен қайта көтеру шаралары, техногенді
әсер нәтижесінде бұзылған жер топырақ ресурстарын қалпына келтіру
шараларына жатады.
Биотикалық орта. Ландшафтың биотикалық ортасы тірі табиғаттың күрделі
бөлігін қамтиды, соның ішінде өсімдік, жануар әлемімен микроорганизмдер
жатады. Соның арқасында табиғатты қорғау шараларының маңызды объектісі
болады. Өз кезегімен экологиялық бизнесте де үлкен мәнге ие. Бірақта
биотаның кейбір элементтері табиғатты қорғау рөль атқарады. Сол себептен
ландшафты экологиялық маркетинг құрамына қатыса алмайды (қорғалатын
территориялар, табиғи ескерткіш, табиғи саябақ).
Экологиялық өнім разрядында ландшафт биомассасын атап кетсек болады,
яғни бәрі тірі организм салмағы көлемі бірлігіне келетін биомассаның сандық
көрсеткіші болып биоөнімділікті қолдануға болады.
Орман, шабындық-жайылымдықтардың өсімдік массасының биоөнімділігі
экологиялық нарықта өнім түрінде өтеді [6].
Өсімдік әлемінің маңызды бөлігі – орман. Ол үш топқа бөлінеді:
1. су қорғау, санитарлы-гигиеналық, емдік, қорықтар мен ұлттық саябақ
орналастыру.
2. тұрғындардың тығыздығы жоғары жерлер, транспорттың қалың жилігі.
3. эксплуатационды маңызы бар көп орманды аудандар.
Ағашты дайындау жүйесінде:
Орманның нарықтық сипатамаларына көлемі, ағаш саны, өнімділігі кіреді.
Орман мен орман өңдеу өнеркәсіп - табиғатты пайдалану экономикасының
маңызды саласы.
Ландшафтың биотикалық орта сферасында экологиялық маркетингтің маңызды
бөлігі – кәсібі бар ресурстар.
Аңшылық кәсіб – жабайы аңдарды ату мен дайындау, аң терісімен дайындау
мен өткізу. Балық кәсібі.
Тауар ретінде жеміс-жидек, саңырауқұлақ, жаңғақ дайындау мен өткізу.
Емдік қасиеттері бар өсімдіктерді жинау мен өткізу.
Экологиялық қызмет сферасында бұзылған геожүйелерді қайтадан қалпына
келтіру мен реабилитациялау жатады.
Өсімдік пен жануарлардың жаңа түрлерін енгізу қызметі (интродукция).
Жануарларды акклиматизациялау, яғни жануарлардың бір түрін жаңа орынға
кіргізіп, орналастыру.
Реакклиматизациялау, яғни жануарлардың жоғалып кеткен түрін бұрынғы
орнына әкеліп, орналастыру, ареалын кеңейту.
Әуесқой ауыл шаруашылық пен балықшылық балық ұстау, аң атуға лицензия
беріліп, оған ақы төленеді. Бұл жерде арнайы аң мен балық шаруашылықтары
болады.
Өсімдіктер мен жануарлардың экзотикалық түрлерін өсіру саласы бар.
Ландшафтың биотикалық ортасы қорғалатын табиғи аймақтарда да қамтиды,
бірақ олардың экологиялық маркетинг сферасына кірмейді. Бұл объектілерді
коммерциялық әрекетке жол бермейді. Олардың негізгі мақсаты:
биоәртүрлілікті сақтау, фауна мен флораны қорғау. Экологиялық, тарихи,
эстетикалық бағасы бар ландшафты сақтап қалу.
1.2 Топырақ ресурстарының жағдайы және бағалау әдістері
Бұрынғы КСРО-да жерді бағалау жұмыстары тек 1958-1959 жылдары басталған
болатын. Дегенмен КСРО құрамына кіретін Қазақстан республикасында жерді
бағалау жұмыстары біршама ерте басталды деуге әбден болады. Бұл мәселеге
1954-жылғы кезіндегі партиямыздың Ақпан-Наурыз пленумының шешімдеріне
сәйкес, Отанымыздың шығыс бөлігінде, негізінен Азиялық аймағында, соның
ішінде Қазақстанның терістік облыстарында ғасырлар бойы бос жатқан
миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді астық өндіру үшін игеру
жұмыстары бастама болды.
1954-1960 жылдары партияның осы шешімдері нәтижесінде бүкіл елімізде 42
млн. гектар тың және тыңайған жерлер игерілді. Бұлардың біршама бөліктері
Оралдың шығысы мен Сібірде болғанымен негізгі бөлігі Қазақстанда болды.
Дәлірек айтсақ Қазақстанда игерілген тың жерлер көлемі 25 млн. гектарға
жетті, яғни бүкіл игерілген тың жерлердің 60 %-ы Қазақстан үлесіне тиді.
Жалпыға белгілі тың игеру жұмыстары өте асығыс түрде жүргізілді. Сол
кездегі одақтық, жергілікті партия тапсырмаларымен қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты тың және тыңайған жерлерді игеруге
таңдап алу үшін топырақтанушылар мен агрономдарға көмек ретінде 1954 жылдың
өзінде жаднама (нұсқаулар) шығарды [3].
Қазақ ССР ғылым академиясының тоырақтану институтының директоры,
республикамыздағы топырақтану ғылымының негізін салушы, қазақ ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі Ө.О. Оспановтың жетек-шілігімен жасалған
бұл нұсқаулар ауылшаруашылық министрлігімен бекіп, сол кездегі тың
игерудегі алғашқы негізгі құжат болып саналды [4]. Астықты егістіктер үшін
жерлерді ауадан түсетін ылғалмен қамтамасыз етілген республикамыздың
терістік облыстарында игеру көзделген болатын. Ондай топырақтар болып
негізінен екі топырақ зонасы ұсынылды.
1) Орманды-дала және дала зонасы, топырақтары шалғынды-қаратопырақ және
ортагумусты (кәдімгі) қаратопырақтар.
2) Құрғақ даланың аз гумусты (оңтүстік) қара топырақтары мен күңгірт
қара-қоңыр топырақтары.
Сол кездегі талапқа сай, жерлерді тез игеруді жеңілдету үшін, осы екі
зонадағы негізгі топырақтар агроөндірістік қасиеттері, құнарлылығы жағынан
1954-1955 жылдары игеру үшін төмендегідей 4 категорияға (топқа) бөлінген
болатын.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлер
3) Жыртуға жарамды сапасы нашар жерлер
Жоғарғы айтылған екі зонаның жыртуға жарамды сапасы жақсы топырақтарға
негізінен біркелкі жер бедеріне орналасқан зоналық қара топырақтар мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады. Дегенмен бұл топырақтар сапасы
көптеген жағдайларда олардың біркелкі орналаспай, басқа сапасыз, зонаралық
топырақтардың араласа кездесуімен көп төмендейді. Мұндай араласа кездесетін
таңдақтар болып бұл аймақтарда, негізінен сортаң (солонцы) жерлер
орналасады. Егер сортаң таңдақтар жалпы алқаптың 10%-нан аспайтын болса,
және ол сортаңдар сортаң қабаты тереңде орналасқан терең сортаңдар қатарына
жатса, олар игеруге аса көп зиян тигізе қоймайды. Егер сортаңдар көлемі
алаптың 10-25%-ын алып жатса, олар игеруге көп зиян болып, жердің
категориясын төмендетеді. Ал алаптың 25-30%-ын сортаңдар жайласа, және
сортаңды қабаты топырақтың бетіне жақын орналасқан майда сортаңдар болса,
бұл алқаптар тіпті игеруге болмайтын, немесе сапасы ортадан да төмен жерлер
қатарына жатады. Сонымен қара топырақты зонада Ө. Оспановтың жүйесі бойынша
төмендегідей жер топта-ры бөлінген [6].
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер қатарына мынадай топырақтар
жатқызылған:
а) Ортагумусты (кәдімгі) қара топырақтар.
б) Аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар.
в) Шалғынды - қара топырақтар.
г) Аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар.
д) Сортаңданған және аздап сортаңданған кәдімгі қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға шейін.
е) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды-қара топырақтар терең
сортаңдармен 10%-ға дейін.
2) Жыртуға жарамды сапасы орта жерлер қатарына:
а) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
б) Сортаңданған және аздап сортаңданған шалғынды қара топырақтар терең
сортаңдармен 25%-ға дейін.
в) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар.
г) Құмдақ ортагумусты қара топырақтар терең сортаңдармен 25%-ға дейін.
3) Жыртуға жарамды сапасы ортадан төмен жерлерге:
а) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар.
б) Қатты сортаңданған ортагумусты қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
в) Сортаңданған және аздап сортаңданған ортагумусты қара топырақтар
сортаңдармен бірге 25%-ға дейін.
г) Қатты сортаңданған шалғынды-қара топырақтар сортаңдармен 25%-ға
дейін.
4)Жыртуға жарамсыз жайылымдық жерлерге: қатты сорланған зоналық
топырақтар мен қатар олардың сортаңдармен 25%-дан артық кездесетін
алқаптар, зонааралық таза сортаң және мол сорланған жерлер мен олардың
күрделі комплекстері орын алған жерлер жатады.
Тура осындай принциптер құрғақ даланың азгумусты қара топырақтары мен
күңгірт қарақоңыр топырақтарды бағалап, категорияларға (топқа) бөлген кезде
де қолданылды. Есте болатын нәрсе, тек бұл зонада терістіктен оңтүстікке
жылжыған сайын құрғақшылықтың көбейе түсетінін ескеру қажет. Сондықтан да
олардың жалпы өнімділігінің, соған сәйкес бағаларының да төмендей түсетіні
күмәнсіз.
Сонымен Қазақстан шындығында тың игеру науқанының алғашқы үш жылы өтті.
1956 жылы Қазақстан тыңы елімізге алғашқы миллиард пұт астық беріп,
республика туына бірінші Ленин ордені қадалды. Республика халқы тың игеруде
біршама тәжрибе жинады. Қазақстан ғалымдары да, оның ішінде қазақ ғылым
академиясының топырақтану институты да алғашқы тың игерудегі тәжірибелерді
ескере отырып, 1957 жылы терістік Қазақстан топырақтарының сапасын
бағалаудың жаңа нұсқасын ұсынды [11]. Институт директоры Ө.Оспановтың
жетекшілігімен ұсынылған бұл жаңа нұсқада тың аймағындағы жерлер сапасы
жөнінен төмендегідей 6 топқа бөлінді.
1) Жыртуға жарамды сапасы жақсы жерлер.
1) Жыртуға жарамды сапасы орташа жерлер.
2) Жыртуға жарамды сапасы орташадан төмен жерлер.
3) Механикалық құрамы жеңіл жерлер.
4) Игеруге қиын жерлер.
5) Игеруге, жыртуға тіпті жарамсыз жерлер.
Келтірілген тізімнен көрініп тұрғандай, бұрынғы бағалау нұсқасына
қосымша тағы екі топ қосылғаны көрініп тұр, олар 4- және 5-топтар; яғни
механикалық құрамы жеңіл жерлер мен игеруге (жыртуға) қиын жерлер. Бұл
топтардың пайда болуы да тегін емес еді. Баршаға белгілі, тың игерудің
алғашқы кезеңінде жоспарды артығымен орындау мақсатында көптеген жыртуға
жарамсыз, механикалық құрамы жеңіл, құмдақ топырақтар да жыртылып кеткені
практикада кездесті. Соның нәтижесінде тың өлкесінде топырақ эрозиясы да
көп өріс алды. Міне сондықтан жаңа ұсынылған топырақты бағалау жүйесінде
механикалық құрамы жеңіл топырақтар арнайы жаңа топқа бөлінді. Сөйтіп бұл
топырақтарды кәдімгі агротехниканы қолданған кезде жыртуға жарамсыз, оларды
жырту үшін арнайы агротехника (топырақты қайырымасыз етіп жырту т.б.) қажет
екені айтылды. Ал игеруге (жыртуға) қиын жерлер қатарына топырақ
комплекстері ішінде сортаң жерлер көлемдері 25-50%-ға дейін жететін
алқаптар жатқызылды. Бұл алқаптарды игеру шынында қиын екені түсінікті.
Оларды игеру тиімді болу үшін сортаң, ақтаңдақтарды әртүрлі әдістермен
жақсарту (мелиорациялау) қажет екені ұсынылды. Міне осы жүйе бойынша
Қазақстан тың жерлерін пайдалану көп жылдар бойы жүргізілді.
Жылдар өтіп жатты. Уақытпен бірге тәжірибе де жиналды, ғалымдар да
зерттеулерін жалғастырып, ғылыми жұмыстар жүргізді. Осы жылдар аралығында
топырақтану институтының ғалымдары республикамыздың барлық облыстарының
ортамасштабты топырақ карталарын жасап, әр облыс топырақтарының химиялық,
физикалық қасиеттерін терең талдау арқылы оларды агроөндірістік топтарға
бағалап бөліп, сипатталынған облыстық топырақ монографиялар ''Ғылым''
баспасынан жарық көрді. Міне осы жағдайлардың бәрі 1975 жылы қазақ ғылым
академиясының топырақтану институтының Ө. Оспанов бастаған ғалымдары
Қазақстанның жерлерін түгелдей бағалаудың жаңа жүйесін ұсынды [12]. Бұл
топырақтарды бағалап топтастыру жүйесі негізінен топырақтардың зоналық
принциптеріне сүйене отырып жасалды. Мұнда жер категориялары, жартылай
категориялары, оларға кіретін зоналық топырақтар және олардың
агроөндірістік топтары жіктеліп бөлінді.
Агроөндірістік маңызы мен басты пайдалану бағыты жөнінен Қазақстан
жерлері 5 категорияға бөлінді.
А - Жыртуға сөзсіз жарамды басым түрде егіншілікке пайдаланылатын
жерлер;
Б - Басым түрде шабындыққа жарамды жерлер;
В - Басым түрде жайылымдық жерлер;
Г - Басым түрде ормандық жерлер;
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдалануға
болмайтын жерлер.
Сонымен А, Б және В категориялары ауылшаруашылық жерлерін әртүрлі
салада пайдалануларына дәл келеді. Осыған қоса Б және В жер
категорияларында Б1 және В1 жартылай категориялары, яғни егіншілікке таңдап
пайдалануға болатын жерлермен қатар, Б2 және В2 - егіншілікке жарамсыз
немесе өте аз пайдаланылатын жерлер бөлінді.
Топырақ жамылғысының ерекшеліктеріне, табиғи өнімділігіне байланысты
әртүрлі зоналар мен зонашаларда А, Б, В категориялары зоналық топтарға
бөлінді. Осы категориялардағы зоналық топтар топырақтарының сапасы мен
олардың өнімділігін арттыруға бағытталған шараларға сәйкес агроөндірістік
топтарға, топшаларға бөлінеді. Төменде Ө. Оспановтың Қазақстан бойынша
келтірілген топырақтарды бағалап топтастырудың жалпы схемасын келтіреміз
[12].
Категориялар мен жартылай категориялар
А - егіншілікке басым түрде жарамды жерлер. Зоналық топырақтардың
біркелкі алаптары және олардың басқа топырақтармен комплекстері мен
тіркестері кездеседі. Дегенмен сортаң топырақтар таңдақтары 30%-дан
аспайтын болып кездеседі. Негізінен табиғи жағдайларда ауадан түсетін
ылғалдармен қамтамасыз етілетін дала топырақтарының жазық алқаптары,
тауетегі жазықтары, тауаралық ойпаң жерлер. Басым жерлері егіншілік үшін
жыртылған. Жерді пайдалану коэффициенті 50%-дан көп.
Б – басым түрде шабындық жерлер. Шалғынды, шалғынды-далалы жапырақтар
мен солардың тіркестері, сортаң таңдақтар 30 %-дан аспайды. Біртектес
сорланбаған, сортаңданған алаптар таңдалып егіншілікке пайдалануға жарамды.
Ондай жартылай БІ категорияға жататын жерлер көлемі шамалы, олардың
егіншілікте пайдалану коэффициенті 50 %-дан көп төмен. Ал топырақтары
күрделі алаптары БІІ – жартылай категорияға, яғни бұл шабындықтар жалпы
егіншілікке жарамсыз немесе өте аз көлемде жарамдыларға жатады.
В – басым түрде жайылымдық жерлер. Негізінен шөл-дала, шөл зоналарының,
таулы аймақ топырақтары, жөнді дамымаған, сорланған, құмды, сортаң
топырақтар және құрылымы күрделі кешенді барлық зоналар топырақтары.
Мәселен, бұл категорияға ылғалмен табиғи күйде қамтамасыз етілген
қаратопырақтар мен ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген қара-қоңыр
топырақтардың 50%-на дейін сортаң таңдақтары бар алаптары, тау етегі мен
тауаралығы ойпаң жерлерінің сапасы жақсы болғанмен жер бедері ыңғайсыз
алқаптары жатады. Ескеретін тағы бір жағдай, шөл және шөл-дала зоналарының
көп жерлері суарылып, мелиоративтік шараларды қолданған жағдайда
егіншілікке жарамды. Бірақ, өкінішке орай, ондай мол жерлерді суаруға су
көздері жоқ [11].
ВІ – бұл категория жерлер арасында да егіншілікке жарамды жартылай
категорияға жататын жерлер болып табылады. Бірақ, олардың көлемі өте аз,
себебі оларды игеру су көздерінен басқа да күрделі мелиорация шараларына
байланысты. Азда болса бұл категория жерлері арасында ВІІ – жартылай
категорияға жататын, яғни егіншілікке тіпті жарамсыз немесе өте аз көлемде
жарамды жайылымдар да орын алады.
Г – басым түрде орман шаруашылығына жарамды жерлер. Таулы алқаптардағы
және жазықтағы орманды жерлер, оған қоса өзен бойларындағы тоғайлы ормандар
жатқызылады. Бұл алқаптардың біршама жерлері шабындық және жайылым ретінде
пайдаланылады. Ал шөлдегі бұташалар мен сексеуілді ормандар түгелдей В -
категориясына, яғни жайылымдарға жатады.
Д - Ауыл шаруашылығына да және орман шаруашылығына да пайдаланылмайтын
жерлер. Бұл категория жерлер қатарына таза сорлар, батпақтар, жылжымалы
құмдар, тау жыныстарының көріністері, мұздықтар т.б. топырақ емес
құрылымдар жатады.
А - Категорияларындағы зоналық топырақтар топтары.
1. Тұрақты суарылмайтын егіншілік жерлері - орманның сұр топырағы,
сілтісізденген қара топырақтар, орманды-дала, таулы-дала, аласа-таулы
және Алтай, Тарбағатай тау етектері топырақтары.
1. Салыстырмалы тұрақты суарылмайтын егіншілікті жерлер - құрғақшылығы
шамалы даланың кәдімгі қара топырақтары.
2. Құрғақтау даланың аса тұрақты емес суарылмайтын егіншіліктің оңтүстік
қара топырақтары.
3. Құрғақ даланың тұрақсыз суарылмайтын егіншіліктің күңгірт қара-қоңыр
топырақтары.
4. Құрғақ даланың өте тұрақсыз суарылмайтын егіншіліктің қара-қоңыр
топырақтары.
5. Тау баурайлары мен етектеріндегі (негізінен Тянь-Шань тауларының)
суармалы және суарылмайтын егіншіліктегі сұр топырақтары, қара-қоңыр және
ашық-қоңыр топырақтары.
6. Тянь-Шань аймағындағы таулы-далалы, тау аралығы ойпаттары мен тау етегі
далалы топырақтары. Тұрақты суарылмайтын таудың қара топырақтары мен
күңгірт қара-қоңыр топырақтары. Тәлімі тау егістік (богара) жерлері.
Б - Категорияларындағы зоналы топырақтар
1. Қара топырақты зонаның шалғынды, шалғынды-далалы топырақтары.
1. Қара-қоңыр топырақты зонаның шалғынды, шалғынды-далалы топырақтары.
2. Құба және сұр-құба топырақты шөл зонасының шалғынды топырақтары.
Көлтабанды ойпаң жерлер мен өзен бойлары.
3. Таулы аймақтардың шалғынды және шалғынды-далалы шабындықтар топырақтары.
В - категориядағы зоналы топырақтар
1. Шамалы құрғақтау және құрғақтау далалық жайылымдар топырақтары.
1. Шамалы құрғақ және құрғақ далалық жайылымдар топырақтары.
2. Шөл-дала зонасының жайылымдық топырақтары.
3. Шөл зонасының жайылымдық топырақтары.
4. Тау етегіндегі шөл-дала белдеуінің жайылымдық топырақтары.
5. Тау етегі мен тауаралық дала зонасының (белдеуінің) жайылымдық
топырақтары.
6. Таулы жайылымдар, бұған негізінен таулы субальпілік, альпілік белдеулер
жатады.
Агроөндірістік топтар мен топтар бөлімшелері. Агроөндірістік топтарға
сол топырақтарды игеру үшін қажетті негізгі шаралар бағыты бойынша бөлінсе,
игеру үшін нақтылы қандай шараларды қолдану қажеттілігіне қарай бөлінеді.
Төменде әртүрлі категория, жартылай категориялар бойынша топырақтардың
агроөндірістік топтары мен топтар бөлімшелері келтірілген.
А - категориясы бойынша
1. Арнайы жақсарту шараларын керек етпейді.
а) кәдімгі зоналық агротехника қажет.
б) бөлектенген, арнайы агротехника қажет.
2. Топырақты жел эрозиясынан сақтауды қажет етеді.
2. Топырақты су эрозиясынан сақтауды қажет етеді.
3. Топырақтың сортаңдануымен күресті қажет етеді.
а) сортаңданудың зиянды қасиеттерімен күресу.
б) сортаң таңдақтармен күрес.
5. Топырақ эрозиясымен және сортаңданумен күресу.
6. Суаруды және екінші рет тұзданумен күресу қажет.
Б - категориясы бойынша
БІ - егіншілікке таңдаламалы жарамды жерлер.
7. Топырақтың ылғал тәртібі реттеуді қажет етеді.
а) топырақтың артық жербеті немесе жерасты ылғал болған жағдайда.
б) топырақты су эрозиясынан қорғау қажет.
8. Суаруды және екінші тұзданумен күресу қажет.
БІІ - егіншілікке өте аз, немесе тіпті жарамсыз жерлер.
9. Басым түрде жер бетін жақсартуды қажет етеді.
9. Басым түрде күрделі жақсартуды қажет етеді.
В - категорясы бойынша
ВІ - егіншілікке таңдамалы түрде жарамды жерлер
11. Топырақты жел эрозиясынан қорғау қажет.
11. Топырақты су эрозиясынан қорғау қажет.
12. Топырақтың сортаңдануымен күресу қажет.
13. Топырақ эрозиясымен және сортаңданумен күресу қажет.
14. Суаруды және екінші сорланумен күресуді қажет етеді.
ВІІ - егіншілікке жарамсыз, немесе өте аз жарамды жерлер
16. Топырақ бетін жақсартуды қажет етеді.
16. Топырақты күрделі жақсартуды қажет етеді.
17. Топырақ бетін және күрделі жақсартуды қажет етеді.
Міне сонымен Ө. Оспановтың бұл негізінен суарылмайтын егістіктер мен
басқа да халық шаруашылық салаларындағы жерлерді кең масштабта бағалаудың
және жерді қажет бағытта пайдалануға жасаған жалпы жүйесі. Бұл
материалдарды жер кадастрын жасаған кезде, тікелей пайдалануға болмайтыны
түсінікті жағдай. Себебі жер кадастрын жасау үшін, яғни топырақты
бонитеттеу мен жерді экономикалық бағалау үшін нақтылы топырақ түрлері мен
нақтылы эталонды шаруашылық материалдары қажет. Бұл саладағы алғашқы
ізденістер, бастамалар 1968 жылғы Одақта алғашқы шыққан жер кодексіне
сәйкес бүкіл елімізде, әрбір одақтас республикаларда басталып, 1990 жылдары
Одақ тарап әр республикалар егемендік алғанда бұл жұмыстар тез өріс алды
[8]. Қазақстанда нарықтық экономикаға сәйкес жер кодексі қабылданып, жер
кадастры жасалды. Ол жайында төменде айтылады.
Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі. Тәуелсіз алған
жылдардың басында-ақ Республикамыздың жер туралы заңы қабылданған болатын.
Дегенмен ол заңның көптеген шикілігі болып 1995 жылдың 22 желтоқсанында
Елбасымыздың заң күші бар жер туралы уақытша жарлығы шыққан болатын. Жер
туралы заң халықтың аса бір көкейкесті заңы болғандықтан баспасөзде 1999
жылы 22 маусымда және 2000 жылдың 7 шілдесінде әртүрлі деңгейде
жетілдірілген нұсқалары жарияланып, көпшілік талқылануынан, парламент
сараптамаларынан өтіп, 2001 жылдың 24 қаңтарында Елбасымыздың қол қоюымен
қабылданған болатын. Дегенмен бұл заңның да қазіргі нарықтық экономикаға
дөп келмейтін тұстары байқалып, көп ұзамай халық назарына үкімет қазіргі
әлемдік нарықтық экономикасын сәйкестендірілген Қазақстанның Жер туралы
жаңа заңының нұсқасын ұсынды. Біршама пікірталас сараптамалардан кейін
Қазақстан Республикасының Жер кодексі көпшілікті қолдауына ие болып,
Елбасымыздың 2003 жылдың 20 маусымында қол қоюымен қабылданды.
Бұл кодекстегі басты жаңалық - ауыл шаруашылығы мақсатындағы
пайдаланатын жерлердің негізінен мемлекеттік меншікте болуымен қатар жеке
меншікке төлемақы арқылы берілуі (сатылуы). Жер кодексіні талқылау кезінде
үлкен дау туғызған, біршама халыққа осы күнге дейін күмәндандырып жүрген
мәселе - осы ауыл шаруашылық жерлерінің жеке меншікке сатылуы. Біздің
ойымызша, бұл мәселеден үрейленетін ештеңе де жоқ. Біріншіден ауыл
шаруашылық жерлерінің барлығы сатылмайды, көп болса Қазақстан жерлерінің 10-
15 %-ы ғана сатылуы мүмкін. Екіншіден жеке меншікке жерді алсаңда аласың,
алмасаң да аласың деп ешкім сені қинамайды. Сатып алғың келмесе бірнеше
жылға жерді мердігерлікке (арендаға) алып пайдалан. Жерді сатып алуға
алғашқы кезде ақшаң жетіспей жатса оны оншақты жылға созып, бөліп төлеуге
де болады. Жеке меншікті де, ұжымдық, акционерлік, серіктестік т.б. әртүрлі
түрлері болады. Қай түрін ұйымдастырсаң да өз еркін. Әңгіме жерді жеке
меншікке беруде болып тұр. Себебі біздің тарихымызда ауыл шаруашылық
жерлері көп жылдар бойы аса ірі колхоз, совхоздар меншігінде болды.
Практика көрсеткендей колхоздікі, совхоздікі деген сөз ешкімдікі емес деген
сөз. Сондықтан оны пайдаланудағы жауапкершілікте жоқ есебі.
Қазақта ‘’иелі жер - киелі’’ деген әдемі сөздер бар, оның мағынасы иесі
бар жерді иесі тиімді пайдаланып, қорғап, гүлдендіреді деген мағына береді.
Шындығында да ‘’Өзім дегенде өгіз қара күшім бар’’ деген жеке меншік жер
иесі өз жерінде еңбек етіп, тер төгуге аянбайды. Себебі бұл жерден алынған
өнім басқа ешкімдікі емес, өзінікі.
Жоғарыда қабылданған республикамыздың жаңа жер кодескіне сәйкес
тәуелсіз Қазақстанның ғылыми негізделген, өз табиғи-экономикалық
жағдайларымызға үйлесімді жер кадастрларын жасау қалыптасуда. Себебі
жерлерді жеке меншікке беру (сату), жалға беру төлемақылары Қазақстанның әр
аймақтарында ол жерлердің құндылығына қарай әртүрлі. Соған сәйкес, олардың
төлемақылары әртүрлі аймақтарда әрқалай. Төмендегі екі қосымша кестелерде
Қазақстан Республикасы үкіметінің 2003 жылғы 2 қыркүйектегі қаулысына
сәйкес жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе
мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының
базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерін жалдау құқығын сату
төлемақысының мөлшерлері берілген жер учаскесінің жеке меншікке құрылыс
салуға немесе оларға қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда,
ғимараттар, (құрылыстар, үймереттер) мен олардың кешендері салынған
жерлерді берген кезде, олар үшін төлемақының базалық ставкалары берілген.
Кесте 1 – де жер учаскесінің жеке меншікке құрылыс салуға немесе оларға
қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда, ғимараттар, (құрылыстар,
үймереттер) мен олардың кешендері салынған жерлерді берген кезде, олар үшін
төлемақының базалық ставкалары көрсетілген [8].
Олар облысқа байланысты әр түрлі болады және төлем ставкалары да әр
түрлі болады. Ол сол жерде тұратын адам санына және сұранысқа байланысты
өзгеріп тұрады.
Кесте 1 Базалық ставкалары
Елді мекендер 1 ш.м үшін теңгемен төлемақының
базалық ставкасы
Астана қаласы 1180
Алматы қаласы 717
Ақтау қаласы 145
Ақтөбе қаласы 137
Атырау қаласы 123
Қарағанды қаласы 190
Көкшетау қаласы 114
Қостанай қаласы 123
Қызылорда қаласы 129
Павлодар қаласы 114
Петропавл қаласы 114
Талдықорған қаласы 137
Тараз қаласы 181
Орал қаласы 114
Өскемен қаласы 145
Шымкент қаласы 181
Облыс орталығы ставкаларының пайызы
Облыстық маңызы бар қалалар 85
Аудандық маңызы бар қалалар 75
Кенттер. Ауыл елді мекендер
Далалық орманды, далалық және құрғақ
далалық, 25 15
жартылай шөлейт және шөлейт, 18 10
тау бөктеріндегі – шөлейт – далалық,
субтропикалық - шөлейт аймақтарда 30 18
орналасқан елді мекендер
Ескертпе [18]
Ескеретін жай, Қазақстанның жаңа Жер кодексі қабылданған 1,5 жылдың
жүзінде осы заңға сәйкес біршама аса маңызды істер жүзеге асты. 1) Осы
уақыттар ішінде республикамыздың 41 мың гектар ауылшаруашылық жері жеке
меншікке сатылып, одан түскен 800 миллион теңгеден астам қаржы ұлттық қорға
аударылыпты. 2) Ауыл шаруашылық жерлерін банктер кепілге қояр құндылық
ретінде қабылдай бастады. Мәселен, өткен жыл көлемінде екінші деңгейдегі
банктер ауыл шаруашылығына 50 миллиард теңгенің несиесін бөлген болса,
кодекс жұмыс істеуге кіріскен үстіміздегі жылдың алғашқы тоқсанының өзінде
92 миллиард теңгенің несиесін бөлген. Бұл жағдай ауылшаруашылығын жоғарғы
көтеруге көп үлес қосуы күмәнсіз. 3) Кодекстегі өтпелі ережелерді қамтитын
170-ші бапқа сәйкес келесі жылдың бірінші қаңтарынан бастап жер телімдерін
субарендаға беру толық күшін жоймақ. Осыған байланысты жер телімдерін қайта
рәсімдеу жұмыстары көпшілік облыстарда қазірдің өзінде мәреге жетсе, енді
бірқатары аяқталуға таяу. Сонымен бұл жұмыстар жыл бойы аяғына дейін, яғни
кодексте көрсетілген мерзіміне дейін бітеді [10].
Қазақстан топырақтарының экологиясы.Қазір ғылыми-техникалық үдеу
заманында адам қоғамының барлық тірлігі саналы қимылының нәтижесінде
жасалып жатыр деп айта алмаймыз. Мұндай жағдай, әсіресе біздердің табиғат
қорларын пайдаланудағы көрсетіп жүрген енжарлығымыздан, немқұрайлы
қарауымыздан анық байқалады.
Белгілі Америка экологы О. Одумның [11] бағалауы бойынша адамға жақсы
өмір сүруі үшін (мекендеуі, тамақтық т.б. заттармен қамтамасыз етілуі, дем
алуы) орта есеппен әр адамға 2 гектардай жер керек екен. Оның 0,6 гектары
тамақтық заттар өндіру; 0,2-сі мекендеу мен өндіріс үшін, ал 1,2 гектары
жыртылмай, табиғи күйінде сақталуы керек. Бұл жерлер дем алып, саяхат
жасаумен қатар биосфераның экологиялық қалыпта болуына қажет. Ескеретін
жай, қазіргі әлемдегі 6,0 миллиард халық үшін жоғарғы қажетті көрсеткіш
көптен бері-ақ кеміген. Мысалы жер жүзіндегі әр адамға қажетті 0,6 гектар
жыртылған жер орнына 0,3 гектар-ақ жер келеді. Дегенмен бұл көрсеткіш әр
мемлекеттерде әр түрлі. Соңғы жылдарға шейін бұрынғы орталық Мәскеу
Қазақстан өндірісінің 93%-не қожалық етіп келді. Себебі республикамыз
Одақтың нұсқауымен негізінен шикізат өндірумен шұғылда-нып келді, ал
шикізат өндіру-өндірістің ең “лас” саласы. Өктемдігі күшті империя 70
жылдан астам Қазақ жерінің барлық байлықтарының беткі “қаймағын” ғана алып,
экологиялық зиянды қоқыстарын қалдырып отырды.
Қазақстанда бүкіл Д.И. Менделеев кесте жүйесіндегі элементтердің
барлығына жуығы табылғаны белгілі [13]. Халық шаруашылығымызға қажетті
барлық қазбалы байлықтар, құрылысқа қажетті құрылыс материалдары да осы
өзімізге мекен болып отырған жеріміздің қойнауында, оның әр түрлі
тереңдігінде жатыр. Осы байлықтарды барлау, қазып алу, байыту, тасымалдау
кезінде жерімізге көптеген – “жарақаттар” түсті. Оның үстіне олардың
көбісін ең “арзан” ашық әдіспен қазып алғандықтан, бұл аймақтардың
экологиялық жағдайы нашарлады. Мұндай бүлінген жерлер қатарына негізінен
кен карьерлері және оларды қазу кезінде кен байлықтарды басып жатқан
жамылғы топырақтар мен тау жыныстарын басқа алаптарға жылжытудан пайда
болған құрамы әртүрлі тау жыныстарынан тұратын үйінділер жатады. Бұған
байыту фабрикаларынан шығарылған қалдық-қоқыстарды, жылу
электростанцияларынан шыққан күл мен шлактарды, мекенді орындар мен
өндірістік мекемелерден тасталынған металл қалдықтары, резиналар, шыны-
әйнектер, бетондар т.б. тұрмыстық қоқыс-қалдықтарын қосыңыз. Ескеретін жай,
бұл қалдықтардың көбінесе тез арада ыдыратып, минералдандыратын бірден-бір
жәндік немесе микроорганизмдер жоқ. Сондықтан олар бірнеше ондаған,
жүздеген жылдар бойы жатуы да мүмкін. Бұл қалдықтар пайдасыз өнім ретінде
өзі жатқан жердің шөбін өсірмейді, өлі жерге саналып, алқаптың санитарлық
жағдайын нашарлатады. Міне сондықтан да өз қолымызбен табиғатқа енгізген
зиянды әрекеттерімізді өзіміз қолымызбен жақсартып, бүлінген жерлерімізді
қайта культивациялап, ал өнімді жерлерімізді басып жатқан қоқыс-
қалдықтардан тазалап, оның құнарын қалпына келтіруіміз қажет. Қазақстан
ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтеріне қарағанда өндірісіміз
бүлдірген жер көлемі санитарлық зонаны қоспағанда 200 мың гектардай екен
[15].
Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлықтарды алған кезде
“таза бұзылған” жерлерден басқа әскери-өндірістік кешендерден бүлінген
жерлер қаншама. Олардың басым көпшілік жерлері ядролық қару-жарақтарды
сынау, ғарыш кемелерін көкке ұшырған кездерде бұзылып, зақымданып оның
ішінде радиацияға шалынып, “ғарыш” қоқыстарымен ластанады. Бұл
мәліметтердің көп уақыт құпия болып келгені мәлім. Қазақстан Жоғарғы
Кеңесінің депутаттар тобы кейінгі кезде анықтағандай, еліміздің “қорғаныс”
мақсатына бөлінген жер көлемі 20 млн гектардан асатын көрінеді. Бұл
“қорғаныс” мақсатындағы объектілердің қазақ жеріне, халқына тигізген және
болашақта да тигізетін кесапат зияндарын нақтылап есептеу – келешектің ісі.
Қынжылатын шындық, Жер планетасында тек Қазақстанда ғана ядерлы-
стратегиялық бағдарлама толық жүзеге асты. Оларға қажетті шикізат осында
табылып алынды, ядролық қондырғылар осында дайындалып осында сыналды,
ракеталы-ғарыштық кешендер осында сыналып, осында көзі жойылды. Мұның
барлығы 40 жыл бойы. Жалпы Қазақстанда 500-ден астам атом бомбасының
жарылысы болды, оның 20-дан астамы Семей полигонынан басқа аймақтарда. Уран
кеніштерінің аймақтарында экологиялық жүйенің барлығы да қатты ластанды.
Батыс Қазақстан аймағындағы Азғыр, ал осы облыстармен шектес жатқан
Ресейдегі Капустин-яр полигондарының қазақ жеріне тигізген зияндары ұшан-
теңіз екені даусыз. Семей полигонының табиғатқа, қоғамға тигізген
зияндарының барлығын атап өту әзірше мүмкін емес. Дегенмен сол кездегі
Әскери ведомствоның бір сорақы қылмысы туралы бір мысалды айта кетейік.
1953 жылы тамыздың 12 күні ''Қайнар'' селосында Кеңес Одағында академик А.
Д. Сахаровтың жетекшілігімен дайындалған алғашқы сутегі бомбасын сынау
өткізілді. Міне осы сынақ кезінде жарылыс болатын нүктеден жарылыс
әсерлерін байқау әртүрлі қашықтықта, түрлі құрылыстар, жануарлар түрлері,
42 денсаулығы жақсы жергілікті азамзаттар тәжірибе үшін қалдырылған.
Сонымен тәжірибедегі адамдардың денсаулығын зерттеу Одақ тарағанша
жалғасқан. Баспасөзде жарияланған соңғы кездердегі материалдарға қарағанда
сол 42 адамның 1990 жылдардың басында 3-і ғана 1 топтағы мүгедектер еді,
қазіргі күндері олар да дүниеден өткен. Бұл мәселенің кезінде аса құпияда
болғаны белгілі, тек тәуелсіз алған жылдардан бері біршама мәліметтерге ие
болдық. Осы мысалға қарап, Қазақстанның адам тағдырына осылай қараған
Кеңестік Одақ, Қазақстан табиғатына ешқандай мән бермегені түсінікті
жағдай. Бұл материалдар С. Байкадиұлының кезіндегі ''Халық кеңесі'' (11
ақпан, 1993 ж.) ''Қырық жылға созылған кесел'' мақаласы-нан алынды [18].
Біздің шамалауымызша ол жерлердің кемінде жартысы бүлінген және
ыластанған жерлер. Бұл жерлер негізінен Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе,
Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Шығыс
Қазақстан облыстарында орын алған.
Бұзылған, шаңы шыққан жерлер қатарына жайылым жерлерді де жатқызамыз.
Жайылмдардың тарлығынан олар біркелкі суландырылма-ғандығынан қыстау мен
мал суаратын және елді мекендер төңірегіндегі миллиондаған гектар
жайылымдар “тұяқ тесті” алқаптарға айналған. Ауылшаруашылығы айналымына
жарамай шыққан жайылымдар көлемі Қазақ ауылшаруашылығы академиясының
академигі А.Асановтың мәліметіне қарағанда 15 млн гектардай, ал өнімі көп
кеміп, бүлінген жайылымдардың жалпы көлемі 60 млн гектардан асады [17].
Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да ауыр
техника мен транспорт салмағымен бұзылған және мұнай-битум қалдықтарымен
ластанған Каспий өңіріндегі жайылым жерлерді де жатқыза-мыз. Шамамен
олардың көлемі 4-5 млн гектардай. Сонымен құнары қатты кеміп бұзылған,
ыластанған жерлер көлемі республикамызда 85-90 млн гектарға жетеді. Олардың
құнарлығын қалпына келтіру үшін әр түрлі топырақты қайта құнарландыру
шараларын қолдану қажет. Бұл шаралардың күрделілігі, мерзім ұзақтығы әр
жерде әртүрлі болады.
Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су
тасқынынан кейін сайлы-салалы, құм-тасты болып қалған алқаптар және су
астынан жаңа босаған жерлер де жатады. Республикамыздағы мұндай бүлінген
жерлерді қайта құнарландыру жұмыстары жайында кітаптың соңғы бөлімінде
тоқталмақпыз.
Қазақстандағы дағдарыс аймақтарын айтқан кезде территориясы түгелдей
Қазақстанда жатқан Балхаш көлі аймағы, территориясы шамамен жартылай
Қазақстанда орналасқан Арал теңізі аймағы, Каспий теңізінің терістік-шығыс
алқабы. Бұлардың ішіндегі экологиялық апатқа өте қатты ұшырағаны Арал
теңізі бассейнінде орналасқан жерлер.
Бүлінген жерлерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz