Конституциялық құрылыс түсінігі ретінде мемлекет тірегін, оның конституциялық мемлекет сипатын қамтамасыз ететін негізгі қағидаларын танимыз
МАЗМҰНЫ
ТАРАУ 1 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК БӨЛІНУ ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНДА БЕКІТІЛУІНІҢ МӘҢІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Мемлекеттік билік теорияларының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциялық
құрылысындағы мемлекеттік билік бөліну
қағидасының бекітілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.3 Мемлекеттік билік бөліну қағидасының Қазақстан
Республикасының тәуелсіз, құқықтық, демократиялық
мемлекет ретінде қалыптасуына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 19
ТАРАУ 2 МемлекетТік билік органдарының құзіретініҢ Қазақстан
Республикасының КонституцИясында бекІТІЛУІНІҢ сипаты мен ерекшелІКТері
2.1 Билікті бөлу жүйесінде Қазақстан Республикасы президентінің
алатын
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.2 Мемлекеттік билік органдарының коституциялық-құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 43
2.3 Билік тармақтарының арасындағы тепе-теңдік және
тежемелі жүйенің Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 61
ҚолданылҒан Әдебиеттер
тІзімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 63
І ТАРАУ Мемлекеттік билік бӨліну теорияларының Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысында бекітілуінің мӘні мен маңызы
1.1 МЕМЛЕКЕТІК БИЛІК ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
Биліктің бөліну қағидасы - кез келген мемлекеттегі саяси биліктің
үлгісін анықтайды және де саяси құқықтық қағидалардың біреуі ретінде
танылады. Егер саяси ғылым тұрғысынан қарасақ билік бөлу қағидасы билік
олимпиясында саяси күштердің орналасуының негізгі факторы болып саналады,
ал заң ғылымында - мемлекеттік биліктегі жоғарғы органдардың қарапайым
және тұрақты қалыптастыруды қамтамасыз етудің ең қажетті жағдайы болып
табылады.
Қазақстандағы конституцияның дамуы құқықтық мемлекеттің қалыптасу
идеясын 1990 жылғы 25 қазан айындағы – мемлекеттік егеменділік туралы
декларациясында атап өткен. Осыған басты қағиданың бірі болып мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот органдарына бөлінуін білдіреді.
Сол себептен Республикамыздың құқықтық мемлекет болып қалыптасуы, осы
идеяның қалыптасу табиғатына пара пар келеді.
Әр елдерде құқықтық мемлекет қалыптастыру проблемаларын, соның ішінде
Қазақстанды құқықтық мемлекетке айналдырудың өз ерекшелігі бар.
Егер нақты проблеманы алға қоя отырып бұрынғы көзқарастарға сүйенсек
онда биліктің бөлінуі құқықтық мемлекеттің атрибуты ретінде өзінің
дамуын Ш.Л. Монтеськенің теориясында бастау алады. Яғни, ол билік пұрсатын
теріс пайдалануды әр түрлі биліктердің бір бірін тыю үшін - заң шығарушы,
атқарушы және сот билігі деп үш билік түріне бөледі. Осыған орай ол ескеру
жасады: Егер заң шығарушы және атқарушы орган бір мекеме немесе бір тұлға
болып қосылса, онда еркіндік болмайды. Келесідей себепте де еркіндік
болмайды егер сот билігі атқарушы мен заң шығарушы биліктен бөлінбесе
[1.á.5].
Осыдан келе биліктің бөліну принципі құқықтық мемлекет қалыптастырудағы
конституциялық құрылыс сипатына біршама әсерін тигізеді. Билік бөлу
қағидасын жүзеге асыру құқықтық мемлекет қалыптастыруға аяқ басудың белгілі
бір кезеңін көрсетеді. Нақты айтып отырған қағида және басқалары да
конституцияда бекітілген. 1995 жылы қабылданған конституцияға сәйкес
билікті – Парламент, үкімет және сот билігін Жоғарғы сот басқарды. Сондай-
ақ Президент осы үш биліктің үстінен қарап отыратын гарант ретінде болады.
Қазақстан тарихында бірінші рет тепе-теңдік тежемелік жүйе негізінде,
билік бөлінуден тұратын, екі палаталы парламент құрылды. Мемлекеттік билік-
жоғарғы билік болып табылатындықтан, ол барлық қоғамға, қоғамдық билік
формаларына тарайтын және осының арқасында біртұтас жүйе ретінде дамуды
айтады. Кез келген мемлекеттік билік ұйымдастырушылық үлгіде жүзеге
асырылады. Соңғылардың жиынтығы мемлекеттік билік механизімін құрады.
Қоғам күшті болып табылатын билік тұлғалардың еріктерімен құрылмайды.
Ол тарихи әділ даму нәтижесінде туындаған. Біздерге тарихи адамзат өмірінің
билікпен күш көрсетусіз мысалын бермейді.
Сонымен билік бөліну теориясы дегеніміз - билік жүйесінде немесе
құрылымында мемлекеттік жоғарғы органдардың ара қатынастарының механизмінде
концептуалды орнығуы, ал бөліну қағидасының өзі практика негізінде жүзеге
асқан, яғни, биліктің функциялануы бір біріне тәуелсіз мемлекеттік
басқару органдарымен жүзеге асырылады.
Ең бірінші биліктің бөлінуіне түсінік берген XVIғ. Италияның
мемлекеттік қызметкері Н. Макиавелли және француз заңгері Ж.Боден. Қоғамдық
билік қиын құбылыс болып табылғандықтан оны бір жағынан субъект және
объект, ал екінші жағынан басқару механизмі және биліктің қайнар көзі
құрайды. Субъектілерге байланысты билік мемлекеттік, партиялық,
профсоюздік, армиялық жанұялық және тағы басқа болып бөлінеді. Өзінің
органдарының функцияларына байланысты билік төмендегідей топтастырылады:
заң шығарушы, атқарушы және мемлекеттегі сот билігі.
Субъект және объект билігінің өзара қатынас тәсілі: демократиялық,
социалистік, авторитарлық, тоталитарлық және тағы басқа болып белінеді.
Билік бөліну принципін XVIIIғ. бірінші жартысында, яғни феодалдық
абсолютизмнің гүлдене бастаған кезінде Француз философы және құқықтанушы
Ш.Монтеськенің теориясына негіздеген. Бірақ бұған дейін Дж.Локк пен
Помибийдің еңбектерінен билік бөлу қағидасы туралы тұжырымдамаларын көруге
болады. Рим империясының мемлекеттік құрылымы билік бөліну негізінде
құрылған. Осыған сәйкес Монтеське франциядағы феодалдық және корольдің
шексіз билігін талқылап буржуазиялық демократия орнатқысы келді. 1748ж.
“Дух Законов 1” деген шығармасында биліктің үш түрі қаралған: заң шығарушы,
атқарушы және сот билігі. Ш.Монтеське биліктің бөлінуін, олардың
функциялары арқылы емес, қоғамдық күштердің саяси бостандықты орнату
жолындағы бөлінуі арқылы жүзеге асырылатынын айтып өтті. Оның айтуы бойынша
заң шығарушы және атқарушы билікті бір тұлғаның қолына немесе мекемеге
шоғырландырса, онда бостандық болмайды деп есептейді және де оның айтуы
бойынша Сенат және Монарх екеуі бірігіп тирандық заң қабылдайды және оны
дәл сондай тирандық түрде қолданады. Сонымен қатар сот билігі де заң
шығарушы, атқарушы биліктен бөлінбесе онда бостандық болмайды. Егер сот
билігі заң шығарушы билікпен біріксе онда адам өмірі мен бостандығы
тәркіленуге әкеп соғады немесе сот заң шығарушы билікті иемденіп кетеді.
Егер сот билігі атқарушы билікпен біріктірілсе онда сот қолданушы болуға
мүмкіндік алады[2.á.6].
Монтеськенің Дух законов шығармасында үш билік тармағын бөліп жазған,
сонымен қатар бір біріне тәуелсіз және тең. Ең жоғарғы билікке бағынушылық
болу керек. Билікке қиянат етушілік болмау үшін, биліктің әр түрлі бір
бірін тежеп отыратын жағдайда болу керек,- деген өзінің еңбегінде
Ш. Монтеське[3.á.6]. Осыған байланысты мемлекеттік билікті бір адамның
қолына шоғырлану идеясын жоққа шығарған. Әрбір мемлекеттегі билік
органдарының (заң шығарушы, атқарушы және сот билігі) әрбіреуі өз
беттерімен және бір бірінің жұмыстарына араласпай жұмыс істей алады. Билік
бөлу компетенциясының бір вариянты тепе-теңдік, тежемелік жүйесі, яғни
әрбір билік бір-бірін жан-жақты қадағалауға және бір-бірін тежеуге
мүмкіндік бар деген сөз.
Жоғарыдағыдай мемлекеттік билік механизмі АҚШ мемлекетінде функционалды
түрде жүзеге асырылады, бұны мемлекет басқарудағы классикалық топқа
жатқызады. Екінші тобы мемлекеттік биліктің бір тармағының жоғары тұруын
қадағалайды, яғни заң шығарушы биліктің жоғары тұруы. Бұл вариант Англия
мемлекетіне тән.
Биліктің меңгерілуі халық дербестігіне негізделеді. Бұл қазіргі кездегі
көптеген мемлекеттер Конституциясында бекітілген. Осыған байланысты заң
шығарушы билік заңдар қабылдайды, атқарушы билік оның орындалуын
қадағалайды, ал сот билігі құқыққа байланысты туындаған дауларды заң
шығарушы органдармен қабылданған заң арқылы шешеді. Енді әрқайсысының
функцияларына жеке тоқталайық.
Заң шығару билігі тез арада құрылған жоқ. ХYIIғ. соңына қарай әр түрлі
мемлекеттердегі заң шығару жиналыстары монархтармен бірге салық пен басқару
сұрақтарын шешуде тең дәрежеде болды. Англиядағы абсолютизммен парламент
жақтарының, жоғарғы биліктің кімнің қолында болу керектігінен дауласу
нәтижесінде 1649ж. Король Карл I кезінде азаматтық соғыстың басталуына
себеп болды және соғыс аяғы өлім жазасымен аяқталды. Дәл осы уақытта Англия
философы Дж.Локк Трактат о государственном правлении шығармасында
парламенттің монархиядан жоғары тұрғанын жазған. 1689 жылы Вильгельм
Оранский Англияда Конституциялық монархия орнату туралы жарлыққа қол
қойған.
Биліктің толығымен үш тармаққа, яғни заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі болып бөлінуі ХYIIIғ. аяғына қарай АҚШ, Франция және тағы басқа
елдердің конституцияларында бекітілген.
Қазіргі кездегі жаңаша көзқарастарға сүйенсек бұл билік тармағына
мынандай түсінік береді:
Бұл билік мемлекеттік биліктің негізгі құрама бөлігін құрайды, яғни заң
және тағы басқа құқықтық актілерді қабылдау қызметінің негізгі аясы болып
табылады. Осыған байланысты заң шығару билігінің ең маңызды міндеттерінің
бірі - ол жаңа заңдар шығару мен оларды өңдеу. Сонымен қатар қолданылып
жүрген заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізу және белгілі бір
жағдайда олардың күшін жою құқығы берілген. Заң шығару билігі өзінің
қызметін мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асырады. Бірақ олардың
жұмыс шеңбері әрбір мемлекеттің конституциясымен шектелген және өз
құрамына белгілі бір арнаулы өкілеттіктермен белгіленген мемлекеттік билік
органдарын кіргізеді. Билік бөлу қағидаларына сәйкес құрылған қазіргі
кездегі
демократиялық мемлекеттерде, заң шығару билігі дауыс беру арқылы құрылған
мемлекеттік өкілетті орган болып табылады. Заң шығару билігіндегі парламент
мемлекеттегі жоғарғы орган болып табылатындықтан - ол ішкі құрамы күрделі,
көп функциялы және белгілі құрылымдағы саяси мекеме.
Кей мемлекеттерде болсын заңның орындалуын құқықты атқару билігіне
берген, яғни Президент пен Үкіметке. Бұл жағдай Великобритания мен
Даниядағы құрылысқа сәйкес келеді. Бұнда заң шығару билігі парламент пен
монархқа тән. Бұндай құқық Нидерландыда - король мен парламентке, ал
Финляндияда - президент пен парламентке берілген. Заңның парламенттен тыс
қабылдануы ол тікелей бүкіл халықтық дауыс беру арқылы қабылданған
жағдайда, яғни референдум арқылы қабылданған жағдайда мүмкін. Мысалы,
қазіргі Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамызда
референдумда қабылданды.
Заң шығару бастама құқығына иеленуге кім құқылы? Бұндай құқықты
иеленушілер конституцияда белгіленгендей өкілетті тұлғалар мен белгілі бір
шеңбердегі органдарға берілген. Президенттік мемлекетте заң шығару құқығына
парламент ие. Мысалы, Бұндай мемлекет қатарына АҚШ пен Финляндияны
жатқызуға болады. Парламенттік мемлекеттерде, яғни Германия мен Италияда
заң шығару құқығына Парламент және Үкімет мүшелері құқылы. Ал бізде
Қазақстан Республикасында заң шығару құқығына - Парламент депутаттары,
Үкімет және тек қана міндетті түрде Мәжілісте жүзеге асады. Заң шығару
бастамасының құқығын Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына
Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады (61
б. 1 тар.).
Парламент кей жағдайларда бір палаталы және екі палаталы болады. Бір
палаталы парламентте тікелей сайлау арқылы қалыптасады және өкілдердің
құқықтық қағидасымен сипатталады. Ал екі палаталы парламенттер: қарапайым
және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым екі палаталы парламент жүйесінің бір
палатасы (оны көбінесе төменгі деп атайды) көбінесе халықтың тікелей
сайлауы арқылы қалыптасады. Қарапайым екі палаталы парламенттің екінші
палатасы өкілеттік принципі қағидасы негізінде құрылады[4.8].
Екі палаталы парламент дербес билікке ие. Дербес дегеніміз - ол әр бір
палата бір-біріне тәуелсіз және де олардың палата жиналыстары бөлек-бөлек
өтеді. Бұның барлығы конституцияда белгіленеді.
Қазақстан Республикасы конституциясының 53 бабына сәйкес бірлесіп
өткізілетін жиылыстары мен сұрақтар шеңбері бірлесіп өткізілетін
жиналыстарда қаралады. Билік бөліну жүйесіндегі заң шығару билігі дербес
құрама бөліміне жатады. Сонымен қатар оның қызметі басқа билік тармағымен
тығыз байланысты, бірақ оның қызыметін тепе-теңдік және тежемелік жүйе
механизмі арқылы шектейді. Оның өкілеттілігі кей мемлекеттерде, мысалы
Францияда конституциялық соттың бақылауында болады, ал Қазақстан
Республикасында ондай өкілеттілік Конституциялық Кеңеске берілген.
Билік бөліну қағидасының екінші тармағы - атқару билігі. Атқару билігін
–
Үкімет жүзеге асырады. Оның заң шығару билігінен айырмашылығы мемлекеттік
басқару жүйесінде үнемі әрекет етіп тұрады және де қабылданған заңдар мен
шешімдердің барлық мемлекет территориясында жүзеге асуын
қамтамасыз етеді.
Атқару билігінің жеке сала болып белінуі ХYII ғасырдың аяғы ХYІII
ғасырдың басына қарай жүзеге аса бастады. Бірақ биліктің бөліну тармағының
заңды түрде қолданылуы 1787 жылы АҚШ конституциясының қабылдануы және 1789
жылы Францияда қабылданған адам және азамат құқықтарының декларациясы
және 1791 жылғы Конституциясы әсер етті. Президенттік басқару жүйесінде
атқару билігінің басшысы Президент болып табылады. Биліктің Үкіметтік
жүйесі бір-бірінен заң шығарушы органдарға тәуелсіздік жағдайынан ғана
емес, сонымен қатар сол мемлекеттің формасына байланысты болады: Унитарлы,
федеративті және консервативтік.
Біздің мемлекет унитарлы мемлекет құрамына жатады. Унитарлы мемлекет
дегеніміз - мемлекет және ұлттық мемлекет құрылысының біртұтас ажырағысыз
үлгісін айтады және де мемлекет тек әкімшілік территориялық бөліністерге
бөлінеді. Бұндай мемлекеттер қатарына Великобритания, Франция, Италия және
Қазақстан мемлекеттерін жатқызуға болады[5.9].
АҚШ президентінің негізгі функцияларын қарап шығайық. АҚШ-та президент
барлық Америка халықтарын атап көрсетеді және халық атынан сөйлейді. Басқа
бірқатар мемлекеттерде монархтар атқаратын көптеген рәсімдерді орындайды.
Президент Конгреспен қабылдаған заңдардың қолданылуына ғана жауапты емес,
сонымен қатар заң шығарушылық өкілетінің көбісін иемденген. Конгресс
атқарушы билікке заңдарды қолдануда және талқылауда үлкен өкілеттіктер
иелігіне берген. АҚШ конституциясы бойынша АҚШ президентіне заң шығару
бастама құқығы берілмеген. Осыған байланысты Президент тек қана мемлекет
символы ғана емес, сонымен қатар оған үкіметті басқарудағы ең жоғарғы басшы
болып табылатын құқық берілген. Ол заң шығарушы билік алдында жауапты емес,
ол керісінше атқарушы билік пен заң шығарушы билікті байланыстырушы және
қоғамдық құқықтық тәртіптің және заңдылықтың кепілі болып табылады.
Атқару билік түсінігі біздің елімізде Совет Үкіметі уақытында жиі
қолданылмайтын. КСРО-дің конституциялық құрылымында атқару билік туралы
айтылмаған. 80 жылдары аяғымен 90 жылдардың басында бұл түсінік ғылыми
әдебиеттерде де публисцистикада да кеңінен қолданыла бастады. Ақырында бұл
түсінік 1993 және 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясында
ашылуын және бейнеленуін тапты. (1993ж. Канституциясының 14 тарауы және
1995ж. Конституциясының 5 бөлімінде).
Қазақстан Республикасында Президенттік биліктің 7 жыл пайда болған
уақытында түбегейлі өзгерістерге тап болды. Ең бірінші өзгерістер 1990-1991
жылдар аралығындары өзгерістер еді. Бұл уақыт аралығында Совет және
Компартия биліктерімен байланысты болған уақыт аралығы. Ал екінші 1991 -
1993 жылдарда Президент билігі Совет билігімен байланысты болған уақыт
аралығы.
1995 жылғы Конституция тек Президенттік билік ету үлгісін ғана
жариялаған жоқ, сонымен қатар компитенциясын бекітті. Президент статусы
бойынша екі тармақ билігіне қатысы бар: парламентке және үкіметке. Ал
Қазақстандағы жағдайға байланысты Президент ешқандай билік тармағына
қатысты болмайды. Ол барлық билік тармақтарының арасындағы келісімдік
функциясын атқарып отырады[6.10].
Н.А.Назарбаев: Мемлекет басшысының статусы басқарудың президенттік
формасы шегінде билік тармақтарының астында бола тұра арбитраждық
функциялармен белгіленіп, соның күшімен мемлекеттік емес органдардың
биліктерінің келісімді функциялануын қамтамасыз ете отырып, Қазақстанда
қоғамның экономикалық және саяси дамуына жақсы жағдайлар жасайды - деп
жазған[7.10].
Барлық айтылған мәселелерді қорыта отырып келгенде демократиялық
мемлекеттегі атқарушы билік дегеніміз ол – мемлекет билігіндегі үш
тармақтың біреуі болып табылады. Сонымен қатар ол өзінің қызметін жеке дара
жүзеге асыруы және заң шығару, сот билігімен әрқашанда тығыз байланыста.
Атқару билігінің орны мен ролі Конституцияда және тағы басқа мемлекеттердің
құқықтық актілерінде бекітілген. Заң шығару биліктің міндеті заң қабылдау
болса, ал атқару билігінің міндеті заңдардың уақытылы және нәтижелі
орындауымен қолданылуын қамтамасыз ету және қадағалау.
Қазіргі заман жағдайына байланысты атқару билігінің жүйесі
горизонтальді және вертикальді күрделі құрылған мемлекет организм. Атқару
билік жүйесінің барлық элементтері конституциямен негізделген
өкілеттілікке, көлемге, мазмұнға ие, сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері
мемлекет басқарудың және мемлекеттік құрылым үлгілерінің әр түрлі болуымен
байланысты.
Сот билігі. Кез-келген мемлекетте маңызды функцияларды сот билігі
жүзеге асырады. Биліктің бұл үшінші тармағы мемлекет механизмінде және тепе-
теңдік тежемелік жүйеде маңызды ролге ие. Кез-келген соттың ролі, құқық
туралы дауларда арбитр екендігмен анықталады. Сот билігі тек заңға сәйкес
дау немесе конфликт туындаған уақытта ғана емес, сонымен қатар
субъектілердің ешқайсысы өзі істеген істеріне судья бола алмайтын уақытына
әрекет етеді. Бұл - сот функциясы. Сот билігінің ең негізгі белгіленген
міндеті ол заңдардың орындалуын бақылау және жалпы құқық жүйесін қорғау,
сақтау болып табылады.
Сот билігінің екінші қажетті функциясының бірі ол - әділ сотты жүзеге
асыру, қоғам қажеттілігін қамтамасыз ету, шындықты орнату және құқықтық дау
туған жағдайда қолдану. Сонымен қатар биліктің үш тармағының позициялары
бір-біріне қарама-қарсы болған жағдайда қолданылады. Сот билігінің құқықтық
шындығы айтылғанды, үш жүзінде кез келген мемлекетте заң шығарушы және
атқарушы биліктер дербес және тәуелсіз соттардың болуын қаламайтындығын
ескеру керек. Сот билігі барлық жағдайларда тәуелсіз және мемлекеттік
биліктің басқа тармақтарымен тең болуы керек. Сонымен қатар тежемелік
рольді орындауы керек және заң шығару, атқару билігін заң бұзушылықтан
сақтап және шектеп отырады. Адам өзінің құқығын тек бір ғана механизм
арқылы жүзеге асырады - ол сот жүйесі арқылы. Адам құқығы Президент, әкім
немесе министр қорғамау керек оның құқығын қорғауды тек кана Сот жүзеге
асыруы тиіс. Өйткені әрбір азаматтың құқығын қорғаушы орган- деп жазды
Н.А.Назарбаев[8.10].
Ш.М.Монтескьенің айтуы бойынша: сот билігі кез-келген мекеме иеленбеуі
керек. Сот құрамына халықтың арасынан заңда көрсетілген тәсілмен жылдың
белгілі бір уақытында сайланған адам енеді. Ал сотталушыға судьядан бас
тарту құқығы беріледі, - деген[9.11].
Совет үкіметі тұсындағы және тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің алғашқы
жылдарындағы соттардың жұмыс практикасы кәсіпкерлік дамуды шешпеді. Меншік
қарым қатынасын дамытпады және нағыз тәуелсіз судьялардың болмауы заңдардың
орындалмауына әкеліп соқты.
Бұның барлығы ақырында сот жүйесінің қосылуына әкеліп соқты және де
судьяладың статустары заңды түрде белгіленді. Соттық корпустың құрылуына
Жоғарғы Сот Кеңесінің, квалификациялық коллегияның және әділет
басқармасының басты ролі бар.
Конституциялық заң бірінші рет Конституциялық Кеңес органын құрды. Бұл
орган бұрынғы Конституциялық Сот органының орнына келді. Конституциялық
Кеңестің негізгі міндеті Конституциялық заңдылықтың орындалуын қадағалайтын
бірден-бір үйлесімді органның моделі болып табылады. Ол тек қана
қабылданатын заңдардың конституцияға сәйкестігін қадағалап қана қоймай
елдегі барлық заң актілерінің сапалы болуына қосымша сүзгі ретінде қызмет
етеді.
Биліктің бөліну қағидалары абсолюттік емес, олардың жүзеге асырылуы
мемлекеттік құқық үлгілері ұлттық әдет-ғұрыптарға байланысты және нақтылы
әлеуметтік экономикалық және саяси жағдайларға байланысты болады. Биліктің
бөліну қағидасы негізінде құрылған мемлекет механизмін қарауды қорытындылай
келе құқықтық ұйымдастырушылықтың қасиеттерін келесідей түрлерде
ұйымдастыруға болады:
1. Бірыңғай билік тәуелсіздігіне - халық ие.
2. Толығымен барлық мемлекеттік билік - заң шығару, атқару және сот
билігін қадағалайтын орган жоқ.
3. Үш мемлекеттік билік тармақтарының және оларды жүзеге асыру
мемлекеттік органдардың тәуелсіздігі салыстырмалы.
4. Тепе-тендік және тежемелік жүйелері әрбір мемлекеттік билік
органдарының билігін тежейді және биліктің қандай да бір билік түрінің
маңайында жиналуына кедергі жасайды.
Бұл нормативтік механизмдер Қазақстан Республикасы Конституциясында
белгіленген. Осы бойынша биліктің үш тармағы бір жағынан бір-бірімен тығыз
ынтымақтастықта, ал екінші жағынан тежемелік механизмнің болуы, яғни
конституцияда белгіленгендей бір-біріне қол сұқпаушылықтары[10.11].
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысындағы мемлекеттік
биліктің бөліну қағидасының бекітілуі
Қазіргі кездегі конституциялық құқық ғылымында конституциялық
құрылысының түсінігі жиі қолданылады. Ол қатаң түрде анықталған әлеуметтік
қатынас бөлігінің негізі болатын қоғамның ұйымдастырушылық және
функционалды бірлігін бекітетін қағидалар жиынтығын алдын-ала аңықтап
отырады, егер бұндай болмаған жағдайда мемлекет құрылысы конституциялық
болып саналмаған болар еді.
Қоғамдық құрылыс түсінігі ең алдымен қоғамдық экономикалық формация
заңдарының дамуын және өндірістік қоғамдық қондырмадан, сонымен қатар
осыған байланысты мекемелерден алынған тәсіл бойынша әлеуметтік жүйені іске
асырудан көрінеді. Бұндай құрылысты суреттеген кезде оның табиғи көрінісін
сыртынан байқауға болады.
Осы құрылыстың негізгі өндіріс құралдарының нақты осы мемлекетке
теңдігін, адамдардың адамдарды пайдалануын, қоғамдағы топтардың құрылысының
қандайлығын, биліктің кімге қарайтындығын, мемлекеттің кімнің мүддесін
білдіретіндігін көрсетеді.
Е.О Кутафиннің көзқарасы бойынша: қоғамдық жұмыс мемлекеттік саяси
категория болып табылмайды, олар тек әлеуметік саяси түсінікте болады -
деген[11.12]. Осыдан келе қоғамдық сияқты мемлекеттік құрылыс та
конституциялық болуы мумкн.
Егер мемелекет коғамдық құрылысқа ықпал етсе, онда ең алдымен
орнатылған немесе санкцияланған құқық нормаларын Конституциялық және
басқада құқықтық норма қайнар көздеріне сүйене отырып, азаматтар және қоғам
алдында міндеттерді жүзеге асыруды қалыптастыру Конституциялық құрылыстың
басталуын білдіреді. Отандық әдебиеттерде қоғамдық құрылыспен қатар
конституциялық құрылыстың әр түрлі түсінігін байқауға болады. Ю.Н.Ерменко
осыған анықтама келтіре отырып былай деген: Үстемдік етуші экономикалық,
саяси, идеологиялық қатынастар жүйесі конституциялық формада халықтың толық
билігін нақтылы түрде көрсетеді және олардың маңызын анықтайды. Н.А.
Богданова: конституциялық құрылымды мемлекеттік құқықтық нормалармен
бекітілген мемлекет және құрылысы, - деп болжайды, ал В.И. Лафитский
осыдан шыға келе конституциялық құрылыс тек мемлекеттік және құқық негізін
қамтиды деген тұжырымға келген[12.12].
Осы жоғарыда айтылған анықтамалардың түп-нұсқасы оқып отырған
құбылыстың жеке жақтарын бейнелейді. Конституциялық құрылыс мемлекет
биліктерінің құқық қатыныстарын және басқа да қатынастарды қосатын
қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет
ретінде сипатталып, анықталған мемлекеттік құқықтық сипатқа ие.
Конституциялық құрылыс түсінігі конституциялық құрылыс негізіне кейінгі
кездерден бастап қана кірді. 1993 жылдың 28 ақпанында қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы конституциялық құрылыс негізін жеке бөлімде
реттеп отырғанын атап өту керек. 1936ж. КСРО конституциясы және 1937 жылғы
Қазақ ССР конституциясына қоғамдық ұйымдастыру, қоғамдық құрылыс
түсінігін енгізді. А.И.Кимнің ойынша: қоғамдық құрылыс - бұл адамның
күнделікті өмірдегі болып жатқан қоғамдық қатынастар жүйесі және олар
белгілі бір мемлекеттегі әлеуметтік, саяси және діни үрдістерге қажетті
экономикалық өндірістік қатынастардың негізін құрайды - деген[13.13].
Қазіргі кездерде қоғамдық құрылыс термині сирек қолданылады. Қазіргі
теориалардың бірінде болып көрінген қоғамдық құрылыс - тарихи нақты
қоғамдық қатынас жүйесі, яғни құқықпен қорғалатын әр-түрлі өмір аясындағы
адамдардың өзара қатыныстарымен сипатталатын белгілі өндіріс деңгейімен
шартталған ұйымдастырылған қоғам.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық
құрылыс негізі категориясын енгізді. Конституциялық құрылыс не? - деген
сұраққа Кабышев былай жауап берді: конституциялық реттеу пәні ретінде
конституциялық құрылыс ең алдымен конституциялық қатынас жүйесін құрайды,
сондай-ақ әрекет ету үшін нақты құрылыстағы қоғамдық қатынастарды реттейтін
конституциялық нормалар және принциптерден - деді. О.Е.Кутафин: әр бір
қоғамдық құрылыс, бұл әр түрлі әлеуметтік өлшем ғана емес, қоғам өмірінің
формасы мен аясы өзінің арнайы бұл әркелкі қоғам өмірінің, арнайы
заңдылықтарымен дамитын формасы мен аясының феномендік мөлшері емес, ол
белгілі бір көлемде жалпы және барлық ұқсас қоғамдық организмдердің заңмен
тіркелетін біртұтас әлеуметтік жүйесі және конституциялық құрылыс -
мемлекеттің ұйымдастырушылық формасы немесе тәсілі - дейді[14.13]. Сонымен
қатар, әдебиеттерде конституциялық құрылыс мемлекеттік құқық нормасымен
бекітілген мемлекет және қоғам құрылысы деп анықтайды. Конституциялық
мемлекет құқықтық категория ретінде мемлекеттің және азаматтың жеке құқығын
қорғауға бағытталған. Қазақстан өзін азаматтық қоғам деп есептегендіктен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бірінші орынға қояды. Бүкіл осы
жағдайлар Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Қазіргі
кездегі жағдайларға сәйкес конституция құқықтық мемлекет құруға әсер етеді.
Кұқықтық мемлекеттілік – тұрып қалған жағдай емес, ол мемлекет пен
азаматтық қоғам арасындағы өзара қарым-қатынасындағы идеалды модельге
күнделікті жақындауын айтамыз. Мемлекет өзінің бүкіл әрекеттерінде
биліктің құқықтық ережелерін белгілі бір жағдайда күш көрсетуге және осы
білімдер негізінде қызметті жоспарлаған уақытта ғана қолдану құрметіне ие.
Г.Н. Мановтың айтуынша құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның саяси ипостасы.
Олардың өзара әрекеті негізінен мазмұны және формасы жағынан заңдылық
қатынаста біріктіріледі[15.13].
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негізіне сипаттама
бергенде азаматтық қоғамды жүйелеу және қалыптастыру деген проблеманы
айналып өте алмаймыз: кез-келген демократиялық қоғам тиімді мемлекет
институттарымен қатар және нарықтық экономикалық дамуы тәуелсіз азаматтық
қоғамның өмір сүруіне қажетті жағдай жасауды болжайды. Азаматтық қоғам
мемлекетпен бірге әрекет етеді және қалыптасады. Азаматтық қоғам кез-келген
әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасу үрдісі ұзақ жүреді. Азаматтық қоғамның
қалыпты жүйеленуіне жеке меншіктің еркін болуы және басқа да азаматтық
қызығушылықтарының еркіндігінің болуы әсер етеді. Барлық мүшелердің және
барлық азаматтық қоғамның тең құқылығы азаматтық қоғамның өркендеу
дәрежесін шешу проблемасын ұлғайтуды анықтайды. Азаматтық қоғам өз-өзін
реттеу жолымен өркендейді. Яғни, оны құрушылардың әрбіреуінің белсенді
көрінуі керек. Қазақстанда азаматтық қоғам белсенді қабілетті қоғамдық
ұйымдармен, одақтармен және бірлестіктермен еріп жүруі деген сөз.
Демократиялық қоғамда азаматтың ынтасы, олардың саяси партия және басқа да
қоғамдық бірлестіктері, мемлекеттің күнделікті өздігінен жетілуіне, қажетті
жағдайда тактикасын ауыстыруға, жаңа әдіс-тәсілдерді іздеуге және
мемлекеттің нығаюын күшейтеді.
Мемлекет тек социумның бөлімін құрайды; мемлекет өзінің қызметін қоғам
мен азаматтар ынтасына сәйкес қолданады; мемлекет тең құқылы және әр түрлі
жеке меншік формаларына бәсекелік жағдайлар жасайды; мемлекет азамат
құқықтарына нәсілдік, ұлттық, тілдік, жыныстық, мүліктік, діндік және
басқа да белгілерге шектеулер қоймайды; азаматтық қоғам мемлекетте
әлеуметік тұрақтылықты сақтап қалуға, азаматтық бейбітшілікті нәсіп-аралық
келісімділікті, сондай-ақ осы уақытта олармен атқарылатын саясатты түзетуге
түрткі болуды қолдайды[16.14].
Жоғарыдағыны қортындылай келе демократиялық конституциялық мемлекетте
қоғам басқ.арушы сияқты өзін-өзі реттеуші жүйені қалыптастырады, ол
конституциялық мемлекет өзін-өзі реттейтін азаматтық қоғамға тәуелді
болатын басқарушы жүйе ретінде болады.
Тоқталып өткен мәселелерде конституциялық құрылыстың түсінігін
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізгі
категориясына өтуіне жол береді. Конституциялық құрылыс түсінігі ретінде
мемлекет тірегін, оның конституциялық мемлекет сипатын қамтамасыз ететін
негізгі қағидаларын танимыз. Авторлар мемлекет құрылысы негізінде басты
тіреуді, мемлекеттің негізгі қағидаларын байқайды; қоғамдық және
мемлекеттік құрылыс негізінің нақты өмір сүруін қарастырады.
Ең алдымен конституциялық құрылыс негізінің реттелуін қарастырамыз деп
атап өттік. Нақты жағдайда 1995ж. Конституцияда бекітілген Қазақстан
Республикасының конституциялық құрылысы туралы сөз болып жатыр.
Конституциялық реттеу бұл құқықтық реттелуіндегі өзінің әр түрлілігімен
байқалады, яғни конституцияда көрсетілген қоғамдық қатынастар мен
қағидалардың бекітілуі, сондай-ақ жаңа қоғамдық қатынастың пайда болуына
жағдай жасауы. Конституциялық құрылыс негізі конституциялық реттеудің
объектісі болып табылады. Осыған байланысты конституцияның құрылысы
тек қана конституцияда ғана емес, сонымен бірге басқа да заңдылық
актілерде бекітілген. Мысалы: 1990ж. 25 қазанындағы ҚазССР-дің мемлекеттік
егемендік туралы декларациясында; 1995ж. 16 желтоқсанындағы Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігі туралы заңында және тағы басқа актілерде
бекітілуі осы кезге дейін конституциялық құрылыс негіздеріне біршама
өзгерістер енгізді.
Айта келгенде конституциялық құрылыс деп - республика конституциясымен
және басқа конституциялық-құрылыстық актілермен қорғалатын саяси әлеуметтік
және экономикалық қатынастар жүйесі. Конституциялық құрылысты Конституция
белгілейді және мынадай: халықтық егемендік, мемлекеттік егемендік,
мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу, аумақтық тұтастық, басқарудың
Президенттік жүйесі, мемлекеттік құрылымның біртұтас нысаны, азаматтардың
негізгі құқықтары мен бостандықтарынан айырмау белгілерін иеленеді.
Мемлекет көздеген мақсатын өзінің қызметі, яғни белгілі бір қызмет
бағыттары арқылы жүзеге асырады.
1. Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша саяси билік
мемлекетке берілген. Ол саяси көпқырлылықты тану аясында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қоғамдық бірлестіктердің, оның ішінде саяси партиялардың ісіне
заңсыз араласуына жол бермейді. Мемлекет саяси және өзге де қоғамдық
институттардың қызметіне араласпау арқылы, олардың қалыпты жұмыс істеуіне
жағдай жасайды[17.14]. Сонымен бірге конституцияда мемлекеттік органдарға
саяси және басқа да қоғамдық институттар тарапынан болатын теріс
әрекеттердің жолын кесу өкілеттігі берілген. Мемлекеттік органдар
мемлекеттің қауіпсіздігін бұзуға, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік-топтық және рулық алауыздықты қоздатуға бағыттылған саяси, сондай-ақ
жалпы қылмыстық сипаттағы қылмыстық әрекеттерді болдырмауы тиіс. Мемлекет
сыртқы саяси күштердің елдің ішкі жұмысына араласуына жол бермеу керек.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Конституциясы басқа елдердің саяси
партиясы мен кәсіптік одақтарының қызметіне жол берілмеуін көздейді. Саяси
қызметті атқара отырып, Қазақстан мемлекеті халқаралық құқықтық
қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық
және тату кершілік, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі ісіне араласпау,
халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді.
Сөйтіп, саяси қызмет ел ішінде сияқты, басқа мемлекеттермен
қатанастарда да жүзеге асырылады.
3. Қазақстан мемлекеті құқықтық негіздерді Конституцияға енгізілген
әлеуметтік қызметті жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
мемлекеттің ең құнды қазынасы болып табылады. Қатал экономикалық дағдарысқа
қарамастан мемлекет өз қызметін бірте-бірте жолға қойып келеді. Білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым, мәдениет және басқа
салалардың мемлекеттік бағдарламалары жасалуда. Қоғам үшін қолайсыз жағдай
қалыптаспау үшін Қазақстан мемлекеті әр-түрлі топтардың,
еңбек пен капиталдардың арасындағы қатынастарды реттеуге үлкен назар
аударады. Мемлекеттік қалыптасу, экономикалық дағдарысты жою, қатынастың
әлемдік жүйесіне кіру деңгейіне орай бұл қызметтің өрісі кеңейіп, күрделене
түсетін болады.
1.3 Мемлекеттік билік бөліну қағидасының Қазақстан Республикасының
тәуелсіз, құқықтық, демократиялық мемлекет ретнде қалыптасуына тигізетін
әсері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНА СӘЙЕКС ӨЗІН ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ,
ЗАЙЫРЛЫ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ ОРНЫҚТЫРАДЫ; ОНЫҢ ЕҢ
ҚЫМБАТ ҚАЗЫНАСЫ - АДАМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨМІРІ, ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫ. ОНЫҢ
ДЕМОКРАТИЯЛЫҒЫ БІРІНШІДЕН МЕМЛЕКЕТТЕГІ ХАЛЫҚТЫҢ БИЛІК ЕТУІН; БИЛІКТІҢ ЗАҢ
ШЫҒАРУ, АТҚАРУ, СОТ БИЛІГІ БОЛЫП БӨЛІНУІН, ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ
ӘРАЛУАНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӘКІМШІЛІК АУМАКТЫҚ БОЛЫП БӨЛІНУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ.
Қазақстан мемлекеті өзін демократиялық мемлекет ретінде жариялауы
қазіргі кезде қажетті факт болып табылады. Өйткені бұндай жағдай барлық
дамушы демократиялық мемлекеттердің Конституцияларында қамтамасыз
етілмеген. Осымен қоса, бүгінгі таңда Қазақстанды құқықтық мемлекет деп
тану, нақтылы және құрылған құбылыс ретінде қарастыруға жатпайды, ол тек
Қазақстанның еркін азаматтық қоғамды реформа жолында шешетін алғы дәрежелі
тапсырма ретінде қарастырды. Өйткені оны Қазақстандағы реформа арқылы және
еркін азаматтық қоғам құру арқылы шешу керек. Қазақстан Республикасындағы
Конституцияның дамуы барысындағы құқықтық демократиялық мемлекет құру
идеясы 1990 жылы 25 қазандағы Қазақ ССР-дің мемлекеттік тәуелсіздік
декларациясында көрсетілді.
Тәуелсіздікті қорғаушы және биліктің негізгі қайнар көзі - халық
болғандықтан Қазақстан мемлекетінде халық билігінің немесе басқаша айтқанда
демократиялық мемлекеттің бар екенін жариялайды. (Халық билігін грек
сезінен аударғанда демократия мемлекет деген мағынаны білдіреді). Халық
билігін екі категория құрайды: халық және билік. Ең біріншіден халық
мағынасына келсек оны заң тұрғысынан азаматтар деп атайды. Азаматтар
деген мағынасының өзі бір мемлекет аумағында ассоциацияланған адамдардың
белгілі бір мемлекетке жинақталуымен анықталады. Яғни халық мемлекеттің
физикалық субстантын құрайды.
Кеңес билігі жылдары халық сөзі адамдардың тарихи жалпылылығы
мағынасымен анықталды, яғни осы кездегі қоғаммен шешілетін дамудың
мақсатына байланысты өзгереді. Осыған сәйкес халық тек еңбекшілерден тұрады
деген мағынаға ие, бірақ осыған қарамастан мемлекеттің үдемелі дамуына
байланысты шешім шығаруда әділ қатысқан. Халық түсінігіне бұл тұрғыдан
қарау тоталитарлық мемлекеттің алдынан белгілі бір себептер мен елдегі
миллиондаған жарамсыз азаматтарға дискриминациялық шаралар өткізуіне үлкен
мүмкіндіктер ашты.
Билік - өзінің еркіне басқаларды бағындыру немесе кез-келген жағдайды
басқару немесе бұйрық беруге мумкіншілік алу деген мағынаны білдіреді.
Билік - әлеуметтік құбылыс. Ол адам қоғамымен бірге пайда болды және адам
қоғамының бар уақытының бәрінде де әрекет етеді. Яғни адам қоғамының әр-
біреуі басқаруды талап етеді. Және де ол әр түрлі тәсілдермен сонымен қатар
күштеу тәсілімен де қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар мемлекеттік билік те пайда болды. Ол
мемлекеттің маңызды белгісі болып табылады. Мемлекеттік билік қоғамның
барлық мүшелерінің өзіне бағынуын қамтамасыз ете алатын және оның негізгі
элементі ерік пен күш болып табылады.
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы мемлекет пен құқықтың негізгі
тарихи кезеңі болып табылады. Қоғам мемлекеттен гөрі әрдайым дамып отырады.
Азаматтық қоғамның пайда болуы мен дамуы қазіргі мемлекет пен құқықта
орналасқан. Азаматтық қоғам категориясы мемлекеттен, отбасынан, тайпадан,
ұлттан және басқа қоғамнан түсінігі жағынан ерекшеленеді. Пән ретінде ХҮІІ-
ХІХ ғасырларда оқытыла бастады.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-пікірлер,
әр түрлі теориялар көп болатынды. Себебі тек қана мемлекеттің, қоғамның
мазмұнының өте күрделі болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы
өзгеруінен емес, сонымен бірге азаматтық қоғам мен мемлекеттің саяси
билікті жүргізуі және олардың іс-әрекеті барлық топтардың, таптардың мүдде-
мақсатына қатысты болуы [18.123]. Тағы да бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі
идеологиямен, саяси партиялармен байланыста болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе – Кеңес дәуірінде елімізде
марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарихи теориялардың барлығында аздап болса да шындық және
тарихи нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағынан
алу, пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген
зерттеудің ғылымға, қоғамға пайдасы мол. Тағы бір ескеретін мәселе –
Азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құл иелену
формациясында да, феодалдық формацияда да болған жоқ. Себебі ол қоғамдарда
азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек буржуазиялық қоғамда
өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық мемлекет туралы
қарастырамыз.
Құқықтық мемлекет – тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның
алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекет қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса, демократия жоқ, - деді. Феодалдық дәуірде Н.Макиабелли,
Ж.Поден және т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде
көп қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақты ғалымдар: Г.Гроцкий, П.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро,
П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, И.Кант және т.б.
Гроцкий қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөлді:
1. Табиғи құқық.
2. Мемлекеттік нормативтік актілер.
Табиғи құқық – адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның
өзінің ақыл, парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар.
Екіншісі – мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілері арқылы ешкімге
зиян келтірмей орындалуға тиіс. Мемлекет қоғамдық жалпы халықтық шарт
арқылы өмірге келді деп түсіндіреді.
Монтескье – мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын,
теңдігін орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады дейді.
Локк-Маркс құқықтың мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет
адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің негізгі
мазмұны халықтың негізгі табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттің жұмыстың кезекті мәселесі жеке адамның қадір-
қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы
үстемдігін қалыптастыру деп түсіндірді [19.195].
Гегель – қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық
философия. Мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндірді.
Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартады.
Маркс құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес қараған.
Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл процесс қоғамда
құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс. Бостандық
Маркстің ұғымында – қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны қоғамға
бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға айналдыру. Сонда
ғана құқықтық мемлекет қалыптасады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болды.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі
мазмұны – халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандықтары мен
құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші – адам, қалың бұқара.
Сондықтан мемлекет пен құқықтық демократияны дамытып, халықтың қоғамның
барлық саласын басқаруға қатыстыру қажет.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде-бір ғылыми еңбек жоқ. Оның себебі ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында да ұқсастық бар, бірақ
айырмашылық басым. Адам қоғамының қалыптасуына 1,5 млн. жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Мемлекет қоғамның сан
қырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Азаматтық қоғам туралы ой-пікірлер көне
дәуірде де болды. Бірақ толық мағынада бұл ұғым өмірге тек ХҮІІІ ғасырда
келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік, отбасы, нарық, мораль
салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет бұл қатынастарға толық
бостандық берді. Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке меншіктің, діннің,
отбасының, моральдың т.б. талаптарын іске асырудың жүйесі. Азаматтық
қоғамда әр адам өз мүддесін көздейді, басқаларды көрмейді. Басқаларсыз ол
өз мүддесін іске асыра алмайды - деген Гегель. К.Маркстің пікірі – бір
саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң, ол азаматтық қоғамның сан қырлы
көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
себебіміз, азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келіп отыр. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық
ғылыми мұра ретінде қалдырып кетті. Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене
отырып, қазіргі заманның талабына сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан
зерттеуді жалғастыру керек. Біздің пікіріміз – азаматтық қоғам мазмұнының
сан қырлы көрінісі төмендегідей болуға тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықтық қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- заңды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың теңдігі болу;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін,
санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғамның құрылымы – қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп, басқарушы – адам. Адам қоғам құрылымының негізгі
элементі – діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың ара-қатынастары азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе – объективтік тұрғыдан қалыптасатын адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді:
Бірінші тобы – қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы
топ: отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру;
Екінші тобы – адамдардың өзара бір-бірімен байланысы, қатынасы;
Үшінші тобы – қоғамдық ұйымдардың таптардың, топтардың, ұлттардың ара-
қатынастары.
Экономикалық жүйе – қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, муниципалдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе – мемлекет, саяси париялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар, т.б. олардың ара-қатынастары. Оның ішінде ең
күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың даму
процесінде субъектілерге бостандық берілуі тиіс. Күштеу тек заңдылықты,
тәртіпті бұзғанда ғана қолданылуы қажет.
Рухани-мәдени жүйе – осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық, органдар мен
ұйымдар, олардың ара-қатынастары [20.256]. Бұл жүйенің негізгі бағыттары:
білім, ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе – осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
ара-қатынастары. Бұл бағытта іс-әрекеттерге толық бостандық берілуі қажет.
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдық демократияның жоғары дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі-нысандары:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен
құқықтарының қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-
тұруға толық құқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай
ұйымдармен байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі;
жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мелекеттік органмен
тығыз байланыста жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам – толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам
болуы қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып,
сол мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиіс.
Сондықтан, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі қатар дамып,
өрескел қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік
жолмен дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды; оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру, қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, мүлдем
құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашақта да
барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуы мүмкін
емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани
сапасы, саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың георграфиялық,
ұлттық ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАУ 1 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК БӨЛІНУ ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНДА БЕКІТІЛУІНІҢ МӘҢІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Мемлекеттік билік теорияларының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциялық
құрылысындағы мемлекеттік билік бөліну
қағидасының бекітілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.3 Мемлекеттік билік бөліну қағидасының Қазақстан
Республикасының тәуелсіз, құқықтық, демократиялық
мемлекет ретінде қалыптасуына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 19
ТАРАУ 2 МемлекетТік билік органдарының құзіретініҢ Қазақстан
Республикасының КонституцИясында бекІТІЛУІНІҢ сипаты мен ерекшелІКТері
2.1 Билікті бөлу жүйесінде Қазақстан Республикасы президентінің
алатын
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 37
2.2 Мемлекеттік билік органдарының коституциялық-құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . 43
2.3 Билік тармақтарының арасындағы тепе-теңдік және
тежемелі жүйенің Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 61
ҚолданылҒан Әдебиеттер
тІзімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 63
І ТАРАУ Мемлекеттік билік бӨліну теорияларының Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысында бекітілуінің мӘні мен маңызы
1.1 МЕМЛЕКЕТІК БИЛІК ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
Биліктің бөліну қағидасы - кез келген мемлекеттегі саяси биліктің
үлгісін анықтайды және де саяси құқықтық қағидалардың біреуі ретінде
танылады. Егер саяси ғылым тұрғысынан қарасақ билік бөлу қағидасы билік
олимпиясында саяси күштердің орналасуының негізгі факторы болып саналады,
ал заң ғылымында - мемлекеттік биліктегі жоғарғы органдардың қарапайым
және тұрақты қалыптастыруды қамтамасыз етудің ең қажетті жағдайы болып
табылады.
Қазақстандағы конституцияның дамуы құқықтық мемлекеттің қалыптасу
идеясын 1990 жылғы 25 қазан айындағы – мемлекеттік егеменділік туралы
декларациясында атап өткен. Осыған басты қағиданың бірі болып мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот органдарына бөлінуін білдіреді.
Сол себептен Республикамыздың құқықтық мемлекет болып қалыптасуы, осы
идеяның қалыптасу табиғатына пара пар келеді.
Әр елдерде құқықтық мемлекет қалыптастыру проблемаларын, соның ішінде
Қазақстанды құқықтық мемлекетке айналдырудың өз ерекшелігі бар.
Егер нақты проблеманы алға қоя отырып бұрынғы көзқарастарға сүйенсек
онда биліктің бөлінуі құқықтық мемлекеттің атрибуты ретінде өзінің
дамуын Ш.Л. Монтеськенің теориясында бастау алады. Яғни, ол билік пұрсатын
теріс пайдалануды әр түрлі биліктердің бір бірін тыю үшін - заң шығарушы,
атқарушы және сот билігі деп үш билік түріне бөледі. Осыған орай ол ескеру
жасады: Егер заң шығарушы және атқарушы орган бір мекеме немесе бір тұлға
болып қосылса, онда еркіндік болмайды. Келесідей себепте де еркіндік
болмайды егер сот билігі атқарушы мен заң шығарушы биліктен бөлінбесе
[1.á.5].
Осыдан келе биліктің бөліну принципі құқықтық мемлекет қалыптастырудағы
конституциялық құрылыс сипатына біршама әсерін тигізеді. Билік бөлу
қағидасын жүзеге асыру құқықтық мемлекет қалыптастыруға аяқ басудың белгілі
бір кезеңін көрсетеді. Нақты айтып отырған қағида және басқалары да
конституцияда бекітілген. 1995 жылы қабылданған конституцияға сәйкес
билікті – Парламент, үкімет және сот билігін Жоғарғы сот басқарды. Сондай-
ақ Президент осы үш биліктің үстінен қарап отыратын гарант ретінде болады.
Қазақстан тарихында бірінші рет тепе-теңдік тежемелік жүйе негізінде,
билік бөлінуден тұратын, екі палаталы парламент құрылды. Мемлекеттік билік-
жоғарғы билік болып табылатындықтан, ол барлық қоғамға, қоғамдық билік
формаларына тарайтын және осының арқасында біртұтас жүйе ретінде дамуды
айтады. Кез келген мемлекеттік билік ұйымдастырушылық үлгіде жүзеге
асырылады. Соңғылардың жиынтығы мемлекеттік билік механизімін құрады.
Қоғам күшті болып табылатын билік тұлғалардың еріктерімен құрылмайды.
Ол тарихи әділ даму нәтижесінде туындаған. Біздерге тарихи адамзат өмірінің
билікпен күш көрсетусіз мысалын бермейді.
Сонымен билік бөліну теориясы дегеніміз - билік жүйесінде немесе
құрылымында мемлекеттік жоғарғы органдардың ара қатынастарының механизмінде
концептуалды орнығуы, ал бөліну қағидасының өзі практика негізінде жүзеге
асқан, яғни, биліктің функциялануы бір біріне тәуелсіз мемлекеттік
басқару органдарымен жүзеге асырылады.
Ең бірінші биліктің бөлінуіне түсінік берген XVIғ. Италияның
мемлекеттік қызметкері Н. Макиавелли және француз заңгері Ж.Боден. Қоғамдық
билік қиын құбылыс болып табылғандықтан оны бір жағынан субъект және
объект, ал екінші жағынан басқару механизмі және биліктің қайнар көзі
құрайды. Субъектілерге байланысты билік мемлекеттік, партиялық,
профсоюздік, армиялық жанұялық және тағы басқа болып бөлінеді. Өзінің
органдарының функцияларына байланысты билік төмендегідей топтастырылады:
заң шығарушы, атқарушы және мемлекеттегі сот билігі.
Субъект және объект билігінің өзара қатынас тәсілі: демократиялық,
социалистік, авторитарлық, тоталитарлық және тағы басқа болып белінеді.
Билік бөліну принципін XVIIIғ. бірінші жартысында, яғни феодалдық
абсолютизмнің гүлдене бастаған кезінде Француз философы және құқықтанушы
Ш.Монтеськенің теориясына негіздеген. Бірақ бұған дейін Дж.Локк пен
Помибийдің еңбектерінен билік бөлу қағидасы туралы тұжырымдамаларын көруге
болады. Рим империясының мемлекеттік құрылымы билік бөліну негізінде
құрылған. Осыған сәйкес Монтеське франциядағы феодалдық және корольдің
шексіз билігін талқылап буржуазиялық демократия орнатқысы келді. 1748ж.
“Дух Законов 1” деген шығармасында биліктің үш түрі қаралған: заң шығарушы,
атқарушы және сот билігі. Ш.Монтеське биліктің бөлінуін, олардың
функциялары арқылы емес, қоғамдық күштердің саяси бостандықты орнату
жолындағы бөлінуі арқылы жүзеге асырылатынын айтып өтті. Оның айтуы бойынша
заң шығарушы және атқарушы билікті бір тұлғаның қолына немесе мекемеге
шоғырландырса, онда бостандық болмайды деп есептейді және де оның айтуы
бойынша Сенат және Монарх екеуі бірігіп тирандық заң қабылдайды және оны
дәл сондай тирандық түрде қолданады. Сонымен қатар сот билігі де заң
шығарушы, атқарушы биліктен бөлінбесе онда бостандық болмайды. Егер сот
билігі заң шығарушы билікпен біріксе онда адам өмірі мен бостандығы
тәркіленуге әкеп соғады немесе сот заң шығарушы билікті иемденіп кетеді.
Егер сот билігі атқарушы билікпен біріктірілсе онда сот қолданушы болуға
мүмкіндік алады[2.á.6].
Монтеськенің Дух законов шығармасында үш билік тармағын бөліп жазған,
сонымен қатар бір біріне тәуелсіз және тең. Ең жоғарғы билікке бағынушылық
болу керек. Билікке қиянат етушілік болмау үшін, биліктің әр түрлі бір
бірін тежеп отыратын жағдайда болу керек,- деген өзінің еңбегінде
Ш. Монтеське[3.á.6]. Осыған байланысты мемлекеттік билікті бір адамның
қолына шоғырлану идеясын жоққа шығарған. Әрбір мемлекеттегі билік
органдарының (заң шығарушы, атқарушы және сот билігі) әрбіреуі өз
беттерімен және бір бірінің жұмыстарына араласпай жұмыс істей алады. Билік
бөлу компетенциясының бір вариянты тепе-теңдік, тежемелік жүйесі, яғни
әрбір билік бір-бірін жан-жақты қадағалауға және бір-бірін тежеуге
мүмкіндік бар деген сөз.
Жоғарыдағыдай мемлекеттік билік механизмі АҚШ мемлекетінде функционалды
түрде жүзеге асырылады, бұны мемлекет басқарудағы классикалық топқа
жатқызады. Екінші тобы мемлекеттік биліктің бір тармағының жоғары тұруын
қадағалайды, яғни заң шығарушы биліктің жоғары тұруы. Бұл вариант Англия
мемлекетіне тән.
Биліктің меңгерілуі халық дербестігіне негізделеді. Бұл қазіргі кездегі
көптеген мемлекеттер Конституциясында бекітілген. Осыған байланысты заң
шығарушы билік заңдар қабылдайды, атқарушы билік оның орындалуын
қадағалайды, ал сот билігі құқыққа байланысты туындаған дауларды заң
шығарушы органдармен қабылданған заң арқылы шешеді. Енді әрқайсысының
функцияларына жеке тоқталайық.
Заң шығару билігі тез арада құрылған жоқ. ХYIIғ. соңына қарай әр түрлі
мемлекеттердегі заң шығару жиналыстары монархтармен бірге салық пен басқару
сұрақтарын шешуде тең дәрежеде болды. Англиядағы абсолютизммен парламент
жақтарының, жоғарғы биліктің кімнің қолында болу керектігінен дауласу
нәтижесінде 1649ж. Король Карл I кезінде азаматтық соғыстың басталуына
себеп болды және соғыс аяғы өлім жазасымен аяқталды. Дәл осы уақытта Англия
философы Дж.Локк Трактат о государственном правлении шығармасында
парламенттің монархиядан жоғары тұрғанын жазған. 1689 жылы Вильгельм
Оранский Англияда Конституциялық монархия орнату туралы жарлыққа қол
қойған.
Биліктің толығымен үш тармаққа, яғни заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі болып бөлінуі ХYIIIғ. аяғына қарай АҚШ, Франция және тағы басқа
елдердің конституцияларында бекітілген.
Қазіргі кездегі жаңаша көзқарастарға сүйенсек бұл билік тармағына
мынандай түсінік береді:
Бұл билік мемлекеттік биліктің негізгі құрама бөлігін құрайды, яғни заң
және тағы басқа құқықтық актілерді қабылдау қызметінің негізгі аясы болып
табылады. Осыған байланысты заң шығару билігінің ең маңызды міндеттерінің
бірі - ол жаңа заңдар шығару мен оларды өңдеу. Сонымен қатар қолданылып
жүрген заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізу және белгілі бір
жағдайда олардың күшін жою құқығы берілген. Заң шығару билігі өзінің
қызметін мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асырады. Бірақ олардың
жұмыс шеңбері әрбір мемлекеттің конституциясымен шектелген және өз
құрамына белгілі бір арнаулы өкілеттіктермен белгіленген мемлекеттік билік
органдарын кіргізеді. Билік бөлу қағидаларына сәйкес құрылған қазіргі
кездегі
демократиялық мемлекеттерде, заң шығару билігі дауыс беру арқылы құрылған
мемлекеттік өкілетті орган болып табылады. Заң шығару билігіндегі парламент
мемлекеттегі жоғарғы орган болып табылатындықтан - ол ішкі құрамы күрделі,
көп функциялы және белгілі құрылымдағы саяси мекеме.
Кей мемлекеттерде болсын заңның орындалуын құқықты атқару билігіне
берген, яғни Президент пен Үкіметке. Бұл жағдай Великобритания мен
Даниядағы құрылысқа сәйкес келеді. Бұнда заң шығару билігі парламент пен
монархқа тән. Бұндай құқық Нидерландыда - король мен парламентке, ал
Финляндияда - президент пен парламентке берілген. Заңның парламенттен тыс
қабылдануы ол тікелей бүкіл халықтық дауыс беру арқылы қабылданған
жағдайда, яғни референдум арқылы қабылданған жағдайда мүмкін. Мысалы,
қазіргі Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамызда
референдумда қабылданды.
Заң шығару бастама құқығына иеленуге кім құқылы? Бұндай құқықты
иеленушілер конституцияда белгіленгендей өкілетті тұлғалар мен белгілі бір
шеңбердегі органдарға берілген. Президенттік мемлекетте заң шығару құқығына
парламент ие. Мысалы, Бұндай мемлекет қатарына АҚШ пен Финляндияны
жатқызуға болады. Парламенттік мемлекеттерде, яғни Германия мен Италияда
заң шығару құқығына Парламент және Үкімет мүшелері құқылы. Ал бізде
Қазақстан Республикасында заң шығару құқығына - Парламент депутаттары,
Үкімет және тек қана міндетті түрде Мәжілісте жүзеге асады. Заң шығару
бастамасының құқығын Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарына
Республика Үкіметіне беріледі және тек қана Мәжілісте жүзеге асырылады (61
б. 1 тар.).
Парламент кей жағдайларда бір палаталы және екі палаталы болады. Бір
палаталы парламентте тікелей сайлау арқылы қалыптасады және өкілдердің
құқықтық қағидасымен сипатталады. Ал екі палаталы парламенттер: қарапайым
және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым екі палаталы парламент жүйесінің бір
палатасы (оны көбінесе төменгі деп атайды) көбінесе халықтың тікелей
сайлауы арқылы қалыптасады. Қарапайым екі палаталы парламенттің екінші
палатасы өкілеттік принципі қағидасы негізінде құрылады[4.8].
Екі палаталы парламент дербес билікке ие. Дербес дегеніміз - ол әр бір
палата бір-біріне тәуелсіз және де олардың палата жиналыстары бөлек-бөлек
өтеді. Бұның барлығы конституцияда белгіленеді.
Қазақстан Республикасы конституциясының 53 бабына сәйкес бірлесіп
өткізілетін жиылыстары мен сұрақтар шеңбері бірлесіп өткізілетін
жиналыстарда қаралады. Билік бөліну жүйесіндегі заң шығару билігі дербес
құрама бөліміне жатады. Сонымен қатар оның қызметі басқа билік тармағымен
тығыз байланысты, бірақ оның қызыметін тепе-теңдік және тежемелік жүйе
механизмі арқылы шектейді. Оның өкілеттілігі кей мемлекеттерде, мысалы
Францияда конституциялық соттың бақылауында болады, ал Қазақстан
Республикасында ондай өкілеттілік Конституциялық Кеңеске берілген.
Билік бөліну қағидасының екінші тармағы - атқару билігі. Атқару билігін
–
Үкімет жүзеге асырады. Оның заң шығару билігінен айырмашылығы мемлекеттік
басқару жүйесінде үнемі әрекет етіп тұрады және де қабылданған заңдар мен
шешімдердің барлық мемлекет территориясында жүзеге асуын
қамтамасыз етеді.
Атқару билігінің жеке сала болып белінуі ХYII ғасырдың аяғы ХYІII
ғасырдың басына қарай жүзеге аса бастады. Бірақ биліктің бөліну тармағының
заңды түрде қолданылуы 1787 жылы АҚШ конституциясының қабылдануы және 1789
жылы Францияда қабылданған адам және азамат құқықтарының декларациясы
және 1791 жылғы Конституциясы әсер етті. Президенттік басқару жүйесінде
атқару билігінің басшысы Президент болып табылады. Биліктің Үкіметтік
жүйесі бір-бірінен заң шығарушы органдарға тәуелсіздік жағдайынан ғана
емес, сонымен қатар сол мемлекеттің формасына байланысты болады: Унитарлы,
федеративті және консервативтік.
Біздің мемлекет унитарлы мемлекет құрамына жатады. Унитарлы мемлекет
дегеніміз - мемлекет және ұлттық мемлекет құрылысының біртұтас ажырағысыз
үлгісін айтады және де мемлекет тек әкімшілік территориялық бөліністерге
бөлінеді. Бұндай мемлекеттер қатарына Великобритания, Франция, Италия және
Қазақстан мемлекеттерін жатқызуға болады[5.9].
АҚШ президентінің негізгі функцияларын қарап шығайық. АҚШ-та президент
барлық Америка халықтарын атап көрсетеді және халық атынан сөйлейді. Басқа
бірқатар мемлекеттерде монархтар атқаратын көптеген рәсімдерді орындайды.
Президент Конгреспен қабылдаған заңдардың қолданылуына ғана жауапты емес,
сонымен қатар заң шығарушылық өкілетінің көбісін иемденген. Конгресс
атқарушы билікке заңдарды қолдануда және талқылауда үлкен өкілеттіктер
иелігіне берген. АҚШ конституциясы бойынша АҚШ президентіне заң шығару
бастама құқығы берілмеген. Осыған байланысты Президент тек қана мемлекет
символы ғана емес, сонымен қатар оған үкіметті басқарудағы ең жоғарғы басшы
болып табылатын құқық берілген. Ол заң шығарушы билік алдында жауапты емес,
ол керісінше атқарушы билік пен заң шығарушы билікті байланыстырушы және
қоғамдық құқықтық тәртіптің және заңдылықтың кепілі болып табылады.
Атқару билік түсінігі біздің елімізде Совет Үкіметі уақытында жиі
қолданылмайтын. КСРО-дің конституциялық құрылымында атқару билік туралы
айтылмаған. 80 жылдары аяғымен 90 жылдардың басында бұл түсінік ғылыми
әдебиеттерде де публисцистикада да кеңінен қолданыла бастады. Ақырында бұл
түсінік 1993 және 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясында
ашылуын және бейнеленуін тапты. (1993ж. Канституциясының 14 тарауы және
1995ж. Конституциясының 5 бөлімінде).
Қазақстан Республикасында Президенттік биліктің 7 жыл пайда болған
уақытында түбегейлі өзгерістерге тап болды. Ең бірінші өзгерістер 1990-1991
жылдар аралығындары өзгерістер еді. Бұл уақыт аралығында Совет және
Компартия биліктерімен байланысты болған уақыт аралығы. Ал екінші 1991 -
1993 жылдарда Президент билігі Совет билігімен байланысты болған уақыт
аралығы.
1995 жылғы Конституция тек Президенттік билік ету үлгісін ғана
жариялаған жоқ, сонымен қатар компитенциясын бекітті. Президент статусы
бойынша екі тармақ билігіне қатысы бар: парламентке және үкіметке. Ал
Қазақстандағы жағдайға байланысты Президент ешқандай билік тармағына
қатысты болмайды. Ол барлық билік тармақтарының арасындағы келісімдік
функциясын атқарып отырады[6.10].
Н.А.Назарбаев: Мемлекет басшысының статусы басқарудың президенттік
формасы шегінде билік тармақтарының астында бола тұра арбитраждық
функциялармен белгіленіп, соның күшімен мемлекеттік емес органдардың
биліктерінің келісімді функциялануын қамтамасыз ете отырып, Қазақстанда
қоғамның экономикалық және саяси дамуына жақсы жағдайлар жасайды - деп
жазған[7.10].
Барлық айтылған мәселелерді қорыта отырып келгенде демократиялық
мемлекеттегі атқарушы билік дегеніміз ол – мемлекет билігіндегі үш
тармақтың біреуі болып табылады. Сонымен қатар ол өзінің қызметін жеке дара
жүзеге асыруы және заң шығару, сот билігімен әрқашанда тығыз байланыста.
Атқару билігінің орны мен ролі Конституцияда және тағы басқа мемлекеттердің
құқықтық актілерінде бекітілген. Заң шығару биліктің міндеті заң қабылдау
болса, ал атқару билігінің міндеті заңдардың уақытылы және нәтижелі
орындауымен қолданылуын қамтамасыз ету және қадағалау.
Қазіргі заман жағдайына байланысты атқару билігінің жүйесі
горизонтальді және вертикальді күрделі құрылған мемлекет организм. Атқару
билік жүйесінің барлық элементтері конституциямен негізделген
өкілеттілікке, көлемге, мазмұнға ие, сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері
мемлекет басқарудың және мемлекеттік құрылым үлгілерінің әр түрлі болуымен
байланысты.
Сот билігі. Кез-келген мемлекетте маңызды функцияларды сот билігі
жүзеге асырады. Биліктің бұл үшінші тармағы мемлекет механизмінде және тепе-
теңдік тежемелік жүйеде маңызды ролге ие. Кез-келген соттың ролі, құқық
туралы дауларда арбитр екендігмен анықталады. Сот билігі тек заңға сәйкес
дау немесе конфликт туындаған уақытта ғана емес, сонымен қатар
субъектілердің ешқайсысы өзі істеген істеріне судья бола алмайтын уақытына
әрекет етеді. Бұл - сот функциясы. Сот билігінің ең негізгі белгіленген
міндеті ол заңдардың орындалуын бақылау және жалпы құқық жүйесін қорғау,
сақтау болып табылады.
Сот билігінің екінші қажетті функциясының бірі ол - әділ сотты жүзеге
асыру, қоғам қажеттілігін қамтамасыз ету, шындықты орнату және құқықтық дау
туған жағдайда қолдану. Сонымен қатар биліктің үш тармағының позициялары
бір-біріне қарама-қарсы болған жағдайда қолданылады. Сот билігінің құқықтық
шындығы айтылғанды, үш жүзінде кез келген мемлекетте заң шығарушы және
атқарушы биліктер дербес және тәуелсіз соттардың болуын қаламайтындығын
ескеру керек. Сот билігі барлық жағдайларда тәуелсіз және мемлекеттік
биліктің басқа тармақтарымен тең болуы керек. Сонымен қатар тежемелік
рольді орындауы керек және заң шығару, атқару билігін заң бұзушылықтан
сақтап және шектеп отырады. Адам өзінің құқығын тек бір ғана механизм
арқылы жүзеге асырады - ол сот жүйесі арқылы. Адам құқығы Президент, әкім
немесе министр қорғамау керек оның құқығын қорғауды тек кана Сот жүзеге
асыруы тиіс. Өйткені әрбір азаматтың құқығын қорғаушы орган- деп жазды
Н.А.Назарбаев[8.10].
Ш.М.Монтескьенің айтуы бойынша: сот билігі кез-келген мекеме иеленбеуі
керек. Сот құрамына халықтың арасынан заңда көрсетілген тәсілмен жылдың
белгілі бір уақытында сайланған адам енеді. Ал сотталушыға судьядан бас
тарту құқығы беріледі, - деген[9.11].
Совет үкіметі тұсындағы және тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің алғашқы
жылдарындағы соттардың жұмыс практикасы кәсіпкерлік дамуды шешпеді. Меншік
қарым қатынасын дамытпады және нағыз тәуелсіз судьялардың болмауы заңдардың
орындалмауына әкеліп соқты.
Бұның барлығы ақырында сот жүйесінің қосылуына әкеліп соқты және де
судьяладың статустары заңды түрде белгіленді. Соттық корпустың құрылуына
Жоғарғы Сот Кеңесінің, квалификациялық коллегияның және әділет
басқармасының басты ролі бар.
Конституциялық заң бірінші рет Конституциялық Кеңес органын құрды. Бұл
орган бұрынғы Конституциялық Сот органының орнына келді. Конституциялық
Кеңестің негізгі міндеті Конституциялық заңдылықтың орындалуын қадағалайтын
бірден-бір үйлесімді органның моделі болып табылады. Ол тек қана
қабылданатын заңдардың конституцияға сәйкестігін қадағалап қана қоймай
елдегі барлық заң актілерінің сапалы болуына қосымша сүзгі ретінде қызмет
етеді.
Биліктің бөліну қағидалары абсолюттік емес, олардың жүзеге асырылуы
мемлекеттік құқық үлгілері ұлттық әдет-ғұрыптарға байланысты және нақтылы
әлеуметтік экономикалық және саяси жағдайларға байланысты болады. Биліктің
бөліну қағидасы негізінде құрылған мемлекет механизмін қарауды қорытындылай
келе құқықтық ұйымдастырушылықтың қасиеттерін келесідей түрлерде
ұйымдастыруға болады:
1. Бірыңғай билік тәуелсіздігіне - халық ие.
2. Толығымен барлық мемлекеттік билік - заң шығару, атқару және сот
билігін қадағалайтын орган жоқ.
3. Үш мемлекеттік билік тармақтарының және оларды жүзеге асыру
мемлекеттік органдардың тәуелсіздігі салыстырмалы.
4. Тепе-тендік және тежемелік жүйелері әрбір мемлекеттік билік
органдарының билігін тежейді және биліктің қандай да бір билік түрінің
маңайында жиналуына кедергі жасайды.
Бұл нормативтік механизмдер Қазақстан Республикасы Конституциясында
белгіленген. Осы бойынша биліктің үш тармағы бір жағынан бір-бірімен тығыз
ынтымақтастықта, ал екінші жағынан тежемелік механизмнің болуы, яғни
конституцияда белгіленгендей бір-біріне қол сұқпаушылықтары[10.11].
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысындағы мемлекеттік
биліктің бөліну қағидасының бекітілуі
Қазіргі кездегі конституциялық құқық ғылымында конституциялық
құрылысының түсінігі жиі қолданылады. Ол қатаң түрде анықталған әлеуметтік
қатынас бөлігінің негізі болатын қоғамның ұйымдастырушылық және
функционалды бірлігін бекітетін қағидалар жиынтығын алдын-ала аңықтап
отырады, егер бұндай болмаған жағдайда мемлекет құрылысы конституциялық
болып саналмаған болар еді.
Қоғамдық құрылыс түсінігі ең алдымен қоғамдық экономикалық формация
заңдарының дамуын және өндірістік қоғамдық қондырмадан, сонымен қатар
осыған байланысты мекемелерден алынған тәсіл бойынша әлеуметтік жүйені іске
асырудан көрінеді. Бұндай құрылысты суреттеген кезде оның табиғи көрінісін
сыртынан байқауға болады.
Осы құрылыстың негізгі өндіріс құралдарының нақты осы мемлекетке
теңдігін, адамдардың адамдарды пайдалануын, қоғамдағы топтардың құрылысының
қандайлығын, биліктің кімге қарайтындығын, мемлекеттің кімнің мүддесін
білдіретіндігін көрсетеді.
Е.О Кутафиннің көзқарасы бойынша: қоғамдық жұмыс мемлекеттік саяси
категория болып табылмайды, олар тек әлеуметік саяси түсінікте болады -
деген[11.12]. Осыдан келе қоғамдық сияқты мемлекеттік құрылыс та
конституциялық болуы мумкн.
Егер мемелекет коғамдық құрылысқа ықпал етсе, онда ең алдымен
орнатылған немесе санкцияланған құқық нормаларын Конституциялық және
басқада құқықтық норма қайнар көздеріне сүйене отырып, азаматтар және қоғам
алдында міндеттерді жүзеге асыруды қалыптастыру Конституциялық құрылыстың
басталуын білдіреді. Отандық әдебиеттерде қоғамдық құрылыспен қатар
конституциялық құрылыстың әр түрлі түсінігін байқауға болады. Ю.Н.Ерменко
осыған анықтама келтіре отырып былай деген: Үстемдік етуші экономикалық,
саяси, идеологиялық қатынастар жүйесі конституциялық формада халықтың толық
билігін нақтылы түрде көрсетеді және олардың маңызын анықтайды. Н.А.
Богданова: конституциялық құрылымды мемлекеттік құқықтық нормалармен
бекітілген мемлекет және құрылысы, - деп болжайды, ал В.И. Лафитский
осыдан шыға келе конституциялық құрылыс тек мемлекеттік және құқық негізін
қамтиды деген тұжырымға келген[12.12].
Осы жоғарыда айтылған анықтамалардың түп-нұсқасы оқып отырған
құбылыстың жеке жақтарын бейнелейді. Конституциялық құрылыс мемлекет
биліктерінің құқық қатыныстарын және басқа да қатынастарды қосатын
қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет
ретінде сипатталып, анықталған мемлекеттік құқықтық сипатқа ие.
Конституциялық құрылыс түсінігі конституциялық құрылыс негізіне кейінгі
кездерден бастап қана кірді. 1993 жылдың 28 ақпанында қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы конституциялық құрылыс негізін жеке бөлімде
реттеп отырғанын атап өту керек. 1936ж. КСРО конституциясы және 1937 жылғы
Қазақ ССР конституциясына қоғамдық ұйымдастыру, қоғамдық құрылыс
түсінігін енгізді. А.И.Кимнің ойынша: қоғамдық құрылыс - бұл адамның
күнделікті өмірдегі болып жатқан қоғамдық қатынастар жүйесі және олар
белгілі бір мемлекеттегі әлеуметтік, саяси және діни үрдістерге қажетті
экономикалық өндірістік қатынастардың негізін құрайды - деген[13.13].
Қазіргі кездерде қоғамдық құрылыс термині сирек қолданылады. Қазіргі
теориалардың бірінде болып көрінген қоғамдық құрылыс - тарихи нақты
қоғамдық қатынас жүйесі, яғни құқықпен қорғалатын әр-түрлі өмір аясындағы
адамдардың өзара қатыныстарымен сипатталатын белгілі өндіріс деңгейімен
шартталған ұйымдастырылған қоғам.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық
құрылыс негізі категориясын енгізді. Конституциялық құрылыс не? - деген
сұраққа Кабышев былай жауап берді: конституциялық реттеу пәні ретінде
конституциялық құрылыс ең алдымен конституциялық қатынас жүйесін құрайды,
сондай-ақ әрекет ету үшін нақты құрылыстағы қоғамдық қатынастарды реттейтін
конституциялық нормалар және принциптерден - деді. О.Е.Кутафин: әр бір
қоғамдық құрылыс, бұл әр түрлі әлеуметтік өлшем ғана емес, қоғам өмірінің
формасы мен аясы өзінің арнайы бұл әркелкі қоғам өмірінің, арнайы
заңдылықтарымен дамитын формасы мен аясының феномендік мөлшері емес, ол
белгілі бір көлемде жалпы және барлық ұқсас қоғамдық организмдердің заңмен
тіркелетін біртұтас әлеуметтік жүйесі және конституциялық құрылыс -
мемлекеттің ұйымдастырушылық формасы немесе тәсілі - дейді[14.13]. Сонымен
қатар, әдебиеттерде конституциялық құрылыс мемлекеттік құқық нормасымен
бекітілген мемлекет және қоғам құрылысы деп анықтайды. Конституциялық
мемлекет құқықтық категория ретінде мемлекеттің және азаматтың жеке құқығын
қорғауға бағытталған. Қазақстан өзін азаматтық қоғам деп есептегендіктен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бірінші орынға қояды. Бүкіл осы
жағдайлар Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Қазіргі
кездегі жағдайларға сәйкес конституция құқықтық мемлекет құруға әсер етеді.
Кұқықтық мемлекеттілік – тұрып қалған жағдай емес, ол мемлекет пен
азаматтық қоғам арасындағы өзара қарым-қатынасындағы идеалды модельге
күнделікті жақындауын айтамыз. Мемлекет өзінің бүкіл әрекеттерінде
биліктің құқықтық ережелерін белгілі бір жағдайда күш көрсетуге және осы
білімдер негізінде қызметті жоспарлаған уақытта ғана қолдану құрметіне ие.
Г.Н. Мановтың айтуынша құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның саяси ипостасы.
Олардың өзара әрекеті негізінен мазмұны және формасы жағынан заңдылық
қатынаста біріктіріледі[15.13].
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негізіне сипаттама
бергенде азаматтық қоғамды жүйелеу және қалыптастыру деген проблеманы
айналып өте алмаймыз: кез-келген демократиялық қоғам тиімді мемлекет
институттарымен қатар және нарықтық экономикалық дамуы тәуелсіз азаматтық
қоғамның өмір сүруіне қажетті жағдай жасауды болжайды. Азаматтық қоғам
мемлекетпен бірге әрекет етеді және қалыптасады. Азаматтық қоғам кез-келген
әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасу үрдісі ұзақ жүреді. Азаматтық қоғамның
қалыпты жүйеленуіне жеке меншіктің еркін болуы және басқа да азаматтық
қызығушылықтарының еркіндігінің болуы әсер етеді. Барлық мүшелердің және
барлық азаматтық қоғамның тең құқылығы азаматтық қоғамның өркендеу
дәрежесін шешу проблемасын ұлғайтуды анықтайды. Азаматтық қоғам өз-өзін
реттеу жолымен өркендейді. Яғни, оны құрушылардың әрбіреуінің белсенді
көрінуі керек. Қазақстанда азаматтық қоғам белсенді қабілетті қоғамдық
ұйымдармен, одақтармен және бірлестіктермен еріп жүруі деген сөз.
Демократиялық қоғамда азаматтың ынтасы, олардың саяси партия және басқа да
қоғамдық бірлестіктері, мемлекеттің күнделікті өздігінен жетілуіне, қажетті
жағдайда тактикасын ауыстыруға, жаңа әдіс-тәсілдерді іздеуге және
мемлекеттің нығаюын күшейтеді.
Мемлекет тек социумның бөлімін құрайды; мемлекет өзінің қызметін қоғам
мен азаматтар ынтасына сәйкес қолданады; мемлекет тең құқылы және әр түрлі
жеке меншік формаларына бәсекелік жағдайлар жасайды; мемлекет азамат
құқықтарына нәсілдік, ұлттық, тілдік, жыныстық, мүліктік, діндік және
басқа да белгілерге шектеулер қоймайды; азаматтық қоғам мемлекетте
әлеуметік тұрақтылықты сақтап қалуға, азаматтық бейбітшілікті нәсіп-аралық
келісімділікті, сондай-ақ осы уақытта олармен атқарылатын саясатты түзетуге
түрткі болуды қолдайды[16.14].
Жоғарыдағыны қортындылай келе демократиялық конституциялық мемлекетте
қоғам басқ.арушы сияқты өзін-өзі реттеуші жүйені қалыптастырады, ол
конституциялық мемлекет өзін-өзі реттейтін азаматтық қоғамға тәуелді
болатын басқарушы жүйе ретінде болады.
Тоқталып өткен мәселелерде конституциялық құрылыстың түсінігін
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізгі
категориясына өтуіне жол береді. Конституциялық құрылыс түсінігі ретінде
мемлекет тірегін, оның конституциялық мемлекет сипатын қамтамасыз ететін
негізгі қағидаларын танимыз. Авторлар мемлекет құрылысы негізінде басты
тіреуді, мемлекеттің негізгі қағидаларын байқайды; қоғамдық және
мемлекеттік құрылыс негізінің нақты өмір сүруін қарастырады.
Ең алдымен конституциялық құрылыс негізінің реттелуін қарастырамыз деп
атап өттік. Нақты жағдайда 1995ж. Конституцияда бекітілген Қазақстан
Республикасының конституциялық құрылысы туралы сөз болып жатыр.
Конституциялық реттеу бұл құқықтық реттелуіндегі өзінің әр түрлілігімен
байқалады, яғни конституцияда көрсетілген қоғамдық қатынастар мен
қағидалардың бекітілуі, сондай-ақ жаңа қоғамдық қатынастың пайда болуына
жағдай жасауы. Конституциялық құрылыс негізі конституциялық реттеудің
объектісі болып табылады. Осыған байланысты конституцияның құрылысы
тек қана конституцияда ғана емес, сонымен бірге басқа да заңдылық
актілерде бекітілген. Мысалы: 1990ж. 25 қазанындағы ҚазССР-дің мемлекеттік
егемендік туралы декларациясында; 1995ж. 16 желтоқсанындағы Қазақстан
Республикасының тәуелсіздігі туралы заңында және тағы басқа актілерде
бекітілуі осы кезге дейін конституциялық құрылыс негіздеріне біршама
өзгерістер енгізді.
Айта келгенде конституциялық құрылыс деп - республика конституциясымен
және басқа конституциялық-құрылыстық актілермен қорғалатын саяси әлеуметтік
және экономикалық қатынастар жүйесі. Конституциялық құрылысты Конституция
белгілейді және мынадай: халықтық егемендік, мемлекеттік егемендік,
мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу, аумақтық тұтастық, басқарудың
Президенттік жүйесі, мемлекеттік құрылымның біртұтас нысаны, азаматтардың
негізгі құқықтары мен бостандықтарынан айырмау белгілерін иеленеді.
Мемлекет көздеген мақсатын өзінің қызметі, яғни белгілі бір қызмет
бағыттары арқылы жүзеге асырады.
1. Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша саяси билік
мемлекетке берілген. Ол саяси көпқырлылықты тану аясында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қоғамдық бірлестіктердің, оның ішінде саяси партиялардың ісіне
заңсыз араласуына жол бермейді. Мемлекет саяси және өзге де қоғамдық
институттардың қызметіне араласпау арқылы, олардың қалыпты жұмыс істеуіне
жағдай жасайды[17.14]. Сонымен бірге конституцияда мемлекеттік органдарға
саяси және басқа да қоғамдық институттар тарапынан болатын теріс
әрекеттердің жолын кесу өкілеттігі берілген. Мемлекеттік органдар
мемлекеттің қауіпсіздігін бұзуға, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік-топтық және рулық алауыздықты қоздатуға бағыттылған саяси, сондай-ақ
жалпы қылмыстық сипаттағы қылмыстық әрекеттерді болдырмауы тиіс. Мемлекет
сыртқы саяси күштердің елдің ішкі жұмысына араласуына жол бермеу керек.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Конституциясы басқа елдердің саяси
партиясы мен кәсіптік одақтарының қызметіне жол берілмеуін көздейді. Саяси
қызметті атқара отырып, Қазақстан мемлекеті халқаралық құқықтық
қағидалары мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық
және тату кершілік, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі ісіне араласпау,
халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді.
Сөйтіп, саяси қызмет ел ішінде сияқты, басқа мемлекеттермен
қатанастарда да жүзеге асырылады.
3. Қазақстан мемлекеті құқықтық негіздерді Конституцияға енгізілген
әлеуметтік қызметті жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
мемлекеттің ең құнды қазынасы болып табылады. Қатал экономикалық дағдарысқа
қарамастан мемлекет өз қызметін бірте-бірте жолға қойып келеді. Білім беру,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым, мәдениет және басқа
салалардың мемлекеттік бағдарламалары жасалуда. Қоғам үшін қолайсыз жағдай
қалыптаспау үшін Қазақстан мемлекеті әр-түрлі топтардың,
еңбек пен капиталдардың арасындағы қатынастарды реттеуге үлкен назар
аударады. Мемлекеттік қалыптасу, экономикалық дағдарысты жою, қатынастың
әлемдік жүйесіне кіру деңгейіне орай бұл қызметтің өрісі кеңейіп, күрделене
түсетін болады.
1.3 Мемлекеттік билік бөліну қағидасының Қазақстан Республикасының
тәуелсіз, құқықтық, демократиялық мемлекет ретнде қалыптасуына тигізетін
әсері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНА СӘЙЕКС ӨЗІН ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ,
ЗАЙЫРЛЫ, ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ ОРНЫҚТЫРАДЫ; ОНЫҢ ЕҢ
ҚЫМБАТ ҚАЗЫНАСЫ - АДАМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨМІРІ, ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫ. ОНЫҢ
ДЕМОКРАТИЯЛЫҒЫ БІРІНШІДЕН МЕМЛЕКЕТТЕГІ ХАЛЫҚТЫҢ БИЛІК ЕТУІН; БИЛІКТІҢ ЗАҢ
ШЫҒАРУ, АТҚАРУ, СОТ БИЛІГІ БОЛЫП БӨЛІНУІН, ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ
ӘРАЛУАНДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӘКІМШІЛІК АУМАКТЫҚ БОЛЫП БӨЛІНУІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ.
Қазақстан мемлекеті өзін демократиялық мемлекет ретінде жариялауы
қазіргі кезде қажетті факт болып табылады. Өйткені бұндай жағдай барлық
дамушы демократиялық мемлекеттердің Конституцияларында қамтамасыз
етілмеген. Осымен қоса, бүгінгі таңда Қазақстанды құқықтық мемлекет деп
тану, нақтылы және құрылған құбылыс ретінде қарастыруға жатпайды, ол тек
Қазақстанның еркін азаматтық қоғамды реформа жолында шешетін алғы дәрежелі
тапсырма ретінде қарастырды. Өйткені оны Қазақстандағы реформа арқылы және
еркін азаматтық қоғам құру арқылы шешу керек. Қазақстан Республикасындағы
Конституцияның дамуы барысындағы құқықтық демократиялық мемлекет құру
идеясы 1990 жылы 25 қазандағы Қазақ ССР-дің мемлекеттік тәуелсіздік
декларациясында көрсетілді.
Тәуелсіздікті қорғаушы және биліктің негізгі қайнар көзі - халық
болғандықтан Қазақстан мемлекетінде халық билігінің немесе басқаша айтқанда
демократиялық мемлекеттің бар екенін жариялайды. (Халық билігін грек
сезінен аударғанда демократия мемлекет деген мағынаны білдіреді). Халық
билігін екі категория құрайды: халық және билік. Ең біріншіден халық
мағынасына келсек оны заң тұрғысынан азаматтар деп атайды. Азаматтар
деген мағынасының өзі бір мемлекет аумағында ассоциацияланған адамдардың
белгілі бір мемлекетке жинақталуымен анықталады. Яғни халық мемлекеттің
физикалық субстантын құрайды.
Кеңес билігі жылдары халық сөзі адамдардың тарихи жалпылылығы
мағынасымен анықталды, яғни осы кездегі қоғаммен шешілетін дамудың
мақсатына байланысты өзгереді. Осыған сәйкес халық тек еңбекшілерден тұрады
деген мағынаға ие, бірақ осыған қарамастан мемлекеттің үдемелі дамуына
байланысты шешім шығаруда әділ қатысқан. Халық түсінігіне бұл тұрғыдан
қарау тоталитарлық мемлекеттің алдынан белгілі бір себептер мен елдегі
миллиондаған жарамсыз азаматтарға дискриминациялық шаралар өткізуіне үлкен
мүмкіндіктер ашты.
Билік - өзінің еркіне басқаларды бағындыру немесе кез-келген жағдайды
басқару немесе бұйрық беруге мумкіншілік алу деген мағынаны білдіреді.
Билік - әлеуметтік құбылыс. Ол адам қоғамымен бірге пайда болды және адам
қоғамының бар уақытының бәрінде де әрекет етеді. Яғни адам қоғамының әр-
біреуі басқаруды талап етеді. Және де ол әр түрлі тәсілдермен сонымен қатар
күштеу тәсілімен де қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар мемлекеттік билік те пайда болды. Ол
мемлекеттің маңызды белгісі болып табылады. Мемлекеттік билік қоғамның
барлық мүшелерінің өзіне бағынуын қамтамасыз ете алатын және оның негізгі
элементі ерік пен күш болып табылады.
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы мемлекет пен құқықтың негізгі
тарихи кезеңі болып табылады. Қоғам мемлекеттен гөрі әрдайым дамып отырады.
Азаматтық қоғамның пайда болуы мен дамуы қазіргі мемлекет пен құқықта
орналасқан. Азаматтық қоғам категориясы мемлекеттен, отбасынан, тайпадан,
ұлттан және басқа қоғамнан түсінігі жағынан ерекшеленеді. Пән ретінде ХҮІІ-
ХІХ ғасырларда оқытыла бастады.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-пікірлер,
әр түрлі теориялар көп болатынды. Себебі тек қана мемлекеттің, қоғамның
мазмұнының өте күрделі болуынан немесе олардың нысанының сан қырлы
өзгеруінен емес, сонымен бірге азаматтық қоғам мен мемлекеттің саяси
билікті жүргізуі және олардың іс-әрекеті барлық топтардың, таптардың мүдде-
мақсатына қатысты болуы [18.123]. Тағы да бұл мәселе қоғамдағы әр түрлі
идеологиямен, саяси партиялармен байланыста болуы.
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе – Кеңес дәуірінде елімізде
марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде
қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны,
басқа бағытты ысырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді,
дұрысталды. Тарихи теориялардың барлығында аздап болса да шындық және
тарихи нақты дәлелдер болады. Сондықтан ол теорияларды білу, дұрыс жағынан
алу, пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген
зерттеудің ғылымға, қоғамға пайдасы мол. Тағы бір ескеретін мәселе –
Азаматтық қоғам деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құл иелену
формациясында да, феодалдық формацияда да болған жоқ. Себебі ол қоғамдарда
азаматтық деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек буржуазиялық қоғамда
өмірге келді. Сондықтан біз теорияны тек құқықтық мемлекет туралы
қарастырамыз.
Құқықтық мемлекет – тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын,
теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның
алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы
бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқықтық
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекет қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса, демократия жоқ, - деді. Феодалдық дәуірде Н.Макиабелли,
Ж.Поден және т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде
көп қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті.
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан
атақты ғалымдар: Г.Гроцкий, П.Спиноза, Д.Локк, Ш.Монтескье, Д.Дидро,
П.Гольбах, Т.Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, И.Кант және т.б.
Гроцкий қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөлді:
1. Табиғи құқық.
2. Мемлекеттік нормативтік актілер.
Табиғи құқық – адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның
өзінің ақыл, парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар.
Екіншісі – мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілері арқылы ешкімге
зиян келтірмей орындалуға тиіс. Мемлекет қоғамдық жалпы халықтық шарт
арқылы өмірге келді деп түсіндіреді.
Монтескье – мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын,
теңдігін орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады дейді.
Локк-Маркс құқықтың мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет
адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқықтық мемлекеттің негізгі
мазмұны халықтың негізгі табиғи бостандығын, теңдігін қорғау.
Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттің жұмыстың кезекті мәселесі жеке адамның қадір-
қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамдағы
үстемдігін қалыптастыру деп түсіндірді [19.195].
Гегель – қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық
философия. Мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндірді.
Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет
құқық пен моральдың бірлестігін дамытып, халықтың әлеуметтік жағдайын жан-
жақты жақсартады.
Маркс құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес қараған.
Таптар жойылса, құқық пен мемлекет те жойылады. Бұл процесс қоғамда
құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс. Бостандық
Маркстің ұғымында – қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны қоғамға
бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға айналдыру. Сонда
ғана құқықтық мемлекет қалыптасады.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып,
дүниежүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас
қалыптасты деуге толық болды.
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі
мазмұны – халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандықтары мен
құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші – адам, қалың бұқара.
Сондықтан мемлекет пен құқықтық демократияны дамытып, халықтың қоғамның
барлық саласын басқаруға қатыстыру қажет.
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы қомақты
бірде-бір ғылыми еңбек жоқ. Оның себебі ғалымдар азаматтық қоғам мен
мемлекеттің мазмұны ұқсас деп түсініп келді. Расында да ұқсастық бар, бірақ
айырмашылық басым. Адам қоғамының қалыптасуына 1,5 млн. жыл өтті, ал
мемлекеттің өмірге келгеніне 6 мың жыл ғана болды. Мемлекет қоғамның сан
қырлы көрінісінің бір ғана нысаны. Азаматтық қоғам туралы ой-пікірлер көне
дәуірде де болды. Бірақ толық мағынада бұл ұғым өмірге тек ХҮІІІ ғасырда
келді. Басында азаматтық қоғам деп меншік, отбасы, нарық, мораль
салаларындағы қатынастарды түсініп келді. Мемлекет бұл қатынастарға толық
бостандық берді. Гегельдің ойынша азаматтық қоғам жеке меншіктің, діннің,
отбасының, моральдың т.б. талаптарын іске асырудың жүйесі. Азаматтық
қоғамда әр адам өз мүддесін көздейді, басқаларды көрмейді. Басқаларсыз ол
өз мүддесін іске асыра алмайды - деген Гегель. К.Маркстің пікірі – бір
саяси жүйені алып мазмұнына қарасаң, ол азаматтық қоғамның сан қырлы
көрінісінің бір нысаны болып шығады.
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
себебіміз, азаматтық қоғам мәселесі сол кездегі өмірдің объективтік даму
процесінің алдына қойған талабы дегіміз келіп отыр. Сол себепті Гегель мен
Маркс тағы басқа ғалымдар азаматтық қоғамды біраз зерттеп, құнды теориялық
ғылыми мұра ретінде қалдырып кетті. Енді осы құнды ғылыми мұраға сүйене
отырып, қазіргі заманның талабына сәйкес азаматтық қоғамды ғылыми тұрғыдан
зерттеуді жалғастыру керек. Біздің пікіріміз – азаматтық қоғам мазмұнының
сан қырлы көрінісі төмендегідей болуға тиіс:
- экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықтық қатынас;
- адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
- заңды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
- заңның, соттың алдында адамдардың теңдігі болу;
- таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
- адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін,
санасын көтеру, жақсарту.
Азаматтық қоғамның құрылымы – қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп, басқарушы – адам. Адам қоғам құрылымының негізгі
элементі – діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың ара-қатынастары азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани-мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе – объективтік тұрғыдан қалыптасатын адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді:
Бірінші тобы – қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы
топ: отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру;
Екінші тобы – адамдардың өзара бір-бірімен байланысы, қатынасы;
Үшінші тобы – қоғамдық ұйымдардың таптардың, топтардың, ұлттардың ара-
қатынастары.
Экономикалық жүйе – қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, муниципалдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе – мемлекет, саяси париялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар, т.б. олардың ара-қатынастары. Оның ішінде ең
күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың даму
процесінде субъектілерге бостандық берілуі тиіс. Күштеу тек заңдылықты,
тәртіпті бұзғанда ғана қолданылуы қажет.
Рухани-мәдени жүйе – осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық, органдар мен
ұйымдар, олардың ара-қатынастары [20.256]. Бұл жүйенің негізгі бағыттары:
білім, ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе – осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
ара-қатынастары. Бұл бағытта іс-әрекеттерге толық бостандық берілуі қажет.
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдық демократияның жоғары дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі-нысандары:
- адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен
құқықтарының қамтамасыз етілуі;
- қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-
тұруға толық құқықтарының болуы;
- азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай
ұйымдармен байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі;
жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мелекеттік органмен
тығыз байланыста жұмыс жасауы;
- азаматтық қоғам – толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам
болуы қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып,
сол мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиіс.
Сондықтан, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі қатар дамып,
өрескел қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік
жолмен дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды; оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру, қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, мүлдем
құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ. Болашақта да
барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуы мүмкін
емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани
сапасы, саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың георграфиялық,
ұлттық ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz