Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен зейнетақы реформалары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ: ҚАЛЫПТАСУ КӨЗДЕРІ, ҚАРАЖАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.1 Зейнетақы қорларының мазмұны мен нарықтық экономикадағы алатын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен
зейнетақы
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Зейнетақы қорларының атқаратын қызметтері және олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ АҚ- НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ҚР–ғы зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.2 Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ-на жалпы сипаттама ... ...
2.3 Қордың активтері мен пассивтерінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ...
3. ҚР ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Зейнетақы қорларын дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстанда
қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
3.2 Инновациялық бағдарламаны іске асыруда зейнетақы қоры мүмкіндіктерін
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Аннотация
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұымыстың мәні, мақсаты және өзектілігі жазылған.
Дипломдық жұмыстың негізгісі болып үш бөлім табылады.
Бірінші бөлімде зейнетақы қорылардың қалыптасу көздері, қаражаттарды
пайдалану бағыттары мен зейнетақы қорларының мазмұны мен нарықтық
экономикадағы алатын ролі туралы жазылған.
Екінші бөлімде Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ-ның 2010-
2011 жылдардағы қаржылық жағдайына және ҚР–ғы зейнетақы жүйесіне талдау
жүргізілген.
Үшінші бөлімде ҚР зейнетақы қорларының даму мәселелері және оны шешу
жолдары зейнетақы қорларын дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ұсынылған.
Қорытындыда жұмыстың барлық жалпылығы жазылған.
Дипломдық жұмыс 4 графикалық кестеден тұрады.
Аннотация
На дипломную работу по теме Пенсионный фонд: источник формирования,
направления использования средств (на материалах ЖФ АО ГНПФ).Дипломная
работа состоит из введения, трех частей и заключения.
В введении указаны актуальность выбранной темы, цели и задачи
дипломной работы.
В основную часть дипломной работы входят три главы. В первой главе
проводятся теоретические аспекты, раскрывающие понятие и значение роль
пенсионных фондов, источник формирования, направления использования средств
и их роль в рыночной экономике.
Вторая глава дипломной работы посвящена анализу финансового состояния
АО ГНПФО за 2010-2011гг. В данной главе рассматриваются характеристика и
анализ баланса АО ГНПФО и пенсионной системы РК.
В третьей главе рассмотрены опыт зарубежных стран пенсионных фондов и
пути развития деятельности пенсионных фондов РК.
В заключительной части приводятся обобщения по всей дипломной работе.
Дипломная работа содержит приложения листов, графический материал
состоит из 4 слайдов.
КІРІСПЕ
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан
экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі
уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ-нің
9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы
активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының
негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан
жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
атты жолдауында Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің
азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет
екендігін алға қойды, сонымен қатар Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: ...іргелік зейнетақының
мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі
қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз
алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық
стандарттармен сәйкестендіреміз деп атап өтті. Бұл елбасының ең
біріншіден халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру,зейнеткерлерді тұрақты
зейнетақымен қамтамасыз ету, Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы
елдер жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған.
Жолдауда көрсетілгендей зейнетақы мөлшерін ұлғайту арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеру көзделген. Ол үшін қазіргі таңда елдегі жинақтық
зейнетақы жүйесін дамыту арқылы бұл мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Қазақстанда нарықтық реформалардың нәтижелілігіне қарамастан, халықтың
зейнетақылық қамтамасыз етілуі қазіргі талаптарға сай емес. Қазақстан үшін
зейнетақылық қамтамасыздандыру реформасы 1998 жылдан басталады. Айта кету
керек, зейнетақы реформасының негізгі принциптері жалпы алғанда дұрыс
анықталған. Реформа бастапқы сатыда оң нәтижелер әкелді: зейнетақыны
кешіктірмей беру және зейнетақыылық қамтамасыз етуде жағдайдың тұрақтануы.
Бірінші рет зейнетақы жарналары екі негізгі функцияларды атқара бастады –
салымшылардың нақты зейнетақысын көбейту және мемлекеттің экономикасын
инвестициялау. Нақты зейнетақы жарналарының көлемін халықтың мемлекеттің
экономикасын дамытуға салымдары ретінде есепке алу керек, себебі жинақтық
жүйенің зейнетақы жарналары мемлекеттік бюджетке түспейді, ол капитал
нарығының дамуына бағытталады.
Зейнетақы реформасын жүргізуде көптеген нәтижелермен бірге,
әдістемелік қателіктер жіберілді, соның салдарынан нарықтық жағдайға
қазіргі зейнеткерлердің зейнетақылық қамтамасыз етілуі толығымен
бейімделмеді және мемлекеттік бюджеттен автономдық ала алмады.
Зейнетақы реформасының бастапқы концепциясы тежеуленді. Бірінші және басты
қателік – 1998 жылы бірынғай әлеуметтік салықты еңгізу болып табылады,
себебі ол да қосылған құн салығы мен табысқа салық қатарына түсіп
кетті. Бүгінгі күні осы институттың радикалды трансформациясы
қажеттілігінде проблема туындап тұр. 1998-2006 жылдарда зейнетақылық
қамтасыз етуде басты кемшілік ол максималды зейнетақы проблемасы болып
табылады. Ол зейнетақы көлемі бойынша жоғары емес және азаматтардың еңбегін
толық есепке алмайды.
Қазіргі таңда мемлекетте үлкен құрылтайшылар иленген жинақтық
зейнетақы қорлары қызмет көрсетуде. Мұндай қорлардың нәтижелілігі
құрылтайшылардың жағдайларына тәуелді. Сондықтан, қосымша зейнетақылық
қаматамасыз етілуге үлкен кәсіпорындар, қаржы-өнеркәсіп топтар мен
банктердің жұмыскерлерінің ғана мүмкіндігі бар.
Қазіргі кезеңде зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінен түсетін
табыстың төмендеуі байқалып отыр. Оның басты себебі қор нарығында қаржы
құралдардың жетіспеушілігінен туып отыр.
Осы қалыптасқан жағдайда жинақталған активтерді тиімді қолдануын
ұйымдастыру қажеттілігі туып, бір жағынан халықтың зейнетақы жинақ көзінің
нақты өсуі ретінде болса, екінші жағынан маңызды әлеуметтік халық
шаруашылық міндеттерді шешу ретінде қарастырады.
Әлеуметтік бағытталған мемлекетте экономика халықтың өмір сүру
деңгейін көтеруіне, сыртқы ортаны қорғауға, материалдық, әлеуметтік
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталуы керек.
Әлеуметтік сфераның дамуы экономиканың қызмет етуіне әсер етеді.
Осыған орай тұрақты экономикалық дамуына жету үшін Қазақстанға әлеуметтік
сфераға инвестиция қажет. Әлеуметтік салаға салынған инвестициялар
экономикалық тиімді болып, шығындар көлемі, қаржыландыру көлемі және табыс
алу қатынасын оптималды болатынын болжамдайды. Экономикасы әлеуметтік
бағытталған дамыған мемлекетті ынталандыру шетел инвестициялардың ағымын
көбейтіп, халықаралық қоғамда оның рейтингісін көтереді.
Жоғарыда айтылғанға сай бұл кезеңде сауатты мемлекеттік инвестициялық
саясат қажет. Оның негізгі міндеттері экономика субъектілерінің
арақатынасын реттейтін ережелерді әзірлеу мен қолдау шараларын жүргізу
болып табылады. Экономиканың тиімділігі қоғамның әлеуметтік -экономикалық
күтімі мен өндірістік, қаржылық инвестициялық ресурстары келістірілетін
экономикалық саясат жүргізуіне байланысты.
Экономикалық тетік арқылы еліміздің Президентінің Қазақстан-2030:
Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы атты Қазақстан халқына Жолдауына сай мемлекет экономикалық
субъектілерді басқару керек.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінде тиімді инвестициялау
мәселелерін зерттеу тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету соңына дейін
аяқталмаған болатын. Қаржылық институттармен экологиялық және әлеуметтік
факторларды ескере отырып, инвестициялау процесінің белсенділігі төмен
болғандықтан, республикадағы тұрақты экономикалық дамумен қамтамасыз ету
төмен болады.
Зейнетақы активтерін орналастыру мәселелерінің күрделігі әсерінен,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық дамуы үшін
мемлекеттік тетікті пайдаланып, инвестициялық белсенділікті реттеу,
тақырыптың таңдалуына себеп болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері айқындалды
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттің ұлттық экономикасын
модернизациялау барысында зейнетақы жүйесін қалыптасу деңгейін бағалау және
зейнетақы активтерін экономикалық нақты секторларына инвестициялау
механизмдерін жетілдіру.
Берілген мақсатқа сай жұмыста мына міндеттер шешіледі:
-жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздерін ашу;
- Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
қазіргі жағдайын талдау, экономиканың әлеуметтік мәселелерін шешу
мақсатымен оның қалыптасу және даму ерекшелігін анықтау, Қазақстандағы
зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау арқылы бұл саладағы негізгі
мәселелерді шешу;
- зейнетақы жүйесінің қызметін мемлекеттік реттеу шараларын жетілдіру
үшін ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі – Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заңдық және нормативтік актілері,
статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің талдау материалдары, ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә.Казақстан
Республикасының халқына жолдауы, ҚР Қаржы министірлігі, ҚР Еңбек және
әлеуметтік қорғау министірлігі мәліметтері алынды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, колданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ: ҚАЛЫПТАСУ КӨЗДЕРІ, ҚАРАЖАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Зейнетақы қорларының мазмұны мен нарықтық экономикадағы алатын
ролі
Жинақтық зейнетақы қорлары (ЖЗҚ) – бұл контрактілі-сақтаушы типтегі
қаржылық институттары болып табылады, олар ұзақмерзімді контрактілерге
сәйкесті салымшылармен төленетін зейнетақы жарналардың негізінде халықтың
сақталатын ақша қаражаттарын тартады. ЖЗҚ-ның ерекшелігі – олар еңбеккке
қабілеттілігін жоғалту барысында адамдардың материалдық және әлеуметтік
қажеттілігін қамтамасыз ету үшін құрылады. Зейнетақылық жарналардың
салымшылары белгілі бір жасқа келгеннен кейін табыс көзқайнарын
қалыптастыру мақсатында зейнетақы қорларының қарыздық міндеттемелерін сатып
алады.
Зейнетақы қорлардың дамуы корпорациялардың жоғары маманданған жұмыс
күшін тартуға ұмтылысы есебінен пайда болды. Зейнетақы қорлары - жеке және
заңды тұлғалардың зейнетақы төлемдерінің орнына зейнетақы міндеттемелерін
шығаратын қаржылық мекеме. Зейнетақы төлемдері- зейнетақы төлемдері үшін
халықтың, фирмалардың, мемлекеттің салымдары.
Зейнетақы қорларын құрудың негізгі мақсаттары бағалы қағаздарға
зейнетақы жарналарын инвестициялау есебінен жұмыскерлерге төлемдер жасау
болып табылады. Зейнетақы қорлары сенімгерлік компанияларға, коммерциялық
банктерге немесе сақтандыру компанияларына берілу мүмкін. Мұндай
сақтандыру қоры сақтандырылмаған деп аталады. Бірақ корпорациялар
сақтандыру компаниялармен келісім жасау мүмкін, яғни сақтандыру компаниялар
зейнетақы төлемдерін қабылдап, зейнетақы төлемдерін беруді қаматамасыз
етеді.Ондай сақтандыру қоры сақтандыратын деп аталады.
Зейнетақы қорларындағы пассивті операциялардың негізі
корпорациялардың, кәсіпорындардың, сонымен қатар бүкіл түсімдердің 20-30%
құрайтын жұмыскерлер мен қызметкерлердің жарналары болып табылады. Жарна
үлесі түрлі корпорациялар, кәсіпорындар және мемлекеттер бойынша ауытқиды.
Корпорация қуаттырақ әрі байырақ болған сайын, жұмыскерлер мен
қызметкерлердің жарналар үлесі аз болады. Зейнетақы қоры капиталының
жинақталу ерекшелігі кәсіпкерлердің, жұмыскерлердің, қызметкерлердің ұзақ
мерзімге өмірді сақтандыруға кеткен жарналарының сомаларынан құралады.
Зейнетақы қорлары ұзақмерзімді ақша қаражаттарын иемденеді және оларды
үкіметтік, жеке бағалы қағаздарға салады. Зейнетақы қорларының активінің
80% жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Активтердің 30% астамы
жай акцияларға жататындықтан корпорация саясатына зейнетақы қорлары әсер
етеді. Зейнетақы қорлары өзінің корпорацияларының активтеріне де ақша
қаражаттарын салады.
Жекеменшік зейнетақы қорларымен қатар мемлекеттік зейнетақы қорлары да
бар. Олар орталық үкіметпен және жергілікті басқару органдарымен құралады.
Мұндай қорлардың пассивті операцияларының негізін түрлі үкіметтік
деңгейдегі бюджет қаражаттары және жұмыскерлердің жарналары құрайды.
Активті операциялар мемлекеттік және корпорациялардың бағалы қағаздарының
салымдарында шоғырланады.Мемлекеттік зейнетақы қорларының қызметінде ақша
қаражаттарын инвестициялау мен қызметінің формаларын ұйымдастыруы бойынша
айырмашылықтар болады.
Еркін активтерді құрай отырып зейнетақы жарналары зейнетақы қорларында
жинақталады. Сондықтан зейнетақы қорларының активтері экономикада маңызды
роль атқарады.
Экономикадағы салалардың мәнін ЖІӨ-гі үлесінің көрсеткіші бойынша
мәнін анықтауғы болады. Мысалы, дамыған елдерде ЖІӨ-гі зейнетақы
активтерінің үлесі 10% құрайды (кесте 1).
Зейнетақы қорлары инвестициялар сияқты экономикада макроэкономикалық
және микроэкономикалық қызмет атқарады.
Зейнетақы қорларының макроэкономикалық қызметіне :
-Олар инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруға үлес қосады, яғни
инвестицияланатын қаражаттың иелері мен қолданушылардың (фирмалардың,
компаниялардың, өндірістік ұйымдардың және т.б.) нақты емес ақпарат алу
тәуекелдігін азайту есебінен болады. Жинақталған мәліметтер негізінде банк
әлеуетті қарыз алушылардың қаржылық жағдайын құрастырады, сөйтіп қаржылық
нарыққа тиімділігі аз және сенімсіз компаниялардың кіруіне жол бермейді.
Сонымен қатар банктерде мәліметтер болу есебінен кәсіпорынның шаруашылықты
дұрыс жүргізуіне , басымды бағыттар мен қызмет формаларын таңдауына әсер
етеді.
-Қаржылық делдалдардың жекеменшік міндеттемелерін шығару экономикаға
қажетті және ұсынылатын қосымша ресурстар арасында қарама қайшылықтарды
шешеді.Сөйтіп жинақ көлемі ұлғаюы әсерінен ақшаға сұранысы , нарықтағы
пайыз ставкалары да төмендейді. Қысқа мерзім кезеңінде инвестициялық
сұраныстың өсімі табыстың мультипликативті кеңеюі және жиынтық сұраныстың
төмендеуін өтейді. Ұзақмерзімді кезеңде жаңа техника мен технологияға
материалданған инвестициялар экономикалық өсудің сапалық және сандық
әлеуетін қалыптастырып, өндіріс көлемінің сұраныс және ұсыныс жағдайында
ұлғаюының факторы болды.
Зейнетақы қорлары қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылыққа үлес
қосатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Зейнетақы қорларының микроэономикалық қызметіне :
-Халықтың еркін ақша қаражаттарын шығара отырып, зейнетақы қорлары
қарыз алушының қажеттіліктеріне сай оларды инвестиция түрінде салады.
-Зейнетақы қорлары көптеген иеленушілердің ресурстарын
біріктіргендіктен жаппай инвестициялаудың формасына жатады.Осыдан
тәуекелділік деңгейі төмендейді.
-Өндірісті инвестициялай отырып, зейнетақы қорлары олардың кәсіпкерлік
белсенділігін қаржылық институт ретінде ынталандырады. Ұзақмерзімді
қарыздық міндеттемелерді зейнетақы қорлары (акцияларды, корпорациялардың
ұзақмерзімді облигациялары) инвестициялық қызметті ұтымды жоспарлауға
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерін сатып алғанан кейін
зейнетақы қорлары корпорацияның уақытша ақша қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді.Қысқа мерзімді инвестциялар айналым қорларын толықтыру үшін қажет.
Сөйтіп зейнетақы қорлары қаржылық делдал бола отырып, кәсіпкерлік секторды
несие төлемдерімен қамтамасыз етіп қана қоймай,инвестициялық сұраныс пен
экономикалық белсенділіктің жалпы деңгейін көтереді.
Қазақстанда зейнетақы реформасының басты себебі болып әлеуметтік
қамсыздандыру саласын дағдарысқа ұшыратқан посткеңестік экономикалық
дағдарыс саналады. Халықтың қартаюы мен жұмыспен қамсыздандырудың төмендеуі
өлшемінен жұмыссыздардың әлеуметтік қорғалуына ЖІӨ(дегі мемлекеттік
шығындардың үлесі өсті. Қазақстанда бір зейнеткерге (.( жұмысшы тең келді.
Халықтың еңбекке қабілетті бөлігіне салықтық ауыртпашылық лезде жоғарылады,
ол зейнеткерлерге ағымдық төлемдерінің тапшылығын тудырды. Зейнетақылық
реформаның басында зейнеткерлер алдындағы борыш (( млрд.теңге көлемінде
қалыптасты.Кейбір аймақтарда зейнетақы төлеу мерзімінің кідірісі (( айға
жетті. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде қаржылық жағдай мен тиімділікке
байланысты қалыптасқан күрделі экономикалық және әлеуметтік қауіп төндірген
жүзеге асырылушы жүйе қаржылық стрессте болды. Сондықтан зейнетақылық
қамсыздандыру реформасы объективті қажеттілікке ие болды.
Орталықтандырылған зейнетақы жүйесінің қызмет етуі келесідей
кемшіліктерді айқындады:
-жарналар көлемі мен зейнетақылық төлемдер арасындағы сәйкессіздік.
Яғни қызметкер оның жұмыс берушісінің зейнетақы қорына аударымдардың
уақытылы және толықтығына тәуелсіз зейнетақыны ала алатын. Сондай(ақ
мемлекет зейнетақыны Мемлекеттік зейнетақы қорынан төлеуге міндетті болды;
-өндіріс шығындарының ұлғаюында көрініс тапқан, жалақының (((((
мөлшеріндегі зейнетақы аударымдарының ставкасы жеткілікті жоғары болды.
Сонымен қатар аударымдардың жоғарғы деңгейі жұмыс берушілердің зейнетақы
төлемдерін төлеуден жалтаруына алып келді;
-зейнетақы аударымдарының түсімдерін бақылаудың болмауы мен жұмыс
берушілердің қызықпаушылығы жинақтау деңгейінде білінді;
-зейнетақы жеңілдіктерінің үлкен мөлшерінен әлеуметтік әділеттілік
қағидасының бұзушылығы;
-зейнетақы аударымдарының иесізденуі мен қаражаттарды тиімсіз басқару
зейнетақы аударымдарының ұлғаюына кедергі жасады;
-өз кезегінде зейнетақы қаражаттарын тиімсіз басқару артынан қаржылық
ысыраптарды тудырды.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі
құнды қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге
асыруға болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық
шешім, портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді.
Жалпы осы жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты
болу керек. Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан
кірістің бас тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды
мәнісін инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді
қайта құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді болатын кірістен ортақ
квадратикалық бас тарту ретінде .
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге
жағдай жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп
бөлігі бар, зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы
арқылы басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін
мемлекеттік құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да
инвестициялау объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге
асырылады. Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау
заңға сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын
сенімді басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке
меншік құқығы берілмейді.
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы
резервтерін орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі
және сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы
резервтерін орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз
кезегінде қор берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару
компаниясы заңға сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор
алдында жауап береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері
бойынша қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі
басқару құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет .
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты берілген
тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен қамсыздандыратын қоржын
құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиімді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы.
Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде
зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша
ресурстары жұмыс капиталы ағынына айналады.
Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы қаражаттарын пайдалану
проблемалары тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда
да – зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің
үлесі аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ (Халықаралық валюталық
қор) бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65
жас және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына
қатынасы) Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания,
Францияда - 25%-ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды.
Соңғы онжылдықтағы басым тенденция зейнетақы жүйесінің бөлу
принципінен жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта
оның барлық қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы
зейнетақы активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты мемлекет
бекіткен инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз
ету мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың
негізгі бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау
мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау
пропорцияларын бекіту сияқты критерийлерды қарастыру тиіс.
ЖЗҚ инвестициялық саясатының мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі
былайша түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық ресурстары салынуы мүмкін
активтердің әр түрі бір-бірінен екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік
пен сенімділік.
Табыстылық пен сенімділік барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты
нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің
инвестициялық стратегияларын құрып және қаржы құралдарын салудың бағыттарын
таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал
Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.
Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы жүйесін құрған кезде мүдделердің
қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша
қызмет зейнетақы қорларының қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына
өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде
қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу
ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі
бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге
көмектеседі.
Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша
заңнамасына түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай
стандарттарға көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін
қордың шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде
төлеуге нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын
болсақ, зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы
мүмкін.Бұл көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға
қиындық туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның
ішінде техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған
тәжірибелі потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары
ЗАИБАҰ арқылы басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың
өзінің алға қарай дамуымен байланысты.
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа қайнар көздерін
қалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді.
Біріншіден, нарықта құнды қағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер).
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Мұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
-инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвестициялардың максималды
үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті.
Төртіншіден, мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру.
Мұндай мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер
қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Сондықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық
институт болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады.
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның
нәтижелері салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен
ең болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда
инвестициялаудың арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті
түрде Қазақстанда қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау
тәртібі реттелуі қажет.Инвестициялау институцианалді, функционалды
үйлесімге, диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем
уақытының үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен
құрылымдарды(asset liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы
тиіс. Сандық реттеу мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы
қажет;өйткені олар зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне
қатысты болды. Өзіндік инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер
жоқ болса. Зейнетақы қорларының шетелдік капитал салымдарының
либерализациясы саналы басқарым шешімдерінің пәні ретінде қолдау табуы
қажет.
Мемлекеттің зейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірісі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Мынадай нұсқаулар қарастырылған:
-түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады (Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады. Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны шақырады
(Боливия).
Сыртқы басқару реттеудің қатаң әдістерімен қатар жүреді және қор
қаражатын сыртқы басқарушымен басқаруды болжамдайды. Сонымен қатар мемлекет
инвестициялық қоржының құрылымына қатар шектеуліктер қояды. Нормативтер
инвестициялау стратегиясын және қолжетімді құралдар санын таңдауға шек
қояды. Осы кезде инвестициялық қоржын негізінен нарықтық құнды қағаздарды
алынады (Уругвай).
Елімізді, мемлекеттің минималды қатысуымен, сыртқы басқаруы басқару
жүйесінің тиімдірек түрі болып келеді. Мұндағы тиімділік басқарушылар
арасындағы бәсекелестікке негізделеді және капиталдың дамыған нарығын және
халықтың инвестициялық мәдениетін талап етеді (Австралия).
Әрбір әдісті жасау мүмкіндігі тікелей мемлекет дамуының
ерекшеліктерімен байланысты болады. Капитал нарығының толық жойылуы немесе
тиімсіздігі жағдайында тікелей мемлекеттік басқару зейнетақы қоры
қаражаттарын бөлу әдістерінің тиімдірек түрі болып келеді. Сонымен қатар
көп жағдайда мемлекеттік зейнетақы қорының активтерін пайдалану тиімділігі
жеке басқарушы компаниялардың басқару тиімділігінен төмен болып келеді.
Көп жағдайда басқарылым капитал нарығының ірі қатысушылары шегінде
арнайы құрылған компания арқылы жүзеге асады. Басқарушы менеджерлер
міндетіне инвестициялық қоржынды басқару, жеке немесе клиенттік шоттарды
басқару кіреді.
Дамушы және зейнетақы жүйесін реформалайтын мемлекеттерде көбінесе
бір компания және бір инвестициялық стратегия болады, яғни барлық қорының
салымшылары ұқсас қоржыны иемденеді. Мұндай таңдауға реттеудің маңызды
шығындары және мемлекет пен басқарушы компаниялар жұмысының мониторингі
себеп болады, одан басқа берілген жағдайда жеке шоттарды басқару
қажеттілігі болмайды, ал есеп коллективті шоттар деңгейінде жүргізіледі.
Маңызды өзіндік ерекшелігі активтерді басқару құрылымын жетілдіру мемлекет
жағынан көп шығындарды қажет етпейтін болып келеді.
Сызба 1- Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамсыздандыру жүйесі
Инвестициялық портфель табыстылығын анықтауда маңызды рөл, сонымен
қатар оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы
жүйелерінде үкімет қорларды қаражатының көп бөлігін мемлекеттің қарыздық
құралдарына және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір
мемлекеттерде бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып келеді. Мұнда
нарық активтеріне биржалық котировкаларымен екілік нарығы жоқ мемлекеттік
қарыз қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы қоры үшін арнайы
шығарылуы мүмкін) сонымен қатар депозиттік шоттар(негізінен мемлекеттік
банкілерде ашылатын) жатады.Дегенмен, депозиттер жалпы жағдайда нарықтық
емес активтер(депозиттік емес сертификаттар шығарудан басқасы) болып
келеді. Инвестициялық портфель құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе
мемлекеттік қағаздармен бір классқа бірігеді, сондықтан да берілген
классификацияда нарықтық активтерге жатады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен
зейнетақы реформалары
Зейнетақы реформасы (((( жылы жүзеге асырыла бастады. Қазақстан ТМД
елдері ішінен бірінші болып жинақтаушы зейнетақы қорына көшті. Бұл кезеңде
қаржылық нарық ресурстардың өткір жетіспеушілігі, сондай(ақ зейнетақы
реформасы қор нарығының дамуымен байланысты болды.
Алайда екі жылдан кейін қаржылық нарықтағы жағдай түбірімен өзгерді.
Қор нарығының өркендемеуі мен басқа факторлармен қатар банктік жүйенің
өтімділігінің өсуі мен зейнетақы активтері көлемінің өсуі зейнетақы
активтерін орналастыру мәселесінің туындауын ескерді.
Әлемдік практикада зейнетақылардың мынадай түрлері ең көп тараған: еңбек,
әлеуметтік, мүгедектік бойынша, асыраушыдан айырылған жағдайдағы
зейнетақылар.
Еңбек зейнетақылары халықтың жұмыспен қамтылумен байланысты.Олардың
мөлшері еңбек қызметінің ұзақтылығына қарай белгіленеді.Қаржыландыру көзі -
әлеуметтік қорғау жүйесі (Қазақстандағы әлеуметтік салық).Әлеуметтік
зейнетақылар күнкөріске қажет ең төменгі қаражаттарды қамтамасыз етуге
арналады да, жан басына шаққандағы табыстың төмен шамасы кезінде
мемлекеттік бюджеттен төленеді.
Мүгедектік бойынша зейнетақылар еңбекке жарамдылық қабілетінен
айырылған және еңбек зейнетақысын алу құқына еңбек сіңірген алмағандар
алады ( сақтандыру қорына жарналар төлеудің мерзімі 3-5 жылдан аспайды).
Асыраушыдан айырылған жағдайдағы зейнетақы жетім балаларға беріледі
(бірқатар батыс елдерде егер күйеуі зейнеткер болса, соның жесірі де
алады). Зейнетақылар төлеу үшін кейбір мемлекеттерде белсенді жұмыс істеу
аралығында азаматтардың жинақтаушы қорға жасаған аударымдары да, сондай –ақ
жұмыс берушілер жүзеге асыратын әлеуметтік қорғауға төленетін жарналар да
пайданылады.Осы қаражаттар жетіспеген жағдайда тапшылықты қаржыландыруға
бюджеттен мемлекеттік қаражаттар бөлінеді.
Қазіргі кезде әлемде жұмыс істейтін зейнетақылар жүйелердің көпшілігі
бөлу қағидаларына негізделген, яғни зейнетақылар зейнеткерлердің өздерінің
жинаған қорларынан емес, ал жұмыс істейтіндер жарналарының есебінен
төленеді. 1998 жылға дейін қолданылып келген ҚР зейнетақылық жүйесі де
сондай-ақ бөлу кағидаларына негізделіп, бұрынғы КСРО-ның зейнетақылық
заңнамасына сүйенетін еді.
1991 жылдан бастап (зейнетақылар туралы бірінші заң қабылданған кез)
Қазакстанның зейнетақылық заңнамасы оған катаң талап қою мен азаматтардың
көптеген санаттарының (категорияларының) әлеуметтік қорғауын азайту жағына
қарай көбірек өзгере бастады. 1991 жылы зейнетақының 5 түрі тағайындалды:
жас бойынша, мүгедектік бойынша, асыраушыдан айырылу бойынша, еңбек
сіңірген жылдары үшін және әлеуметтік зейнетақылар. Жасқа қарай
тағайындалатын зейнетақылардың құрамынан № 1 тізім (еңбектің өте зиянды
жэне өте ауыржағдайлары) және № 2 тізім (еңбектің зиян жэне ауыр
жағдайлары) дараланды, осы тізімдер бойынша сәйкестігіне карай 10 жэне 5
жыл бұрын зейнеткерлікке шығады.
Жаска карай жеңілдіктер ;сөп балалы аналар мен бала жастан мүгедек
болғандардың аналарына да берілді. Жасқа карай және мүгедектік бойынша,
сондай-ақ әлеуметтік зейнетақыларға көптеген үстемелер колданылды.
1996 жылы зейнетақымен қамсыздандыру туралы қолданыстағы заңға
елеулі түзетулер енгізілді, олар негізінен еркектер мен әйелдер үшін
зейнеткерлікке шығу межесін біртіндеп көтеруге (2001 жылғы 1 шілдеден және
кейінгі жылдарда еркектер - 63 жасқа толғанда, әйелдер 58 жасқа жеткенде)
жэне зейнетақыны кейінгеқалдыру қағидатын енгізуге саяды (зейнеткерлікке
кейінірек шығу тиісті үстемеменөтеледі). Көптеген зейнеткерлердің түбегейлі
мүдделерін козғайтын ірі өзгерістер сондай-ақ ҚР "Қазақстан Республикасында
зейнетақымен камсыздандыру тураль Заңында көзделді (1997 жылғы шілде айы),
ол 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енді. Осы заңға сәйкес екі
түрдегі зейнетақылық жүйе жұмыс істейдііміндетті және ерікті
Зейнетақылардың кейбір түрлері мемлекеттік жәрдемақылар бөлігіне
түрлендірілді, мәселен, 1999 жылдың 1 каңтарынан "Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Заңға сәйкес, асыраушыдан айырылуға,
жасқақарай, мүгедектік бойынша әлеуметтік зейнетақы алуға құқылы адамдар
мемлекеттік жәрдемакылар жүйесіне ауыстырылды, яғни, олар зейнетакы емес,
мемлекеттік жәрдемақылар ала бастады.
Халыкты зейнетақымен қамсыздандырудагы ең ірі институционалды
өзгеріс 1998 жылы бөлу қағидатынан зейнетақы жүйесі жұмыс істеуінің қор
жинау қағидатына көшу болып табылды.
"Әлеуметтік ынтымақтастық" (немесе "қор жинау ынтымактастығы")
қағидасына негізделген зейнетақының бөлу жүйесі экономика дамуының
жоғарықарқындары мен еңбекке қабілетті коғам мүшелеріне демографиялық төмен
жүк-салмақ түскен жағдайда орнықты жұмыс істейді. Олай болмаған жағдайда ол
"жүрісінен жаңыла" бастайды, ал бірқатар тұстарда зейнеткерлер күнкөрісінің
жарамды деңгейін қамтамасыз етуге дәрменсіз болады. Осы жүйенің ойдағыдай
дамуы үшін бір зейнеткерге ең кемі 4 жұмыс істейтін адамның келуі қажет
екендігі дәлелденген.
Ұрпактар ынтымақтастығы кағидасына негізделетін зейнетақылық жүйенің
ең елеулі кемшіліктері мыналармен тұжырымдалады: зейнетақының мөлшері
негізінен мемлекетке байланысты болады, ол жеке адамдардың жоғары еңбек
белсенділігі мен қарттық шакка каражаттар қорын жинау ынталарын жояды;
зейнеткерлердің әл-аукаты (тұрмысы) нашарлайды, олардың камтамасыздық
деңгейі пайыздардың есептелген сомасы мен жинақ акшалардың өсу есебінен
едэуір көтерілер еді; элеуметтік эділдік бүзылады, немесе қызметкерлердің
зейнетакылық қорға жасаған салымдарын өтеу кепілденбейді.
Осы кемшіліктер кор жинау жүйесі кезінде елеулі шамада төмендейді
(тіпті болмағанда теория жүзінде): жеке салым ақша мен зейнетақы
төлемдерінің арасында катаң байланыс белгіленеді; табыстылықтың анағұрлым
жоғары нормаларының себебінен зейнетақымен камсыздандырудың қажетті
деңгейін жасау үшін аударымдардың орташа мөлшерлемесі төмендейді және
зейнетақымен камсыздандырудың деңгейі жоғарылайды. Қайсыбір елдің
экономикасы үшін қор жинау жүйесінің ең басты ұтымды тұсы мынада,
жинақтаушы зейнетақы қорларындағы халықтың көбейе түскен жинақ ақшалары
инвестициялардың аса ірі көзіне айналады (теориялық тұрғыда), ол бұрынғы
кеңестік мемлекеттер,соның ішінде Қазақстан үшін де маңызды. Одан басқа,
жинақтаушы зейнетақы жүйесі кезінде зейнетақылық қор жинауларды тек
салымшылар жарналарының есебінен ғана емес, сонымен бірге оларды әр түрлі
каржы кұралдарына инвестициялаудан түсетін инвестициялық табыстар алу
арқылы да жүргізу мүмкіндігі пайда болады.
Жас тәуелділігі коэффициентінің өсуі (халықтың еңбекке қабілетті
бөлігі мен 65 жастан үлкен адамдардың арақатынасы) көптеген елдердің ортақ
(ынтымақтасты)бөлу жүйесінің дағдарысын туындатады. Одан баска, еңбекке
қабілетті адамдардың барлығы бірдей жұмыс істемейді және жұмыс істейтіндер
жаппай зейнетақылық салымдар жасамайды. Қазірдің өзінде осы коэффициент
10,5 кұрайды. 2025 жылға қарай ол 15,2-ге дейін ұлғаюы мүмкін. Яғни жұмыс
істейтін әр адамға 15 жұмыс істемейтін адам келетін болады. Бай елдерде де
солай болады.
Адам дамуының аса маңызды компоненті - өмір сүру ұзақтығы, сондықтан
зейнеткерлікке шығатын жастың түбегейлі мәні бар. Әлемнің көптеген
елдерінде ол 60-65 жас болып белгіленген, әйелдер мен еркектердің жасы
зейнетақы жүйелерініңтең жарымынан астамында бірдей. Бұл орайда адамдардың
туған кездегі орташа болжалды өмір сүру ұзақтығы мен зейнеткерлік жасқа
жеткеннен кейінгі орташа өмір сүру ұзақтығы есепке алынады. 1990 жылы
бұрынғы КСРО-да сол кезде орыналған өмір сүру ұзақтығы мен зейнеткерлік
жастың межесі бойынша еркектердің зейнетакыда болуларының орташа ұзақтығы
15,4, ал әйелдерде - 24 жылды құрады.
Еркектер бойынша осы көрсеткіштер дамыған капиталистік елдердің
практикасына сәйкестенді, КСРО-мен салыстырғанда олардағы анағұрлым жоғары
өмір сүру ұзақтығы кешірек зейнеткерлікке шығумен теңгерілетін еді.
Ең қолайлы жағдайларда кеңес әйелдері болды. Олар зейнетақыға 55
жаста (дамыған капиталистік елдердің көпшілігінде 60-65 жаста) шығатын еді,
зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін әйелдердің тағы 24 жыл (дамыған нарықты
елдерде- 17-18 жыл) өмір сүру мүмкіндіктері болды. 90-шы жылдарда барлық
бұрынғы кеңестік елдерде, соның ішінде Қазақстанда да халықтың өмір сүру
ұзактығы күрт қысқарды. 1998 жылдан зейнетақының жасқа байланысты межесін
жайлап көтерудің нәтижесінде зейнетақыдағы әйелдердің орташа өмір сүру
ұзақтығы төмендей бастады және біздің есептеріміз бойынша алдағы уақытта
дамыған елдердің стандарттарына (18-19 жыл) сәйкестенеді.
Еркектер өте ауыр жағдайға ұшырады, өйткені олардың орташа өмір сүру
ұзақтығы 90-шы жылдары 6 жасқа кеміп, небәрі 59 жасты кұрады, ал
зейнетақыға шығудың жас межесі болса 3 жасқа көтерілді. Сонымен, егер 1990
жылы еркектер зейнетақыда 15 жыл тұрса, ал енді төмен өмір сүру ұзақтығы
сақталған жағдайда олардың зейнетакыда болуларының орташа уакыты, біздің
есебіміз бойынша, оң жылдан аспайды. Мұндай ахуал халықтың әлеуметтік
қорғалуын күрт төмендетіп,адам дамуына теріс ықпал етеді және ол моральдық
көзқарас тұрғысынан, сірә, актала кояр ма екен, әйтсе де бұл ретте шынында
да алушылар санының азаюы есебінен зейнетакы төлемдеріне байланысты
жағдайдағы шиеленіс бәсеңдейді.
Сонымен бірге зейнетакылық жастың шексіз ұлғайтылуы мүмкін емес,
өйткені бұл, былайғы өзге факторлардан бөлек, қызметкерлердің зейнетакылык
қор жинауларды жүзеге асыру мүдделерін азайтады, ал акытғында ол халыктың
басым көпшілігінің зейнетакыға дейін өмір сүрмеулеріне әкеледі, яғни
зейнетақы алатын жастағы адам қалмайды.
Реформа басталар алдында республикада бір зейнеткерге небәрі 1,8
қызметкер келді. Мұндай коэффициент кезінде халықтың қартаюы одан әрі
жалгасып жатқанжағдайда зейнетақылардың бөлу жүйесін сақтау зейнетакылық
корға жасалатын аударымдар мөлшерін ұлгайтуды немесе толенетін зейнетақы
мөлшерлерін азайтуды талап етер еді. Қаржылык, саяси және әлеуметтік
пайымдардан ҚР Үкіметі оның екеуін де жасай алмады. Соған қарамастан Үкімет
зейнетакылык қор жинау қағидаларына көшу арқылы біршама түбегейлі нұсқаны
таңдады.
Зейнетакы төлемі үшін жауапкершілік субъектісін - жұмыс берушіні
немесе қызметкерді таңдауда кейбір түбегейлі айырмашылык бар. Көпшілік
елдерде зейнетақымен қамсыздандыру бағдарламасында зейнетақылар толемінде
жұмыс берушілерге басты роль босатылады. Қазақстанда 1998 жылға дейін
жалақы қорынан 25 % мөлшерінде мемлекеттік зейнетақы қорына жасалатын
аударымдарды кәсіпорындар мен ұйымдардың өздері жүзеге асырып отырды.
Осы практика алғашқы уақытта қор жинау жүйесіне көшуде небәрі
мынадай айырмашылықпен ғана сақталды, жалақы корынан 15 %-ды жұмыс
берушілер зейнетақы төлемі жөніндегі мемлекеттік орталыққа, ал 10 %-ды
жинақтау қорларына (кәсіпорынның таңдауы бойынша) қызметкерлердің жеке
шоттарына аудара бастады. 1999 жылғы 1 сәуірден осы практика өзгертілді -
зейнетақылық жинақтау қорларына 10 %-ды жұмыс берушілер емес,
кызметкерлердің өздері, ягни бұрынғыдай заңды тұлғалар емес, жеке тұлғалар
төлейтін болды. Осы ірі институционалды жаңа енгізілім байқалмай өтті десе
де болады, әйтсе де бұл ретте жалақы шын мәнінде 10 %-ға азайтылды.
Зейнетақы реформасының қазакстандық нұскасында (1998) бөлу жүйесінен
бастарту және қор жинау жүйесіне көшу түбегейлі болды. Жұмыс істейтін
буынның барлық өкілдері дербес кор жинау шоттарына қаражаттар аудара
бастады (1999 жылға дейін, яғни 1998 жылы мұны жұмыс берушілер жасады). Бір
мезгілде бөлу жүйесіне жасалатын төлемдер күрт қысқартылды (зейнетакы
төлемі жөніндегі Мемлекеттік орталық). Зейнетақыға бұрын, яғни реформаға
дейін шыққан немесе дербес шоттарында жеткілікті қаражаттары жоқ адамдар,
зейнетақылық төлемдерді бөлу жүйесінен алады.
Мына бір шешуші жағдайды атап көрсету маңызды. Жаңа зейнетақылық
жүйеге ауысу кезінде зейнетақы төлемдері жөніндегі Мемлекеттік орталықка
жасалатын аударымдардың мөлшерлері едәуір азаяды (тағы да қор жинау
шоттарына каражаттар аудару кажет болғандыктан). Басқаша айтқанда, ауыспалы
ұрпақтардың жағдайларын нашарлатпайтын зейнегақы реформасын жүргізу едәуір
мемлекеттік шығындарды талап етеді. Бұл әрекеттің мемлекеттік борыштың
қосымша эмиссиясына, бюджет тапшылығының шиеленісуіне және негізгі салық
салмағын болашак ұрпаққа аударуға апаратыны сөзсіз. Осы жағдай зейнетақы
төлемдерінің төмен мөлшерін белгіледі.
Қазақстанда осы уақытқа дейін зейнетакы реформасының жаңа идеясы-
зейнетақылық қор жинауларды инвестицияпық ресурстарға түрлендіру де іске
қосылмады, өйткені жинактаушы корлардың каражаттары негізінен бюджет
тапшылығын өтеуге алынады. Алайда салым ақшаларды сақтау үшін мемлекет
бірқатар іс-әрекеттер қабылдауда.
Мемлекеттік және жеке жинақтаушы корлар (Қазақстанда бұлардың саны-
14) өз қаражаттарын көбіне инвестициялық емес сипаттағы мемлекеттік бағалы
қағаздарға салады. 2001 жылдың аяғына қарай нақты секторға барлығы 15 %-ға
жуық зейнетакы активтері салынды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
қоржынындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың үлесі бұрынғысынша жоғары -
75%. Бұл, ең алдымен, ҚР жүзеге асырылған жекешелендірудің үмігті
актамауының, казақстандық рыноктардың қорлар рыногына шықпауының, ірі
кәсіпорындар акцияларының мемлекеттік пакеттерінің нақты сатылымының
болмауының, бағалы қағаздар рыногының өтімді емес күйде калуының тікелей
салдарлары болып табылады. Мынаны атап өту керек, осындай жағдай мемлекет
бекіткен қаржы құралдары тізбесін ЖЗҚ (НПФ) сақтауы арқылы анықталады,
Оларды қорғау мақсаттарында зейнетақылық аударымдар салынады. Алайда
зейнетақылык қорларға 30 %-ға дейінгі жиналған қорларды Қазакстан
Республикасындағы ұйымдардың мемлекеттік емес (корпоративті) бағалы
қағаздарына инвестициялауға, яғни көгілдір фишкалар аталатын акцияларға,
немесе бағалы қағаздарының ресми тізімі қазақстандық қор биржасына
енгізілген ірі өнеркәсіп кәсіпорындарына инвестициялауға рұқсат етіледі.
Сондықтан зейнетақы реформасының даму стратегиясын капитал рыногын
жасаумен, инвесторлар тартумен, жаңа қаржы кұралдарын шығарумен, сактандырү
рыногын дамытумен және осының негізінде зейнетакы жүйесінің табыстары мен
халықтың болашак әл-аукатын барынша арттырумен тығыз байланысты қарау
қажет.
1.3. Зейнетақы қорларының атқаратын қызметтері және олардың
ерекшеліктері
Салымшылар үшін Қор келесі қызмет түрлерін көрсетеді:
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасау;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі мәселелері жөнінде кеңес беру;
- Интернет торабына қосылған кез келген компьютердентнемесе ұялы
телефонның кмегімен зейнетақы шотының жай – күйі жөнінде on – line
тәртібінде хабардар ету;
- салымшының несие ресімдеуі үшін жеке зейнетақы шотының (ЖЗШ) жағдайы
туралы көшірме беру;
- Электронды поштаны – электронды пошта арқылы басқа қорлардан
аударылған жинақтар немесе келіп түскен жарналар сомасы жайлы салымшыларды
хабардар ету;
Коорпоративтік клиенттер үшін қызмет көрсетулер:
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарттар жасау;
- дербес корпоративтік менеджер бекіту;
- бухгалтерлерге Интернет жүйесі арқылы нақты уақыт тәртібінде
жүргізілген зейнетақы төлемдерін салыстырып тексеру үшін мүмкіндікті
ұсыну;
- ЭКОВиД + бағдарламасын орнату;
- Анықтама – растау құжаттарын рәсімдеу;
- Зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты нотаиалдық қызмет көрсету
кезіндегі көмек.
Жылдың қорытындысы бойынша Қордың зейнетақы активтері бойынша үлесі
шамамен 18.14% -ды құрайды.Бұдан бұрын қор өзінің нарықтық үлесін 17.5% -
дан 18% -ға дейін болжаған болатын.Баспасөз – хабарламасында көрсетілгендей
қордың зейнетақы активтері жыл ішінде 38% -ға өсіп, 117млрд теңгеден асып
түсті.Өткен жылғы активтердің табыстылығы 8.6% -дан асқан.Бұл көрсеткіш
өткен жылы инфлияция деңгейінің жылына 7.8%-ды құрағанын ескерсек,
қазақстандық зейнетақы нарығының нақты табыстылығын көрсетеді.
Баспасөз – хабарламасында қор активтерінің үштен екі бөлігі
мемлекеттің кепілдігімен шығарылған бағалы қағаздарға, А тізіміндегі
мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздарға салынған.Қордың ипотекалық
қоржыны да екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне салынған салымдардан,
ипотекалық және инфрақұрылымдық облигациялардан тұрады. Қордың
стратегиялық әріптесі Қазкоммерцбанк, Қазақтелеком және Внешинвест
компаниясы болып табылады.
Жинақтаушы қордың салымшысы болып табылатын кез келген адам үшін
салған салымының сенімділігі мен сақталуы маңызды болып табылатыны
сөзсіз.Өздерінің жинақтарын сеніп тапсырған адамдардың ертеңгі күнге деген
сенімділігі мен тыныштығы жинақтаушы зейнетақы қорларының тұрақты, әрі
табысты жұмыс істеуіне байланысты болып келеді. Мемлекеттік Жинақтаушы
Зейнетақы Қоры жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің өткен жылғы қаржылық
қызметін қорытындылады.
Өткен жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ: ҚАЛЫПТАСУ КӨЗДЕРІ, ҚАРАЖАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.1 Зейнетақы қорларының мазмұны мен нарықтық экономикадағы алатын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен
зейнетақы
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Зейнетақы қорларының атқаратын қызметтері және олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚР ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК ЖИНАҚТАУШЫ
ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ АҚ- НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ҚР–ғы зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.2 Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ-на жалпы сипаттама ... ...
2.3 Қордың активтері мен пассивтерінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ...
3. ҚР ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЛАРЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Зейнетақы қорларын дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстанда
қолдану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
3.2 Инновациялық бағдарламаны іске асыруда зейнетақы қоры мүмкіндіктерін
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Аннотация
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұымыстың мәні, мақсаты және өзектілігі жазылған.
Дипломдық жұмыстың негізгісі болып үш бөлім табылады.
Бірінші бөлімде зейнетақы қорылардың қалыптасу көздері, қаражаттарды
пайдалану бағыттары мен зейнетақы қорларының мазмұны мен нарықтық
экономикадағы алатын ролі туралы жазылған.
Екінші бөлімде Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ-ның 2010-
2011 жылдардағы қаржылық жағдайына және ҚР–ғы зейнетақы жүйесіне талдау
жүргізілген.
Үшінші бөлімде ҚР зейнетақы қорларының даму мәселелері және оны шешу
жолдары зейнетақы қорларын дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны
Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ұсынылған.
Қорытындыда жұмыстың барлық жалпылығы жазылған.
Дипломдық жұмыс 4 графикалық кестеден тұрады.
Аннотация
На дипломную работу по теме Пенсионный фонд: источник формирования,
направления использования средств (на материалах ЖФ АО ГНПФ).Дипломная
работа состоит из введения, трех частей и заключения.
В введении указаны актуальность выбранной темы, цели и задачи
дипломной работы.
В основную часть дипломной работы входят три главы. В первой главе
проводятся теоретические аспекты, раскрывающие понятие и значение роль
пенсионных фондов, источник формирования, направления использования средств
и их роль в рыночной экономике.
Вторая глава дипломной работы посвящена анализу финансового состояния
АО ГНПФО за 2010-2011гг. В данной главе рассматриваются характеристика и
анализ баланса АО ГНПФО и пенсионной системы РК.
В третьей главе рассмотрены опыт зарубежных стран пенсионных фондов и
пути развития деятельности пенсионных фондов РК.
В заключительной части приводятся обобщения по всей дипломной работе.
Дипломная работа содержит приложения листов, графический материал
состоит из 4 слайдов.
КІРІСПЕ
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің аз уақытта өмір сүруіне қарамастан
экономикадағы динамикалық дамып келе жатқан сегментіне жатады. Қазіргі
уақытта зейнетақы қорында 436 млрд теңге жинақтары шоғырланған, ол ЖІӨ-нің
9% құрайды. Халық сенімін күшейту, салымшылырды тарту және зейнетақы
активтерінің өсуі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің динамикалық дамуының
негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан
жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация жолында
атты жолдауында Қазақстан тез дамушы елдер қатарына кіру керек, өзінің
азаматтарына өмір сүрудің жоғары стандарттарын қалыптастыру қажет
екендігін алға қойды, сонымен қатар Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Казақстан Республикасының халқына Жолдауында: ...іргелік зейнетақының
мөлшері ұлғайтылсын және таяудағы жылдары оның тұрмыстық ең төменгі
қажеттіліктің 40% деңгейінде сақталуы қамтамасыз етілсін. Осылайша, біз
алғаш рет Қазақстанның зейнетақымен қамтамасыз етуін халықаралық
стандарттармен сәйкестендіреміз деп атап өтті. Бұл елбасының ең
біріншіден халықтың тұрмыстық жағдайын көтеру,зейнеткерлерді тұрақты
зейнетақымен қамтамасыз ету, Қазақстанның зейнетақы жүйесін алдыңғы қатарлы
елдер жүйесімен сәйкестендіруге бағытталған.
Жолдауда көрсетілгендей зейнетақы мөлшерін ұлғайту арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеру көзделген. Ол үшін қазіргі таңда елдегі жинақтық
зейнетақы жүйесін дамыту арқылы бұл мақсаттарға қол жеткізуге болады.
Қазақстанда нарықтық реформалардың нәтижелілігіне қарамастан, халықтың
зейнетақылық қамтамасыз етілуі қазіргі талаптарға сай емес. Қазақстан үшін
зейнетақылық қамтамасыздандыру реформасы 1998 жылдан басталады. Айта кету
керек, зейнетақы реформасының негізгі принциптері жалпы алғанда дұрыс
анықталған. Реформа бастапқы сатыда оң нәтижелер әкелді: зейнетақыны
кешіктірмей беру және зейнетақыылық қамтамасыз етуде жағдайдың тұрақтануы.
Бірінші рет зейнетақы жарналары екі негізгі функцияларды атқара бастады –
салымшылардың нақты зейнетақысын көбейту және мемлекеттің экономикасын
инвестициялау. Нақты зейнетақы жарналарының көлемін халықтың мемлекеттің
экономикасын дамытуға салымдары ретінде есепке алу керек, себебі жинақтық
жүйенің зейнетақы жарналары мемлекеттік бюджетке түспейді, ол капитал
нарығының дамуына бағытталады.
Зейнетақы реформасын жүргізуде көптеген нәтижелермен бірге,
әдістемелік қателіктер жіберілді, соның салдарынан нарықтық жағдайға
қазіргі зейнеткерлердің зейнетақылық қамтамасыз етілуі толығымен
бейімделмеді және мемлекеттік бюджеттен автономдық ала алмады.
Зейнетақы реформасының бастапқы концепциясы тежеуленді. Бірінші және басты
қателік – 1998 жылы бірынғай әлеуметтік салықты еңгізу болып табылады,
себебі ол да қосылған құн салығы мен табысқа салық қатарына түсіп
кетті. Бүгінгі күні осы институттың радикалды трансформациясы
қажеттілігінде проблема туындап тұр. 1998-2006 жылдарда зейнетақылық
қамтасыз етуде басты кемшілік ол максималды зейнетақы проблемасы болып
табылады. Ол зейнетақы көлемі бойынша жоғары емес және азаматтардың еңбегін
толық есепке алмайды.
Қазіргі таңда мемлекетте үлкен құрылтайшылар иленген жинақтық
зейнетақы қорлары қызмет көрсетуде. Мұндай қорлардың нәтижелілігі
құрылтайшылардың жағдайларына тәуелді. Сондықтан, қосымша зейнетақылық
қаматамасыз етілуге үлкен кәсіпорындар, қаржы-өнеркәсіп топтар мен
банктердің жұмыскерлерінің ғана мүмкіндігі бар.
Қазіргі кезеңде зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінен түсетін
табыстың төмендеуі байқалып отыр. Оның басты себебі қор нарығында қаржы
құралдардың жетіспеушілігінен туып отыр.
Осы қалыптасқан жағдайда жинақталған активтерді тиімді қолдануын
ұйымдастыру қажеттілігі туып, бір жағынан халықтың зейнетақы жинақ көзінің
нақты өсуі ретінде болса, екінші жағынан маңызды әлеуметтік халық
шаруашылық міндеттерді шешу ретінде қарастырады.
Әлеуметтік бағытталған мемлекетте экономика халықтың өмір сүру
деңгейін көтеруіне, сыртқы ортаны қорғауға, материалдық, әлеуметтік
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталуы керек.
Әлеуметтік сфераның дамуы экономиканың қызмет етуіне әсер етеді.
Осыған орай тұрақты экономикалық дамуына жету үшін Қазақстанға әлеуметтік
сфераға инвестиция қажет. Әлеуметтік салаға салынған инвестициялар
экономикалық тиімді болып, шығындар көлемі, қаржыландыру көлемі және табыс
алу қатынасын оптималды болатынын болжамдайды. Экономикасы әлеуметтік
бағытталған дамыған мемлекетті ынталандыру шетел инвестициялардың ағымын
көбейтіп, халықаралық қоғамда оның рейтингісін көтереді.
Жоғарыда айтылғанға сай бұл кезеңде сауатты мемлекеттік инвестициялық
саясат қажет. Оның негізгі міндеттері экономика субъектілерінің
арақатынасын реттейтін ережелерді әзірлеу мен қолдау шараларын жүргізу
болып табылады. Экономиканың тиімділігі қоғамның әлеуметтік -экономикалық
күтімі мен өндірістік, қаржылық инвестициялық ресурстары келістірілетін
экономикалық саясат жүргізуіне байланысты.
Экономикалық тетік арқылы еліміздің Президентінің Қазақстан-2030:
Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы атты Қазақстан халқына Жолдауына сай мемлекет экономикалық
субъектілерді басқару керек.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінде тиімді инвестициялау
мәселелерін зерттеу тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету соңына дейін
аяқталмаған болатын. Қаржылық институттармен экологиялық және әлеуметтік
факторларды ескере отырып, инвестициялау процесінің белсенділігі төмен
болғандықтан, республикадағы тұрақты экономикалық дамумен қамтамасыз ету
төмен болады.
Зейнетақы активтерін орналастыру мәселелерінің күрделігі әсерінен,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық дамуы үшін
мемлекеттік тетікті пайдаланып, инвестициялық белсенділікті реттеу,
тақырыптың таңдалуына себеп болып, дипломдық жұмыстың мақсаты мен
міндеттері айқындалды
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттің ұлттық экономикасын
модернизациялау барысында зейнетақы жүйесін қалыптасу деңгейін бағалау және
зейнетақы активтерін экономикалық нақты секторларына инвестициялау
механизмдерін жетілдіру.
Берілген мақсатқа сай жұмыста мына міндеттер шешіледі:
-жинақтық зейнетақы қорлар жүйесінің теориялық негіздерін ашу;
- Қазақстан Республикасындағы жинақтық зейнетақы жүйесінің құрылымы мен
қазіргі жағдайын талдау, экономиканың әлеуметтік мәселелерін шешу
мақсатымен оның қалыптасу және даму ерекшелігін анықтау, Қазақстандағы
зейнетақы қорының инвестициялық қызметін талдау арқылы бұл саладағы негізгі
мәселелерді шешу;
- зейнетақы жүйесінің қызметін мемлекеттік реттеу шараларын жетілдіру
үшін ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі – Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры АҚ.
Ақпараттық негіз болып Қазақстан Республикасының зейнетақымен
қамтамасыз ету мәселелеріне байланысты заңдық және нормативтік актілері,
статистика жөніндегі Агенттіктің мәліметтері мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің талдау материалдары, ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә.Казақстан
Республикасының халқына жолдауы, ҚР Қаржы министірлігі, ҚР Еңбек және
әлеуметтік қорғау министірлігі мәліметтері алынды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, колданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫ: ҚАЛЫПТАСУ КӨЗДЕРІ, ҚАРАЖАТТАРДЫ ПАЙДАЛАНУ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Зейнетақы қорларының мазмұны мен нарықтық экономикадағы алатын
ролі
Жинақтық зейнетақы қорлары (ЖЗҚ) – бұл контрактілі-сақтаушы типтегі
қаржылық институттары болып табылады, олар ұзақмерзімді контрактілерге
сәйкесті салымшылармен төленетін зейнетақы жарналардың негізінде халықтың
сақталатын ақша қаражаттарын тартады. ЖЗҚ-ның ерекшелігі – олар еңбеккке
қабілеттілігін жоғалту барысында адамдардың материалдық және әлеуметтік
қажеттілігін қамтамасыз ету үшін құрылады. Зейнетақылық жарналардың
салымшылары белгілі бір жасқа келгеннен кейін табыс көзқайнарын
қалыптастыру мақсатында зейнетақы қорларының қарыздық міндеттемелерін сатып
алады.
Зейнетақы қорлардың дамуы корпорациялардың жоғары маманданған жұмыс
күшін тартуға ұмтылысы есебінен пайда болды. Зейнетақы қорлары - жеке және
заңды тұлғалардың зейнетақы төлемдерінің орнына зейнетақы міндеттемелерін
шығаратын қаржылық мекеме. Зейнетақы төлемдері- зейнетақы төлемдері үшін
халықтың, фирмалардың, мемлекеттің салымдары.
Зейнетақы қорларын құрудың негізгі мақсаттары бағалы қағаздарға
зейнетақы жарналарын инвестициялау есебінен жұмыскерлерге төлемдер жасау
болып табылады. Зейнетақы қорлары сенімгерлік компанияларға, коммерциялық
банктерге немесе сақтандыру компанияларына берілу мүмкін. Мұндай
сақтандыру қоры сақтандырылмаған деп аталады. Бірақ корпорациялар
сақтандыру компаниялармен келісім жасау мүмкін, яғни сақтандыру компаниялар
зейнетақы төлемдерін қабылдап, зейнетақы төлемдерін беруді қаматамасыз
етеді.Ондай сақтандыру қоры сақтандыратын деп аталады.
Зейнетақы қорларындағы пассивті операциялардың негізі
корпорациялардың, кәсіпорындардың, сонымен қатар бүкіл түсімдердің 20-30%
құрайтын жұмыскерлер мен қызметкерлердің жарналары болып табылады. Жарна
үлесі түрлі корпорациялар, кәсіпорындар және мемлекеттер бойынша ауытқиды.
Корпорация қуаттырақ әрі байырақ болған сайын, жұмыскерлер мен
қызметкерлердің жарналар үлесі аз болады. Зейнетақы қоры капиталының
жинақталу ерекшелігі кәсіпкерлердің, жұмыскерлердің, қызметкерлердің ұзақ
мерзімге өмірді сақтандыруға кеткен жарналарының сомаларынан құралады.
Зейнетақы қорлары ұзақмерзімді ақша қаражаттарын иемденеді және оларды
үкіметтік, жеке бағалы қағаздарға салады. Зейнетақы қорларының активінің
80% жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Активтердің 30% астамы
жай акцияларға жататындықтан корпорация саясатына зейнетақы қорлары әсер
етеді. Зейнетақы қорлары өзінің корпорацияларының активтеріне де ақша
қаражаттарын салады.
Жекеменшік зейнетақы қорларымен қатар мемлекеттік зейнетақы қорлары да
бар. Олар орталық үкіметпен және жергілікті басқару органдарымен құралады.
Мұндай қорлардың пассивті операцияларының негізін түрлі үкіметтік
деңгейдегі бюджет қаражаттары және жұмыскерлердің жарналары құрайды.
Активті операциялар мемлекеттік және корпорациялардың бағалы қағаздарының
салымдарында шоғырланады.Мемлекеттік зейнетақы қорларының қызметінде ақша
қаражаттарын инвестициялау мен қызметінің формаларын ұйымдастыруы бойынша
айырмашылықтар болады.
Еркін активтерді құрай отырып зейнетақы жарналары зейнетақы қорларында
жинақталады. Сондықтан зейнетақы қорларының активтері экономикада маңызды
роль атқарады.
Экономикадағы салалардың мәнін ЖІӨ-гі үлесінің көрсеткіші бойынша
мәнін анықтауғы болады. Мысалы, дамыған елдерде ЖІӨ-гі зейнетақы
активтерінің үлесі 10% құрайды (кесте 1).
Зейнетақы қорлары инвестициялар сияқты экономикада макроэкономикалық
және микроэкономикалық қызмет атқарады.
Зейнетақы қорларының макроэкономикалық қызметіне :
-Олар инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруға үлес қосады, яғни
инвестицияланатын қаражаттың иелері мен қолданушылардың (фирмалардың,
компаниялардың, өндірістік ұйымдардың және т.б.) нақты емес ақпарат алу
тәуекелдігін азайту есебінен болады. Жинақталған мәліметтер негізінде банк
әлеуетті қарыз алушылардың қаржылық жағдайын құрастырады, сөйтіп қаржылық
нарыққа тиімділігі аз және сенімсіз компаниялардың кіруіне жол бермейді.
Сонымен қатар банктерде мәліметтер болу есебінен кәсіпорынның шаруашылықты
дұрыс жүргізуіне , басымды бағыттар мен қызмет формаларын таңдауына әсер
етеді.
-Қаржылық делдалдардың жекеменшік міндеттемелерін шығару экономикаға
қажетті және ұсынылатын қосымша ресурстар арасында қарама қайшылықтарды
шешеді.Сөйтіп жинақ көлемі ұлғаюы әсерінен ақшаға сұранысы , нарықтағы
пайыз ставкалары да төмендейді. Қысқа мерзім кезеңінде инвестициялық
сұраныстың өсімі табыстың мультипликативті кеңеюі және жиынтық сұраныстың
төмендеуін өтейді. Ұзақмерзімді кезеңде жаңа техника мен технологияға
материалданған инвестициялар экономикалық өсудің сапалық және сандық
әлеуетін қалыптастырып, өндіріс көлемінің сұраныс және ұсыныс жағдайында
ұлғаюының факторы болды.
Зейнетақы қорлары қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тұрақтылыққа үлес
қосатын қосымша әлеуметтік қамтамасыз етуге жағдай жасайды.
Зейнетақы қорларының микроэономикалық қызметіне :
-Халықтың еркін ақша қаражаттарын шығара отырып, зейнетақы қорлары
қарыз алушының қажеттіліктеріне сай оларды инвестиция түрінде салады.
-Зейнетақы қорлары көптеген иеленушілердің ресурстарын
біріктіргендіктен жаппай инвестициялаудың формасына жатады.Осыдан
тәуекелділік деңгейі төмендейді.
-Өндірісті инвестициялай отырып, зейнетақы қорлары олардың кәсіпкерлік
белсенділігін қаржылық институт ретінде ынталандырады. Ұзақмерзімді
қарыздық міндеттемелерді зейнетақы қорлары (акцияларды, корпорациялардың
ұзақмерзімді облигациялары) инвестициялық қызметті ұтымды жоспарлауға
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді қарыз міндеттемелерін сатып алғанан кейін
зейнетақы қорлары корпорацияның уақытша ақша қажеттіліктерін қамтамасыз
етеді.Қысқа мерзімді инвестциялар айналым қорларын толықтыру үшін қажет.
Сөйтіп зейнетақы қорлары қаржылық делдал бола отырып, кәсіпкерлік секторды
несие төлемдерімен қамтамасыз етіп қана қоймай,инвестициялық сұраныс пен
экономикалық белсенділіктің жалпы деңгейін көтереді.
Қазақстанда зейнетақы реформасының басты себебі болып әлеуметтік
қамсыздандыру саласын дағдарысқа ұшыратқан посткеңестік экономикалық
дағдарыс саналады. Халықтың қартаюы мен жұмыспен қамсыздандырудың төмендеуі
өлшемінен жұмыссыздардың әлеуметтік қорғалуына ЖІӨ(дегі мемлекеттік
шығындардың үлесі өсті. Қазақстанда бір зейнеткерге (.( жұмысшы тең келді.
Халықтың еңбекке қабілетті бөлігіне салықтық ауыртпашылық лезде жоғарылады,
ол зейнеткерлерге ағымдық төлемдерінің тапшылығын тудырды. Зейнетақылық
реформаның басында зейнеткерлер алдындағы борыш (( млрд.теңге көлемінде
қалыптасты.Кейбір аймақтарда зейнетақы төлеу мерзімінің кідірісі (( айға
жетті. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде қаржылық жағдай мен тиімділікке
байланысты қалыптасқан күрделі экономикалық және әлеуметтік қауіп төндірген
жүзеге асырылушы жүйе қаржылық стрессте болды. Сондықтан зейнетақылық
қамсыздандыру реформасы объективті қажеттілікке ие болды.
Орталықтандырылған зейнетақы жүйесінің қызмет етуі келесідей
кемшіліктерді айқындады:
-жарналар көлемі мен зейнетақылық төлемдер арасындағы сәйкессіздік.
Яғни қызметкер оның жұмыс берушісінің зейнетақы қорына аударымдардың
уақытылы және толықтығына тәуелсіз зейнетақыны ала алатын. Сондай(ақ
мемлекет зейнетақыны Мемлекеттік зейнетақы қорынан төлеуге міндетті болды;
-өндіріс шығындарының ұлғаюында көрініс тапқан, жалақының (((((
мөлшеріндегі зейнетақы аударымдарының ставкасы жеткілікті жоғары болды.
Сонымен қатар аударымдардың жоғарғы деңгейі жұмыс берушілердің зейнетақы
төлемдерін төлеуден жалтаруына алып келді;
-зейнетақы аударымдарының түсімдерін бақылаудың болмауы мен жұмыс
берушілердің қызықпаушылығы жинақтау деңгейінде білінді;
-зейнетақы жеңілдіктерінің үлкен мөлшерінен әлеуметтік әділеттілік
қағидасының бұзушылығы;
-зейнетақы аударымдарының иесізденуі мен қаражаттарды тиімсіз басқару
зейнетақы аударымдарының ұлғаюына кедергі жасады;
-өз кезегінде зейнетақы қаражаттарын тиімсіз басқару артынан қаржылық
ысыраптарды тудырды.
Зейнетақы қорының инвестициялық портфелін қалыптастыру кезіндегі
құнды қағаздарды тиімдірек бөлуді статистикалық әдістер арқылы жүзеге
асыруға болады. Оның негізгі элементтері активтерді бағалау, инвестициядық
шешім, портфельді оптимизациялау және нәтижелерді бағалау болып келеді.
Жалпы осы жағдайда жүйелі тәуекел мен табыстылық бір-бірімен байланысты
болу керек. Құнды қағаздарға инвестиция тәуекелі күтілетін маңызынан
кірістің бас тартуының ықтималдылығымен анықталады. Кірістің болжамды
мәнісін инвестициядан кірістің динамикасы туралы статистикалық мәліметтерді
қайта құру негізінде анықтауға болады. Ал тәуекелді болатын кірістен ортақ
квадратикалық бас тарту ретінде .
Табыс пен тәуекелдің абзал үйлесімі тәуекелдің әсерін төмендеуге
жағдай жасайтын салымдарды диверсификациялау жолымен, активтердің көп
бөлігі бар, зейнетақы қоры арқылы жүзеге асады.
Зейнетақы қорлардың активтерді тиімсіз басқарудан шығын тәуекелдерін
төмендету мақсатымен мемлекет зейнетақы резервтерін қаражатын орналастыру
тәртібін орнатады.
Қорлар зейнетақы активтерін өз бетінен немесе басқару компаниясы
арқылы басқаруды жүзеге асыра алады. Зейнетақы қорларының ативтерін
мемлекеттік құнды қағаздарға, банктік депозиттерге және басқа да
инвестициялау объектілеріне орналастыруды заңға сәйкес қорларымен жүзеге
асырылады. Зейнетақы жиналым қаражаттарын басқару компанияларына тасымалдау
заңға сәйкес сенімді басқару шарты негізінде ғана қорымен жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда зейнетақы резервтерін және зейнетақы жиналым қаражаттарын
сенімді басқаруға берілгенмен, басқару компанияларына оларға деген жеке
меншік құқығы берілмейді.
Қорлардың, зейнетақы ережелеріне сәйкес құрылған, зейнетақы
резервтерін орналастыру, қатысушылар мүддесіндегі зейнетақы резервінің өсуі
және сақталуы мақсатымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қорлар зейнетақы
резервтерін орналастыруды басқару компаниясы арқылы ұйымдастырады. Ол өз
кезегінде қор берген қаражатын қайтаруды қамтамасыз етуі қажет. Басқару
компаниясы заңға сәйкес өзіне жүктелген міндеттерін атқармаған жағдайда қор
алдында жауап береді. Мұндай жағдайда басқару компаниясы қордың міндеттері
бойынша қатысушылар алдында жауап бермейді.
Осыған орай зейнетақы қорларының активтерін басқаруының негізгі
ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады.
Біріншіден, зейнетақы қорларының активтері зейнетақы жүйесінің
қатысушыларының зейнетақы жарнасынан тұрады. Сондықтан да активтерді
басқару нәтижелері тікелей пропорционалды түрде болашақ зейнеткерлердің
инвестициялық кірістеріне әсер етеді, яғни инвестициялық кірістерді алу
зейнетақы төлемдерің көбейтуге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, зейнетақы активтерінің ұзақмерзімділігі және көлемдігі
басқару құрылымдарына бұларды экономикада активті қолдануға мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, инвестициялайтын активтер көлемдерінің жеткілікті болжамы
инвестициялау процессін тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Төртіншіден, зейнетақы қорларының активтерін инвестициялау қоржынды
инвестициялау болып табылады.Сол уақытта бұл процесс белгілі бір дәрежеде
мемлекетпен реттелуі мүмкін. Мұндағы инвестициялық қаржылар зейнетақы
жүйесінің қатысушыларына тиесілі болғандықтан,олардың сақталынуына кепілдік
берілуі тиіс.Содықтан да активтерді басқару кезінде қоржынды
инвестициялаудың қағидаларын ескеру қажет .
Бесіншіден, зейнетақы қорының активтерін басқаруының мақсаты берілген
тәуекел дәрежесі негізінде максималды табыстарымен қамсыздандыратын қоржын
құру болып табылады.
Алтыншыдан, зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тиімді басқару
мынадай факторлар негізінде жүзеге асады: құнды қағаздар нарығының
қалыптасуы, оның қызметінің нақты мерзімі, нарық статистикасы.
Зейнетақы активтерінің инвестициялық мәні бәріне белгілі. Шетелде
зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі болып табылады, себебі зейнетақы қорларының көмегімен бос ақша
ресурстары жұмыс капиталы ағынына айналады.
Бүгінгі таңда экономикада зейнетақы қаражаттарын пайдалану
проблемалары тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Америкада, Германияда
да – зейнеткерлер үлесі көбейіп, ал оларды қаржыландыратын қызметкерлердің
үлесі аз елдердің барлығында да талқыланып отыр. ХВҚ (Халықаралық валюталық
қор) бағалауынша, 2010 жылға қарай зейнетақылық жүктеме коэффициенті (65
жас және одан жоғары тұлғалар санының 15-64 жастағы тұлғалар санына
қатынасы) Германия мен Италияда 30 %-дан жоғары асады, Ұлыбритания,
Францияда - 25%-ды, АҚШ-та 20 %-ды құрайды.
Соңғы онжылдықтағы басым тенденция зейнетақы жүйесінің бөлу
принципінен жинақтауға көшуі болып отыр. Бұл жүйенің артықшылықтары нарықта
оның барлық қатысушылары үшін “ойын ережелерін” нақты сақтау арқылы
зейнетақы активтерін тиімді басқару есебінен жүзеге асуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты мемлекет
бекіткен инвестициялық шектеулер есебімен инвестициялық пайданы қамтамасыз
ету мақсатында қорға шоғырландырылған ақша қаражаттарын пайдаланудың
негізгі бағыттарын таңдауды ұйғарады. Инвестициялық саясат инвестициялау
мақсаттарын таңдау, инвестициялау объектілерін таңдау, инвестициялау
пропорцияларын бекіту сияқты критерийлерды қарастыру тиіс.
ЖЗҚ инвестициялық саясатының мақсатты бағытын таңдау қажеттілігі
былайша түсіндіріледі: ЖЗҚ инвестициялық ресурстары салынуы мүмкін
активтердің әр түрі бір-бірінен екі балама бойынша ерешеленеді:тиімділік
пен сенімділік.
Табыстылық пен сенімділік барлық ЖЗҚ инвестициялық қызметінің мақсатты
нұсқауларының мазмұнын анықтайды. Осы мақсаттарға сай олар өздерінің
инвестициялық стратегияларын құрып және қаржы құралдарын салудың бағыттарын
таңдайды. Егер шет елдерде ЖЗҚ көбі бірқалыпты стратегияны таңдаса, ал
Қазақстанда консервативті инвестициялық саясат көп қолданылады.
Жасалған заңнамадағы жаңа зейнетақы жүйесін құрған кезде мүдделердің
қарамақайшылық прблемаларын шешу үшін зейнетақы активтерін басқару бойынша
қызмет зейнетақы қорларының қызметінен бөлінген еді, зейнетақы қорларына
өздерінің активтерін салымшыларды тарту арқылы өсірген тиімді, бұл кезде
қорға жоғары тәуекелді және табыстылығы жоғары қаржылық құралдарды алу
ұсынылады. ЗАИБАҰ мен зейнетақы қорларының арасындағы қызметтердің бөлінісі
бұл проблеманы шешеді және зейнетақы жүйесінің тәуекелділігін төмендетуге
көмектеседі.
Бүгінгі таңда зейнетақы активтерін өзін-өзі басқару бойынша
заңнамасына түзетулердің енгізілуі ұлттық зейнетақы жүйесінің бірыңғай
стандарттарға көшуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге, ЗАИБАҰ қызметі үшін
қордың шығындары азаяды, өйткені ЗАИБАҰ-ға сыйақыларды мұндай көлемде
төлеуге нарық әлі толықтай дамымаған. Бірақ басқа жағынан алып қарайтын
болсақ, зейнетақы жүйесі дамыған сайын әлемдік нарыққа интеграциялануы
мүмкін.Бұл көзқарас тұрғысынан зейнетақы қорлары үшін сыртқы нарыққа шығуға
қиындық туғызу мүмкін, өйткені ол үшін көптеген ресурстар қажет, оның
ішінде техникалық жабдықтау, ақпараттық қолдау, персонал, жинақталған
тәжірибелі потенциал. Сондықтан уақыт өте келе кейбір зейнетақы қорлары
ЗАИБАҰ арқылы басқаруға оралуы мүмкін. Мұның бәрі қаржылық нарық пен қордың
өзінің алға қарай дамуымен байланысты.
Экономиканы модернизациялау үшін нарық қатынасының логикасы ірі
инвестициялық ресурстарының мобилизацияның қажеттілігін анықтайды.Реалды
секторға, әлеуметтік және білім бағдарламаларына бағытталатын олар мемлекет
тарапынан жан-жақты қолдауды қажет етеді, ал басқа қайнар көздерін
қалыптастырудағы ауыртпалықтарының барлығын жеке инвесторлар көтеру қажет.
Қазіргі уақытта шетелдерінің қаржылық көмегінің қысқаруын ескере отырып,
басымды міндеті Қазақстан Республикасының экономикасына азаматтардың қаржы
ресурстарын тартуға жағдай жасауға болып келеді. Мемлекеттің инвестициялық
саясатқа араласуы төрт негізгі мақсатты көздейді.
Біріншіден, нарықта құнды қағаздар операциясы арқасында ақша массасын
реттеу, бұл мақсат үшін мемлекет мемлекеттік құнды қағаздар үлесі бойынша,
депозитті институттар активтерінің құрылымында, минималды лимитті орнату
(бәріне бұрын коммерциялық банкілер).
Екіншіден, құнды қағаздар нарығында мемлекет операциясының арқасында
бюджеттік салымдарының тұрақты қайнар көздерінің қалыптасуы. Мұндай
жағдайда мемлекет қаржы институтының бүкіл типтер активтерінің құрылымында
мемлекеттік құнды қағаз үлесі бойынша минималды лимитті қалыптастыра алады.
Мұндай инвестициялық портфельді реттеу шарасы тұрақты бюджеттік тапшылық
жағдайында енеді.
Үшіншіден, қаржы нарығының сенімгерлігін, қаржы институттар
операцияларының тәуекелінің төмендеуі арқасында арттыру. Бұл мақсатқа жету
үшін мемлекет бекіте алады:
-инвестициялаудың өзінің лимиті, тәуекелді инвестициялардың максималды
үлесін шектеу және т.б.
- резервті сақтандыру қорларына минималді міндетті аударымның лимиті.
Төртіншіден, мемлекет ішінде инвестициялық қызметті ынталандыру.
Мұндай мақсатпен институциялық инвесторлар үшін максималді лимиттер
қалыптасады.
Мемлекет қажетті жағдайда мүдделері Қазақстан Республикасыны мен оның
азаматтарының ұлттық мүдделеріне қайшы келетін инвесторлар үшін мықты
тосқаулдар жасауы қажет.
Ынталандыру, мадақтау, жеңілдіктер режимін жасау және т.б. әдістерімен
бір қатарда қолдануы қажет мемлекеттік басқаруының ерекше әдісі болып
келеді.
ҚР экономикасы үшін инвестициялар оны әрі қарай көтеру мен дамытуға
қажет. Сондықтан да инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін сәйкес келетін
қағидалар жүйесі өзіне мынаны қосып алуы қажет: инвестициялардың мақсатқа
бағытталуы, оның тиімділігі, жүйелілігі, уақыттылығы, инвестициялық
қызметтің икемділігі мен реттелуі, әлеуметтік, экологиялық, экономикалық
қауіпсіздігі.Бұл қағидалар жүйесі инвестициялық қызметтің дәлелі, бағдары
ретінде қызмет етеді және оның көмегімен инвестициялау процессі реттеледі
және бағытталады. Қағидалар жүйесі инвестицияның нақты мақсаттарын орындау
үшін керек, ал инвестициялық қызметтің басты және негізгі мақсаты терең
экономикалық дағдарыстан шығу, өмір сүру сапасын жақсартатын, салауатты
өмір салтын қалыптастыратын, оның негізінде активті өмір ұзақтығын
қалыптастыратын, білім мен мәдениеттін деңгейін көтеретін жоғары тиімді
экономика құру.
Капиталының едәуір жоғары өсімі тән зейнетақы қоры инвестициялық
институт болып табылады...жеке зейнетақы қоры қаржы нарығының 26% құрады.
Олардың инвестициялық қызметі міндетті болып келеді, ал оның
нәтижелері салымын инфляциялық құнсыздылығы мен қаржылық катаклизімдерінен
ең болмағанда сақтауын қамтамасыз етуі қажет. Бұндай жағдайда
инвестициялаудың арнайы ережелері мен шарттары қолданылады.Олар активті
түрде Қазақстанда қалыптасады. Зейнетақы қорлары қаражатының инвестициялау
тәртібі реттелуі қажет.Инвестициялау институцианалді, функционалды
үйлесімге, диверсификациялау қағидаларына, ақшалай кірістер мен төлем
уақытының үйлесімділігіне негізделген қор міндеттемелерін мен
құрылымдарды(asset liability approach) есепке ала отырып жүзеге асырылуы
тиіс. Сандық реттеу мен саналық қағидалары мұқият дәлелденген болуы
қажет;өйткені олар зейнетақы қорларының қауіпсіздігі мен кірістілігіне
қатысты болды. Өзіндік инвестициялау шектелу қажет, егер сәйкес кепілдіктер
жоқ болса. Зейнетақы қорларының шетелдік капитал салымдарының
либерализациясы саналы басқарым шешімдерінің пәні ретінде қолдау табуы
қажет.
Мемлекеттің зейнетақы қорларының қызметіне бақылау дәрежесі зейнетақы
жүйесінің кірісі бойынша маңызды фактор болып табылады. Көп жағдайда
мелекеттің өзі басқаратын тиімділігі жеке басқару компаниялары басқаратын
тиімділігінен төмен. Ол менеджерлер алдына қойылатын мақсаттарының
әртүрлілігімен түсіндіріледі. Мемлекеттік қорларда саяси аспектілерінің
күшті әсері байқалады: соның нәтижесінде инвестициялар мұнда үкіметті
несиелендіру жағына қарай салыстырмалы төмен пайыз көрсеткішімен ысырылған.
Сонымен қатар мемлекеттік қор міндетті түрде мемлекетпен ғана
басқарылатын ұйым емес. Әртүрлі мемлекеттерде мемлекет араласуының дәрежесі
әртүрлі. Мынадай нұсқаулар қарастырылған:
-түрлі мемлекеттерде ЖЗҚ активтерін басқарудағы мемлекеттің қатысу
дәрежесі әртүрлі.Тікелей мемлекеттік басқаруда жинақтаушы зейнетақы
шотындағы қаражат мемлекеттік бюджеттің бөлігін құрайды немесе жеке пул
құрайды. Активтердің көп бөлігі еліміздің мемлекеттік қарыз қағаздарына
инвестицияланады, мемлекеттік банк депозитінің шотына аударылады немесе
мемлекеттік инвестициялық жобалар арасында бөлінеді.
Нарықтық қағидалары негізінде мемлекеттік басқаруда қор қаражатын
мемлекет басқарады, бірақ инвестициялық шешімді шенеуніктер емес,
мемлекеттік қызметке (Канада) шақырылған мамандар шығарады.Мұндай
сызбанұсқа тәуекел бағасын және инвестициялық стратегияны жобалауды
ұйғарады, сонымен қатар әртүрлі варияцияларды иемдене алады.Мәселен,
басқарушы қаражатының тек аз бөлігімен айналысады, ал қалған бөлігі базалық
сызбанұсқа арасында таралады (Сингапур,Фиджи). Сонымен қатар қор аудандық
қағида бойынша бөліне алады. Мұнда әрбір аудан өз басқарушыны шақырады
(Боливия).
Сыртқы басқару реттеудің қатаң әдістерімен қатар жүреді және қор
қаражатын сыртқы басқарушымен басқаруды болжамдайды. Сонымен қатар мемлекет
инвестициялық қоржының құрылымына қатар шектеуліктер қояды. Нормативтер
инвестициялау стратегиясын және қолжетімді құралдар санын таңдауға шек
қояды. Осы кезде инвестициялық қоржын негізінен нарықтық құнды қағаздарды
алынады (Уругвай).
Елімізді, мемлекеттің минималды қатысуымен, сыртқы басқаруы басқару
жүйесінің тиімдірек түрі болып келеді. Мұндағы тиімділік басқарушылар
арасындағы бәсекелестікке негізделеді және капиталдың дамыған нарығын және
халықтың инвестициялық мәдениетін талап етеді (Австралия).
Әрбір әдісті жасау мүмкіндігі тікелей мемлекет дамуының
ерекшеліктерімен байланысты болады. Капитал нарығының толық жойылуы немесе
тиімсіздігі жағдайында тікелей мемлекеттік басқару зейнетақы қоры
қаражаттарын бөлу әдістерінің тиімдірек түрі болып келеді. Сонымен қатар
көп жағдайда мемлекеттік зейнетақы қорының активтерін пайдалану тиімділігі
жеке басқарушы компаниялардың басқару тиімділігінен төмен болып келеді.
Көп жағдайда басқарылым капитал нарығының ірі қатысушылары шегінде
арнайы құрылған компания арқылы жүзеге асады. Басқарушы менеджерлер
міндетіне инвестициялық қоржынды басқару, жеке немесе клиенттік шоттарды
басқару кіреді.
Дамушы және зейнетақы жүйесін реформалайтын мемлекеттерде көбінесе
бір компания және бір инвестициялық стратегия болады, яғни барлық қорының
салымшылары ұқсас қоржыны иемденеді. Мұндай таңдауға реттеудің маңызды
шығындары және мемлекет пен басқарушы компаниялар жұмысының мониторингі
себеп болады, одан басқа берілген жағдайда жеке шоттарды басқару
қажеттілігі болмайды, ал есеп коллективті шоттар деңгейінде жүргізіледі.
Маңызды өзіндік ерекшелігі активтерді басқару құрылымын жетілдіру мемлекет
жағынан көп шығындарды қажет етпейтін болып келеді.
Сызба 1- Қазақстан Республикасының зейнетақылық қамсыздандыру жүйесі
Инвестициялық портфель табыстылығын анықтауда маңызды рөл, сонымен
қатар оның құрамы атқарады.Іс жүзінде барлық мемлекеттік зейнетақы
жүйелерінде үкімет қорларды қаражатының көп бөлігін мемлекеттің қарыздық
құралдарына және банктің депозиттік шотына аударуды міндеттейді. Кейбір
мемлекеттерде бұл қаражат аударудың бірден бір бағыты болып келеді. Мұнда
нарық активтеріне биржалық котировкаларымен екілік нарығы жоқ мемлекеттік
қарыз қағаздары(жеке жағдайда, қағаздар зейнетақы қоры үшін арнайы
шығарылуы мүмкін) сонымен қатар депозиттік шоттар(негізінен мемлекеттік
банкілерде ашылатын) жатады.Дегенмен, депозиттер жалпы жағдайда нарықтық
емес активтер(депозиттік емес сертификаттар шығарудан басқасы) болып
келеді. Инвестициялық портфель құрылымын реттеу кезінде олар көбінесе
мемлекеттік қағаздармен бір классқа бірігеді, сондықтан да берілген
классификацияда нарықтық активтерге жатады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы зейнетақы қорларының қалыптасуы мен
зейнетақы реформалары
Зейнетақы реформасы (((( жылы жүзеге асырыла бастады. Қазақстан ТМД
елдері ішінен бірінші болып жинақтаушы зейнетақы қорына көшті. Бұл кезеңде
қаржылық нарық ресурстардың өткір жетіспеушілігі, сондай(ақ зейнетақы
реформасы қор нарығының дамуымен байланысты болды.
Алайда екі жылдан кейін қаржылық нарықтағы жағдай түбірімен өзгерді.
Қор нарығының өркендемеуі мен басқа факторлармен қатар банктік жүйенің
өтімділігінің өсуі мен зейнетақы активтері көлемінің өсуі зейнетақы
активтерін орналастыру мәселесінің туындауын ескерді.
Әлемдік практикада зейнетақылардың мынадай түрлері ең көп тараған: еңбек,
әлеуметтік, мүгедектік бойынша, асыраушыдан айырылған жағдайдағы
зейнетақылар.
Еңбек зейнетақылары халықтың жұмыспен қамтылумен байланысты.Олардың
мөлшері еңбек қызметінің ұзақтылығына қарай белгіленеді.Қаржыландыру көзі -
әлеуметтік қорғау жүйесі (Қазақстандағы әлеуметтік салық).Әлеуметтік
зейнетақылар күнкөріске қажет ең төменгі қаражаттарды қамтамасыз етуге
арналады да, жан басына шаққандағы табыстың төмен шамасы кезінде
мемлекеттік бюджеттен төленеді.
Мүгедектік бойынша зейнетақылар еңбекке жарамдылық қабілетінен
айырылған және еңбек зейнетақысын алу құқына еңбек сіңірген алмағандар
алады ( сақтандыру қорына жарналар төлеудің мерзімі 3-5 жылдан аспайды).
Асыраушыдан айырылған жағдайдағы зейнетақы жетім балаларға беріледі
(бірқатар батыс елдерде егер күйеуі зейнеткер болса, соның жесірі де
алады). Зейнетақылар төлеу үшін кейбір мемлекеттерде белсенді жұмыс істеу
аралығында азаматтардың жинақтаушы қорға жасаған аударымдары да, сондай –ақ
жұмыс берушілер жүзеге асыратын әлеуметтік қорғауға төленетін жарналар да
пайданылады.Осы қаражаттар жетіспеген жағдайда тапшылықты қаржыландыруға
бюджеттен мемлекеттік қаражаттар бөлінеді.
Қазіргі кезде әлемде жұмыс істейтін зейнетақылар жүйелердің көпшілігі
бөлу қағидаларына негізделген, яғни зейнетақылар зейнеткерлердің өздерінің
жинаған қорларынан емес, ал жұмыс істейтіндер жарналарының есебінен
төленеді. 1998 жылға дейін қолданылып келген ҚР зейнетақылық жүйесі де
сондай-ақ бөлу кағидаларына негізделіп, бұрынғы КСРО-ның зейнетақылық
заңнамасына сүйенетін еді.
1991 жылдан бастап (зейнетақылар туралы бірінші заң қабылданған кез)
Қазакстанның зейнетақылық заңнамасы оған катаң талап қою мен азаматтардың
көптеген санаттарының (категорияларының) әлеуметтік қорғауын азайту жағына
қарай көбірек өзгере бастады. 1991 жылы зейнетақының 5 түрі тағайындалды:
жас бойынша, мүгедектік бойынша, асыраушыдан айырылу бойынша, еңбек
сіңірген жылдары үшін және әлеуметтік зейнетақылар. Жасқа қарай
тағайындалатын зейнетақылардың құрамынан № 1 тізім (еңбектің өте зиянды
жэне өте ауыржағдайлары) және № 2 тізім (еңбектің зиян жэне ауыр
жағдайлары) дараланды, осы тізімдер бойынша сәйкестігіне карай 10 жэне 5
жыл бұрын зейнеткерлікке шығады.
Жаска карай жеңілдіктер ;сөп балалы аналар мен бала жастан мүгедек
болғандардың аналарына да берілді. Жасқа карай және мүгедектік бойынша,
сондай-ақ әлеуметтік зейнетақыларға көптеген үстемелер колданылды.
1996 жылы зейнетақымен қамсыздандыру туралы қолданыстағы заңға
елеулі түзетулер енгізілді, олар негізінен еркектер мен әйелдер үшін
зейнеткерлікке шығу межесін біртіндеп көтеруге (2001 жылғы 1 шілдеден және
кейінгі жылдарда еркектер - 63 жасқа толғанда, әйелдер 58 жасқа жеткенде)
жэне зейнетақыны кейінгеқалдыру қағидатын енгізуге саяды (зейнеткерлікке
кейінірек шығу тиісті үстемеменөтеледі). Көптеген зейнеткерлердің түбегейлі
мүдделерін козғайтын ірі өзгерістер сондай-ақ ҚР "Қазақстан Республикасында
зейнетақымен камсыздандыру тураль Заңында көзделді (1997 жылғы шілде айы),
ол 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енді. Осы заңға сәйкес екі
түрдегі зейнетақылық жүйе жұмыс істейдііміндетті және ерікті
Зейнетақылардың кейбір түрлері мемлекеттік жәрдемақылар бөлігіне
түрлендірілді, мәселен, 1999 жылдың 1 каңтарынан "Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамсыздандыру туралы" Заңға сәйкес, асыраушыдан айырылуға,
жасқақарай, мүгедектік бойынша әлеуметтік зейнетақы алуға құқылы адамдар
мемлекеттік жәрдемакылар жүйесіне ауыстырылды, яғни, олар зейнетакы емес,
мемлекеттік жәрдемақылар ала бастады.
Халыкты зейнетақымен қамсыздандырудагы ең ірі институционалды
өзгеріс 1998 жылы бөлу қағидатынан зейнетақы жүйесі жұмыс істеуінің қор
жинау қағидатына көшу болып табылды.
"Әлеуметтік ынтымақтастық" (немесе "қор жинау ынтымактастығы")
қағидасына негізделген зейнетақының бөлу жүйесі экономика дамуының
жоғарықарқындары мен еңбекке қабілетті коғам мүшелеріне демографиялық төмен
жүк-салмақ түскен жағдайда орнықты жұмыс істейді. Олай болмаған жағдайда ол
"жүрісінен жаңыла" бастайды, ал бірқатар тұстарда зейнеткерлер күнкөрісінің
жарамды деңгейін қамтамасыз етуге дәрменсіз болады. Осы жүйенің ойдағыдай
дамуы үшін бір зейнеткерге ең кемі 4 жұмыс істейтін адамның келуі қажет
екендігі дәлелденген.
Ұрпактар ынтымақтастығы кағидасына негізделетін зейнетақылық жүйенің
ең елеулі кемшіліктері мыналармен тұжырымдалады: зейнетақының мөлшері
негізінен мемлекетке байланысты болады, ол жеке адамдардың жоғары еңбек
белсенділігі мен қарттық шакка каражаттар қорын жинау ынталарын жояды;
зейнеткерлердің әл-аукаты (тұрмысы) нашарлайды, олардың камтамасыздық
деңгейі пайыздардың есептелген сомасы мен жинақ акшалардың өсу есебінен
едэуір көтерілер еді; элеуметтік эділдік бүзылады, немесе қызметкерлердің
зейнетакылық қорға жасаған салымдарын өтеу кепілденбейді.
Осы кемшіліктер кор жинау жүйесі кезінде елеулі шамада төмендейді
(тіпті болмағанда теория жүзінде): жеке салым ақша мен зейнетақы
төлемдерінің арасында катаң байланыс белгіленеді; табыстылықтың анағұрлым
жоғары нормаларының себебінен зейнетақымен камсыздандырудың қажетті
деңгейін жасау үшін аударымдардың орташа мөлшерлемесі төмендейді және
зейнетақымен камсыздандырудың деңгейі жоғарылайды. Қайсыбір елдің
экономикасы үшін қор жинау жүйесінің ең басты ұтымды тұсы мынада,
жинақтаушы зейнетақы қорларындағы халықтың көбейе түскен жинақ ақшалары
инвестициялардың аса ірі көзіне айналады (теориялық тұрғыда), ол бұрынғы
кеңестік мемлекеттер,соның ішінде Қазақстан үшін де маңызды. Одан басқа,
жинақтаушы зейнетақы жүйесі кезінде зейнетақылық қор жинауларды тек
салымшылар жарналарының есебінен ғана емес, сонымен бірге оларды әр түрлі
каржы кұралдарына инвестициялаудан түсетін инвестициялық табыстар алу
арқылы да жүргізу мүмкіндігі пайда болады.
Жас тәуелділігі коэффициентінің өсуі (халықтың еңбекке қабілетті
бөлігі мен 65 жастан үлкен адамдардың арақатынасы) көптеген елдердің ортақ
(ынтымақтасты)бөлу жүйесінің дағдарысын туындатады. Одан баска, еңбекке
қабілетті адамдардың барлығы бірдей жұмыс істемейді және жұмыс істейтіндер
жаппай зейнетақылық салымдар жасамайды. Қазірдің өзінде осы коэффициент
10,5 кұрайды. 2025 жылға қарай ол 15,2-ге дейін ұлғаюы мүмкін. Яғни жұмыс
істейтін әр адамға 15 жұмыс істемейтін адам келетін болады. Бай елдерде де
солай болады.
Адам дамуының аса маңызды компоненті - өмір сүру ұзақтығы, сондықтан
зейнеткерлікке шығатын жастың түбегейлі мәні бар. Әлемнің көптеген
елдерінде ол 60-65 жас болып белгіленген, әйелдер мен еркектердің жасы
зейнетақы жүйелерініңтең жарымынан астамында бірдей. Бұл орайда адамдардың
туған кездегі орташа болжалды өмір сүру ұзақтығы мен зейнеткерлік жасқа
жеткеннен кейінгі орташа өмір сүру ұзақтығы есепке алынады. 1990 жылы
бұрынғы КСРО-да сол кезде орыналған өмір сүру ұзақтығы мен зейнеткерлік
жастың межесі бойынша еркектердің зейнетакыда болуларының орташа ұзақтығы
15,4, ал әйелдерде - 24 жылды құрады.
Еркектер бойынша осы көрсеткіштер дамыған капиталистік елдердің
практикасына сәйкестенді, КСРО-мен салыстырғанда олардағы анағұрлым жоғары
өмір сүру ұзақтығы кешірек зейнеткерлікке шығумен теңгерілетін еді.
Ең қолайлы жағдайларда кеңес әйелдері болды. Олар зейнетақыға 55
жаста (дамыған капиталистік елдердің көпшілігінде 60-65 жаста) шығатын еді,
зейнеткерлік жасқа жеткеннен кейін әйелдердің тағы 24 жыл (дамыған нарықты
елдерде- 17-18 жыл) өмір сүру мүмкіндіктері болды. 90-шы жылдарда барлық
бұрынғы кеңестік елдерде, соның ішінде Қазақстанда да халықтың өмір сүру
ұзактығы күрт қысқарды. 1998 жылдан зейнетақының жасқа байланысты межесін
жайлап көтерудің нәтижесінде зейнетақыдағы әйелдердің орташа өмір сүру
ұзақтығы төмендей бастады және біздің есептеріміз бойынша алдағы уақытта
дамыған елдердің стандарттарына (18-19 жыл) сәйкестенеді.
Еркектер өте ауыр жағдайға ұшырады, өйткені олардың орташа өмір сүру
ұзақтығы 90-шы жылдары 6 жасқа кеміп, небәрі 59 жасты кұрады, ал
зейнетақыға шығудың жас межесі болса 3 жасқа көтерілді. Сонымен, егер 1990
жылы еркектер зейнетақыда 15 жыл тұрса, ал енді төмен өмір сүру ұзақтығы
сақталған жағдайда олардың зейнетакыда болуларының орташа уакыты, біздің
есебіміз бойынша, оң жылдан аспайды. Мұндай ахуал халықтың әлеуметтік
қорғалуын күрт төмендетіп,адам дамуына теріс ықпал етеді және ол моральдық
көзқарас тұрғысынан, сірә, актала кояр ма екен, әйтсе де бұл ретте шынында
да алушылар санының азаюы есебінен зейнетакы төлемдеріне байланысты
жағдайдағы шиеленіс бәсеңдейді.
Сонымен бірге зейнетакылық жастың шексіз ұлғайтылуы мүмкін емес,
өйткені бұл, былайғы өзге факторлардан бөлек, қызметкерлердің зейнетакылык
қор жинауларды жүзеге асыру мүдделерін азайтады, ал акытғында ол халыктың
басым көпшілігінің зейнетакыға дейін өмір сүрмеулеріне әкеледі, яғни
зейнетақы алатын жастағы адам қалмайды.
Реформа басталар алдында республикада бір зейнеткерге небәрі 1,8
қызметкер келді. Мұндай коэффициент кезінде халықтың қартаюы одан әрі
жалгасып жатқанжағдайда зейнетақылардың бөлу жүйесін сақтау зейнетакылық
корға жасалатын аударымдар мөлшерін ұлгайтуды немесе толенетін зейнетақы
мөлшерлерін азайтуды талап етер еді. Қаржылык, саяси және әлеуметтік
пайымдардан ҚР Үкіметі оның екеуін де жасай алмады. Соған қарамастан Үкімет
зейнетакылык қор жинау қағидаларына көшу арқылы біршама түбегейлі нұсқаны
таңдады.
Зейнетакы төлемі үшін жауапкершілік субъектісін - жұмыс берушіні
немесе қызметкерді таңдауда кейбір түбегейлі айырмашылык бар. Көпшілік
елдерде зейнетақымен қамсыздандыру бағдарламасында зейнетақылар толемінде
жұмыс берушілерге басты роль босатылады. Қазақстанда 1998 жылға дейін
жалақы қорынан 25 % мөлшерінде мемлекеттік зейнетақы қорына жасалатын
аударымдарды кәсіпорындар мен ұйымдардың өздері жүзеге асырып отырды.
Осы практика алғашқы уақытта қор жинау жүйесіне көшуде небәрі
мынадай айырмашылықпен ғана сақталды, жалақы корынан 15 %-ды жұмыс
берушілер зейнетақы төлемі жөніндегі мемлекеттік орталыққа, ал 10 %-ды
жинақтау қорларына (кәсіпорынның таңдауы бойынша) қызметкерлердің жеке
шоттарына аудара бастады. 1999 жылғы 1 сәуірден осы практика өзгертілді -
зейнетақылық жинақтау қорларына 10 %-ды жұмыс берушілер емес,
кызметкерлердің өздері, ягни бұрынғыдай заңды тұлғалар емес, жеке тұлғалар
төлейтін болды. Осы ірі институционалды жаңа енгізілім байқалмай өтті десе
де болады, әйтсе де бұл ретте жалақы шын мәнінде 10 %-ға азайтылды.
Зейнетақы реформасының қазакстандық нұскасында (1998) бөлу жүйесінен
бастарту және қор жинау жүйесіне көшу түбегейлі болды. Жұмыс істейтін
буынның барлық өкілдері дербес кор жинау шоттарына қаражаттар аудара
бастады (1999 жылға дейін, яғни 1998 жылы мұны жұмыс берушілер жасады). Бір
мезгілде бөлу жүйесіне жасалатын төлемдер күрт қысқартылды (зейнетакы
төлемі жөніндегі Мемлекеттік орталық). Зейнетақыға бұрын, яғни реформаға
дейін шыққан немесе дербес шоттарында жеткілікті қаражаттары жоқ адамдар,
зейнетақылық төлемдерді бөлу жүйесінен алады.
Мына бір шешуші жағдайды атап көрсету маңызды. Жаңа зейнетақылық
жүйеге ауысу кезінде зейнетақы төлемдері жөніндегі Мемлекеттік орталықка
жасалатын аударымдардың мөлшерлері едәуір азаяды (тағы да қор жинау
шоттарына каражаттар аудару кажет болғандыктан). Басқаша айтқанда, ауыспалы
ұрпақтардың жағдайларын нашарлатпайтын зейнегақы реформасын жүргізу едәуір
мемлекеттік шығындарды талап етеді. Бұл әрекеттің мемлекеттік борыштың
қосымша эмиссиясына, бюджет тапшылығының шиеленісуіне және негізгі салық
салмағын болашак ұрпаққа аударуға апаратыны сөзсіз. Осы жағдай зейнетақы
төлемдерінің төмен мөлшерін белгіледі.
Қазақстанда осы уақытқа дейін зейнетакы реформасының жаңа идеясы-
зейнетақылық қор жинауларды инвестицияпық ресурстарға түрлендіру де іске
қосылмады, өйткені жинактаушы корлардың каражаттары негізінен бюджет
тапшылығын өтеуге алынады. Алайда салым ақшаларды сақтау үшін мемлекет
бірқатар іс-әрекеттер қабылдауда.
Мемлекеттік және жеке жинақтаушы корлар (Қазақстанда бұлардың саны-
14) өз қаражаттарын көбіне инвестициялық емес сипаттағы мемлекеттік бағалы
қағаздарға салады. 2001 жылдың аяғына қарай нақты секторға барлығы 15 %-ға
жуық зейнетакы активтері салынды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
қоржынындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың үлесі бұрынғысынша жоғары -
75%. Бұл, ең алдымен, ҚР жүзеге асырылған жекешелендірудің үмігті
актамауының, казақстандық рыноктардың қорлар рыногына шықпауының, ірі
кәсіпорындар акцияларының мемлекеттік пакеттерінің нақты сатылымының
болмауының, бағалы қағаздар рыногының өтімді емес күйде калуының тікелей
салдарлары болып табылады. Мынаны атап өту керек, осындай жағдай мемлекет
бекіткен қаржы құралдары тізбесін ЖЗҚ (НПФ) сақтауы арқылы анықталады,
Оларды қорғау мақсаттарында зейнетақылық аударымдар салынады. Алайда
зейнетақылык қорларға 30 %-ға дейінгі жиналған қорларды Қазакстан
Республикасындағы ұйымдардың мемлекеттік емес (корпоративті) бағалы
қағаздарына инвестициялауға, яғни көгілдір фишкалар аталатын акцияларға,
немесе бағалы қағаздарының ресми тізімі қазақстандық қор биржасына
енгізілген ірі өнеркәсіп кәсіпорындарына инвестициялауға рұқсат етіледі.
Сондықтан зейнетақы реформасының даму стратегиясын капитал рыногын
жасаумен, инвесторлар тартумен, жаңа қаржы кұралдарын шығарумен, сактандырү
рыногын дамытумен және осының негізінде зейнетакы жүйесінің табыстары мен
халықтың болашак әл-аукатын барынша арттырумен тығыз байланысты қарау
қажет.
1.3. Зейнетақы қорларының атқаратын қызметтері және олардың
ерекшеліктері
Салымшылар үшін Қор келесі қызмет түрлерін көрсетеді:
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасау;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі мәселелері жөнінде кеңес беру;
- Интернет торабына қосылған кез келген компьютердентнемесе ұялы
телефонның кмегімен зейнетақы шотының жай – күйі жөнінде on – line
тәртібінде хабардар ету;
- салымшының несие ресімдеуі үшін жеке зейнетақы шотының (ЖЗШ) жағдайы
туралы көшірме беру;
- Электронды поштаны – электронды пошта арқылы басқа қорлардан
аударылған жинақтар немесе келіп түскен жарналар сомасы жайлы салымшыларды
хабардар ету;
Коорпоративтік клиенттер үшін қызмет көрсетулер:
- зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарттар жасау;
- дербес корпоративтік менеджер бекіту;
- бухгалтерлерге Интернет жүйесі арқылы нақты уақыт тәртібінде
жүргізілген зейнетақы төлемдерін салыстырып тексеру үшін мүмкіндікті
ұсыну;
- ЭКОВиД + бағдарламасын орнату;
- Анықтама – растау құжаттарын рәсімдеу;
- Зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты нотаиалдық қызмет көрсету
кезіндегі көмек.
Жылдың қорытындысы бойынша Қордың зейнетақы активтері бойынша үлесі
шамамен 18.14% -ды құрайды.Бұдан бұрын қор өзінің нарықтық үлесін 17.5% -
дан 18% -ға дейін болжаған болатын.Баспасөз – хабарламасында көрсетілгендей
қордың зейнетақы активтері жыл ішінде 38% -ға өсіп, 117млрд теңгеден асып
түсті.Өткен жылғы активтердің табыстылығы 8.6% -дан асқан.Бұл көрсеткіш
өткен жылы инфлияция деңгейінің жылына 7.8%-ды құрағанын ескерсек,
қазақстандық зейнетақы нарығының нақты табыстылығын көрсетеді.
Баспасөз – хабарламасында қор активтерінің үштен екі бөлігі
мемлекеттің кепілдігімен шығарылған бағалы қағаздарға, А тізіміндегі
мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздарға салынған.Қордың ипотекалық
қоржыны да екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне салынған салымдардан,
ипотекалық және инфрақұрылымдық облигациялардан тұрады. Қордың
стратегиялық әріптесі Қазкоммерцбанк, Қазақтелеком және Внешинвест
компаниясы болып табылады.
Жинақтаушы қордың салымшысы болып табылатын кез келген адам үшін
салған салымының сенімділігі мен сақталуы маңызды болып табылатыны
сөзсіз.Өздерінің жинақтарын сеніп тапсырған адамдардың ертеңгі күнге деген
сенімділігі мен тыныштығы жинақтаушы зейнетақы қорларының тұрақты, әрі
табысты жұмыс істеуіне байланысты болып келеді. Мемлекеттік Жинақтаушы
Зейнетақы Қоры жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің өткен жылғы қаржылық
қызметін қорытындылады.
Өткен жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz