Мақаладан алынған осы үзіндіде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1 М.ӘУЕЗОВ – ПУБЛИЦИСТ
1.1 М.ӘУЕЗОВТІҢ АЛҒАШҚЫ ІЗДЕНІСТЕРІ,
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУШІЛІК, ПУБЛИЦИСТІК ЕҢБЕКТЕРІ ... ... ... ... ... ... 5- 11
1.2 М.ӘУЕЗОВТІҢ ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ
ШЫҒАРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-21
2 М.ӘУЕЗОВ КӨСЕМСӨЗДЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ МАҢЫЗЫ
2.1 М.ӘУЕЗОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНДАҒЫ БІЛІМ, ҒЫЛЫМ ... ... ... .22-27
2.2 М.ӘУЕЗОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТ БІРЛІГІ,
ЖАСТАР
ТӘРБИЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...27-64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...65-7 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...71-72
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыста қазақ әдебиетінің
ірі тұлғасы, елінің маңдайына біткен санаулы жұлдыздарының бірі Мұхтар
Омарханұлы Әуезовтің алғашқы публицистік қызметі, қазақ баспасөзінің
қарлығаштарының бірі Абай журналы, Сарыарқа газеті және т.б.
басылымдармен байланысы жан-жақты талқыланады. Ұстанған шығармашылық
мұрасын жүйелі түрде зерттеп, ғылыми айналымға енгізуге басты назар
аударылды. Ұлт руханиятын танытуда және ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының
басынан өткерген тарихи әрі саяси оқиғаларды анықтауда әуезовтану
ғылымының тарихын жүйелеп, елінің азаттығы үшін еткен қатйраткерлігі мен
әдеби мұрасын зерделеудің маңызы зор.
Бұл бітіру жұмысына тақырып етіп алынған Мұхтар Әуезов
публицист бүгінгі таңда зерттеушілер тарапынан замана талабына сай жаңаша
қырынан әлі де болса зерделенер, толық тұжырымдар мен әділ бағасын
аларлық құнды тақырып.
Ұлтының ары мен намысы, азаттығы мен теңдігі жолында саналы да
ғұмырын арнаған жазушы, ғалым Мұхтар Әуезовтің мұрасы мен азаматтық
қайраткерлігін дәріптеп, ұлтымыздың шежірелі тарихы мен қордалы
әдебиетіндегі алар орнын айқындап, келер ұрпаққа аманат ету біздің
азаматтық борышымыз. Мұхтар Әуезовтің көсемсөздерін бүгінгі дәуір тынысы
тұғысынан саралап, оны сол тұстағы саяси – әлеуметтік жағдайлармен тығыз
байланыстыра қарастырып, бітіру жұмысының ғылыми тақырыптық ауқымына
негіздедік.
Бүгінде тәуелсіз ел болып отырған қазақ халқы үшін тарихтың және
әдебиеттің асыл тұлғаларының ғұмыры мен шығармашылығы турасында еңбектер
жазып, жаңаша пайымдаулар жасап оқушылар мен студенттер қауымының зердесіне
ұсыну бүгінгі талап тұрғысынан әділ тұжырым. Осы орайда ХХ ғасыр басындағы
қазақ қоғамы мен ұлттық идеяны және сол аумалы-төкпелі кезеңнің тарихи
ақиқатын көркем сөзбен өрнектеген әдебиетімізді дәріптеп қастерлей
зерделеудің келер ұрпаққа берері мол. Мұндай зерттеу жұмыстары бүгінгі
заман талабынан туындаған зор қажеттілік екені даусыз. Мұхтар Әуезовтің
ұлт-азаттық тақырыбына арналған саяси көсемсөздері мен көркем шығармаларын
бүгінгі дәуір тынысы тұғысынан саралау қиын емес.
Осы орайда Мұхтар Әуезов көсемсөздеріндегі шығармаларындағы ұлт –
оянушылық идеясының көрінісі мен ұлт-азатшылдық бағытын айқындамай оның
азаматтық-қаламгерлік келбетін, шеберлік дарынын толық түсініп, шын
мағынасындағы әділ бағасын бере алмаймыз.
Ұлт – азатшыл бағыттағы оның шығармашылығының басты міндеті – ұлттық
сананы ояту болды. Мұхтар Әуезов ағарту, өнер – білімді ел азаттығы
жолындағы күресте қару етіп пайдаланып, өз туындыларында еркіндік, азаттық,
бостандық идеяларын аса бір ұлтжандылықпен ту етіп көтергенін толыққанды
пайымдау арқылы оның қайраткерлік қуатын ашуға талпыныс жасадық. Мұхтар
Әуезовтің көсемсөздерін зерттеп танытуда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
іргелі табыстарға қол жеткізгенін және сол арқылы үрдісі жаңа деңгейге
көтерген батыл ізденістерге барғанын танып, қарастыру арқылы дәуірлер
озса да өз құнын, толық бағасын жоймас мұра екенін мойындаймыз.
Атап айтсақ, Мұхтар Әуезов шығармашылық мұрасының алаш елінің
азаттыққа ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де, деректі тұжырымдар
арқылы зерделей құндылығы ашылып, әдебиет тарихында қалыптастырған ұлт –
азаттық күрес идеясын ұрандаған қайраткерлігі ретіндегі келбетін
жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасының алаш елінің азаттыққа
ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де деректі тұжырымдар арқылы
зерделеуге тырыстық. Әдебиет тарихында қалыптастырған, тыңнан түрен
салған идеяларын ұрандаған ағартушылық – ақындық қайраткерлігі ретіндегі
келбетін жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Диплом жұмысының мақсаты. Зерттеудің басты мақсаты – Мұхтар
Әуезовтің публицистік, азаматтық болмысын айқындау, тарихи – әлеуметтік
жағдайларды ғылыми негізде ала отырып, оның шығармасына бүгінгі азат
санамен тал дау жасау, жазушыныңжалпы қазақ әдебиеті тарихынан ұлт санасын
ояту идеясын ұстанған ізденімпаз талант екенін түйсіндіру. Диплом жұмысында
Мұхтар Әуезовтің шығармашылық еңбектері мен өткен жолын саралау арқылы ХХ
ғасырдағы қазақ қоғамының рухани толысу кезеңдері мен мәдени тыныс
ерекшеліктерін жалаң баяндаумен шектелмей, нақты деректермен толықтырып,
ұлттық көркемдік ой мүддесінде топшылаулар жасап, әдеби ескерткіштерінің
мәнін анықтауға талпыныс жасалды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Жазушы көсемсөздерінің халықты
оятудағы атқарған теңдесіз орнына баса мән беріп, терең талдау жасалды. Сол
арқылы шығармашылық мұрасындағы ұлт – азаттық идеясының тұтастай жүйелеуге
тырыстық. Қысқасы қазақ әдебиетіндегі ұлт оянушылық идеяның мықтап салтанат
құрған Мұхтар Әуезовтің өмір сүрген кезеңін мейлінше талдауға тырыстық.
Жұмыста Мұхтар Әуезовтің публицистік қызметі дараланып көрсетілді.
Жұмыстың ғылыми негізге сүйенген нәтижелері мен тұжырымдық
қорытындыларын арнаулы орта білім беретің мектептерде жоғарғы сыныпта
Мұхтар Әуезовтің шығармашылығымен танысқанда пайдалануға болады.
Дипломның құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан,ім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.ӘУЕЗОВ – ПУБЛИЦИСТ
1.1 Мұхтар Әуезовтің алғашқы ізденістері, ғылыми – зерттеушілік,
публицистік еңбектері
Ұлттық рух пен сана оянып, кешегiнiң бар запыранынан ада болып, бақытты
өмiрдiң тасын қалау идеясы салтанат құрған тұста халықтың бар арман –
мұраты мен мақсатын насихаттап, жаңалықтың көзi, жақсылықтың хабаршысы
болған баспасөз де кең құлаш сермеп, ұлт зиялыларының пiкiр алмасу, жол
нұсқау ошағына айналған. Саяси қызметтiң қатерлi жолына түсiп, жанқиярлық
iстерге ұйтқы болған зиялылар да теңдiк пен ұлт мүддесiн ендi ұғынып, үлкен
бәйгеге түсуге әзiр жастар да баспасөз бетiнде ашық пiкiр алысуға, ниеттес
азаматтар табуға ұмтылған тұста Мұхтар Әуезовтiң өнер майданына келуi
кездейсоқ емес. Классикалық туындыларымен әлем әдебиетiнiң алтын қорын
толықтырған Мұхтар Омарханұлы Әуезов жазушылық қуатын, ой тереңдiгiн алғаш
публицистикада танытты. Жас қаламгердiң алғашқы көсемсөзiнiң өзi үй
арасындағы ұсақ – түйек әңгiменi өрбiту емес, толғағы жеткен мәндi мәселенi
шешуге ұмтылыс. Қазақ даласына Ресей отарлау саясатының баса көктеп енуімен
ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы ұлт оянушылық идеяның жаңбырдан соң
бас көтерген жауқазындай қаулап өрістеуі тарихи әрі әдеби құбылыс болды.
Патша үкіметінің отарлау саясаты мен зорлық – зомбылығы, аяусыз езгісі
елім- деп еңіреген есіл ерлерді алаш туының астына біріктірді. Алаш деп
арындаған арыстардың алашорданы құруы қазақ еліне ғасырмен бірге кірген
індет отаршылдықпен күрес, егемендік пен азаттықты мұрат еткен ел санасын
бұғаулаған надандықты өткір тіл, жалынды жырмен семсердей тіліп, өрісі кең
өнер мен білімге, зор мәдениетке үндеуі ұлт оянушылық идеяның нық көрінісі
еді. Ұлтжанды азаматтар ел ертеңі үшін атқарылар игі идеялардың қазақ
елінің патша үкіметіне тәуелді болған күні жүзеленбесін анық түсінді.
Қазақ қоғамы патшаның тақтан түскен күні өз алдына тәуелсіз ұлттық
автономия боларына кәміл сенді. Қазақ елін 1905 жылғы орыс қозғалысы
жариялылық, әлеуметтік теңдік, жарқын болашаққа деген сенімділік жолындағы
күреске рухтандырғаны да белгілі жай.
Қазақтың ұлттық әдебиеті қазақ елінің ұлт – азаттық жолындағы күресін,
ұлт оянушылық идеясын жырлап, тарих бедерінде, әдебиеттану ғылымында
ұлтжанды алашордашылардың ерлік әрекеттері мен жырларын қалдырды. Халық
өмірінің шындығын жырлаған ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы ағартушылық,
демократиялық бағыттағы жырларды саяси идеямен сабақтастыра толықтырды. Ұлт
намысын таптаған отаршылдықтың зорлық – зомбылығын әшкереледі, аяусыз
айыптады. ХХ ғасыр басында орасан қоғамдық міндет жүктеген қазақ әдебиеті
қараңғылыққа тұмшаланған қазақ елін өнер мен білімге үндеді [1, 402 б.].
Ұлт болашағы мен халық мүддесі жолындағы қазақ қоғамының тағдырын
айқындар саяси күресті Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт
Торайғыров, Сәбит Дөнентаев сынды ұлт жанды арыстардың бастауы қазақ
әдебиетінің тағы бір қоғамдық парызын айқындай түседі. Қазақ қоғамының
еңсесін көтертпеген отарлау саясатының езгісін әшкерелеп, туған халқының
жан айқайын жеткізген тағы да осы арыстар ед... Ахмет маса боп ызыңдап,
халқын оятуға қапысыз қызмет қылса, бұл ұранды Міржақып оян, қазақ - деп
жалғастыра халқына жігерлі сөзін жолдады. Бұл жарқын идея ХХ ғасыр
басындағы әдебиет қайраткерлеріне маңдай түзер темірқазық болды. Ел
тәуелсіздігі, әлеуметтік теңдік, алаш елінің азаттығы тақырыбында қалам
тербеген ұлтжанды ақындар Ахмет пен Міржақып көтерген алаш туының астында
бас қосты. “Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі,
алдыңғы қатарлы елдерге теңелу, оқу-білім үйрену, халық тұрмысының
ауыртпашылықтарын ашына сөз ету бүкіл дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне
айналды” [2, 27 б.]. Осындай халық игілігі үшін тасталған ұран қазақ
қоғамын жаңа бір өмірге бастап, ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы бүтіндей
ұлт оянушылық идеядан нәр алды. Бұл идеяның көсемі болған Ахмет
Байтұрсыновтың ақындық ғұмырнамасы қазақ сахарасына И.А. Крылов мысалдарын
қазақы дүниетаным, қазақы салт-сана түрғысынан жеткізген “Қырық мысалынан”
бастау алғаны баршамызға белгілі жай. Ақын бұл еңбегінде қоғамдық індет
болған озбырлық, қараңғылық, надандық, адам бойындағы пасық та ұнамсыз
мінез-кұлықтарды шығарма тақырыбына арқау етті. Сюжеттік желісі көркем,
тілдік ерекшелігі айқын туындысы ұлт оянушылық идеяға құрылды. Ахмет
Байтұрсынов ел тағдыры мен азаттығын көксеген, алаш ұлдарының азаматтық
сезімін оятуға қапысыз қызмет еткен “Маса” жинағында халық өмірінің
шындығын шынайы суреттеген.
Қалтылдақ қайық мініп, еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ,
Жел соқса, құйын қуса, жылжи беру
Болғандай табан тірер ешнәрсе жоқ,
деген өлең жолдарынан отаршылдықтың езгісін, ашық теңізде қалған дәрменсіз,
қуатсыз халықтың қонарын сай біліп, ұшарын жел білген қаңбақтай күйін жақсы
аңғаруға болады. Ақынды өзі өмір сүрген кезеңдегі тарихи оқиғалар алашорда
жолындағы қозғалысқа алып келді. Ұлтжанды азаматты патша өкіметі жүргізген
отарлау саясатының қыспағы мен қысымы, туған халқының тартқан азабы мен
көтерген ауыртпашылығы немқұрайлы қалдырмай, ақын жырларында ұлт оянушылық
идеяның батыл бас көтеруіне себеп болды. Ақын алдына қойылған азаматтық
парыз, қайраткерлік міндет – ұлт ертеңін сақтау, ұлт намысын қорғау болды.
Ақын жүрегіне жара боп түскен дертті жырларының лейтмотиві етіп алды. Ұлт
болашағы мен ел мүддесі үшін күресуді мұрат еткен азамат ақынның жалынды
жырларында адамдық пен парасаттылықтың шоқтығы биік болды. Ахмет өз
халқының қараңғылығы мен надандылығына күйіне отырып, оның азат тағдыры мен
жарқын болашағына, елдігі мен егемендігіне бар қайраткерлігі мен саналы
ғұмырын арнайды. Ақын семсерлі жырларында ұлт оянушылық идеяны берік
ұстанып, “Ұқтыра алмай сөз әуре, тек тұра алмай біз әуре ” деп ұйқысынан
оянбай жатқан халқына қинала тіл қатып, ұлтының намысын жігерлендіруге
барынша талпыныс жасайды.
Ахаңмен саяси - қоғамдық, ағартушылық бағытта және ұлт азаттық қозғалыс
жолында жыры мен қайраткерлігін тағдырлас еткен ақындардың бірі – М.
Дулатов. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясына ұлт оянушылық идея нәрін
сепкен М. Дулатов туған халқын оқу-білімге насихаттап, патша үкіметінің
зорлық-зомбылықтан тұратын отарлау саясатының езгісіне қарсы идеялар айтып,
ұлт жігерін рухтандырды. “Міржақып кітаптары, Ахаң еңбектері тәрізді, ХХ
ғасыр басындағы демократияық, ағартушылық әдебиетке азаттық, теңдік идеясын
ала келді. Ақын халықтын ақылы мен сезіміне әсер ете отырып, оларды ел
тағдыры, қоғам алдындағы міндет жайлы ойлануға бастайды, өз тұсындағы қазақ
ортасының келеңсіз жағдайларына көз жіберіп, басқа халықтар үлгісімен жаңа
өмір құруға үгіттейді” [1, 31 б.].
Сол тұстағы шығарылып тұрған “Қазақ” газеті ұлт оянушылық идеяны
көтерген алашордашылар үнін туған халқына жеткізуге мүмкіндік туғызды. ХХ
ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің революциялық-демократиялық бағытта үн
қатуы алашордашыл ұлтжанды ақындардың отаршылдық пен езгіге қарсы ұран
тастап, отаншылдық ой таратуымен тікелей байланысты болды.
Міне, ұлт оянушылық идеяның көсемі болған Ахмет пен Міржақып идеясы
елді оятты. Алдымен ойы бар, ақылы бар жас таланттар оянды.
Мұхтар Әуезовтің есiмi қазақ арасында Абай журналына көлемдi
мақалалар жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкiметiнiң көлемiне
араға он жыл сала кеңiнен танылды. 1929 жылы Мәскеуде жарық көрген (Әдебиет
энциклопедиясында(: (Ауэзов публицист, критик и историк казахской
литературы. В литературе Казахстана Ауэзов как драматург занимает почетное
место. Его драма (Каракоз( с изумительной чуткостью и исторической
правдивостью восстановившая национальные и бытовые особенности народных
певцов Казахстана получил 1-ую премию на конкурсе драматургов в 1926 г. в
Кызыл-Орде. Особое место занимает также (Байбачи-Токал( (Жены-соперницы)
[1, 26 б.] деп жазылған.
М.Әуезовтiң шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917- 40
жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын
талдауға арналды [2, 15 б.]. Әйтсе де, пролетарлық әдебиет жасаушылар
тарапынан жазушы шығармаларына үнемi сын айтылып отырды және оның алдына
кеңестiк саясатқа сай, оның жетiстiктерi мадақталатын, кеңестiк тәрбие
берерлiк шығармалар жазу тиiстiгi көлденең тартылды.
М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл
жөнiнде естелiктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. өмiрбаяндарының
бiрiнде өзi де балалық шақта ақындыққа әуестенгенiн жасырмаған [3, 56 б.].
Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, ненi өзек
еттi – бұл әлi күнге дейiн зерттеушiлердiң алдында тұрған түйiнi қиын
сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелiгiнде М.Әуезовтiң 15-16 жасында көркемсөз
жазуға бейiм болғандығын айтады [4, 374 б.]. Бiрақ, оның қандай талпынысын
байқағаны, қандай негiзге сүйенiп айтқаны беймәлiм. Т.Жұртбайдың (Бесiгiңдi
түзе( атты еңбегiнде Мәден Түсiпбаеваның М.Әуезовтiң уыты мен сатирасы мол
(Маса( атты сықақ-әңгiме жазғаны жөнiндегi дерегiн келтiруi – жазушы
шығармашылық жолының әлi күнге беймәлiм тұсы барының айғағы [5, 71 б.].
Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негiз болмағандықтан 1917 жыл (Алаш(
газетi бетiнде жарияланған Қазақтың өзгеше мiнездерi атты мақаласы мен
тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы (Еңлiк-Кебек( ұлы тұлғаның
шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздiң
алғашқы қарлығаштары (Сарыарқа(, (Абай(, (Қазақ тiлi(, (Шолпан(, (Сана(,
(Ақ жол( – жазушының шығармашылық қасиетiн шыңдап, тамаша туындыларының
кеңiнен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Киелi, кесек дұниенiң толғағы жетiп барып туындауы, адамзат баласының
ғұмырындағы iргелi оқиғалардың алпауыт күштiң әсерiнен пайда болуы табиғи
заңдылық.
М.Әуезов – шығармашылық мүддесі айқын, болмысы терең, ұлтжандылық өрісі
кең жазушы. Әр алуан тақырыптық лирикалар ішінде ақынның жүрегінен орын
алған саяси лирика, яғни азатшылдық күрес тақырыбы. ХХ ғасыр басындағы
қазақ сөз өнеріндегі ұлттың ұлы рухынан жігерленген жаңа бағыт – ұлт –
азатшылдықтың негізін қалап, ұлт ояту идеясының көркем үлгісін ұсынды. Оның
осынау аласапыран ұлы төңкеріс тұсындағы күрес жолында ұлт санасын
серпілтер, жұрт жүрегін оятар қаруы – жалынды жырлары мен арқалаған жүгі
салмақты поэмалары мен кең құлашты романдары. Шығармашылық мол мұра
қалдырып, ұлттық тарихымыз бен қоғамдық өмірімізде өз орнын айқындап кеткен
қыршын ғұмырлы жазушы. Туған ұлтының ой – санасын өркендетуді, таптық,
әлеуметтік теңсіздік езгісінен азат етуді мұрат еткен ақын бар білімін,
қайраткерлік қуатын, ақындық – азаматтық барышын соған сарп еткен ұлы
тұлға. Сол дәуірдегі қазақ қоғамынан, ұлт тартқан тауқымет зарын, саяси хал
– ахуал жөнінде толыққанды дерек берер асыл мұрасын ұрпақ санасына мәңгі
жатталар жыр етіп қалдырды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне күресшілдік сарын, ұлт санасын ояту
идеясын әкеліп, азаттық жырдың озық үлгісін ұсынды. Оның көсемсөзінде ұлт –
азатшыл рухы – ғасырлар бойы сақталып, мәңгілік өміршең болар мұра екеніне
ешкім күмән келтірмейді Оның көсемсөздеріне құрғақ ой, мағынасыз да
мәнсіз ұраншыл айқай жат. Оның жүрегінің нұры мен сезімінің сәулесінен өмір
алған жырларының арқалаған саяси - әлеуметтік жүгі салмақтана түседі.
Ақын өз дәуірінің маңызы зор, мәнді мәселелерін көтеріп, әлеуметтік
теңсіздікке тұсап қояр қазақ қоғамындағы арылмай келе жатқан кесапатты
індеттерін әшкерелейді.
Әуезов шығармашылығындағы ұлт – азатшылдық бағыт, ұлт оянушылық
сарындағы ұстанымы оның саяси азаттыққа жетуін аңсауынан, қазақ қоғамын
патша үкіметінің езгісінен азат етіп, таптық қайшылықтарды тарих сахнасынан
өшіруді арман еткен азаматтық қайраткерлігін айқындай түседі. Ақын әр алуан
тақырыпқа, әр қилы жанрға қалам тербесе де өзі өмір кешкен дәуірдегі қазақ
қоғамында болып жатқан саяси -әлеуметтік жағдайлардың ақиқатына толық
бойлап, мәнді мәселелерін екшей білген.
ХХ ғасыр басындағы қам көңлiнде арман ұялаған арыстарымыздың тiзе
бiрiктiруi, құлдық құрсауынан арылу жолын таңдауы да сыртқы күш, iшкi
күйзелiстен туындаған. М.Әуезов – қазақ ұлтының арманы биік, асыл мұратты
болған сүйікті перзенті. ХХ ғасыр басындағы қазыналы да қордалы қазақ
әдебиетінің тұтас бір өрлеу дәуірі,сол қоғам тұсындағы саяси ағым мен
тағдыры сұрапыл заманмен тұспа – тұс келген қазақ қоғамының әлеуметтік
әлеуетін айқын танытатын ұлы ақын, тұлғалы талант иесі. Шығармашылық
ғұмырбаяны мейлінше бай, көркем әдеби мұра қалдырған классик жазушы,
көсемсөзші М.Әуезов өз көсемсөздерін ұлт азаттық күрес жолына арнап, ұлт
ояну идеясын ақындық мұратының негізі деп таныған.
Ұлттық рухы басым зиялы азаматтар да қажауы жетiп, арнасынан шыққан iрi
мәселеге үнiн қосып, үлкен iстен қағажу қалмақ еместiгiн дәлелдеумен болып,
Қазақ, Сарыарқа газеттерi, Абай журналы беттерiнде ұлт қарекетi
жөнiнен жазылған мақалаларын ұсынды. М.Дулатовтың: Ең алдымен қазақ халқы
Россияға тәуелдi халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек
тудырады. Халықтан жиналатын салық қаражатының көп бөлiгi халыққа тiптi де
керек емес мәселелерге жұмсалады [6, 211 б.] деген өткiр сөздерi оның
келесi мақалаларында да жалғасын тауып жатты. Ал Ә.Бөкейханов: Тiрi
болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз
тiзгiнi бөлек мемлекет болар. Бұл болып тұрған заман Алаштың азаматына зор
жүк [7, 15 б.] деп, қазақ ұлының сыналар да қуанар күнiнiң алды екендiгiне
сендiредi.
Ұлт көсемiнiң бұл сөздерi талайдың көңiлiне нұр болып құйылып,
жiгерлендiрдi. Саясат ахуалын айқын бағдарлай бiлiп, жәудiр көздi қазақ
балаларының ертеңгi тiрлiгiне алаңдаушылықпен қараған М.Әуезов те отты,
уытты пiкiрлерiмен баспасөзде таныла бастады.
М.Әуезов шығармашылығының алғашқы кезеңi, яғни 1917-1925 жылдар
аралығында баспасөз беттерiнде қырықтан аса мақалалары жарық көрдi. Жазушы
шығармашылығының беташарына айналған бұл мақалаларының бiрқатары кеңес
дәуiрде жарияланып, насихатталмай келген едi.
Тәуелсiздiкке жеткелi берi М.О.Әуезовтiң Қазақтың өзгеше мiнездерi
(1917), Абайдың өнерi һәм қызметi (1918), Қазақ iшiндегi партия неден
(1918), Мәдениетке қай кәсiп жуық (1918), Абайдан соңғы ақындар (1918),
Бiрiншi жалпы жастар съезi (1918), Жастар ұйымдарына ашық хат (1918),
Қазақ әйелi (1918), Қазiргi қазақ күйi (1918), Қазақ қашан жетiледi
(1918), Мәдениет һәм ұлт (1918), Земство һәм кооператив (1918), Өлiп
таусылу қаупi (1918) атты көсемсөздерi қайта жарық көрiп, әуезовтану
саласының қоры толыға түстi.
Әуезовтiң публицистика саласындағы еңбегiнiң Алашорда тұсында және
Кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарында жазылғандығы жазушының тақырып таңдап,
мәселе көтеруiне ықпалын тигiзбей қойған жоқ. 1917-1918 жыл аралығында
Алаш, Сарыарқа, Абай басылымы беттерiнде Мұхтар Әуезовтiң оқу, бiлiм,
мәдениет және әйел мәселесi турасындағы көсемсөздерi жарияланса, кеңес
газетi Қазақ тiлiндегi мақалаларында саяси-әлеуметтiк, шаруашылық
мәселелер басымдық көрсетедi.
Зерттеушi Б.Жақып Мұхтар Әуезовтiң 1917-1932 жылдар аралығындағы
публицистiк еңбегiн проблемалық мақалалары және ғылыми жетiстiктердi
насихаттауға арналған мақалаларға бөледi [8, 4 б.]. Жалпы Әуезовтiң Семей
басылымдарында жарық көрген мақалаларында қазақ елiнiң тауқыметтi, қажауы
жеткен мәселелерi көтерiледi.
Публицистика Әуезовтiң қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасуына, беделге ие
болып, қаламгер ретiнде танылуына ықпал еткенi сөзсiз.
Бұл ретте мерзiмдi басылым беттерi арқылы аударма саласындағы тұңғыш
еңбегiн жазып [9, 57 б.], әдеби-сын көзқарас пайымын бiлдiрiп, сыншы
ретiнде де танылғандығын айтқан ләзiм [9, 90 б.]. Қай жазушының,
қаламгердiң болмасын шығармашылық жолының беташарына айналған баспасөз
Әуезовтiң шығармашылығында да елеулi орын алады, мерзiмдi баспасөз
жазушының шеберлiк мектебiне айналды.
Жиырмаға толмаған жас жiгiт алғашқы ойларын (Алаш( газетiнiң 1916
жылдың 30 наурызында шыққан санында жариялаған. Толғамды ой, саналы пiкiрiн
бiлдiрiп, жанын мазалаған ойларымен оқырманмен бөлiседi.
Қазақтың өзгеше мiнездерi [9, 43 б.] – болашақ жазушы, драматург,
ғалым Әуезовтiң алғашқы тырнақалды туындысы.
Бұл мақала – ғұламаның әлемдi мойындатқан үлкен суреткерлiгiнiң, тамаша
дарынының, жалпы шығармашылығы-ның тұнық бастауы. Әуезовтiң семинарияда
бiрге оқыған құрбысы Жүсiпбек Аймауытовпен бiрге жазған осы мақаласы
соңында (Семей семинариясында оқитын Аймауытов һәм Әуезов( деп қол
қойылған.
Кеңес дәуiрi тұсында Әуезовтiң бұл мақаласын еске алмауының да өзiндiк
себебi бар. Халық жауы саналған Ж.Аймауытовтың пiкiрiмен үндес
болғандығының өзi Әуезовтi орға жығары сөзсiз едi. Мақала жөнiнде қою тұман
сейiлiп, жоғалтқанымызды тауып, жаңаға бет бұра бастаған 1990 жылы ғана
профессор Керiмбек Сыздықов ашып айта алды [10, 211 б.].
М.Әуезов (Қазақтың өзгеше мiнездерiң атты тырнақалды мақаласындағы
ойларын кейiнiрек (Сарыарқа( газетi мен (Абайда( жариялаған мақалаларында
жалғастырады.
(Оқудағы құрбыларыма(, (Қазақ iшiндегi партия неден(, (Ғылым тiлi(
сынды мақалаларында елдегi надандықты сынға ала отырып, бiлiм жолында
жүрген жастарға иек артады.
Әуезовтiң қаламгерлiк қызметiне үлкен ықпал еткен басылым – (Сарыарқа(
газетi 1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн, қазақ халқы ояну кезеңiн
басынан өткерген тұста дүниеге келдi. Бостандық аңсаған халықтың өсiп,
өркендеуге ұмтылысы қазақ басылымдарының дүниеге келуiне ықпал еттi.
Қазақтың iлгерi басқан әр қадамы, көзқарас пайымы, саясат майданындағы
қалпы (Қазақ( газетiнiң iзiн басқан (Сарыарқада( жазылатын болды. Сөйтiп,
(Сарыарқаны( бастыру мiндетiн (Теңдiк( серiктестiгi мойнына алып, оған 500
сом жарнамен Қалғараұлы Бекқожа, Оразалыұлы Жұмеке сияқты ауқатты ел
азаматтары көмек бередi [11, 57 б.].(
(Сарыарқа( газетi екi жылдан аса уақыт бойы шығып тұрды, оған Алаштың
танымал қоғам қайраткерлерi редакторлық еткен. Мәселен, осы тұста
Р.Мәрсеков Семей облыстық қазақ комитетiнiң мүшесi, областной соттың
төрағасы, адвокат болса, ұаббасов Семейде уақ қарыз инспекторы, жер
комитетiнiң және қазақ комитетiнiң мүшесi болған. Газетте тек қоғамдық
мәселелер емес, әдебиет мәселесi де алғы жолға қойылып, әңгiме, өлең
басылып тұрды.
Жүсiпбек Аймауытов, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыровтардың да
шығармашылық жолының бастау алуына (Сарыарқаның( үлкен ықпалы болған.
Семинария шәкiртi Мұхтар Әуезов те (Сарыарқа( бетiнде (Адамдық негiзi
– әйел(, (Қайсысын қолданамыз(, (Оқудағы құрбыларыма( атты мақалаларын
жариялап, үлкен әлеуметтiк мәселелер көтере, өзiнiң қаламының ысылып,
қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасып қалғанын дәлелдейдi.
(Сарыарқа( газетi 1917 жылдың желтоқсанындағы санында (Абай( атты
қазақша ғылыми-әдеби, шаруашылық журналына жазылу ашылғанын қазақ тiлiнде
ай сайын екi рет шығарып, бұл басылым шығарушылары Мәннан Тұрғанбаев,
Жүсiпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов, Сәбит
Дөнентаев, Сейтбаттал Мұстафиндер екенiн жазады [12, 33 б.].
Мұхтар Әуезов – бұл журналдың жарыққа шығарушы- ұйымдастырушы (Екеудiң(
бiрi. Қазақта ғылымның дәнiн егiп, көзқарасын кеңейтуде басылымның үлкен
әсерi барын сезiнген жас азаматтар Уақытша үкiмет тұсындағы Земстволар
арқылы қарыз алуға мүмкiндiк алып, ғылыми шаруашылық журналды өмiрге
әкелдi. Сонымен (Абай( журналының алғашқы нөмiрi 1918 жылы жарық көрдi.
Журналдың алғашқы нөмiрiн шығарушының бiрi – Жүсiпбек
Аймауытов:Журналдың атын (Абай( қойғандық: қазақтың баласына ат қойғаны
сияқты. Журналымыз Абайдай болсыншы деп елiктеген емес, Абайды құрметтеп,
атын тарих жүзiнде көркейтiп, нығайтпақ( [13, 4 б.] деп, Абай құрметiне
ашылған журналдың ғылыми, әдеби және шаруашылық мәселелер төңiрегiнде ой
толғайтынын, журналды шығаруға бес-алты жiгiттiң бел шешкендiгiн айтады.
М.Әуезов өмiрбаянының бiрiнде: Обучаясь в учительской семинарии в
1918-19 гг. я сотрудничал в журнале (Абай( издававшемся на средства
алашского кредитного товарищества силами учащейся молодежи. Общественно-
литературный журнал (Абай( не был органом правительства Алаш орды, но имел
в основе культурно-просветительской программы националистическую
направленность. В нем сотрудничали молодые литераторы и учителя, здесь не
сотрудничал ни один из видных деятелей, публицистов, литераторов, членов
(Алаш Орды(. Являясь членом редколлегии, я никогда не был редактором
журнала (Абай( деген [13, 55 б.].
1.2 М.Әуезовтің ХХ ғасырдың басындағы публицистикалық шығармалары
Жазушының бұл өмiрбаяны Кеңестiк дәуiрдегi идеологияның тамырын тереңге
батырып, ұлттық мүдде, дербестiк жолында күрес жүргiзген (Алашорда(
мүшелерi қудаланған шақта жазылған едi [14, 23 б.].
(Абай( журналының iлгерiлеушiлiк бағыт ұстанғаны анық. Басылым
беттерiндегi әр мақала халықты бiлiмге жетелеу, намысын ояту, ой өрiсiн
кеңейту мақсатында, саяси рухта жазылған едi.
(Журнал туралы( атты мақаласында Жүсiпбек Аймауытов журналдың көксеген
мақсатын ашып айта отырып, (Қазiргi қазақ тiлiнде шығып тұрған газеталар
саяси хабарларды жазудан артыққа бармайды. Сондықтан, әр түрлi мағлұмат
жазылып тұратын журнал өте керек( [13, 91 б.] деп топшылайды.
Сонымен, журнал бетi әдеби, шаруашылық, ғылыми мақалаларға толып, оны
шығарудың ауыр жүгiн Жүсiпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов арқалады.
Журналдың ғылыми бөлiмiн басқарған Мұхтар Әуезовтiң мақалалары
басылымның әр санынан оқу мүмкiн болды.
Бiзге Мұхтар Әуезовтiң (Абай( журналында жариялаған оннан аса мақаласы
белгiлi. Алайда, өзгенiң атынан немесе авторсыз жарияланған мақалалардың да
болуы ықтимал ғой. Өйткені М.Әуезов әркезде М, М.Ә, Мұхтар, Екеу
деген бүркеншек аттармен жазып отырған.
Осы орайда әуезовтану саласында үлкен еңбек сiңiрiп жүрген зерттеушi-
ғалымдар Т.Жұртбаев [5, 150 б.], К.Сыздықов [15, 45 б.], Б.Жақыптардың
[22, 69 б.] пiкiрлерi де бiр арнаға саяды.
Жазушы шығармашылығының елу томдық толық жинағына бұдан бұрынғы жарық
көрген 6-, 12,- 20 томдық шығармалар жинағына енбеген шығармалары толық
кiрiп, алғашқы нұсқасы бойынша текстологиялық салыстырулар жасалған.
Жазушының алғашқы публицистикалық еңбектерiнiң өзi-ақ әдебиетiмiздiң
қазынасына қосылған қор едi. Олар сол тұстағы өмiр шындығын бейнелеуiмен де
аса құнды. Әуезовтiң (Абай( журналында басылған алғашқы материалдары:
(Ғылым( 4-5 б.; (Будда( (аударма Толстойдан) 7-9 б.; (Абайдың өнерi
һәм қызметi( 1-3 б.; ((Екеу( деп қол қойған Ж.Аймауытовпен бiрге); (Қазақ
iшiндегi партия неден?( 3-5 б.; (Мәдениетке қай кәсiп жуық?( 9-10 б.;
(Философия жайынан( 6-8 б.; (Жапония( 10-11 б., жалғасы бар;
(Абайдан соңғы ақындар( 1-6 б.; (Екеу(, (Жапония( 14-16 б.; (Бiрiншi
жалпы жастар съезi( 3-4 б.; (Жастар ұйымдарына ашық хат( 4-6 б.; (Ғылым
тiлi( (Научный термин( 4-6 б.; (Қазақ әйелi( 5-8 б.; (Қазiргi қазақ
күйi(, (Қазақ қашан жетiледi(, (Мәдениет їәм Ұлт( 1-5 б.; (Земство һәм
кооператив қауымдары( 9-12 б.; (Оқу iсi( 5-9 б. [5, 42-44 б.]. Абай
ғылыми-көпшiлiк журналының 1 санына Л.Толстойдың Будда атты әңгiмесi
М.Әуезовтiң аударуымен басылды. Бұл – М.Әуезовтiң аударма саласындағы
алғашқы сүбелi еңбегi, Тургеневтiң Дворян ұясын, Гогольдiң Ревизорын,
Афиногеневтiң Қорқынышын, Погодиннiң Любовь яроваясын, Шекспирдiң
Отеллосын аударуға жетелеген туынды.
Ал, көркемдiк тiлiне келер болсақ, мұндағы шығарманың түп негiзi мен
аударма арасында айырмашылық Толстойдың күрделi синтаксистiк құрылысты
сөйлемдерiн М.Әуезов бiрнеше жай сөйлемдерге бөлуiнде. Бұл шығарманың еркiн
аударма түрiне өңделгенiн көрсетедi.
М.Әуезов алғашқы аудармасында семантикалық дәлдiкке баса назар қойса,
кейiнгi аудармаларында дәлме-дәл аудармадан гөрi халықтың бай сөздiк қорын
пайдалана отырып, синтаксистiк құрылымына айрықша мән берген [17, 36 б.].
Аудармашының шеберлiгi түпнұсқаның баяндау және суреттеу жүйесiнiң
қалпын сақтай отырып, әрбiр ойды қазақтың көркем сөздерiмен ерекше жатық
етiп бере бiлуiнде. Шығарманы еркiн түрде аударды десек те, мұнда әсiресе
ауытқушылық та, қазақ жағдайына бейiмдеймiн деп орынсыз сөз жапсыру да,
тұрпайылау да жоқ, сонымен қатар мұнда түпнұсқаға қатысы жоқ бөгде
сөздердiң келiп қыстырылуы, орынсыз көсемсөздiлiк те орын алмайды. Белгiлi
бiр сөздi қазақшалағанда сол көрiнiстi аша алатын ұғымдас, мәндес келетiн
сөздердi саралай келе, әсiре лайық, бейнеленiп отырған өмiр көрiнiсiн нақты
сомдайтын сөздi ғана қолданады [14, 15 б.].
М.Әуезовтiң аударма саласындағы еңбегi айрықша мол, ол тек әлемдiк
әдебиет өкiлдерiнiң классикалық туындыларын аударумен ғана шектелген жоқ,
аударманың теориялық-проблемалық мәселелерi жөнiнде оннан аса мақала
еңбектер де жазған.
Әуезовтiң Философия жайынан атты көлемдi мақаласын жариялап, қазаққа
таңсық философия сөзiнiң мән-мағынасы, iлiмнiң қазiргi күйi, маңызы жөнiнде
өзiндiк ой-толғамдарын ұсынады [14, 76 б.]. Мақалаға мұқият үңiлсек,
Әуезовтiң философия жайындағы көптеген мағлұматқа қанық екендiгi, оның арғы
тарихы, бастау алуы жөнiнде көп бiлетiндiгi айқын көрiнiс бередi.
Автордың пiкiрiнше философияның құралы терең ой, ол дүниенiң сырын
iздеп, адамзаттың ойлау қабiлетiн ұштап, мәселенi таза ақылмен шешуге
жетелейдi.
Антик дәуiрiнен ХХ ғасырдың басына дейiнгi аралықтағы батыстың әйгiлi
философтары пiкiрiнен асқан даналықты көре, бұған қазақтың да ден қоюын
қалайды. Үнемi дамып, ақыл-ой жетiстiктерiмен толықтырылып отыратын
философияға өркениетке, даналыққа бастау болар iлiм ретiнде қарап,
танымдық, тағылымдық қасиетiн жоғары бағалайды.
Мақалада батыс философтарының пiкiрiне орын берiлгенiмен, философия
iлiмi ерте қалыптасқан Қытай мен Үндiнiң, жалпы шығыс философтарының
қағидалары ауызға алынбаған. М.Әуезовтiң философияға ғылыми түрде түсiнiк
берiп, оны барлық қоғамдық ғылымдардан биiк қоя бағалауынан, ХХ ғасыр
басында философия iлiмiне деген қызығушылық пен көзқарастың басым болғаны
және оның жүйелi түрде оқытыла бастағаны байқалады.
Қазақтың өзгеше мiнездерi [9, 43 б.] – болашақ жазушы, драматург,
ғалым Әуезовтiң алғашқы тырнақалды туындысы.
Бұл мақала – ғұламаның әлемдi мойындатқан үлкен суреткерлiгiнiң, тамаша
дарынының, жалпы шығармашылығы-ның тұнық бастауы. Әуезовтiң семинарияда
бiрге оқыған құрбысы Жүсiпбек Аймауытовпен бiрге жазған осы мақаласы
соңында (Семей семинариясында оқитын Аймауытов һәм Әуезов( деп қол
қойылған.
Кеңес дәуiрi тұсында Әуезовтiң бұл мақаласын еске алмауының да өзiндiк
себебi бар. Халық жауы саналған Ж.Аймауытовтың пiкiрiмен үндес
болғандығының өзi Әуезовтi орға жығары сөзсiз едi. Мақала жөнiнде қою тұман
сейiлiп, жоғалтқанымызды тауып, жаңаға бет бұра бастаған 1990 жылы ғана
профессор Керiмбек Сыздықов ашып айта алды [10, 211 б.].
М.Әуезов (Қазақтың өзгеше мiнездерiң атты тырнақалды мақаласындағы
ойларын кейiнiрек (Сарыарқа( газетi мен (Абайда( жариялаған мақалаларында
жалғастырады.
(Оқудағы құрбыларыма(, (Қазақ iшiндегi партия неден(, (Ғылым тiлi(
сынды мақалаларында елдегi надандықты сынға ала отырып, бiлiм жолында
жүрген жастарға иек артады.
Әуезовтiң қаламгерлiк қызметiне үлкен ықпал еткен басылым – (Сарыарқа(
газетi 1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн, қазақ халқы ояну кезеңiн
басынан өткерген тұста дүниеге келдi. Бостандық аңсаған халықтың өсiп,
өркендеуге ұмтылысы қазақ басылымдарының дүниеге келуiне ықпал еттi.
Қазақтың iлгерi басқан әр қадамы, көзқарас пайымы, саясат майданындағы
қалпы (Қазақ( газетiнiң iзiн басқан (Сарыарқада( жазылатын болды. Сөйтiп,
(Сарыарқаны( бастыру мiндетiн (Теңдiк( серiктестiгi мойнына алып, оған 500
сом жарнамен Қалғараұлы Бекқожа, Оразалыұлы Жұмеке сияқты ауқатты ел
азаматтары көмек бередi [11, 57 б.].(
(Сарыарқа( газетi екi жылдан аса уақыт бойы шығып тұрды, оған Алаштың
танымал қоғам қайраткерлерi редакторлық еткен. Мәселен, осы тұста
Р.Мәрсеков Семей облыстық қазақ комитетiнiң мүшесi, областной соттың
төрағасы, адвокат болса, ұаббасов Семейде уақ қарыз инспекторы, жер
комитетiнiң және қазақ комитетiнiң мүшесi болған. Газетте тек қоғамдық
мәселелер емес, әдебиет мәселесi де алғы жолға қойылып, әңгiме, өлең
басылып тұрды.
Жүсiпбек Аймауытов, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыровтардың да
шығармашылық жолының бастау алуына (Сарыарқаның( үлкен ықпалы болған.
Семинария шәкiртi Мұхтар Әуезов те (Сарыарқа( бетiнде (Адамдық негiзi
– әйел(, (Қайсысын қолданамыз(, (Оқудағы құрбыларыма( атты мақалаларын
жариялап, үлкен әлеуметтiк мәселелер көтере, өзiнiң қаламының ысылып,
қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасып қалғанын дәлелдейдi.
М.Әуезов қазақ iшiнде философия турасында алғашқылардың бiрi болып
қалам тербегенiмен, кейiнгi кезде бұл көзқарас-пайымын жетiлдiрiп, ой
қорытпаған. Бұған кеңес дәуiрiндегi маркстiк-лениндiк материализм идеясының
үрдiс алуы да ықпалын тигiзуi мүмкiн. Алайда М.Әуезов Философия жайынан
атты мақаласында бұл iлiмге не материалистiк, не идеалистiк тұрғыда
көзқарас бiлдiрiп, уағыз айтуды мақсат тұтпаған. Автордың мақсаты –
философияның адамдағы терең ойды тәрбиелеп жетiлдiретiн, адамшылық
жолындағы қараңғы қалтарыста қолға ұстайтын шамшырақ екенiн айту. Адамның
жүрегiне бақыт, махаббат ұрығын орнататын да көкiрекке сiңген сол толғаулы
терең ой. Сол себептi философияның өркендеуiн ғана тiлек ету керек деп ойын
қорытады автор.
Тағы бiр айта кетерлiгi М.Әуезов философия iлiмi жөнiндегi еңбектi
қазақшалай отыра познание, бытие сынды терминдерге қазақша балама да
ұсынады. Қазақтың төл философия оқулығы егемендiк алғалы берi ғана
шығарылып, кеңес тұсында Мәскеуден бекітiлетiн оқулықтарға аударма жасаумен
шектелiнiп отырғанын ескерсек, М.Әуезовтiң төңкерiстен бұрын да философия
жайын толғап, бұл iлiмге апарар тың соқпақ салғанын көремiз.
М.Әуезовтiң алғашқы жазулары, қоғам, өмiр, халық жөнiндегi жалпы саяси-
әлеуметтiк мәселелердi қозғаған көсемсөздерi Кеңес дәуiрiнде қатал сынға
алынған. Шығармалар жинағын құрастыруда өлшеп-екшеп, сүзгiден өткiзiп,
кеңестiк идеологияға сай келетiн еңбектерi ғана iрiктелiп алынды.[18, 23
б., 19, 63 б., 20, 105 б., 21, 255 б.] Ал жазушының 100 жылдық мерейтойы
қарсаңында Әуезовтiң елу томдық шығармалар жинағын жарыққа шығару
ұйғарылып, жазушының (Сарыарқа(, (Абай( сынды басылымдардағы ой-толғамдарын
түгел енгiзуге мүмкiндiк туған едi.
Әуезовтiң Сарыарқа мен Абай басылымдарында жарияланған
мақалаларында ХХ ғасырдың басындағы ауқымды өзгерiстер мен ел
тiршiлiгiндегi кемшiлiктер сөз болады. Өркениет жолында кенже қалған
қазақтың күйi М.Әуезов көсемсөздерiне өзек болып, жас қаламгер тығырықтан
шығар жол iздейдi.
М.Әуезовтiң шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917- 40
жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын
талдауға арналды [2, 15 б.]. Әйтсе де, пролетарлық әдебиет жасаушылар
тарапынан жазушы шығармаларына үнемi сын айтылып отырды және оның алдына
кеңестiк саясатқа сай, оның жетiстiктерi мадақталатын, кеңестiк тәрбие
берерлiк шығармалар жазу тиiстiгi көлденең тартылды.
М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл
жөнiнде естелiктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. өмiрбаяндарының
бiрiнде өзi де балалық шақта ақындыққа әуестенгенiн жасырмаған [3, 56 б.].
Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, ненi өзек
еттi – бұл әлi күнге дейiн зерттеушiлердiң алдында тұрған түйiнi қиын
сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелiгiнде М.Әуезовтiң 15-16 жасында көркемсөз
жазуға бейiм болғандығын айтады [4, 374 б.]. Бiрақ, оның қандай талпынысын
байқағаны, қандай негiзге сүйенiп айтқаны беймәлiм. Т.Жұртбайдың (Бесiгiңдi
түзе( атты еңбегiнде Мәден Түсiпбаеваның М.Әуезовтiң уыты мен сатирасы мол
(Маса( атты сықақ-әңгiме жазғаны жөнiндегi дерегiн келтiруi – жазушы
шығармашылық жолының әлi күнге беймәлiм тұсы барының айғағы. [5, 71 б.].
Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негiз болмағандықтан 1917 жыл (Алаш(
газетi бетiнде жарияланған Қазақтың өзгеше мiнездерi атты мақаласы мен
тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы (Еңлiк-Кебек( ұлы тұлғаның
шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздiң
алғашқы қарлығаштары (Сарыарқа(, (Абай(, (Қазақ тiлi(, (Шолпан(, (Сана(,
(Ақ жол( – жазушының шығармашылық қасиетiн шыңдап, тамаша туындыларының
кеңiнен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Киелi, кесек дұниенiң толғағы жетiп барып туындауы, адамзат баласының
ғұмырындағы iргелi оқиғалардың алпауыт күштiң әсерiнен пайда болуы табиғи
заңдылық.
ХХ ғасыр басындағы қам көңлiнде арман ұялаған арыстарымыздың тiзе
бiрiктiруi, құлдық құрсауынан арылу жолын таңдауы да сыртқы күш, iшкi
күйзелiстен туындаған. М.Әуезов – қазақ ұлтының арманы биік, асыл мұратты
болған сүйікті перзенті. ХХ ғасыр басындағы қазыналы да қордалы қазақ
әдебиетінің тұтас бір өрлеу дәуірі,сол қоғам тұсындағы саяси ағым мен
тағдыры сұрапыл заманмен тұспа – тұс келген қазақ қоғамының әлеуметтік
әлеуетін айқын танытатын ұлы ақын, тұлғалы талант иесі. Шығармашылық
ғұмырбаяны мейлінше бай, көркем әдеби мұра қалдырған классик жазушы,
көсемсөзші М.Әуезов өз көсемсөздерін ұлт азаттық күрес жолына арнап, ұлт
ояну идеясын ақындық мұратының негізі деп таныған.
Ұлттық рухы басым зиялы азаматтар да қажауы жетiп, арнасынан шыққан iрi
мәселеге үнiн қосып, үлкен iстен қағажу қалмақ еместiгiн дәлелдеумен болып,
Қазақ, Сарыарқа газеттерi, Абай журналы беттерiнде ұлт қарекетi
жөнiнен жазылған мақалаларын ұсынды. М.Дулатовтың: Ең алдымен қазақ халқы
Россияға тәуелдi халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек
тудырады. Халықтан жиналатын салық қаражатының көп бөлiгi халыққа тiптi де
керек емес мәселелерге жұмсалады [6, 211 б.] деген өткiр сөздерi оның
келесi мақалаларында да жалғасын тауып жатты. Ал Ә.Бөкейханов: Тiрi
болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз
тiзгiнi бөлек мемлекет болар. Бұл болып тұрған заман Алаштың азаматына зор
жүк [7, 15 б.] деп, қазақ ұлының сыналар да қуанар күнiнiң алды екендiгiне
сендiредi.
Ұлт көсемiнiң бұл сөздерi талайдың көңiлiне нұр болып құйылып,
жiгерлендiрдi. Саясат ахуалын айқын бағдарлай бiлiп, жәудiр көздi қазақ
балаларының ертеңгi тiрлiгiне алаңдаушылықпен қараған М.Әуезов те отты,
уытты пiкiрлерiмен баспасөзде таныла бастады.
М.Әуезов шығармашылығының алғашқы кезеңi, яғни 1917-1925 жылдар
аралығында баспасөз беттерiнде қырықтан аса мақалалары жарық көрдi. Жазушы
шығармашылығының беташарына айналған бұл мақалаларының бiрқатары кеңес
дәуiрде жарияланып, насихатталмай келген едi.
Тәуелсiздiкке жеткелi берi М.О.Әуезовтiң Қазақтың өзгеше мiнездерi
(1917), Абайдың өнерi һәм қызметi (1918), Қазақ iшiндегi партия неден
(1918), Мәдениетке қай кәсiп жуық (1918), Абайдан соңғы ақындар (1918),
Бiрiншi жалпы жастар съезi (1918), Жастар ұйымдарына ашық хат (1918),
Қазақ әйелi (1918), Қазiргi қазақ күйi (1918), Қазақ қашан жетiледi
(1918), Мәдениет һәм ұлт (1918), Земство һәм кооператив (1918), Өлiп
таусылу қаупi (1918) атты көсемсөздерi қайта жарық көрiп, әуезовтану
саласының қоры толыға түстi.
Әуезовтiң публицистика саласындағы еңбегiнiң Алашорда тұсында және
Кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарында жазылғандығы жазушының тақырып таңдап,
мәселе көтеруiне ықпалын тигiзбей қойған жоқ. 1917-1918 жыл аралығында
Алаш, Сарыарқа, Абай басылымы беттерiнде Мұхтар Әуезовтiң оқу, бiлiм,
мәдениет және әйел мәселесi турасындағы көсемсөздерi жарияланса, кеңес
газетi Қазақ тiлiндегi мақалаларында саяси-әлеуметтiк, шаруашылық
мәселелер басымдық көрсетедi.
Зерттеушi Б.Жақып Мұхтар Әуезовтiң 1917-1932 жылдар аралығындағы
публицистiк еңбегiн проблемалық мақалалары және ғылыми жетiстiктердi
насихаттауға арналған мақалаларға бөледi [8, 4 б.]. Жалпы Әуезовтiң Семей
басылымдарында жарық көрген мақалаларында қазақ елiнiң тауқыметтi, қажауы
жеткен мәселелерi көтерiледi.
Публицистика Әуезовтiң қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасуына, беделге ие
болып, қаламгер ретiнде танылуына ықпал еткенi сөзсiз.
Бұл ретте мерзiмдi басылым беттерi арқылы аударма саласындағы тұңғыш
еңбегiн жазып [9, 57 б.], әдеби-сын көзқарас пайымын бiлдiрiп, сыншы
ретiнде де танылғандығын айтқан ләзiм [9, 90 б.]. Қай жазушының,
қаламгердiң болмасын шығармашылық жолының беташарына айналған баспасөз
Әуезовтiң шығармашылығында да елеулi орын алады, мерзiмдi баспасөз
жазушының шеберлiк мектебiне айналды.
Жазушының алғашқы публицистикалық еңбектерiнiң өзi-ақ әдебиетiмiздiң
қазынасына қосылған қор едi. Олар сол тұстағы өмiр шындығын бейнелеуiмен де
аса құнды. Әуезовтiң (Абай( журналында басылған алғашқы материалдары:
(Ғылым( 4-5 б.; (Будда( (аударма Толстойдан) 7-9 б.; (Абайдың өнерi
һәм қызметi( 1-3 б.; ((Екеу( деп қол қойған Ж.Аймауытовпен бiрге); (Қазақ
iшiндегi партия неден?( 3-5 б.; (Мәдениетке қай кәсiп жуық?( 9-10 б.;
(Философия жайынан( 6-8 б.; (Жапония( 10-11 б., жалғасы бар;
(Абайдан соңғы ақындар( 1-6 б.; (Екеу(, (Жапония( 14-16 б.; (Бiрiншi
жалпы жастар съезi( 3-4 б.; (Жастар ұйымдарына ашық хат( 4-6 б.; (Ғылым
тiлi( (Научный термин( 4-6 б.; (Қазақ әйелi( 5-8 б.; (Қазiргi қазақ
күйi(, (Қазақ қашан жетiледi(, (Мәдениет їәм Ұлт( 1-5 б.; (Земство һәм
кооператив қауымдары( 9-12 б.; (Оқу iсi( 5-9 б. [5, 42-44 б.]. Абай
ғылыми-көпшiлiк журналының 1 санына Л.Толстойдың Будда атты әңгiмесi
М.Әуезовтiң аударуымен басылды. Бұл – М.Әуезовтiң аударма саласындағы
алғашқы сүбелi еңбегi, Тургеневтiң Дворян ұясын, Гогольдiң Ревизорын,
Афиногеневтiң Қорқынышын, Погодиннiң Любовь яроваясын, Шекспирдiң
Отеллосын аударуға жетелеген туынды.
Ал, көркемдiк тiлiне келер болсақ, мұндағы шығарманың түп негiзi мен
аударма арасында айырмашылық Толстойдың күрделi синтаксистiк құрылысты
сөйлемдерiн М.Әуезов бiрнеше жай сөйлемдерге бөлуiнде. Бұл шығарманың еркiн
аударма түрiне өңделгенiн көрсетедi.
М.Әуезов алғашқы аудармасында семантикалық дәлдiкке баса назар қойса,
кейiнгi аудармаларында дәлме-дәл аудармадан гөрi халықтың бай сөздiк қорын
пайдалана отырып, синтаксистiк құрылымына айрықша мән берген [17, 36 б.].
Аудармашының шеберлiгi түпнұсқаның баяндау және суреттеу жүйесiнiң
қалпын сақтай отырып, әрбiр ойды қазақтың көркем сөздерiмен ерекше жатық
етiп бере бiлуiнде. Шығарманы еркiн түрде аударды десек те, мұнда әсiресе
ауытқушылық та, қазақ жағдайына бейiмдеймiн деп орынсыз сөз жапсыру да,
тұрпайылау да жоқ, сонымен қатар мұнда түпнұсқаға қатысы жоқ бөгде
сөздердiң келiп қыстырылуы, орынсыз көсемсөздiлiк те орын алмайды. Белгiлi
бiр сөздi қазақшалағанда сол көрiнiстi аша алатын ұғымдас, мәндес келетiн
сөздердi саралай келе, әсiре лайық, бейнеленiп отырған өмiр көрiнiсiн нақты
сомдайтын сөздi ғана қолданады [14, 15 б.].
М.Әуезовтiң аударма саласындағы еңбегi айрықша мол, ол тек әлемдiк
әдебиет өкiлдерiнiң классикалық туындыларын аударумен ғана шектелген жоқ,
аударманың теориялық-проблемалық мәселелерi жөнiнде оннан аса мақала
еңбектер де жазған.
Әуезовтiң Философия жайынан атты көлемдi мақаласын жариялап, қазаққа
таңсық философия сөзiнiң мән-мағынасы, iлiмнiң қазiргi күйi, маңызы жөнiнде
өзiндiк ой-толғамдарын ұсынады [14, 76 б.]. Мақалаға мұқият үңiлсек,
Әуезовтiң философия жайындағы көптеген мағлұматқа қанық екендiгi, оның арғы
тарихы, бастау алуы жөнiнде көп бiлетiндiгi айқын көрiнiс бередi.
М.Әуезовтiң абайтану саласындағы тұңғыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1 М.ӘУЕЗОВ – ПУБЛИЦИСТ
1.1 М.ӘУЕЗОВТІҢ АЛҒАШҚЫ ІЗДЕНІСТЕРІ,
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУШІЛІК, ПУБЛИЦИСТІК ЕҢБЕКТЕРІ ... ... ... ... ... ... 5- 11
1.2 М.ӘУЕЗОВТІҢ ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ
ШЫҒАРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-21
2 М.ӘУЕЗОВ КӨСЕМСӨЗДЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ МАҢЫЗЫ
2.1 М.ӘУЕЗОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНДАҒЫ БІЛІМ, ҒЫЛЫМ ... ... ... .22-27
2.2 М.ӘУЕЗОВ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТ БІРЛІГІ,
ЖАСТАР
ТӘРБИЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...27-64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...65-7 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...71-72
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыста қазақ әдебиетінің
ірі тұлғасы, елінің маңдайына біткен санаулы жұлдыздарының бірі Мұхтар
Омарханұлы Әуезовтің алғашқы публицистік қызметі, қазақ баспасөзінің
қарлығаштарының бірі Абай журналы, Сарыарқа газеті және т.б.
басылымдармен байланысы жан-жақты талқыланады. Ұстанған шығармашылық
мұрасын жүйелі түрде зерттеп, ғылыми айналымға енгізуге басты назар
аударылды. Ұлт руханиятын танытуда және ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының
басынан өткерген тарихи әрі саяси оқиғаларды анықтауда әуезовтану
ғылымының тарихын жүйелеп, елінің азаттығы үшін еткен қатйраткерлігі мен
әдеби мұрасын зерделеудің маңызы зор.
Бұл бітіру жұмысына тақырып етіп алынған Мұхтар Әуезов
публицист бүгінгі таңда зерттеушілер тарапынан замана талабына сай жаңаша
қырынан әлі де болса зерделенер, толық тұжырымдар мен әділ бағасын
аларлық құнды тақырып.
Ұлтының ары мен намысы, азаттығы мен теңдігі жолында саналы да
ғұмырын арнаған жазушы, ғалым Мұхтар Әуезовтің мұрасы мен азаматтық
қайраткерлігін дәріптеп, ұлтымыздың шежірелі тарихы мен қордалы
әдебиетіндегі алар орнын айқындап, келер ұрпаққа аманат ету біздің
азаматтық борышымыз. Мұхтар Әуезовтің көсемсөздерін бүгінгі дәуір тынысы
тұғысынан саралап, оны сол тұстағы саяси – әлеуметтік жағдайлармен тығыз
байланыстыра қарастырып, бітіру жұмысының ғылыми тақырыптық ауқымына
негіздедік.
Бүгінде тәуелсіз ел болып отырған қазақ халқы үшін тарихтың және
әдебиеттің асыл тұлғаларының ғұмыры мен шығармашылығы турасында еңбектер
жазып, жаңаша пайымдаулар жасап оқушылар мен студенттер қауымының зердесіне
ұсыну бүгінгі талап тұрғысынан әділ тұжырым. Осы орайда ХХ ғасыр басындағы
қазақ қоғамы мен ұлттық идеяны және сол аумалы-төкпелі кезеңнің тарихи
ақиқатын көркем сөзбен өрнектеген әдебиетімізді дәріптеп қастерлей
зерделеудің келер ұрпаққа берері мол. Мұндай зерттеу жұмыстары бүгінгі
заман талабынан туындаған зор қажеттілік екені даусыз. Мұхтар Әуезовтің
ұлт-азаттық тақырыбына арналған саяси көсемсөздері мен көркем шығармаларын
бүгінгі дәуір тынысы тұғысынан саралау қиын емес.
Осы орайда Мұхтар Әуезов көсемсөздеріндегі шығармаларындағы ұлт –
оянушылық идеясының көрінісі мен ұлт-азатшылдық бағытын айқындамай оның
азаматтық-қаламгерлік келбетін, шеберлік дарынын толық түсініп, шын
мағынасындағы әділ бағасын бере алмаймыз.
Ұлт – азатшыл бағыттағы оның шығармашылығының басты міндеті – ұлттық
сананы ояту болды. Мұхтар Әуезов ағарту, өнер – білімді ел азаттығы
жолындағы күресте қару етіп пайдаланып, өз туындыларында еркіндік, азаттық,
бостандық идеяларын аса бір ұлтжандылықпен ту етіп көтергенін толыққанды
пайымдау арқылы оның қайраткерлік қуатын ашуға талпыныс жасадық. Мұхтар
Әуезовтің көсемсөздерін зерттеп танытуда ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
іргелі табыстарға қол жеткізгенін және сол арқылы үрдісі жаңа деңгейге
көтерген батыл ізденістерге барғанын танып, қарастыру арқылы дәуірлер
озса да өз құнын, толық бағасын жоймас мұра екенін мойындаймыз.
Атап айтсақ, Мұхтар Әуезов шығармашылық мұрасының алаш елінің
азаттыққа ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де, деректі тұжырымдар
арқылы зерделей құндылығы ашылып, әдебиет тарихында қалыптастырған ұлт –
азаттық күрес идеясын ұрандаған қайраткерлігі ретіндегі келбетін
жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасының алаш елінің азаттыққа
ұмтылған рухын айқындайтындығын дәлелді де деректі тұжырымдар арқылы
зерделеуге тырыстық. Әдебиет тарихында қалыптастырған, тыңнан түрен
салған идеяларын ұрандаған ағартушылық – ақындық қайраткерлігі ретіндегі
келбетін жарқырата, ажарландыра түсері даусыз.
Диплом жұмысының мақсаты. Зерттеудің басты мақсаты – Мұхтар
Әуезовтің публицистік, азаматтық болмысын айқындау, тарихи – әлеуметтік
жағдайларды ғылыми негізде ала отырып, оның шығармасына бүгінгі азат
санамен тал дау жасау, жазушыныңжалпы қазақ әдебиеті тарихынан ұлт санасын
ояту идеясын ұстанған ізденімпаз талант екенін түйсіндіру. Диплом жұмысында
Мұхтар Әуезовтің шығармашылық еңбектері мен өткен жолын саралау арқылы ХХ
ғасырдағы қазақ қоғамының рухани толысу кезеңдері мен мәдени тыныс
ерекшеліктерін жалаң баяндаумен шектелмей, нақты деректермен толықтырып,
ұлттық көркемдік ой мүддесінде топшылаулар жасап, әдеби ескерткіштерінің
мәнін анықтауға талпыныс жасалды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Жазушы көсемсөздерінің халықты
оятудағы атқарған теңдесіз орнына баса мән беріп, терең талдау жасалды. Сол
арқылы шығармашылық мұрасындағы ұлт – азаттық идеясының тұтастай жүйелеуге
тырыстық. Қысқасы қазақ әдебиетіндегі ұлт оянушылық идеяның мықтап салтанат
құрған Мұхтар Әуезовтің өмір сүрген кезеңін мейлінше талдауға тырыстық.
Жұмыста Мұхтар Әуезовтің публицистік қызметі дараланып көрсетілді.
Жұмыстың ғылыми негізге сүйенген нәтижелері мен тұжырымдық
қорытындыларын арнаулы орта білім беретің мектептерде жоғарғы сыныпта
Мұхтар Әуезовтің шығармашылығымен танысқанда пайдалануға болады.
Дипломның құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан,ім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 М.ӘУЕЗОВ – ПУБЛИЦИСТ
1.1 Мұхтар Әуезовтің алғашқы ізденістері, ғылыми – зерттеушілік,
публицистік еңбектері
Ұлттық рух пен сана оянып, кешегiнiң бар запыранынан ада болып, бақытты
өмiрдiң тасын қалау идеясы салтанат құрған тұста халықтың бар арман –
мұраты мен мақсатын насихаттап, жаңалықтың көзi, жақсылықтың хабаршысы
болған баспасөз де кең құлаш сермеп, ұлт зиялыларының пiкiр алмасу, жол
нұсқау ошағына айналған. Саяси қызметтiң қатерлi жолына түсiп, жанқиярлық
iстерге ұйтқы болған зиялылар да теңдiк пен ұлт мүддесiн ендi ұғынып, үлкен
бәйгеге түсуге әзiр жастар да баспасөз бетiнде ашық пiкiр алысуға, ниеттес
азаматтар табуға ұмтылған тұста Мұхтар Әуезовтiң өнер майданына келуi
кездейсоқ емес. Классикалық туындыларымен әлем әдебиетiнiң алтын қорын
толықтырған Мұхтар Омарханұлы Әуезов жазушылық қуатын, ой тереңдiгiн алғаш
публицистикада танытты. Жас қаламгердiң алғашқы көсемсөзiнiң өзi үй
арасындағы ұсақ – түйек әңгiменi өрбiту емес, толғағы жеткен мәндi мәселенi
шешуге ұмтылыс. Қазақ даласына Ресей отарлау саясатының баса көктеп енуімен
ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы ұлт оянушылық идеяның жаңбырдан соң
бас көтерген жауқазындай қаулап өрістеуі тарихи әрі әдеби құбылыс болды.
Патша үкіметінің отарлау саясаты мен зорлық – зомбылығы, аяусыз езгісі
елім- деп еңіреген есіл ерлерді алаш туының астына біріктірді. Алаш деп
арындаған арыстардың алашорданы құруы қазақ еліне ғасырмен бірге кірген
індет отаршылдықпен күрес, егемендік пен азаттықты мұрат еткен ел санасын
бұғаулаған надандықты өткір тіл, жалынды жырмен семсердей тіліп, өрісі кең
өнер мен білімге, зор мәдениетке үндеуі ұлт оянушылық идеяның нық көрінісі
еді. Ұлтжанды азаматтар ел ертеңі үшін атқарылар игі идеялардың қазақ
елінің патша үкіметіне тәуелді болған күні жүзеленбесін анық түсінді.
Қазақ қоғамы патшаның тақтан түскен күні өз алдына тәуелсіз ұлттық
автономия боларына кәміл сенді. Қазақ елін 1905 жылғы орыс қозғалысы
жариялылық, әлеуметтік теңдік, жарқын болашаққа деген сенімділік жолындағы
күреске рухтандырғаны да белгілі жай.
Қазақтың ұлттық әдебиеті қазақ елінің ұлт – азаттық жолындағы күресін,
ұлт оянушылық идеясын жырлап, тарих бедерінде, әдебиеттану ғылымында
ұлтжанды алашордашылардың ерлік әрекеттері мен жырларын қалдырды. Халық
өмірінің шындығын жырлаған ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы ағартушылық,
демократиялық бағыттағы жырларды саяси идеямен сабақтастыра толықтырды. Ұлт
намысын таптаған отаршылдықтың зорлық – зомбылығын әшкереледі, аяусыз
айыптады. ХХ ғасыр басында орасан қоғамдық міндет жүктеген қазақ әдебиеті
қараңғылыққа тұмшаланған қазақ елін өнер мен білімге үндеді [1, 402 б.].
Ұлт болашағы мен халық мүддесі жолындағы қазақ қоғамының тағдырын
айқындар саяси күресті Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт
Торайғыров, Сәбит Дөнентаев сынды ұлт жанды арыстардың бастауы қазақ
әдебиетінің тағы бір қоғамдық парызын айқындай түседі. Қазақ қоғамының
еңсесін көтертпеген отарлау саясатының езгісін әшкерелеп, туған халқының
жан айқайын жеткізген тағы да осы арыстар ед... Ахмет маса боп ызыңдап,
халқын оятуға қапысыз қызмет қылса, бұл ұранды Міржақып оян, қазақ - деп
жалғастыра халқына жігерлі сөзін жолдады. Бұл жарқын идея ХХ ғасыр
басындағы әдебиет қайраткерлеріне маңдай түзер темірқазық болды. Ел
тәуелсіздігі, әлеуметтік теңдік, алаш елінің азаттығы тақырыбында қалам
тербеген ұлтжанды ақындар Ахмет пен Міржақып көтерген алаш туының астында
бас қосты. “Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі,
алдыңғы қатарлы елдерге теңелу, оқу-білім үйрену, халық тұрмысының
ауыртпашылықтарын ашына сөз ету бүкіл дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне
айналды” [2, 27 б.]. Осындай халық игілігі үшін тасталған ұран қазақ
қоғамын жаңа бір өмірге бастап, ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы бүтіндей
ұлт оянушылық идеядан нәр алды. Бұл идеяның көсемі болған Ахмет
Байтұрсыновтың ақындық ғұмырнамасы қазақ сахарасына И.А. Крылов мысалдарын
қазақы дүниетаным, қазақы салт-сана түрғысынан жеткізген “Қырық мысалынан”
бастау алғаны баршамызға белгілі жай. Ақын бұл еңбегінде қоғамдық індет
болған озбырлық, қараңғылық, надандық, адам бойындағы пасық та ұнамсыз
мінез-кұлықтарды шығарма тақырыбына арқау етті. Сюжеттік желісі көркем,
тілдік ерекшелігі айқын туындысы ұлт оянушылық идеяға құрылды. Ахмет
Байтұрсынов ел тағдыры мен азаттығын көксеген, алаш ұлдарының азаматтық
сезімін оятуға қапысыз қызмет еткен “Маса” жинағында халық өмірінің
шындығын шынайы суреттеген.
Қалтылдақ қайық мініп, еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ,
Жел соқса, құйын қуса, жылжи беру
Болғандай табан тірер ешнәрсе жоқ,
деген өлең жолдарынан отаршылдықтың езгісін, ашық теңізде қалған дәрменсіз,
қуатсыз халықтың қонарын сай біліп, ұшарын жел білген қаңбақтай күйін жақсы
аңғаруға болады. Ақынды өзі өмір сүрген кезеңдегі тарихи оқиғалар алашорда
жолындағы қозғалысқа алып келді. Ұлтжанды азаматты патша өкіметі жүргізген
отарлау саясатының қыспағы мен қысымы, туған халқының тартқан азабы мен
көтерген ауыртпашылығы немқұрайлы қалдырмай, ақын жырларында ұлт оянушылық
идеяның батыл бас көтеруіне себеп болды. Ақын алдына қойылған азаматтық
парыз, қайраткерлік міндет – ұлт ертеңін сақтау, ұлт намысын қорғау болды.
Ақын жүрегіне жара боп түскен дертті жырларының лейтмотиві етіп алды. Ұлт
болашағы мен ел мүддесі үшін күресуді мұрат еткен азамат ақынның жалынды
жырларында адамдық пен парасаттылықтың шоқтығы биік болды. Ахмет өз
халқының қараңғылығы мен надандылығына күйіне отырып, оның азат тағдыры мен
жарқын болашағына, елдігі мен егемендігіне бар қайраткерлігі мен саналы
ғұмырын арнайды. Ақын семсерлі жырларында ұлт оянушылық идеяны берік
ұстанып, “Ұқтыра алмай сөз әуре, тек тұра алмай біз әуре ” деп ұйқысынан
оянбай жатқан халқына қинала тіл қатып, ұлтының намысын жігерлендіруге
барынша талпыныс жасайды.
Ахаңмен саяси - қоғамдық, ағартушылық бағытта және ұлт азаттық қозғалыс
жолында жыры мен қайраткерлігін тағдырлас еткен ақындардың бірі – М.
Дулатов. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясына ұлт оянушылық идея нәрін
сепкен М. Дулатов туған халқын оқу-білімге насихаттап, патша үкіметінің
зорлық-зомбылықтан тұратын отарлау саясатының езгісіне қарсы идеялар айтып,
ұлт жігерін рухтандырды. “Міржақып кітаптары, Ахаң еңбектері тәрізді, ХХ
ғасыр басындағы демократияық, ағартушылық әдебиетке азаттық, теңдік идеясын
ала келді. Ақын халықтын ақылы мен сезіміне әсер ете отырып, оларды ел
тағдыры, қоғам алдындағы міндет жайлы ойлануға бастайды, өз тұсындағы қазақ
ортасының келеңсіз жағдайларына көз жіберіп, басқа халықтар үлгісімен жаңа
өмір құруға үгіттейді” [1, 31 б.].
Сол тұстағы шығарылып тұрған “Қазақ” газеті ұлт оянушылық идеяны
көтерген алашордашылар үнін туған халқына жеткізуге мүмкіндік туғызды. ХХ
ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің революциялық-демократиялық бағытта үн
қатуы алашордашыл ұлтжанды ақындардың отаршылдық пен езгіге қарсы ұран
тастап, отаншылдық ой таратуымен тікелей байланысты болды.
Міне, ұлт оянушылық идеяның көсемі болған Ахмет пен Міржақып идеясы
елді оятты. Алдымен ойы бар, ақылы бар жас таланттар оянды.
Мұхтар Әуезовтің есiмi қазақ арасында Абай журналына көлемдi
мақалалар жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкiметiнiң көлемiне
араға он жыл сала кеңiнен танылды. 1929 жылы Мәскеуде жарық көрген (Әдебиет
энциклопедиясында(: (Ауэзов публицист, критик и историк казахской
литературы. В литературе Казахстана Ауэзов как драматург занимает почетное
место. Его драма (Каракоз( с изумительной чуткостью и исторической
правдивостью восстановившая национальные и бытовые особенности народных
певцов Казахстана получил 1-ую премию на конкурсе драматургов в 1926 г. в
Кызыл-Орде. Особое место занимает также (Байбачи-Токал( (Жены-соперницы)
[1, 26 б.] деп жазылған.
М.Әуезовтiң шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917- 40
жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын
талдауға арналды [2, 15 б.]. Әйтсе де, пролетарлық әдебиет жасаушылар
тарапынан жазушы шығармаларына үнемi сын айтылып отырды және оның алдына
кеңестiк саясатқа сай, оның жетiстiктерi мадақталатын, кеңестiк тәрбие
берерлiк шығармалар жазу тиiстiгi көлденең тартылды.
М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл
жөнiнде естелiктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. өмiрбаяндарының
бiрiнде өзi де балалық шақта ақындыққа әуестенгенiн жасырмаған [3, 56 б.].
Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, ненi өзек
еттi – бұл әлi күнге дейiн зерттеушiлердiң алдында тұрған түйiнi қиын
сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелiгiнде М.Әуезовтiң 15-16 жасында көркемсөз
жазуға бейiм болғандығын айтады [4, 374 б.]. Бiрақ, оның қандай талпынысын
байқағаны, қандай негiзге сүйенiп айтқаны беймәлiм. Т.Жұртбайдың (Бесiгiңдi
түзе( атты еңбегiнде Мәден Түсiпбаеваның М.Әуезовтiң уыты мен сатирасы мол
(Маса( атты сықақ-әңгiме жазғаны жөнiндегi дерегiн келтiруi – жазушы
шығармашылық жолының әлi күнге беймәлiм тұсы барының айғағы [5, 71 б.].
Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негiз болмағандықтан 1917 жыл (Алаш(
газетi бетiнде жарияланған Қазақтың өзгеше мiнездерi атты мақаласы мен
тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы (Еңлiк-Кебек( ұлы тұлғаның
шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздiң
алғашқы қарлығаштары (Сарыарқа(, (Абай(, (Қазақ тiлi(, (Шолпан(, (Сана(,
(Ақ жол( – жазушының шығармашылық қасиетiн шыңдап, тамаша туындыларының
кеңiнен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Киелi, кесек дұниенiң толғағы жетiп барып туындауы, адамзат баласының
ғұмырындағы iргелi оқиғалардың алпауыт күштiң әсерiнен пайда болуы табиғи
заңдылық.
М.Әуезов – шығармашылық мүддесі айқын, болмысы терең, ұлтжандылық өрісі
кең жазушы. Әр алуан тақырыптық лирикалар ішінде ақынның жүрегінен орын
алған саяси лирика, яғни азатшылдық күрес тақырыбы. ХХ ғасыр басындағы
қазақ сөз өнеріндегі ұлттың ұлы рухынан жігерленген жаңа бағыт – ұлт –
азатшылдықтың негізін қалап, ұлт ояту идеясының көркем үлгісін ұсынды. Оның
осынау аласапыран ұлы төңкеріс тұсындағы күрес жолында ұлт санасын
серпілтер, жұрт жүрегін оятар қаруы – жалынды жырлары мен арқалаған жүгі
салмақты поэмалары мен кең құлашты романдары. Шығармашылық мол мұра
қалдырып, ұлттық тарихымыз бен қоғамдық өмірімізде өз орнын айқындап кеткен
қыршын ғұмырлы жазушы. Туған ұлтының ой – санасын өркендетуді, таптық,
әлеуметтік теңсіздік езгісінен азат етуді мұрат еткен ақын бар білімін,
қайраткерлік қуатын, ақындық – азаматтық барышын соған сарп еткен ұлы
тұлға. Сол дәуірдегі қазақ қоғамынан, ұлт тартқан тауқымет зарын, саяси хал
– ахуал жөнінде толыққанды дерек берер асыл мұрасын ұрпақ санасына мәңгі
жатталар жыр етіп қалдырды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне күресшілдік сарын, ұлт санасын ояту
идеясын әкеліп, азаттық жырдың озық үлгісін ұсынды. Оның көсемсөзінде ұлт –
азатшыл рухы – ғасырлар бойы сақталып, мәңгілік өміршең болар мұра екеніне
ешкім күмән келтірмейді Оның көсемсөздеріне құрғақ ой, мағынасыз да
мәнсіз ұраншыл айқай жат. Оның жүрегінің нұры мен сезімінің сәулесінен өмір
алған жырларының арқалаған саяси - әлеуметтік жүгі салмақтана түседі.
Ақын өз дәуірінің маңызы зор, мәнді мәселелерін көтеріп, әлеуметтік
теңсіздікке тұсап қояр қазақ қоғамындағы арылмай келе жатқан кесапатты
індеттерін әшкерелейді.
Әуезов шығармашылығындағы ұлт – азатшылдық бағыт, ұлт оянушылық
сарындағы ұстанымы оның саяси азаттыққа жетуін аңсауынан, қазақ қоғамын
патша үкіметінің езгісінен азат етіп, таптық қайшылықтарды тарих сахнасынан
өшіруді арман еткен азаматтық қайраткерлігін айқындай түседі. Ақын әр алуан
тақырыпқа, әр қилы жанрға қалам тербесе де өзі өмір кешкен дәуірдегі қазақ
қоғамында болып жатқан саяси -әлеуметтік жағдайлардың ақиқатына толық
бойлап, мәнді мәселелерін екшей білген.
ХХ ғасыр басындағы қам көңлiнде арман ұялаған арыстарымыздың тiзе
бiрiктiруi, құлдық құрсауынан арылу жолын таңдауы да сыртқы күш, iшкi
күйзелiстен туындаған. М.Әуезов – қазақ ұлтының арманы биік, асыл мұратты
болған сүйікті перзенті. ХХ ғасыр басындағы қазыналы да қордалы қазақ
әдебиетінің тұтас бір өрлеу дәуірі,сол қоғам тұсындағы саяси ағым мен
тағдыры сұрапыл заманмен тұспа – тұс келген қазақ қоғамының әлеуметтік
әлеуетін айқын танытатын ұлы ақын, тұлғалы талант иесі. Шығармашылық
ғұмырбаяны мейлінше бай, көркем әдеби мұра қалдырған классик жазушы,
көсемсөзші М.Әуезов өз көсемсөздерін ұлт азаттық күрес жолына арнап, ұлт
ояну идеясын ақындық мұратының негізі деп таныған.
Ұлттық рухы басым зиялы азаматтар да қажауы жетiп, арнасынан шыққан iрi
мәселеге үнiн қосып, үлкен iстен қағажу қалмақ еместiгiн дәлелдеумен болып,
Қазақ, Сарыарқа газеттерi, Абай журналы беттерiнде ұлт қарекетi
жөнiнен жазылған мақалаларын ұсынды. М.Дулатовтың: Ең алдымен қазақ халқы
Россияға тәуелдi халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек
тудырады. Халықтан жиналатын салық қаражатының көп бөлiгi халыққа тiптi де
керек емес мәселелерге жұмсалады [6, 211 б.] деген өткiр сөздерi оның
келесi мақалаларында да жалғасын тауып жатты. Ал Ә.Бөкейханов: Тiрi
болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз
тiзгiнi бөлек мемлекет болар. Бұл болып тұрған заман Алаштың азаматына зор
жүк [7, 15 б.] деп, қазақ ұлының сыналар да қуанар күнiнiң алды екендiгiне
сендiредi.
Ұлт көсемiнiң бұл сөздерi талайдың көңiлiне нұр болып құйылып,
жiгерлендiрдi. Саясат ахуалын айқын бағдарлай бiлiп, жәудiр көздi қазақ
балаларының ертеңгi тiрлiгiне алаңдаушылықпен қараған М.Әуезов те отты,
уытты пiкiрлерiмен баспасөзде таныла бастады.
М.Әуезов шығармашылығының алғашқы кезеңi, яғни 1917-1925 жылдар
аралығында баспасөз беттерiнде қырықтан аса мақалалары жарық көрдi. Жазушы
шығармашылығының беташарына айналған бұл мақалаларының бiрқатары кеңес
дәуiрде жарияланып, насихатталмай келген едi.
Тәуелсiздiкке жеткелi берi М.О.Әуезовтiң Қазақтың өзгеше мiнездерi
(1917), Абайдың өнерi һәм қызметi (1918), Қазақ iшiндегi партия неден
(1918), Мәдениетке қай кәсiп жуық (1918), Абайдан соңғы ақындар (1918),
Бiрiншi жалпы жастар съезi (1918), Жастар ұйымдарына ашық хат (1918),
Қазақ әйелi (1918), Қазiргi қазақ күйi (1918), Қазақ қашан жетiледi
(1918), Мәдениет һәм ұлт (1918), Земство һәм кооператив (1918), Өлiп
таусылу қаупi (1918) атты көсемсөздерi қайта жарық көрiп, әуезовтану
саласының қоры толыға түстi.
Әуезовтiң публицистика саласындағы еңбегiнiң Алашорда тұсында және
Кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарында жазылғандығы жазушының тақырып таңдап,
мәселе көтеруiне ықпалын тигiзбей қойған жоқ. 1917-1918 жыл аралығында
Алаш, Сарыарқа, Абай басылымы беттерiнде Мұхтар Әуезовтiң оқу, бiлiм,
мәдениет және әйел мәселесi турасындағы көсемсөздерi жарияланса, кеңес
газетi Қазақ тiлiндегi мақалаларында саяси-әлеуметтiк, шаруашылық
мәселелер басымдық көрсетедi.
Зерттеушi Б.Жақып Мұхтар Әуезовтiң 1917-1932 жылдар аралығындағы
публицистiк еңбегiн проблемалық мақалалары және ғылыми жетiстiктердi
насихаттауға арналған мақалаларға бөледi [8, 4 б.]. Жалпы Әуезовтiң Семей
басылымдарында жарық көрген мақалаларында қазақ елiнiң тауқыметтi, қажауы
жеткен мәселелерi көтерiледi.
Публицистика Әуезовтiң қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасуына, беделге ие
болып, қаламгер ретiнде танылуына ықпал еткенi сөзсiз.
Бұл ретте мерзiмдi басылым беттерi арқылы аударма саласындағы тұңғыш
еңбегiн жазып [9, 57 б.], әдеби-сын көзқарас пайымын бiлдiрiп, сыншы
ретiнде де танылғандығын айтқан ләзiм [9, 90 б.]. Қай жазушының,
қаламгердiң болмасын шығармашылық жолының беташарына айналған баспасөз
Әуезовтiң шығармашылығында да елеулi орын алады, мерзiмдi баспасөз
жазушының шеберлiк мектебiне айналды.
Жиырмаға толмаған жас жiгiт алғашқы ойларын (Алаш( газетiнiң 1916
жылдың 30 наурызында шыққан санында жариялаған. Толғамды ой, саналы пiкiрiн
бiлдiрiп, жанын мазалаған ойларымен оқырманмен бөлiседi.
Қазақтың өзгеше мiнездерi [9, 43 б.] – болашақ жазушы, драматург,
ғалым Әуезовтiң алғашқы тырнақалды туындысы.
Бұл мақала – ғұламаның әлемдi мойындатқан үлкен суреткерлiгiнiң, тамаша
дарынының, жалпы шығармашылығы-ның тұнық бастауы. Әуезовтiң семинарияда
бiрге оқыған құрбысы Жүсiпбек Аймауытовпен бiрге жазған осы мақаласы
соңында (Семей семинариясында оқитын Аймауытов һәм Әуезов( деп қол
қойылған.
Кеңес дәуiрi тұсында Әуезовтiң бұл мақаласын еске алмауының да өзiндiк
себебi бар. Халық жауы саналған Ж.Аймауытовтың пiкiрiмен үндес
болғандығының өзi Әуезовтi орға жығары сөзсiз едi. Мақала жөнiнде қою тұман
сейiлiп, жоғалтқанымызды тауып, жаңаға бет бұра бастаған 1990 жылы ғана
профессор Керiмбек Сыздықов ашып айта алды [10, 211 б.].
М.Әуезов (Қазақтың өзгеше мiнездерiң атты тырнақалды мақаласындағы
ойларын кейiнiрек (Сарыарқа( газетi мен (Абайда( жариялаған мақалаларында
жалғастырады.
(Оқудағы құрбыларыма(, (Қазақ iшiндегi партия неден(, (Ғылым тiлi(
сынды мақалаларында елдегi надандықты сынға ала отырып, бiлiм жолында
жүрген жастарға иек артады.
Әуезовтiң қаламгерлiк қызметiне үлкен ықпал еткен басылым – (Сарыарқа(
газетi 1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн, қазақ халқы ояну кезеңiн
басынан өткерген тұста дүниеге келдi. Бостандық аңсаған халықтың өсiп,
өркендеуге ұмтылысы қазақ басылымдарының дүниеге келуiне ықпал еттi.
Қазақтың iлгерi басқан әр қадамы, көзқарас пайымы, саясат майданындағы
қалпы (Қазақ( газетiнiң iзiн басқан (Сарыарқада( жазылатын болды. Сөйтiп,
(Сарыарқаны( бастыру мiндетiн (Теңдiк( серiктестiгi мойнына алып, оған 500
сом жарнамен Қалғараұлы Бекқожа, Оразалыұлы Жұмеке сияқты ауқатты ел
азаматтары көмек бередi [11, 57 б.].(
(Сарыарқа( газетi екi жылдан аса уақыт бойы шығып тұрды, оған Алаштың
танымал қоғам қайраткерлерi редакторлық еткен. Мәселен, осы тұста
Р.Мәрсеков Семей облыстық қазақ комитетiнiң мүшесi, областной соттың
төрағасы, адвокат болса, ұаббасов Семейде уақ қарыз инспекторы, жер
комитетiнiң және қазақ комитетiнiң мүшесi болған. Газетте тек қоғамдық
мәселелер емес, әдебиет мәселесi де алғы жолға қойылып, әңгiме, өлең
басылып тұрды.
Жүсiпбек Аймауытов, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыровтардың да
шығармашылық жолының бастау алуына (Сарыарқаның( үлкен ықпалы болған.
Семинария шәкiртi Мұхтар Әуезов те (Сарыарқа( бетiнде (Адамдық негiзi
– әйел(, (Қайсысын қолданамыз(, (Оқудағы құрбыларыма( атты мақалаларын
жариялап, үлкен әлеуметтiк мәселелер көтере, өзiнiң қаламының ысылып,
қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасып қалғанын дәлелдейдi.
(Сарыарқа( газетi 1917 жылдың желтоқсанындағы санында (Абай( атты
қазақша ғылыми-әдеби, шаруашылық журналына жазылу ашылғанын қазақ тiлiнде
ай сайын екi рет шығарып, бұл басылым шығарушылары Мәннан Тұрғанбаев,
Жүсiпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов, Сәбит
Дөнентаев, Сейтбаттал Мұстафиндер екенiн жазады [12, 33 б.].
Мұхтар Әуезов – бұл журналдың жарыққа шығарушы- ұйымдастырушы (Екеудiң(
бiрi. Қазақта ғылымның дәнiн егiп, көзқарасын кеңейтуде басылымның үлкен
әсерi барын сезiнген жас азаматтар Уақытша үкiмет тұсындағы Земстволар
арқылы қарыз алуға мүмкiндiк алып, ғылыми шаруашылық журналды өмiрге
әкелдi. Сонымен (Абай( журналының алғашқы нөмiрi 1918 жылы жарық көрдi.
Журналдың алғашқы нөмiрiн шығарушының бiрi – Жүсiпбек
Аймауытов:Журналдың атын (Абай( қойғандық: қазақтың баласына ат қойғаны
сияқты. Журналымыз Абайдай болсыншы деп елiктеген емес, Абайды құрметтеп,
атын тарих жүзiнде көркейтiп, нығайтпақ( [13, 4 б.] деп, Абай құрметiне
ашылған журналдың ғылыми, әдеби және шаруашылық мәселелер төңiрегiнде ой
толғайтынын, журналды шығаруға бес-алты жiгiттiң бел шешкендiгiн айтады.
М.Әуезов өмiрбаянының бiрiнде: Обучаясь в учительской семинарии в
1918-19 гг. я сотрудничал в журнале (Абай( издававшемся на средства
алашского кредитного товарищества силами учащейся молодежи. Общественно-
литературный журнал (Абай( не был органом правительства Алаш орды, но имел
в основе культурно-просветительской программы националистическую
направленность. В нем сотрудничали молодые литераторы и учителя, здесь не
сотрудничал ни один из видных деятелей, публицистов, литераторов, членов
(Алаш Орды(. Являясь членом редколлегии, я никогда не был редактором
журнала (Абай( деген [13, 55 б.].
1.2 М.Әуезовтің ХХ ғасырдың басындағы публицистикалық шығармалары
Жазушының бұл өмiрбаяны Кеңестiк дәуiрдегi идеологияның тамырын тереңге
батырып, ұлттық мүдде, дербестiк жолында күрес жүргiзген (Алашорда(
мүшелерi қудаланған шақта жазылған едi [14, 23 б.].
(Абай( журналының iлгерiлеушiлiк бағыт ұстанғаны анық. Басылым
беттерiндегi әр мақала халықты бiлiмге жетелеу, намысын ояту, ой өрiсiн
кеңейту мақсатында, саяси рухта жазылған едi.
(Журнал туралы( атты мақаласында Жүсiпбек Аймауытов журналдың көксеген
мақсатын ашып айта отырып, (Қазiргi қазақ тiлiнде шығып тұрған газеталар
саяси хабарларды жазудан артыққа бармайды. Сондықтан, әр түрлi мағлұмат
жазылып тұратын журнал өте керек( [13, 91 б.] деп топшылайды.
Сонымен, журнал бетi әдеби, шаруашылық, ғылыми мақалаларға толып, оны
шығарудың ауыр жүгiн Жүсiпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов арқалады.
Журналдың ғылыми бөлiмiн басқарған Мұхтар Әуезовтiң мақалалары
басылымның әр санынан оқу мүмкiн болды.
Бiзге Мұхтар Әуезовтiң (Абай( журналында жариялаған оннан аса мақаласы
белгiлi. Алайда, өзгенiң атынан немесе авторсыз жарияланған мақалалардың да
болуы ықтимал ғой. Өйткені М.Әуезов әркезде М, М.Ә, Мұхтар, Екеу
деген бүркеншек аттармен жазып отырған.
Осы орайда әуезовтану саласында үлкен еңбек сiңiрiп жүрген зерттеушi-
ғалымдар Т.Жұртбаев [5, 150 б.], К.Сыздықов [15, 45 б.], Б.Жақыптардың
[22, 69 б.] пiкiрлерi де бiр арнаға саяды.
Жазушы шығармашылығының елу томдық толық жинағына бұдан бұрынғы жарық
көрген 6-, 12,- 20 томдық шығармалар жинағына енбеген шығармалары толық
кiрiп, алғашқы нұсқасы бойынша текстологиялық салыстырулар жасалған.
Жазушының алғашқы публицистикалық еңбектерiнiң өзi-ақ әдебиетiмiздiң
қазынасына қосылған қор едi. Олар сол тұстағы өмiр шындығын бейнелеуiмен де
аса құнды. Әуезовтiң (Абай( журналында басылған алғашқы материалдары:
(Ғылым( 4-5 б.; (Будда( (аударма Толстойдан) 7-9 б.; (Абайдың өнерi
һәм қызметi( 1-3 б.; ((Екеу( деп қол қойған Ж.Аймауытовпен бiрге); (Қазақ
iшiндегi партия неден?( 3-5 б.; (Мәдениетке қай кәсiп жуық?( 9-10 б.;
(Философия жайынан( 6-8 б.; (Жапония( 10-11 б., жалғасы бар;
(Абайдан соңғы ақындар( 1-6 б.; (Екеу(, (Жапония( 14-16 б.; (Бiрiншi
жалпы жастар съезi( 3-4 б.; (Жастар ұйымдарына ашық хат( 4-6 б.; (Ғылым
тiлi( (Научный термин( 4-6 б.; (Қазақ әйелi( 5-8 б.; (Қазiргi қазақ
күйi(, (Қазақ қашан жетiледi(, (Мәдениет їәм Ұлт( 1-5 б.; (Земство һәм
кооператив қауымдары( 9-12 б.; (Оқу iсi( 5-9 б. [5, 42-44 б.]. Абай
ғылыми-көпшiлiк журналының 1 санына Л.Толстойдың Будда атты әңгiмесi
М.Әуезовтiң аударуымен басылды. Бұл – М.Әуезовтiң аударма саласындағы
алғашқы сүбелi еңбегi, Тургеневтiң Дворян ұясын, Гогольдiң Ревизорын,
Афиногеневтiң Қорқынышын, Погодиннiң Любовь яроваясын, Шекспирдiң
Отеллосын аударуға жетелеген туынды.
Ал, көркемдiк тiлiне келер болсақ, мұндағы шығарманың түп негiзi мен
аударма арасында айырмашылық Толстойдың күрделi синтаксистiк құрылысты
сөйлемдерiн М.Әуезов бiрнеше жай сөйлемдерге бөлуiнде. Бұл шығарманың еркiн
аударма түрiне өңделгенiн көрсетедi.
М.Әуезов алғашқы аудармасында семантикалық дәлдiкке баса назар қойса,
кейiнгi аудармаларында дәлме-дәл аудармадан гөрi халықтың бай сөздiк қорын
пайдалана отырып, синтаксистiк құрылымына айрықша мән берген [17, 36 б.].
Аудармашының шеберлiгi түпнұсқаның баяндау және суреттеу жүйесiнiң
қалпын сақтай отырып, әрбiр ойды қазақтың көркем сөздерiмен ерекше жатық
етiп бере бiлуiнде. Шығарманы еркiн түрде аударды десек те, мұнда әсiресе
ауытқушылық та, қазақ жағдайына бейiмдеймiн деп орынсыз сөз жапсыру да,
тұрпайылау да жоқ, сонымен қатар мұнда түпнұсқаға қатысы жоқ бөгде
сөздердiң келiп қыстырылуы, орынсыз көсемсөздiлiк те орын алмайды. Белгiлi
бiр сөздi қазақшалағанда сол көрiнiстi аша алатын ұғымдас, мәндес келетiн
сөздердi саралай келе, әсiре лайық, бейнеленiп отырған өмiр көрiнiсiн нақты
сомдайтын сөздi ғана қолданады [14, 15 б.].
М.Әуезовтiң аударма саласындағы еңбегi айрықша мол, ол тек әлемдiк
әдебиет өкiлдерiнiң классикалық туындыларын аударумен ғана шектелген жоқ,
аударманың теориялық-проблемалық мәселелерi жөнiнде оннан аса мақала
еңбектер де жазған.
Әуезовтiң Философия жайынан атты көлемдi мақаласын жариялап, қазаққа
таңсық философия сөзiнiң мән-мағынасы, iлiмнiң қазiргi күйi, маңызы жөнiнде
өзiндiк ой-толғамдарын ұсынады [14, 76 б.]. Мақалаға мұқият үңiлсек,
Әуезовтiң философия жайындағы көптеген мағлұматқа қанық екендiгi, оның арғы
тарихы, бастау алуы жөнiнде көп бiлетiндiгi айқын көрiнiс бередi.
Автордың пiкiрiнше философияның құралы терең ой, ол дүниенiң сырын
iздеп, адамзаттың ойлау қабiлетiн ұштап, мәселенi таза ақылмен шешуге
жетелейдi.
Антик дәуiрiнен ХХ ғасырдың басына дейiнгi аралықтағы батыстың әйгiлi
философтары пiкiрiнен асқан даналықты көре, бұған қазақтың да ден қоюын
қалайды. Үнемi дамып, ақыл-ой жетiстiктерiмен толықтырылып отыратын
философияға өркениетке, даналыққа бастау болар iлiм ретiнде қарап,
танымдық, тағылымдық қасиетiн жоғары бағалайды.
Мақалада батыс философтарының пiкiрiне орын берiлгенiмен, философия
iлiмi ерте қалыптасқан Қытай мен Үндiнiң, жалпы шығыс философтарының
қағидалары ауызға алынбаған. М.Әуезовтiң философияға ғылыми түрде түсiнiк
берiп, оны барлық қоғамдық ғылымдардан биiк қоя бағалауынан, ХХ ғасыр
басында философия iлiмiне деген қызығушылық пен көзқарастың басым болғаны
және оның жүйелi түрде оқытыла бастағаны байқалады.
Қазақтың өзгеше мiнездерi [9, 43 б.] – болашақ жазушы, драматург,
ғалым Әуезовтiң алғашқы тырнақалды туындысы.
Бұл мақала – ғұламаның әлемдi мойындатқан үлкен суреткерлiгiнiң, тамаша
дарынының, жалпы шығармашылығы-ның тұнық бастауы. Әуезовтiң семинарияда
бiрге оқыған құрбысы Жүсiпбек Аймауытовпен бiрге жазған осы мақаласы
соңында (Семей семинариясында оқитын Аймауытов һәм Әуезов( деп қол
қойылған.
Кеңес дәуiрi тұсында Әуезовтiң бұл мақаласын еске алмауының да өзiндiк
себебi бар. Халық жауы саналған Ж.Аймауытовтың пiкiрiмен үндес
болғандығының өзi Әуезовтi орға жығары сөзсiз едi. Мақала жөнiнде қою тұман
сейiлiп, жоғалтқанымызды тауып, жаңаға бет бұра бастаған 1990 жылы ғана
профессор Керiмбек Сыздықов ашып айта алды [10, 211 б.].
М.Әуезов (Қазақтың өзгеше мiнездерiң атты тырнақалды мақаласындағы
ойларын кейiнiрек (Сарыарқа( газетi мен (Абайда( жариялаған мақалаларында
жалғастырады.
(Оқудағы құрбыларыма(, (Қазақ iшiндегi партия неден(, (Ғылым тiлi(
сынды мақалаларында елдегi надандықты сынға ала отырып, бiлiм жолында
жүрген жастарға иек артады.
Әуезовтiң қаламгерлiк қызметiне үлкен ықпал еткен басылым – (Сарыарқа(
газетi 1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн, қазақ халқы ояну кезеңiн
басынан өткерген тұста дүниеге келдi. Бостандық аңсаған халықтың өсiп,
өркендеуге ұмтылысы қазақ басылымдарының дүниеге келуiне ықпал еттi.
Қазақтың iлгерi басқан әр қадамы, көзқарас пайымы, саясат майданындағы
қалпы (Қазақ( газетiнiң iзiн басқан (Сарыарқада( жазылатын болды. Сөйтiп,
(Сарыарқаны( бастыру мiндетiн (Теңдiк( серiктестiгi мойнына алып, оған 500
сом жарнамен Қалғараұлы Бекқожа, Оразалыұлы Жұмеке сияқты ауқатты ел
азаматтары көмек бередi [11, 57 б.].(
(Сарыарқа( газетi екi жылдан аса уақыт бойы шығып тұрды, оған Алаштың
танымал қоғам қайраткерлерi редакторлық еткен. Мәселен, осы тұста
Р.Мәрсеков Семей облыстық қазақ комитетiнiң мүшесi, областной соттың
төрағасы, адвокат болса, ұаббасов Семейде уақ қарыз инспекторы, жер
комитетiнiң және қазақ комитетiнiң мүшесi болған. Газетте тек қоғамдық
мәселелер емес, әдебиет мәселесi де алғы жолға қойылып, әңгiме, өлең
басылып тұрды.
Жүсiпбек Аймауытов, Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыровтардың да
шығармашылық жолының бастау алуына (Сарыарқаның( үлкен ықпалы болған.
Семинария шәкiртi Мұхтар Әуезов те (Сарыарқа( бетiнде (Адамдық негiзi
– әйел(, (Қайсысын қолданамыз(, (Оқудағы құрбыларыма( атты мақалаларын
жариялап, үлкен әлеуметтiк мәселелер көтере, өзiнiң қаламының ысылып,
қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасып қалғанын дәлелдейдi.
М.Әуезов қазақ iшiнде философия турасында алғашқылардың бiрi болып
қалам тербегенiмен, кейiнгi кезде бұл көзқарас-пайымын жетiлдiрiп, ой
қорытпаған. Бұған кеңес дәуiрiндегi маркстiк-лениндiк материализм идеясының
үрдiс алуы да ықпалын тигiзуi мүмкiн. Алайда М.Әуезов Философия жайынан
атты мақаласында бұл iлiмге не материалистiк, не идеалистiк тұрғыда
көзқарас бiлдiрiп, уағыз айтуды мақсат тұтпаған. Автордың мақсаты –
философияның адамдағы терең ойды тәрбиелеп жетiлдiретiн, адамшылық
жолындағы қараңғы қалтарыста қолға ұстайтын шамшырақ екенiн айту. Адамның
жүрегiне бақыт, махаббат ұрығын орнататын да көкiрекке сiңген сол толғаулы
терең ой. Сол себептi философияның өркендеуiн ғана тiлек ету керек деп ойын
қорытады автор.
Тағы бiр айта кетерлiгi М.Әуезов философия iлiмi жөнiндегi еңбектi
қазақшалай отыра познание, бытие сынды терминдерге қазақша балама да
ұсынады. Қазақтың төл философия оқулығы егемендiк алғалы берi ғана
шығарылып, кеңес тұсында Мәскеуден бекітiлетiн оқулықтарға аударма жасаумен
шектелiнiп отырғанын ескерсек, М.Әуезовтiң төңкерiстен бұрын да философия
жайын толғап, бұл iлiмге апарар тың соқпақ салғанын көремiз.
М.Әуезовтiң алғашқы жазулары, қоғам, өмiр, халық жөнiндегi жалпы саяси-
әлеуметтiк мәселелердi қозғаған көсемсөздерi Кеңес дәуiрiнде қатал сынға
алынған. Шығармалар жинағын құрастыруда өлшеп-екшеп, сүзгiден өткiзiп,
кеңестiк идеологияға сай келетiн еңбектерi ғана iрiктелiп алынды.[18, 23
б., 19, 63 б., 20, 105 б., 21, 255 б.] Ал жазушының 100 жылдық мерейтойы
қарсаңында Әуезовтiң елу томдық шығармалар жинағын жарыққа шығару
ұйғарылып, жазушының (Сарыарқа(, (Абай( сынды басылымдардағы ой-толғамдарын
түгел енгiзуге мүмкiндiк туған едi.
Әуезовтiң Сарыарқа мен Абай басылымдарында жарияланған
мақалаларында ХХ ғасырдың басындағы ауқымды өзгерiстер мен ел
тiршiлiгiндегi кемшiлiктер сөз болады. Өркениет жолында кенже қалған
қазақтың күйi М.Әуезов көсемсөздерiне өзек болып, жас қаламгер тығырықтан
шығар жол iздейдi.
М.Әуезовтiң шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917- 40
жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын
талдауға арналды [2, 15 б.]. Әйтсе де, пролетарлық әдебиет жасаушылар
тарапынан жазушы шығармаларына үнемi сын айтылып отырды және оның алдына
кеңестiк саясатқа сай, оның жетiстiктерi мадақталатын, кеңестiк тәрбие
берерлiк шығармалар жазу тиiстiгi көлденең тартылды.
М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл
жөнiнде естелiктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. өмiрбаяндарының
бiрiнде өзi де балалық шақта ақындыққа әуестенгенiн жасырмаған [3, 56 б.].
Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, ненi өзек
еттi – бұл әлi күнге дейiн зерттеушiлердiң алдында тұрған түйiнi қиын
сұрақ, басы ашылмаған мәселе.
Ишмұхамет Әлин өз естелiгiнде М.Әуезовтiң 15-16 жасында көркемсөз
жазуға бейiм болғандығын айтады [4, 374 б.]. Бiрақ, оның қандай талпынысын
байқағаны, қандай негiзге сүйенiп айтқаны беймәлiм. Т.Жұртбайдың (Бесiгiңдi
түзе( атты еңбегiнде Мәден Түсiпбаеваның М.Әуезовтiң уыты мен сатирасы мол
(Маса( атты сықақ-әңгiме жазғаны жөнiндегi дерегiн келтiруi – жазушы
шығармашылық жолының әлi күнге беймәлiм тұсы барының айғағы. [5, 71 б.].
Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негiз болмағандықтан 1917 жыл (Алаш(
газетi бетiнде жарияланған Қазақтың өзгеше мiнездерi атты мақаласы мен
тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы (Еңлiк-Кебек( ұлы тұлғаның
шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздiң
алғашқы қарлығаштары (Сарыарқа(, (Абай(, (Қазақ тiлi(, (Шолпан(, (Сана(,
(Ақ жол( – жазушының шығармашылық қасиетiн шыңдап, тамаша туындыларының
кеңiнен танылуына ықпал еткен басылымдар.
Киелi, кесек дұниенiң толғағы жетiп барып туындауы, адамзат баласының
ғұмырындағы iргелi оқиғалардың алпауыт күштiң әсерiнен пайда болуы табиғи
заңдылық.
ХХ ғасыр басындағы қам көңлiнде арман ұялаған арыстарымыздың тiзе
бiрiктiруi, құлдық құрсауынан арылу жолын таңдауы да сыртқы күш, iшкi
күйзелiстен туындаған. М.Әуезов – қазақ ұлтының арманы биік, асыл мұратты
болған сүйікті перзенті. ХХ ғасыр басындағы қазыналы да қордалы қазақ
әдебиетінің тұтас бір өрлеу дәуірі,сол қоғам тұсындағы саяси ағым мен
тағдыры сұрапыл заманмен тұспа – тұс келген қазақ қоғамының әлеуметтік
әлеуетін айқын танытатын ұлы ақын, тұлғалы талант иесі. Шығармашылық
ғұмырбаяны мейлінше бай, көркем әдеби мұра қалдырған классик жазушы,
көсемсөзші М.Әуезов өз көсемсөздерін ұлт азаттық күрес жолына арнап, ұлт
ояну идеясын ақындық мұратының негізі деп таныған.
Ұлттық рухы басым зиялы азаматтар да қажауы жетiп, арнасынан шыққан iрi
мәселеге үнiн қосып, үлкен iстен қағажу қалмақ еместiгiн дәлелдеумен болып,
Қазақ, Сарыарқа газеттерi, Абай журналы беттерiнде ұлт қарекетi
жөнiнен жазылған мақалаларын ұсынды. М.Дулатовтың: Ең алдымен қазақ халқы
Россияға тәуелдi халық. Оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек
тудырады. Халықтан жиналатын салық қаражатының көп бөлiгi халыққа тiптi де
керек емес мәселелерге жұмсалады [6, 211 б.] деген өткiр сөздерi оның
келесi мақалаларында да жалғасын тауып жатты. Ал Ә.Бөкейханов: Тiрi
болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз
тiзгiнi бөлек мемлекет болар. Бұл болып тұрған заман Алаштың азаматына зор
жүк [7, 15 б.] деп, қазақ ұлының сыналар да қуанар күнiнiң алды екендiгiне
сендiредi.
Ұлт көсемiнiң бұл сөздерi талайдың көңiлiне нұр болып құйылып,
жiгерлендiрдi. Саясат ахуалын айқын бағдарлай бiлiп, жәудiр көздi қазақ
балаларының ертеңгi тiрлiгiне алаңдаушылықпен қараған М.Әуезов те отты,
уытты пiкiрлерiмен баспасөзде таныла бастады.
М.Әуезов шығармашылығының алғашқы кезеңi, яғни 1917-1925 жылдар
аралығында баспасөз беттерiнде қырықтан аса мақалалары жарық көрдi. Жазушы
шығармашылығының беташарына айналған бұл мақалаларының бiрқатары кеңес
дәуiрде жарияланып, насихатталмай келген едi.
Тәуелсiздiкке жеткелi берi М.О.Әуезовтiң Қазақтың өзгеше мiнездерi
(1917), Абайдың өнерi һәм қызметi (1918), Қазақ iшiндегi партия неден
(1918), Мәдениетке қай кәсiп жуық (1918), Абайдан соңғы ақындар (1918),
Бiрiншi жалпы жастар съезi (1918), Жастар ұйымдарына ашық хат (1918),
Қазақ әйелi (1918), Қазiргi қазақ күйi (1918), Қазақ қашан жетiледi
(1918), Мәдениет һәм ұлт (1918), Земство һәм кооператив (1918), Өлiп
таусылу қаупi (1918) атты көсемсөздерi қайта жарық көрiп, әуезовтану
саласының қоры толыға түстi.
Әуезовтiң публицистика саласындағы еңбегiнiң Алашорда тұсында және
Кеңес өкiметiнiң алғашқы жылдарында жазылғандығы жазушының тақырып таңдап,
мәселе көтеруiне ықпалын тигiзбей қойған жоқ. 1917-1918 жыл аралығында
Алаш, Сарыарқа, Абай басылымы беттерiнде Мұхтар Әуезовтiң оқу, бiлiм,
мәдениет және әйел мәселесi турасындағы көсемсөздерi жарияланса, кеңес
газетi Қазақ тiлiндегi мақалаларында саяси-әлеуметтiк, шаруашылық
мәселелер басымдық көрсетедi.
Зерттеушi Б.Жақып Мұхтар Әуезовтiң 1917-1932 жылдар аралығындағы
публицистiк еңбегiн проблемалық мақалалары және ғылыми жетiстiктердi
насихаттауға арналған мақалаларға бөледi [8, 4 б.]. Жалпы Әуезовтiң Семей
басылымдарында жарық көрген мақалаларында қазақ елiнiң тауқыметтi, қажауы
жеткен мәселелерi көтерiледi.
Публицистика Әуезовтiң қоғамдық пiкiрiнiң қалыптасуына, беделге ие
болып, қаламгер ретiнде танылуына ықпал еткенi сөзсiз.
Бұл ретте мерзiмдi басылым беттерi арқылы аударма саласындағы тұңғыш
еңбегiн жазып [9, 57 б.], әдеби-сын көзқарас пайымын бiлдiрiп, сыншы
ретiнде де танылғандығын айтқан ләзiм [9, 90 б.]. Қай жазушының,
қаламгердiң болмасын шығармашылық жолының беташарына айналған баспасөз
Әуезовтiң шығармашылығында да елеулi орын алады, мерзiмдi баспасөз
жазушының шеберлiк мектебiне айналды.
Жазушының алғашқы публицистикалық еңбектерiнiң өзi-ақ әдебиетiмiздiң
қазынасына қосылған қор едi. Олар сол тұстағы өмiр шындығын бейнелеуiмен де
аса құнды. Әуезовтiң (Абай( журналында басылған алғашқы материалдары:
(Ғылым( 4-5 б.; (Будда( (аударма Толстойдан) 7-9 б.; (Абайдың өнерi
һәм қызметi( 1-3 б.; ((Екеу( деп қол қойған Ж.Аймауытовпен бiрге); (Қазақ
iшiндегi партия неден?( 3-5 б.; (Мәдениетке қай кәсiп жуық?( 9-10 б.;
(Философия жайынан( 6-8 б.; (Жапония( 10-11 б., жалғасы бар;
(Абайдан соңғы ақындар( 1-6 б.; (Екеу(, (Жапония( 14-16 б.; (Бiрiншi
жалпы жастар съезi( 3-4 б.; (Жастар ұйымдарына ашық хат( 4-6 б.; (Ғылым
тiлi( (Научный термин( 4-6 б.; (Қазақ әйелi( 5-8 б.; (Қазiргi қазақ
күйi(, (Қазақ қашан жетiледi(, (Мәдениет їәм Ұлт( 1-5 б.; (Земство һәм
кооператив қауымдары( 9-12 б.; (Оқу iсi( 5-9 б. [5, 42-44 б.]. Абай
ғылыми-көпшiлiк журналының 1 санына Л.Толстойдың Будда атты әңгiмесi
М.Әуезовтiң аударуымен басылды. Бұл – М.Әуезовтiң аударма саласындағы
алғашқы сүбелi еңбегi, Тургеневтiң Дворян ұясын, Гогольдiң Ревизорын,
Афиногеневтiң Қорқынышын, Погодиннiң Любовь яроваясын, Шекспирдiң
Отеллосын аударуға жетелеген туынды.
Ал, көркемдiк тiлiне келер болсақ, мұндағы шығарманың түп негiзi мен
аударма арасында айырмашылық Толстойдың күрделi синтаксистiк құрылысты
сөйлемдерiн М.Әуезов бiрнеше жай сөйлемдерге бөлуiнде. Бұл шығарманың еркiн
аударма түрiне өңделгенiн көрсетедi.
М.Әуезов алғашқы аудармасында семантикалық дәлдiкке баса назар қойса,
кейiнгi аудармаларында дәлме-дәл аудармадан гөрi халықтың бай сөздiк қорын
пайдалана отырып, синтаксистiк құрылымына айрықша мән берген [17, 36 б.].
Аудармашының шеберлiгi түпнұсқаның баяндау және суреттеу жүйесiнiң
қалпын сақтай отырып, әрбiр ойды қазақтың көркем сөздерiмен ерекше жатық
етiп бере бiлуiнде. Шығарманы еркiн түрде аударды десек те, мұнда әсiресе
ауытқушылық та, қазақ жағдайына бейiмдеймiн деп орынсыз сөз жапсыру да,
тұрпайылау да жоқ, сонымен қатар мұнда түпнұсқаға қатысы жоқ бөгде
сөздердiң келiп қыстырылуы, орынсыз көсемсөздiлiк те орын алмайды. Белгiлi
бiр сөздi қазақшалағанда сол көрiнiстi аша алатын ұғымдас, мәндес келетiн
сөздердi саралай келе, әсiре лайық, бейнеленiп отырған өмiр көрiнiсiн нақты
сомдайтын сөздi ғана қолданады [14, 15 б.].
М.Әуезовтiң аударма саласындағы еңбегi айрықша мол, ол тек әлемдiк
әдебиет өкiлдерiнiң классикалық туындыларын аударумен ғана шектелген жоқ,
аударманың теориялық-проблемалық мәселелерi жөнiнде оннан аса мақала
еңбектер де жазған.
Әуезовтiң Философия жайынан атты көлемдi мақаласын жариялап, қазаққа
таңсық философия сөзiнiң мән-мағынасы, iлiмнiң қазiргi күйi, маңызы жөнiнде
өзiндiк ой-толғамдарын ұсынады [14, 76 б.]. Мақалаға мұқият үңiлсек,
Әуезовтiң философия жайындағы көптеген мағлұматқа қанық екендiгi, оның арғы
тарихы, бастау алуы жөнiнде көп бiлетiндiгi айқын көрiнiс бередi.
М.Әуезовтiң абайтану саласындағы тұңғыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz