Оқушыларға керекті ағаш өңдеуге ағаш тесу, өңдеу қондырғыларымен таныстыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ТЕХНОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ 10
ОҚЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қолданбалы қолөнер бұйымдарын жасау әдіс-тәсілдері бойынша 10
оқушылардың білімдерін жетілдіру мүмкіншіліктері
1.2 Оқушылардың материалды көркемдеп өңдеу бойынша біліктілігін 18
қалыптастыру
1.3 Аѓашты кµркемдеп µњдеу єдіс-тєсілдерін ‰йрету технологиясы 22
2 МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ ОҚЫТУДА ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ 27
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Технология пәнінде жаңа ақпараттық технология арқылы ағашты 27
көркемдеп өңдеуді 6-7 сыныпта оқытудың мазмұны
2.2 Сабақта жаңа ақпараттық технологияларды қолдану әдістемесі 29
3 ТЕХНОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОЌУШЫЛАРДЫ КЄСІПКЕРЛІККЕ БАУЛУДЫЊ 48
ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Технология сабаѓында оќушыларды кєсіпкерлікке оќыту 48
3.2 Бизнес жоспарды рәсімдеу міндеттілігі 56
4 МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН 59
ҚОРҒАУ
4.1 Оқу шеберханаларына арналған санитарлыќ-гигиеналыќ талаптар 59
4.2 Ағаш өңдеу құралдарымен жұмыс істеу техникасының 67
ќауіпсіздігі
4.3 Оқу шеберхансындағы өрт қауіпсіздігі 69
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі уақыт талабына сәйкес
мемлекетіміздегі 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына
байланысты болып жатқан жаңа өзгерістер қоғам мен мемлекетіміздің алдына
жаңадан туындап жатқан құндылықтарды ескере отырып, білім беру жүйесін
түбегейлі өзгерту мәселесін қояды. Нақтылы аса маңызды тұжырымдар мен
құндылықтар ғана білім беру сапасын жаңа деңгейге алып шығатын қадамдар
жасауға ықпал етеді.
Әр мемлекет жастарды қоғамдағы жаңа өзгерістер мен өз халқының
тарихы, дәстүрлері мен тіршілік ету, ойлау жүйесі туралы рухани негізін
дамыта отырып білім меңгеруге, еңбек етуге үйретуі қажет. Халықтың
әлеуметтік рухани мұрасындағы қолданбалы қол өнердің калыптасу
кезеңдерінің, ұлттық өнердің даму процесінің адамзат жинақтаған білім мен
тәжірибенің мүмкіншіліктері білім жобасын жетілдіруге негіз болады [1].
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қол өнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күнкөріс тіршілігіне қажетті үй жай
салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өңдіруді өзінің тұрмыстық кәсіби
етіп, оларды күнбе-күн тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар
жасап, өмірде сән салтанат та құра біледі. Бұдан біз халық творчествосының
қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық өмірімен,
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен кәсібімен тығыз байланысты екендігін
көреміз.
Халықтың ұлттық қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң
аулауға, мал өсіруге, және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар кіреді. Киіз
үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже, сандық жасап, сырмақ, кілем, аяқ қап,
алаша, ши, түрлі бау басқұрлар тоқып, арқан жіп есіп, тері илеп қайыс,
таспа тіліп, өріп әр алуан ыдыс аяқ, адалбақан, бесік және тағы басқа
көптеген заттарды, халық шеберлері өнерпаздар өз қолдарымен жасап
әшекейлейтін болды. Саз балшықты күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа
көз жасап, оны тұтанғыш ету балшыққа шөп шалам орнастырып илеу тәсілдері да
өте ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған
айла–тәсілдер. Халықтың қолөнерінде мүліктердің бір тобы тұрмыстық бұйымдар
болса, екінші тобы қайыс өру, қару жарақ жабдықтары еді.
Қолөнердің келесі түрлері қазақ жерінде кеңінен дамыған. Оның ішінде:
тас, балшық, темір, ағаш, мүйіз бұйымдары ер адамдар өндірсе; кесте тігу,
жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, аяқ қап, текемет, жүнмен
киіз басу жұмыстары әйел адамдар жүргізген.
Қазақтың ұлттық қолданбалы қол өнеріндегі мәдени мұралардың тәрбиелік
көзі, көркемдік дамуы мен дәстүр сабақтастығының негіздері, оқушыларды
шығармашылыққа тәрбиелеудің қажеттігін қалыптастырады. Білім беруді
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени құндылықтарынан,
ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды. Сонымен қатар
онда ғылым мен техниканың, педагогиканың соңғы жаңалықтары да барынша
ескерілуі қажет. Жас ұрпақты халқымыздың рухани байлығымен және қәзіргі
замандық біліммен қаруландырып қана қоймай, олардың бойына жаңа сапалы
дағдылар мен икемділіктерді дарытуда да жаңа буын оқулықтарымыз үлкен рөл
атқаратын болады.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс жаңа ақпараттық технология арқылы
ағаштан түрлі бұйымдар жасау технологиясын қамтиды. Жаңа ақпараттық
технология арқылы ағаш өңдеу технологиясын пайдаланып жасалатын жұмыстар
оқушылардың теориялық білімін іс жүзінде бекітуге, олардың техникалық ойлау
қабілетін арттыруға, негізгі технологиялық түсініктерді меңгеруге көмек
береді. Технология пәні бойынша алған сарамандық білімдер мен біліктіліктер
өндірістік және қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылдану барысында шыңдала
түседі. Сонымен қатар сарамандық біліктілік оқушыларға үйірме мен жоба
жұмыстарын орындау барысында көп көмек береді.
Қазіргі кезде мектеп қызметінде алға қойылған мақсат – еңбекке
тәрбиелеу және оқыту, сонымен қатар өнер құралдарымен оқыту. Ол
жасөспірімдердің азаматтық, тұлғалық түсінігін қалыптастыруда, оқуға деген
есті қатынасын ұйымдастыруда және жеке өмірге аяқ басуға дайындауда басты
роль атқарады.
Технология білім саласының басты мақсаты – оқушыларды өздігінен еңбек
етуге, бұқаралық кәсіпті игеруге дайындау және осы пәнді оқыту барысында
мындай міндеттер іске асырылуы қажет:
- экономикалық, экологиялық және нарықтық білімдерді қабылдау
барысында оларды ақпаратты материалдарды өңдеудің қазіргі және болашақтағы
технологиясымен таныстыру, жалпы еңбек іскерліктері мен дағдыларын меңгеру;
- оқушылардың шығармашылық және эстетикалық дамуы;
- оқушылардың өзін-өзі тану мүмкіндігін, кәсіпкер әлемін оқып
үйренуін, кәсіптік бейімділіктерін айқындау үшін тәжірибе элементтерін
қалыптастыруды қамтамасыз ету;
- оқушылардың өзбетімен жұмыс жүргізе білуін дамыту, еңбек
сүйгіштікті, іскерлікті, ұйымшылдықты, адамгершілік пен қайырымдылықты,
шыншылдықты жауапкершілік пен ізеттілікке тәрбиелеуді іске асыру;
- тұтыну бұйымдарын еңбек объектісі ретінде пайдалана алуға және
сәндік қолданбалы қолөнердің негіздерін жаңа дизайн талаптарына сай әсемдей
білуге үйрету [2].
Біздің уақыттың басты міндеті – бұл тұлғаны жан-жақты дамытудағы
құрамдас бөлік болып табылатын эстетикалық және еңбекке тәрбиелеу сияқты
органикалық байланыс пен әрдайым жетілдіруді қажет ететін, анықтайтын
маңызды мәселе. Оқушылардың эстетикалық және еңбекке тәрбиелеу бірлігіндегі
маңызды мәселе – рухани дамыту сабақтарында халық өнерінде туындаған сәнді-
қолданбалы өнерді пайдалану.
Сәндік-қолданбалы өнер – адам тудыратын материалдық ортаның көркемдік
қалыптасуына қызмет ететін, оның эстетикалық және идеалы-образдық
бастауының тереңденуіне ықпал ететін өнердің ауқымды саласы болып табылады.
Сәндік-қолданбалы өнер туындылары практикалық тағайындалуымен қатар (аспап,
жиһаз, маталар, еңбек құралдары, киім және т. б.), материалына қарай (ағаш,
металл, керамика, тоқыма) және техникалық орындалуына қарай (ою, кесу,
жазу, безендіру, өрнектеу) бөлінеді. Техниканың, материалды өңдеудегі
технологиялық тәсілдердің көркемдік шығармашылықпен және өнермен
біріктірудің арқасында енделген заттың әсемдігі мен айқындығы көрінеді.
Қазақстанның кең байтақ далаларында сұлу алқапты аймақтарында жасыл
орман, тоғайлар көп кездеседі. Биік зәулім бәйтеректер, сымбатты сұлу ақ
қайыңдар, былқылдаған талдыр, теңдесі жоқ жуан қарағайлар мен емен, үйеңкі
бәрі далаға ерекше сән көрік береді. Бірі қатты, екіншісі жұмсақ болып
келетін ағаш түрлері жасалатын бұйым мен мүлікке сәйкес таңдалып отырған.
Ағаштардың осындай табиғи ерекше қасиеттерін пайдалана отырып, шеберлер
күнделікті тұрмыс қажетін өтеуге қолданылатын дүние-мүліктер жасап халықтың
мәдени қорын байыта түскен. Ағаштан түйін түйген шеберлердің қолынан ыдыс-
аяқ, ағаш төсек, жүк аяқ, киіз үйдің сүйегі, арба шарбақ жєне т. б. заттар
жасаған.
Материалдарды көркемдеп өңдеудің бірнеше түрі бар. Бірақта олардың
әрбіреуі жалпы білім беретін мектеп сабағы мазмұнының тәрбиелеу әдістерінің
бір бөлігі бола алмайды. Олар анықталған педагогикалық талаптарға жауап
беру керек. Жоғарғы эстетикалық сапада жалпы білім беретін мектептерде
тәрбие жұмыстарында қолданылатын сәнді-қолданбалы өнердің түрлері
оқушыларға көркемдік және технологиялық бейнелер бойынша, күш-жігерін
жұмсау бойынша көруге болады.
Осыѓан байланысты дипломдыќ ж±мыстыњ таќырыбы: Орта мектеп
оқушыларына материалды көркемдеп өңдеуді оқытуда жаңа ақпараттық
технологияны қолдану әдістемесі деп тањдап алдым.
Дипломдыќ ж±мыстыњ басты маќсаты – жаңа ақпараттық технология арқылы
аѓаш µњдеу технологиясын пайдаланып жасалатын ж±мыстар оќушылардыњ
теориялыќ білімін іс ж‰зінде бекітуге, олардыњ техникалыќ ойлау ќабілетін
дамыту.
Зерттеудіњ объектісі – мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудіњ пєні: жалпы білім беретін орта мектептерде оќушыларды
материалды көркемдеп өңдеу технологиясын жаңа ақпараттық технологиялар
арқылы ‰йрету мәселесі.
Мектепте пәнаралық байланыстарды бекітетін және оқушылардың әр түрлі
сабақтарда алған білімдерді практикада қолданатын және оны әрі қарай
дамытатын сәндік қолданбалы өнер түрлері де болу керек. Сәндік қолданбалы
өнер білімдері оқушылардың бейнелеу өнері, сызу, еңбекке баулу, физика және
химия сабақтарында алған біліммен негізделуі керек.
Зерттеудің құрылымы: кіріспе, төрт тарау, қорытынды, әдебиеттер
тізімі.
1 ТЕХНОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ ОҚЫТУДЫ
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қолданбалы қолөнер бұйымдарын жасау әдіс-тәсілдері бойынша
оқушылардың білімдерін жетілдіру мүмкіншіліктері
¤ресі биік, µрісі кењ ќолµнердіњ ќай саласынан болсын жер ж‰зіндегі
басќа да халыќтар сияќты ќазаќ халќы да µзініњ кµне замандардан бері келе
жатќан тамаша тарихымен жєне бір µзіне ѓана тєн ќайталанбастай
ерекшелігімен кµзге т‰седі. Ал ќандай болмасын µнер жєне талант, дарын
иелерін µмірге келтіретін де сол халыќ. Сондыќтан да біз оларды халыќтыќ
µнер дейміз. Сол халыќ таланттарыныњ ќолынан шыќќан зергерлік б±йымдар,
киім ‰лгілері, т±рмыс жићаздары, єсем де зєулім ѓимараттар – ќай заманда
болсын µз мањызын жоѓалтпайтыны мєлім.
¤зге халыќтар сияќты, ќазаќтыњ да ќолµнер шеберлігін ‰йретуде ерте
заманнан бері жиып-терген мол тєжірибелері бар. ¤з ±рпаѓыныњ сегіз ќырлы,
бір сырлы µнегелі, µнерлі болып µсуін маќсат еткен ата-анамыз µз бойындаѓы
бар асыл ќасиеттерін єлденеше ѓасырлар бойы ±рпаќтан-±рпаќќа жалѓастырып,
насихаттап, ‰йретіп келген.
Ќазіргі кезде сол ±лттыќ ќолµнерді жас ±рпаќтыњ бойына дарытатын,
‰йрететін – бастауыш, негізгі, орта мектептерде ж‰ргізілетін ењбек пєні.
Олай болса, Ата кµрген оќ жонар, ана кµрген тон пішер деген халыќ
даналыѓын басшылыќќа алып, жас ±рпаќты дамытуда, ќалыптастыруда халќымыздыњ
ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєрбие ќ±ралдарын орнымен пайдалану б‰гінгі к‰н
‰шін де ерекше мањызды [3].
Б±л кµзќарасты халыќ педагогикасы мєселелерімен айналысып ж‰рген
ѓалымдардыњ ењбектері дєлелдеп отыр.
Осылардыњ ішінде, біз аѓаш µњдеу ќолµнеріне тоќталамыз.
Аѓаштан бедерлі, єшекейлі суреттер, оюлар жасау, яѓни аѓаштан т‰йін
т‰ю де халќымыздыњ ертеден келе жатќан µнерлерініњ бірі.
Аѓашќа оюлар оюдыњ кµркемдік мєнері затќа кµрік берерліктей нєзік
наќышталады жєне басќа да б±йымдардаѓы ою-µрнекпен т‰р-т‰сі жаѓынан ±ќсас,
оны толыќтырып, єсемдеп, сєндеп т±рады. Аѓаштан ою оятын шеберлерді халыќ
аѓаш ±стасы дейді. Халыќ арасынан шыќќан с‰йектен ою оятын шеберлер де,
аѓаш ±сталары да ер адамдар болѓан.
Аѓаштан оюлар оюдыњ да µзіндік єдіс-тєсіліне байланысты т‰рлері
болѓан. Б‰гінде м±ражайлардаѓы аѓаш б±йымдарыныњ кµркемделуін зерттей келе,
аѓаштыњ бетін кµркемдеудіњ бірнеше т‰рлерін ашуѓа м‰мкіндік бар. Ќазаќ
шеберлері, єсіресе, ас-су ыдыстарына µте м±ќият ќарап, жап-жаќсы, ж±п-ж±мыр
етіп, ешбір кедір-б±дырсыз, ќисыќ-ќыњырсыз, ќарапайым µрнектерімен
єшекейлеп, сєнді етіп жасай білген. М±ндайда негізінен ќошќар м‰йіз,
бітпес, шыѓыршыќ, т‰йе табан оюлары пайдаланылѓан. Тіршілік-т±рмыста
ежелден келе жатќан с‰йікті сусынымыз – ќымыз, айран боза, ш±бат болса,
оѓан єдейі арнап соѓылѓан ыдыс-аяќтар ќатары да ауыз толтыра сµз
етерліктей.
Єсіресе, заттыњ баѓалы, єсем, µнер туындысы ретінде – ‰лгісі,
н±сќасы, сервизі, гарнитурасы, коллекциясы мол болып келетін м‰ліктіњ бірі
– осы ќымыз ыдыстары. Ќымыз ішіп, шµл ќандырумен бірге, оны асыќпай іше
отырып бойѓа сіњіру, мауќыњды басу, демала отырып кењесу, ќызыѓы мен
ќуанышына ќаныѓу ќандай ѓажап болса, оныњ ыдысын ±ќсатуѓа ±сталар ќосќан
с±лу жарастыќ, солар соќќан алуан т‰рлі µзіндік ою-µрнек µзінше бір єсем
д‰ние дер едім.
Ќазаќстанда шеберлер таѓам мен ‰й заттарына арналып жасалған
сандыќтар, ж‰каяќ – ‰й жићаздарына арналѓан сөре, бояумен өңдеу, тµсектер
жєне т. б. оларды металл мен аѓаштан ою арќылы єсемдей отырып дайындайды.
Олардыњ б±йымдары т±ѓыр (ањ, ќ±стар аулайтын сөре) ретіндегі ањ аулау
сонымен бірге 15-18 ѓѓ асатаяќ, ќобыз, домбыра, сыбызѓы, дауылпаз сияќты
музыкалыќ аспаптарды сєндейді. Киіз ‰йді єсемдеу, тұрмыстық заттарын
єсемдеу кењ таралған. Негізінен киіз ‰йдіњ киізден жасалѓан компоненттері,
аѓаштан ою мен суреттері өте ќызыќты да тартымды. Республикада єсемдік жєне
ќосымша µнер заттарын µндіру бойынша µндірістік кєсіпорындар (Алматы,
Семей, Петропавл) ж±мыс істейді. Халыќ ±сталарын сыйлайды жєне олардыњ
дањќы арта береді. Аѓаш шеберлерінің ішінен А. Мұратов, М. Ниязов, Д.
Шоқпаров және т. б. кењінген танымал.
Б‰гінгі мектепте жасµспірімдерге білім берумен ќатар, ±лттыќ дєст‰рде
тєрбиелеу – басты міндет. Оныњ ќайнар б±лаѓы – халыќтыќ педагогика. Халыќ
педагогикасыныњ негізгі кµздеген маќсаты – µзініњ бай тарихи тєжірибесіне
с‰йене отырып, келер ±рпаќты ењбекке, елініњ ар-намысын ќорѓауѓа баулып,
ізгі адамгершілік ќасиеттерді бойына ќалыптастыру, ойлану ќабілетін дамыту.
Белгілі ғалым-педагог И. А. Карабанов оќушыларды єсемдікті сезініп,
т‰сініп, ќадірлей білуге баулу – эстетикалыќ тєрбие беру арќылы іске
асырылады. Ењбек сабаѓы – мектеп оќушыларыныњ рухани єлемін байытып,
д‰ниетанымын ќалыптастыратын пєндердіњ бірі.
Б±л сабаќта оќушылар жасалатын б±йымдардыњ суретін жасап алуы жєне
оѓан аѓаш тањдап алуы тиіс. Аѓаштыњ алуан т‰рлі тектері: сан алуан салалары
– темірдей ќаттыдан нєзік те ж±мсаќќа дейін, дµрекі ќабаттыдан м‰лдем
біртектеске дейін бола береді. Самшит, ќызыл ќайыњ, ќызыл тал неѓ±рлым
ќатты аѓаш тектері. Олардыњ аѓашты µте тыѓыз, єрі ќабатты емес дерлік.
Қ.Әмірғазин т±т, алм±рт, шие, жањѓаќ, ‰йењкі, б±лар да ќатты аѓаш
тектеріне жатады дейді. Емен, шырша, самырсын, ќараѓай – біршама ж±мсаќ
аѓаштар екенін оќушыларѓа толыќ т‰сіндіру керек.
Ою кезінде кезектесіп отыратын ќабаттардыњ ќаттылыѓыныњ б±лай ауысуы
бір ќабаттарда ж±мсаќ сырѓитын, ал екіншілерінде кедергіге кездесетін
аспаптыњ біркелкі жылжуын ќиындатады. Єсіресе, жања бастаѓан оќушыныњ ж±мыс
істеуі ‰шін ењ жаќсы аѓаш тектері – барлыќ жерде кездесетін жµке, аќ ќайыњ,
ќандыаѓаш жєне тал болып табылады. Олар ж±мсаќ ќ±рылымды, т‰сі біртектес,
аќќа жаќын жєне µњ бергенді жењіл ќабылдайды [4].
Халыќ µнерін оќытудыњ таѓы бір ерекшілігі – µнер кµркемдігін кµрсету,
µнерді с‰ю жєне µмірде пайдалана білу.
Ќорыта айтќанда, жалпы білім беретін мектептердіњ оќу-тєрбие
процесінде ќазіргі педагогика ѓылымыныњ жетістіктерімен ќатар халќымыздыњ
ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєрбие-таѓлымдарын маќсатты т‰рде ж‰йелеп, ±лттыќ
ерекшіліктерімізді ескере отырып к‰нделікті тєрбие мен білім беруде жеке
адамды ќалыптастыруда шыѓармашылыќпен пайдаланып отырудыњ мањызы ерекше.
Халыќ педагогикасы тєсілдерін жалпы білім беретін мектептегі оќу-тєрбие
процесінде ж‰йелі ќолдану – келешек ±рпаќты Отанды с‰юге, адамгершілікке,
инабаттылыќќа, имандылыќќа, ±лтжандыќќа тєрбиелеудіњ, ѓылым мен мєдениетке,
µнерге баулудыњ ќайнар кµзі, т±ма б±лаѓы демекпіз.
Қазақстан өлкесінде көптеген ағаштардың түрлері өсіп-өнеді, оларды
құрылыста, ауыл шаруашылығында қолданумен қатар, жиһаз фабрикаларында және
қолөнер жасау кәсіпшілігінде кеңінен пайдаланады. Суретшілер, халық
шеберлері олардан неше түрлі ұлттық нақыштағы бұйымдар жасады. Ағаштар
қылқан жапырақты және жапырақты болып екіге түрге бөлінеді. Қылқан
жапырақты ағаштарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын жатады. Бұлардың
жылдық сақиналары жақсы көрінеді. Ормандарда көптеп кездеседі. Ағаш
дайындайтын шаруашылықтарда олардың қоры көп, өңдеуге жеңіл, қолайлы.
Ағаш табиғатта өте жиі кездесетін өсімдіктердің бірі болғандықтан,
адам өміріне тигізетін пайдасы көп, олардын орны бөлек. Сондықтан болар,
біз ағашты күнделікті өмірімізде жиі пайдаланамыз. Атап айтқанда ағашсыз
құрылыс өз жұмысын бастай алмайды, күнделікті тұрмыста қолданатын ыдыс-
аяқтыњ көбі ағаштан жасалады. Басқа шикізаттарға қарағанда әр түрлі
мүліктер жасауға да өте қолайлы, тез өњделетін жұмсақ, жас күнінде
былқылдақ, июге, тоқуға, ойып-шабуға келгенде тендесі жоқ материал. Ағаш
өњдеу шеберлер көп құрал-саймандарады қажет етпеген. Темір ара, балта,
шаппа-шот, бұрғы секілді негізгі қарапайым құралдарды пайдаланған.
Қазақстан алқапты аймақтарында, сулы кен байтақ далаларында жасыл
орман далалар тоғайлар өте көп кездеседі. Биік зәулімді теректер, сулы
аққайыңдар, былқылдаған таулар, теңдесі жоқ жуан қарағайлар мен емен,
үйеңкі бәрі далаға ерекше сән көрік береді. Бірі қатты, екіншісі жұмсақ
болып келетін бұлар жасалатын зат-мүлікке сәйкес пайдаланып отырған.
Ағаштың осы жақсы қасиетін табиғи ерекше қасиеттерін пайдалана отырып,
қолданатын дүние-мүліктер жасап, халықтың мәдени қорын байыта түскен.
Ағаштан түйін түйген шеберлердің қолынан ыдыс-аяқ, ағаш төсек, жүк аяқ киіз
үйдің сүйегі, арба, шарбақ және т. б. заттар жасаған.
Ш.Әбдуалиева өзінің халық өнері туралы еңбегінде - халық шеберлері,
ұсталары ағаштан тек үй шаруашылығына қажетті бұйымдар жасап қана қоймай,
оларды әшекелеудің, безендірудің, мәнерлеп оюды, көркемдеп қашауды, шабуды
және ағаш бетіне нақышты өрнектер салуды шебер игергендігі туралы, сондай-
ақ өнердің бұл түрімен ата-бабамыз сонау көне сақтар дәуірінен бастап
айналысқанын атап көрсеткен [5].
Ағашты қолымызға таяқ қылып ұстаған күнінен бастап, көптеген
қасиеттерді меңгеріп, кеңінен пайдаланды. Олардың әрбір түрінде, қиынды
кескіндісіне өте әдемі табиғи көркем сурет бар екеніне көзіміз жетті. Осы
қасиеттерін жұмыс барысында қашап кескенде, бояғанда ағаш шеберлері
ескеріп, орнымен пайдаланып отырған. Емен, қайың, терек секілді ағаштарды
солтүстік аудандарда толық пайдаланып, оның ішінде қызыл қайыңды жақсы
табиғи көркем суреттері үшін жиһаздар, үй мүліктерін жасауды ерекше сақтап
бағалаған. Олардың түрлерін ердің қастарын қашап, шапса, дініне ыдыс-аяқ
жасаған және оларды әсем оюлап, өрнектеп безендірген. Ал орталық, шығыс
аймақтарында алма, акация, ырғай, алмұрт ағаштарын кеңінен қолөнер
жұмыстарында пайдаланған.
Кебеже, сандық, жүкаяқ, қобдишалар, жасау үшін алма, жаңғақ
ағаштарын, ал музыка аспаптарын жасауға тал, қарағай, алма, арша
ағаштарынан жасайды. Терек, қарағай, үйеңкі, емен секілді ағаш түрлерін
көлемді құрылыс қажеттеріне өтетін бұйымдарға пайдаланған.
Сондай-ақ ағашты өңдеуде ағашты өңдейтін аспаптар қолданылады.
Көбінесе ағашты кесіп өңдейтін (тесу, фрезалау, тегістеу, сүрлеу, бөлшектеу
т.б.) механикалық аспаптар. Ағаш өңдеу өнеркәсібінде, станокта және
машиналы аспаптарды қолданудың маңызы зор. Қол аспаптары қазіргі негізінен
ұсақ шеберханалар мен құрылыс алаңдарында, алып кәсіпорындарды құрастыру
және монтаждау операциялары кезінде бұйымдардың артық кемістігін жоюға ғана
қолданады.
Ағаш өңдейтін қол аспапқа қол ара, сүргі, қашау, стамеске, ұңғы,
бәрбі, егеу жєне т. б. жатады.
М. Арғынбаев өз еңбектерінде ағаштарды қолмен өңдеудің көне түрін
төрт топқа бөледі. Балташылық - ихро, еден, төлу, діңген, тор, арба, шана,
есік-жақтау, саябан т. б. жасаушылар. ‡йшілер – киіз үйдің сүйегін,
адалбақан, асадан, сүйріткі, күйме жасайтын іскерлер. Оймашылар – ыдыс-аяқ
түйегі, метей науа, гүзе шілік, үзеңгі кереует, кебеже, жүк аяқ, абдыра,
сықырмауық сиқтыларды оюлауда және музыка аспаптарын жасайды. Тоқымашылар -
шыбық, шабата, қорап, сибет, ергене сияқтыларды тоқиды. Ағаш шеберлері
ағаштан да түйін түйіп-сынбаптарды жасаған.
Ағаш материалдары түгелінен немесе дене табиғи ағаштан дайындалатын
конструкциялық, изоляциялық және сәндік материалдар өнеркәсіптерде,
азаматтық құрылыстарда, машина жасау, кеме, жиһаз, музыка аспаптары
өндірісінде қағаз, химия, шикізат және отын ретінде пайдаланады. Ағаш
материал бірнеше топқа бөлінеді. Оның негізгісі табиғи ағаш материалдар
болып есептелінеді. Ағаш өңдеу өнеркәсібінде шпал, брус, тақтай, шпон,
жонылған фанерлер, жоңқа, үгін, ағаш талшықтары жатады. Сондай-ақ ағаш
өңдеу және қағаз өңдеу өнеркәсібінде әртүрлі ағаш материалдарын целлюлюза,
қағаз, химия өнімдерін өңдіруге заттар алады.
Ағаш материалдарына жиһаз, музыка аспаптары сияқты ағаш бұйымдары
жасалады.
Ағашты өңдегенде оның әртүрлі қасиеттеріне тап боламыз ол ағаштың
механикалық қасиеті жан-жақты, олар өздеріне әсер еткен әртүрлі күштерге
қарсы тұра алады. Ағаштың негізгі механикалық қасиеттеріне мыналар жатады:
беріктік, қаттылық, шыдамдылық, морт сынғыштық, иілгіштік, былқылдақтық
қасиеттері бар.
Беріктік деп, оның сыртқы механикалық күштерге қарсы тұра алып өзінің
пішіні мен түрін сақтауын айтады. Ағаштардың балта, шаппа шоттың не басқа
күштердің әсерін ортасын қаққа айыруы, болмаса жаңқаға айналуы –
беріктігінің белгісі. Ағаштың беріктік қасиеті деп шеберханасында ағашты
өңдегенде, жонған не бөлген кезде жақсы кеседі.
Ағаштың қаттылығы, шыдамдылығы, сынып жарылуы бір-бірімен тығыз
байланысты, бірінен-бірін ажыратып бөліп қарау өте қиын, не ескермеу өте
қате. Қаттылық пен беріктік өзара тығыз байланысты. Ағаш неғұрлым кепкен
сайын соғұрлым қата, беріктене түседі.
Ағаштан басқа да механикалық қасиет байқауға болады. Мысалы. Оның
иілгіштігі, морт сынуы сияқты. Бұл қасиеттерімен де жұмыс үстінде кездесіп,
біліп, үйренеміз.
И. А. Карабанов мектеп шеберханасында оқушылар ағаштардың түрлерімен,
физикалық, механикалық жєне технологиялыќ қасиеттерімен танысады. Оқушылар
еңбек сабағында ағаштан әсемдеп оюды, жонуды, кесуді, мүсін жасауды және де
ағаш станогімен жұмыс жасауды үйренеді. Олар үй мүліктерін жасап қана
қоймай, оларды әсем безендіре білді. Сүйекпен көмккеріп, алтынмен аптап,
күміспен күптеді, ағаштардың беттеріне әртүрлі оюлар түсіре білді. Ата-
бабамыз ою өрнекті жеке өнер ретінде қарап, өрнек жасайтын заттыњ формасына
байланысты қарастырған. Жасалған бұйымдарға ерекше сән беріп, көркемдеп
толықтырып отырды. Сондай ақ оқушылар оюдың түрлерімен яғни пышақтыњ ұшымен
сызып оюланатын, рельефті терең оюлар, геометриялық оюлар, геометриялық
өсімдік, гүл жапырақ тәрізді стильдегі оюлар мен танысып, ағаш бетіне
тікелей ойып жасайды [6].
А.И.Черепахина ою әр затқа байланысты өзінше композициялық шешім
таба білген классикалық геометриялық оюлар, заттардың беттерінде тепе-
теңдік тауып, симетрия заңдылығын сақтап, бәрі сыртқы жиектің ортасында
орналастырылып, бір жүйеге бағындырылған. Бұндай композициялық
келісімділік, үйлесім гүл, жапырақ, өсімдік тектес, зооморфтық оюларды
қатты сақтаған. Ағаштарды ойған кезде үлкен шеңберлер, дөңгелектер, күннің
шығу символын паш етсе, толқынға ұқсас оюлар теңіз, көл, өзен суларының
қозғалуы, ағуы сарқылу процесін бейнелейді [7].
Археологтарымыз темірден жасалған дүниелермен қатар көптеген
ағаштардан істелген бұйымдарды Алтайда Пазырақ қорын тапты. Осы заттардың
беттеріне қойдың, бұғының және қасқырдың бейнелері ойылып бедерленгені
байқалады. Алтай жерінде кездескен осы заттардың біздің дәуірімізге дейінгі
II-III ғасырда жасалғандығы анықталды. Қазақстанның қай жерінде болмасын
бұл оюлар кеңінен таралған, жиі кездеседі және ғылым мен мәдениеттің,
өнердің дамуына маңызы зор демекпіз.
Қазақстан жерінде ағаш өңдеу өнерінің көне заманнан келе жатқан бұйым
түрлерінің, ою өрнектердің стилінен байқауға болады. Оларды қазақы үй,
ертоқым, ағаш төсек, ағаш жастық, жүк-аяқ және ыдыс-аяқ түрлері жатады.
Солардың бірі – ыдыс-аяқ.
Қазақтар ыдыс-аяқты ертеде ағаштан жасаған. Бұрынғы кезде қазақтар
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Сонда үнемі көшіп-қонып жүргенде
жүктерін өздерімен бірге ала жүрген. Олар киіз үй, ағаштан жасалған сандық,
ыдыс-аяқтар заттарын өздерімен бірге алған. Бұл ыдыс-аяқтарды ағаштан
жасаған себебі, ол біріншіден жеңіл, екіншіден сынбайтын болған. Көшпелі
қазақтардың пайдаланған ыдыстары олар күбі, табақ, тостағандар, ожау, су
құятын шелек жєне т. б. ыдыстарды ағаштан жасаған.
Тостаған бұл ескі мұралардың бірі қымызды құюға арналған. Тостаған
Қазақстанның бүкіл аудандарында кездесетін халық арасында көптен тараған,
тостағанның үлкен тостағаны және алты кіші тостағандары болады. Тостағанның
формасы домалақ болып, бүтін, қатты ағаштан ойып жасалынады. Сыртын
оюлардың түрлерімен бедерленіп не сырланып, болмаса сүйекпен, әсем
тастармен жапсырылып әсемдейді. Олардың көлемі шағын болып келеді.
Тостағанды жасағанда оған жақсы ағаштан алып жасайды. Көбінде
тостағанды ойып жасағанда қарағай мен аққайың ағашынан жасайды. Тостағанды
жасағанда алдымен қатты ағашты жақсылап кептіреді. Бұл кепкен ағаш бұйымды
жасағанда жақсы өңделіп, жасалып болғаннан кейін ісініп, жарылмайды. Бұл
ағаштың формасын өзгертпейді. Шебер тостағанды жасағанда ағашты алдымен
сыртқы формасын ойып алып, одан кейін ішкі терең ою оюға кіріседі. Жалпы
ішкі және сыртқы формасын ойып болғаннан кейін сыртын әсемдеп, шебердің өз
ойымен безендіріледі [8].
Қазіргі кезде осы ұлттық ыдысаяқтарда көптеген шеберлер жасайды.
Сонымен қатар мектеп шеберханаларында да оқушылар көптеп жасайды. Бұл
ұлтымыздың мәдени байлығымызды көркейтеді.
1.2 Оқушылардың материалды көркемдеп өңдеу бойынша біліктілігін
қалыптастыру
Халқымыздың ежелден келе жатқан шығу тарихы ғасырлар қайнауының тым
тереңінен басталатын бүгінгі заманымызға шын мәніндегі өнер туындысы
ретінде небір асыл мұралар қалдырған қолөнер ең негізгі саланың бірі.
Қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда материалды көркемдеп өңдеу
өнерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Халық жеке – дара жұмыс істеді.
Өздеріне ең бірінші қолөнермен айналысу үшін құрал-саймандардың көпшілігін
өздері жасап алды. Өз өнерінің қыр сырын баласына, шәкіртіне үйретіп
отырды, материалды көркемдеп өңдеуде, ата-анасы баласына жан жақты білім
берді. Өнердің ішіндегі ептілік пен шыдамдылықты, және алыстан көз
тартқызар, адамды өзіне қарататын өнер.
Оқушыларды ағаш өңдеу жұмыстарымен алғаш таныстырғанда оларға
қолданылатын аспаптарды өзара салыстырып, өңделетін материалдардың
ерекшелігіне қарай қандай ұқсастықты және айырмашылығы болатындығын
түсіндіріп отырудың маңызы өте зор. Жұмыс кезінде дұрыс тұрудың, аспаптарды
пайдаланудың, жұмыс қимылдарын ұтымды болуының маңызы, энергияны мейлінше
аз жұмсап, орындалатын жұмыстың сапасын қамтамасыз ететін аса маңызды
техникалық гигиеналық шарттарды оқушыларға дұрыс түсіндіру қажет [9].
Технология сабағында оқушылар ағаштан басқа материалдармен де мысалы,
темірмен, былғары, пластмасса, шынылар жєне т. б. таныстырылады. Сабақ
үстінде мұғалім оқушылардың жалпы еңбек мәдениетін тәрбиелеуі тиіс. Мысалы,
өз жұмысын жоспарлай білу, өзінің жұмыс орнында таза және тәртіпті ұстау,
жұмыс істегенде қауіпсіздік техникасының ережелерін дәл орындау,
материалдарды және уақытты үнемдей білу. Материалдарды өңдеудің тәсілдерін
орындау, жасаған бұйымның таза болып шығуына көңіл аударылып отырылу қажет
[10].
Оқушылардың ой-өрісін кеңейту үшін өндіріс орындарында орындалу
тәртібімен салыстырып, мақсатында экскурсиялар жасалынып отырған жөн.
Ағашты өңдейтін негізгі тәсілдері кесу, жару, қашау, бұрғылау,
қиыстыру, сүргілеу, бояу және көркемдеп ою тәсілдері бар. Оқытушы
оқушыларға арамен кесу жұмысын таныстырғанда қол араның екі түрін айтуы
тиіс: қол ара, қышқы. Екі араның да кесетін жүздері кеңейтілген, қайраған
болуы тиіс. Оқушылар араның жүздері кеңейтудегі арнаулы құралымен
кеңітетіндегі және егеу мен қайрайтындығы оқушыларға көрсетіледі. Жүзі оңға
және солға кеңітіледі. Дұрыс кеңітілгенін білу үшін жүздерінің бір шетін
екінші шетіне дейін қайрайды да сонда ғана солға қисайтылған жүздер арасына
ұзына бойына созылған сайды көруге болады. Солай қарағанда артық кем
қисайтылған жүздерді байқап түзетуге болатындығы оқушаларға көрсетіледі.
Ара жүздері осылай болған күнде ғана қысылмай және жеңіл кесіледі. Арамен
жұмысқа кіріспес бұрын осындай жұмыстармен жаттықтырылады. Пайданынатын
құралдар ыңғайлы болса ғана орындалатын жұмыс нәтижелі болатындығы
оқушыларға түсіндіріледі. Ара жүздері егеумен қарағанда үшкір бұрыш
жасалып, қайралатындығы ескертіледі [11].
Әдетте талшықтарды көлденең кесетін аралардың жүздері екі жағында да,
біркелкі қайралған болады да, алға кейін қарай да кеседі. Көлденең кеспей
ұзынан кесетін араның жүздері үшкір, ұштары алға қаратылған. Бір бағытқа
қарай кеседі. Көлденең кесетін ара барлық бағытқа кеседі, оған рейкалар,
бөренелер, брустар және сыналар жатады.
Ағашты түзу кесу үшін қозғалтпай ұстап тұру керек. Ол үшін верстак
үстіне қойып, ұстатқышпен ұстап кеседі. Арамен кесу жұмысында нық тұрып,
аздап еңкейіп ара тұтқасын ұстайтын оң қолды алға беріп, сол қолмен
кесілетін ағаштан мықтап ұстап тұрады. Кесуді ең алғаш бастағанда ара
пластикасының сол қолдың бас бармағына тигізе тұрып, еппен өзіне тартады,
сол кезде азда болса із түседі.
Ара, пышақ, сүргі, қашау темірлерін төмен сынып оқушыларға қайрауға
болмайды, тек орындалу әдістері ғана көрсетіледі. Оқушылар сүргілеу
әдісінің жұмысын ең алдымен жеңіл сүргімен сүргілеуден бастайды. Бұл
сүргінің пышағы керек форма тәрізді. Сүргілеген кезде терең шұңқыр жасап
алады да, тегіс сүргілей алмайды. Тегіс сүргілеуге қарапайым сүргі
пайдаланады. Сүргілеген кезде мұнда нұқ тұрып, денемен ары-бері көбірек
қимылдайды. Сондықтан да аяқты верстак бойына дұрыстап қойып, оң сол аяқты
жиегі бойына қояды. Сол қол сүргінің алдыңғы жағынан ұсталады және сәл
үстінен басылады. Оң қолды сүргі пышағының үстіне шығып тұрған жағына
кейінірек ұстап алға қарай итереді. Сонан соң сүргінің үстіне сәл салмақ
түсіреді және солға қарай жылжытады. Егер сүргілеген кезде бұтақ кездессе,
тура сүргілемей көлбей тез сүргілейді. Мұндайда сүргіге салмақ аз
түсіріледі, сонымен қатар ағаш қабаттарының орналасу бағытына көңіл
аударылуы ескеріледі. Сүргілеуді ағаш қабаттарының жатқан бағытына қарай
сүргілейді. Бағытқа қарсы сүргіленбейді. Мысалы, бір тақтайдың екі жақ
бетін бір бағытқа сүргілеуге болмайды [12].
Ағашты оюда қашау, пышақ түрлерін қолданады. Тесіп ою үшін қашау
қолданады, тесіп ойғанда қашау үстінен ептеп ағаш балғамен тоқылдатып
ұрады. Қашаудың ұзындығы 80-120 мм, жүзінің ауқымы 2-3 мм-ден 40-50 мм-ге
дейін болғаны ыңғайлы. Қашаумен ағаш ойғанда жоғары сынып оқушылары жұмыс
істеген жөн. Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері
бар. Ол ережелерді бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден
мүмкін. Себебі, қашаумен немесе пышақпен жұмыс істегенде күш көп жұмсалады.
Сондықтан бос қолыңды пышақ жүргізетін бағытқа апаруға болмайды. Әдетте,
жүзі мойылған құрал тайғыш келеді. Өйткені жүзі қалағанынша түспеген соң
артық күш салып жіберсең пышақ шошып кетеді. Екінің бірінде саусағыңды орып
аласың. Дұрыс қашау пышақтың жүзін шарыққа қайрап, көнмен киізге жонып
отырған жөн. Жанында дәрі салғыш болу керек [13].
Оқушаларға сызып, тілікше жасап оюды үйрету. Ең алдымен көңілің
қалаған ою үлгісін қағазға салып алу сонан соң сол үлгіні ағаш таќтай
бетіне көшіру. Тақтаға қарындаштың ізін қуалап пышақ жүзімен жосып түсіру
үшін қашауды жұдырыққа тік қалпы сығымдап ұстап, іштей өзіне қарай нығырмай
тарту керек. Екінші көмек қолын кері бағытында болады. Алғаш ойған кезде
жөке ағашын пайдаланған оңды. Ол жұмсақ әрі өңі біркелкі жөке болмаса,
қаттылау болғанмен қайыңда оюға ыңғайлы. Әр оюдың өзіне тән оюлар әдіс
түрлері бар. Сызып-тілікше жасап ойғанда сурет сызығын бойлау екі жағынан
бірдей тіліп, 2-4 мм тереңдікте жүргізіліп, бұрышынан кесіліп, ұзынынан
бөлініп алынады. Бұл жай пышақпен ойғандағы кескін. Ал үшбұрышты қашаумен
де доғал қашаулармен жүргізілген кішкене жолақтар оны үнемдеп кескен оған
қашаулардың жүзінің формаларына сәйкес болып шығады.
Сызып-тілікше жасап суреттің бойымен оюдың теориялық мәнін
түсінгеннен кейін мына төмендегі заңдылақтарды сақтай отырып, жұмыс істеген
жөн:
- жасалынатын заттың, суреттің эскизін, кескінін дайындау;
- бұйымдар мен заттар жасауға арналған тақтай дайындау;
- тақтайдың бетіне сурет эскизін бейнесін көшіру;
- жұмысқа арналған сурет көшірілген тақтайды, үстелге бекіту;
- тақтай бетіндегі суретті ойып-кесу процесін жүргізу;
- дайын болған жұмысты өңдеу.
Жұмыс істеу үшін айтылған заңдылықтарды сақтап отырып, абайлап,
асықпай істейміз. Ойылған бұйымның суретін салып, қандай шикізаттан, қандай
пішінде жасалғанын анықтап аламыз. Сол бұйымды жасайтын тақтайды мұқият
тексеріп дайындаймыз, мұнда тақтайдан әбден кепкен түрін таңдап, сурет
ойылатын бетін сүргілеп тазартамыз да оған эскизді жапсырып көшірме қағаз
арқылы суретті тақтайдың бетіне көшіріп аламыз. Ертеде халық шеберлері
суретті бірден пышақтың ұшымен оя берген. Ондай әдісті оқушылар біраз
жаттыққан соң, қайталап істеуге болады. Халық шеберлерінің кереметтігі
материалды дұрыс түсіндіріп, өзіне бағындыра білген [14].
1.3 Аѓашты кµркемдеп µњдеу єдіс-тєсілдерін ‰йрету технологиясы
Ағаштың өзіндік яғни, техникалық қасиеті оның ішкі түзілімі мен
механикалық сипатамасына байланысты болады. Сонымен ағаштыњ өсу және түзілу
қасиеттерін айтып кетейік. Ағаш талшығы әдетте, өзектің ұзыла бойына қуалай
өрбиді. Кейде өзек талшықтарының өрімі бұраланып, матасып, жатуыда мүмкін.
Талшық өрімі бұйраланып біткен ағаш көбіне сәндік материалретінде
пайдаланады.
Ағаштың техникалық қасиеті беріктігі, мықтылығы, икемділігі түрлі
өнделуге икемділігі қасиеттері бар. Бұл қасиеттерін ағашты қолмен өндегенде
жақсы білеміз және ескереміз. Сондай-ақ ағашты қолмен өндегенде серпінділік
сияқты механикалық көрсеткішімен, сипаталса, сәнділігі өрнектілігімен,
өңділігімен, жылтырақтық белгілерімен бағаланады [15].
Ағашты қажетті өз орнына пайдалану үшін оның механикалық және
физикалық белгілерімен біргежарағыштық сипатамаларың білу керек. Ағаштың
қасиеттеріне оның ұқсатуға (кесуге, сургілеуге, тесуге) икемділігі, тезге,
морға салып июге көнгішгі, бояу сіңіргіштігі мен ыстықпен суыққа
шыдамдылығы, топсалауға, құрсалауға төзімділігі жатады.
Ұсталар әрбір істің ерекшелігіне қарай, әр түрлі сападағы ағашты орын
орнына пайдалана білген. Мысалы, салмағы жеңіл, жануға көнгіш болғандықтан
ерді, күйменің төсағашын қайыңнан, ал солқылдақ әрі берік келетін мойыннан,
су сіңірмейтін суға ісінбейтін, болғандықтан науа мен астауды самырсыннан
жасайтын болған.
Қолөнер бұйымының түрі өзгергенде де тіпті, ағаштың түрі өзгергенде
салынатын ою-өрнек үлгісіде өзгереді. Ал, енді ою-өрнек түрлерінің
қолданылу жүйесіне тоқтайық [16].
Ою-өрнек деп, яғни орнамент деп әдетте бейнелік нақыштары жүйелі
ырғақпен қайталанатын, белгілі бір үйлесімге негізделген көркем жосықтың
бәрін айта береді. Тіпті кей ретте майлы бояумен салынған суреттің де,
кестеніңде ою-өрнекке айналып кететін кездері болады. Пластиналық өнердің
ерекше бір түрі – ою-өрнек қазақ халқының сәндік қол өнер туындыларынан
айрықша орын алатындығын алғашқы бөлімдерде әңгімелеп өткен болатынбыз.
Сонымен ою-өрнек қолданылу орнына, заттың материалы мен түр-күйіне
қарай түрленіп отырады. Мысалы басты белгісіне қарай гүлді өрнек, торлы
өрнек, өрнектегі таспа болып үшке бөлінеді, бейнелік нышанына қарай
геометриялық өрнек, зоомордтық өрнек, көгеріс өрнек, ұласымды өрнек,
қиалғажайып өрнек боп беске тармақталады. Көгеріс өрнек гүлді өсімдіктер
мен шөптесін дақылдар бейнеленеді.
Қазақтың ұлттық ою-өрнегі арасында бұтақ, бүлдірген, гүл,
жапырақ, жармагүл, раушан, массақ, көркем, өрік, райхан, үш
құлақ, шырмауық жєне т. б. аталатын көгеріс өрнектер бар. Жалпы алғанда,
ою-өрнек түрлерінің бес жүзге жуық аты белгілі [16].
Бір қызықты жәйт, ою-өрнек үлгілерінде сол өрнекті тудырған рудың
таңбалары оюдың ең негізгі құрамды бөлімі ретінде еніп отырған.
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен бедерлей ою және жұмырлап
ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп тегіс
тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіпмүсіндік бейнелерді жартылай
көлемімен мүсіндеуді, яғни, ағашқа тұтас шабылатын күйі-келсап, аяқ-табақ,
ожау сияқтыларды жасау тәсілін жұмырлап оюға жатқызамыз.
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай таратуға
келеді. Егер тақтаға өрнек жалағын тіліп түсірсең жастықтау деп, қашау ізін
тік салсаң қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқл ойсақ ою деп атаған
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхана температрасы тұрақты, жел соқпайтын, ауасы
ылғалсыз, құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі, ағаш оюға
жарық құйынының да әсері бар. Жарық ағаш оятын орынға қарсы алдыңнан немесе
сол жағыңнан түспесе көлеңкесі молайып, назарында шатастырады.
Мүмкін болса, арнайы адам шеберлігі үстелі шағын тақтаға ою ойғаннан
өзгеге жарай бермейді. Әрі, ойып жатқан тақтай, немесе мөлтек бас ағаш
келлтегі орнынан сырғып, талқып кетпеуі үшін де тежегіштерді пайдалану
керек.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді бұлжытпай орындау керек. Ағаш ойып жұмыс жасағанда құралдықолға
нық мықты ұстаған дұрыс.
Ұсталар ағашты кесу жұмыстарына арамен балтаны, шабу ісіне түрлі
шоттарды (шапашот, төсешот, ойық жүздішот), тегістеу үшін үстірікті,
қырғыны, жонғыны, түркіні, ішінара қашауды, ойып өрнек салу үшін бәкіні,
пышақты (оймапышақ, қуыспышақ), қашау тесу үшін бұрғы мен үскіні
пайдаланған. Әдетте темір ұсталалары өзіне қажетті құрал сайманын бәрін
тікелей өз қолымен жасап алған [17].
Ағашты көркемдеп өњдеу 7-ші сыныпқа. Оқушыларды ағашты өњдеу
қондырғысы сүргілеу, өткірлеу, бұрғылау құралдарымен таныстырып олармен
қалай жұмыс жасау керек екенін технология сабағында мұғалім көрсетіп
түсіндіреді. Бұл қондырғылармен ағашты өњдегенде еңбек қауіпсіздік ережесін
сақтау, жұмыс орнынын дұрыстығы, орналуы, жұмыс киімінің болуы, абай болу
және т. б. ережелерін сақтау керек.
Оқушыларға ағаштын қарапайым жалғаудың технологиясын, жалғаудыњ түр-
түрлерін, олар шегемен, желіммен жєне т. б. түрлерін жақсы біледі. Қазақ
халқының ұлттық нақыштап жасалған ‰й жићаздары мен бµліктері: сандық,
кебеже, төсек ағаш жєне музыкалыќ аспаптар: домбыра, ќылќобыз,
шертер мүліктері туралы оқушылар таласып олардыњ қалай жасалған тарихын
оңай біледі. Бұл бұйымдарға қолданатын ою-өрнек түрлері геометриялық, терең
оюлар, пышақтың ұшымен сызып ойылатын, өсімдік, гүлжапырақ тәрізді
стильдегі оюлар түрлерімен оқушылар технология сабағында жақсы танысады.
Сондай-ақ ағаштың бетін түрлендіріп, күмістен, алтынмен, сүйектен қарапайым
металмен безендіруге болатын түрлерімен де танысады [18].
Құрал-жабдықтар. Оқушыларға керекті ағаш өңдеуге ағаш тесу, өңдеу
қондырғыларымен таныстыру. Өрнектелген сандық, кебеже, жүкаяқ жєне
домбыра, ќылќобыз, шертер бөліктерін оқушыларға жеке-жеке көрсету.
Ағашты қарапайым түрде жалғастырудың бөлшектері туралы плакаттарды
пайдалану. Ағаштың бетін күйдіруге, түрлендіруге арналған күйдіргіш қажетті
бөлшектерімен таныстыру.
Көрнекілік. Оқушыларға ағашты жонуда көрнекілікке плакаттан көрсету
және сандық, кебеже, домбыра, ќылќобыз, шертер мектеп мұражайынан
көрсету.
Демонстрациялау. Оқушыларға ағашты жалғау тәсілін нақтылай көрсету.
Сандық кебеже және домбыра бұйымдарының құрамдық бөліктерін
оқушыларға түсіндіру. Сандық туралы оқушыларға оның құрамын яғни сандық ол
негізгі ағаштан жасалып, сырты былғарымен, сүйектен өрнектелген, кейде
күмістеліп, өрнектеліп істелінеді. Кебеже төрт бұрышты болып жасалынады.
Төрт жақтау қазаққа төрт қабырғасы түбі мен үстінгі қақпағы бекітіледі.
Жақтау қазақтарының өзіне ерекше сән беріліп, сырланып не оюланып ойылады.
Домбыраны б‰тін аѓаштан ойып оњдеуге болады.
Топсеруен. Оқушыларды көрме залдары мен мұражайларға апару. Онда
сандық, кебеже, домбыра, ќылќобыз түрлерін көрсету және оларға
алынған ою түрлеріне қалай салынғаны туралы түсіндіру.
2 МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ ОҚЫТУ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ
ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Технология пәнінде жаңа ақпараттық технология арқылы ағашты
көркемдеп өңдеуді 6-7 сыныпта оқытудың мазмұны
Оќушыларѓа сапалы білім берудіњ негізі оќытудыњ єдістемесіне жєне оны
д±рыс ±йымдастыруда. Оќу процесінде технология пєнініњ жоспары бойынша
м±ѓалім оќушылардыњ техникалыќ, технологиялыќ білімін, іскерлігін
ќалыптастыру жєне ењбекті ±йымдаструдаѓы тєрбие ж±мысын дамыту мєселесін
іске асырады, материалдыќ µндіріс ортасындаѓы мамандыќтармен таныстырады.
Б±л жоспарда оќу ‰рдісін наќты ±йымдастыруѓа, дидактикалыќ
принциптерді іске асыруѓа, мектеп шеберханасыныњ материалдыќ, базасын
±тымды пайдалануѓа, жасалатын б±йымдарды тиісті сан жєне сапа жаѓынан
дайындау ќажет.
Ењбекке баулуда оќу процесін жоспарлаудыњ жалпы формасы: жыл сайын
к‰н-таќырыптыќ жоспар жєне єрбір сабаќќа тиісті к‰нтізбелік жоспар.
Жоспардыњ ерекше бір т‰ріне оќушылардыњ ж±мыс орындарыныњ µзгеру графигі
болады.
Егер м±ѓалім жоспарды д±рыс жасаса, баѓдарлама бойынша барлыќ,
таќырып пен тарауларына сай сабаќ дайындап жєне µткізсе, онда оќушылар
білім мен іскерлікті толыќ мењгереді. Календарлыќ-таќырыптыќ пен
к‰нтізбелік жоспарлау болмаса, ±йымдастыру болмайды. Соныњ саладарынан оќу
‰рдісі ж‰рмей ќалады.
К‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспарлау оќу жылы барысында єрбір параллель
сыныптардыњ таќырыбы мен тараулары бойынша сабаќ ж‰йесініњ наќты ќ±рылуы,
баѓдарлама мен єдістемелік ±сыныстар негізіне сай оќу ‰рдісі ‰шін жасалады.
Осы жоспар бойынша м±ѓалім сабаќтардыњ жалѓастылыѓын, д±рыс аныќталуын,
оныњ жалпы ж‰йе бойынша маќсаты мен мазм±нын, баѓдарламаныњ тізбектеліп
орындалуын ќамтамасыз етеді [21].
К‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспарды ќ±руда ењ негізгісі ењбек нысанын
жасаудыњ ролі зор. Жоспарда бір объектіге ќанша материал жєне сол нысан
бойынша ќанша параллель сыныптар ќатысады, ќанша ќ±рал-сайман мен кµмекші
ќ±ралдар ќажет екені алдын-ала кµрсетіледі. Оќу жылыныњ аяѓында оќушылармен
бірге келесі жања оќу жылына байланысты шеберханада, оќу кабинеттерінде,
базалыќ µндірістерде не жасау керек екендіктері аныќталады. Ќандай б±йымдар
єр сыныптарѓа бµлінеді жєне олар календарлыќ-таќырыптыќ жоспарда
кµрсетіледі. Осыѓан орай, ењбек нысаныныњ критерийі ретінде мыналар
ескеріледі:
1. Дидактикалыќ ±станымдарѓа байланысты ењбек объектісі ќарапайымнан
к‰рделене т‰суі, белгісізден белгілеуді наќты аныќтау алынады.
2. Ќолайлы жєне шамасы келесі б±йымдарды оќушылардыњ саны 1-2
сабаќтарда жасау м‰мкіндіктері жєне соѓан байланысты шеберханада
материалдыќ базалардыњ сєйкес келуі.
3. Жасалѓан б±йымдарѓа жоѓарѓы дєрежедегі техникалыќ жєне эстетикалыќ
дењгей ќажет: сапалы, тауарлыќ кµрініс, ќажетті, кµмекші ќ±ралдардан саны,
ќазіргі дењгей талабына келтіру немесе дайындау м‰мкіндіктері.
4. Ењбек нысаныныњ ќоѓамдыќ пайдалылыѓы. Жасалѓан б±йымдардыњ пайдаѓа
асырырлуы ќажет. Пайдасы жоќ б±йым жасауѓа жол берілмейді. Ондайѓа жол
берілсе, оќушылардыњ ењбек тєрбиесіне зор н±сќан келтіреді. Оќушылар µз
ењбектерініњ нєтижесінде білімі мен іскерлігініњ дамуын µздері кµре білу
ќажет. М±ѓалім оќушыларѓа ењбек нысанын д±рыс беруі арќылы, олардыњ
ќызыѓуына жєне б±рынѓы іскерлігін жетілдіру жолдары ескеріледі [22].
К‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспарды мектеп директоры бекітеді, тек сонан
кейін м±ѓалім шеберханада ќандай б±йым жасау, ќандай ќ±ралдарды пайдалану
мєселелерін шешеді.
Осындай болашаќ жоспарлауда м±ѓалім сабаќ ‰рдісін кездейсоќ
ойланбаѓан жаѓдайѓа т‰спеуін, мектеп єкімшілігі шеберхананы материалды-
техникалыќ жаѓынан ќамтамасыз етілуін, µндірістіњ базасы жєне т. б. жолдары
арќылы ќамќорлыќ жасау м‰мкіндіктерін ќарастырылады.
Басќа пєндер сияќты ќолданбалы µнер пєні оќушыларды ењбек
процестерімен таныстырып, µнер ќ±ралдарымен ж±мыс істеуге ‰йрете отырып,
білімі мен шеберлігін ќалыптастырады.
Пєнніњ оќушыныњ білімділігі мен тєрбиесі т±рѓысынан атќаратын
ќызметін сараптасаќ, оќушылардыњ политехникалыќ ой-µрісін дамытып, ынта-
ыќыласын ныѓайту жєне мамандыќты сапалы т‰рде тањдап алуѓа даярлайды. Ќоѓам
µміріндегі ењбектіњ, µнердіњ рµлін т‰сіну, µнер адамдарына деген ќ±рмет,
µнерге деген с‰йіспеншілік ењбек етуге ќабілеттілік пен шеберлік, ќоѓам
пайдасына шын ниетпен, шыѓармашылыќпен ж±мыс істеу тілегі, ќоѓамдыќ
пайдалы, µнімді ењбекке даярлайды.
2.2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1 ТЕХНОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ 10
ОҚЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қолданбалы қолөнер бұйымдарын жасау әдіс-тәсілдері бойынша 10
оқушылардың білімдерін жетілдіру мүмкіншіліктері
1.2 Оқушылардың материалды көркемдеп өңдеу бойынша біліктілігін 18
қалыптастыру
1.3 Аѓашты кµркемдеп µњдеу єдіс-тєсілдерін ‰йрету технологиясы 22
2 МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ ОҚЫТУДА ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ 27
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Технология пәнінде жаңа ақпараттық технология арқылы ағашты 27
көркемдеп өңдеуді 6-7 сыныпта оқытудың мазмұны
2.2 Сабақта жаңа ақпараттық технологияларды қолдану әдістемесі 29
3 ТЕХНОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОЌУШЫЛАРДЫ КЄСІПКЕРЛІККЕ БАУЛУДЫЊ 48
ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Технология сабаѓында оќушыларды кєсіпкерлікке оќыту 48
3.2 Бизнес жоспарды рәсімдеу міндеттілігі 56
4 МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН 59
ҚОРҒАУ
4.1 Оқу шеберханаларына арналған санитарлыќ-гигиеналыќ талаптар 59
4.2 Ағаш өңдеу құралдарымен жұмыс істеу техникасының 67
ќауіпсіздігі
4.3 Оқу шеберхансындағы өрт қауіпсіздігі 69
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі уақыт талабына сәйкес
мемлекетіміздегі 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына
байланысты болып жатқан жаңа өзгерістер қоғам мен мемлекетіміздің алдына
жаңадан туындап жатқан құндылықтарды ескере отырып, білім беру жүйесін
түбегейлі өзгерту мәселесін қояды. Нақтылы аса маңызды тұжырымдар мен
құндылықтар ғана білім беру сапасын жаңа деңгейге алып шығатын қадамдар
жасауға ықпал етеді.
Әр мемлекет жастарды қоғамдағы жаңа өзгерістер мен өз халқының
тарихы, дәстүрлері мен тіршілік ету, ойлау жүйесі туралы рухани негізін
дамыта отырып білім меңгеруге, еңбек етуге үйретуі қажет. Халықтың
әлеуметтік рухани мұрасындағы қолданбалы қол өнердің калыптасу
кезеңдерінің, ұлттық өнердің даму процесінің адамзат жинақтаған білім мен
тәжірибенің мүмкіншіліктері білім жобасын жетілдіруге негіз болады [1].
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер
жиынтығын айтады. Шын мәнінде қол өнер түрлерінің әрқайсысының талай
ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күнкөріс тіршілігіне қажетті үй жай
салуды, киім-кешек тігуді, азық-түлік өңдіруді өзінің тұрмыстық кәсіби
етіп, оларды күнбе-күн тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар
жасап, өмірде сән салтанат та құра біледі. Бұдан біз халық творчествосының
қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық өмірімен,
қоғамдық тарихымен, күн көрісімен кәсібімен тығыз байланысты екендігін
көреміз.
Халықтың ұлттық қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң
аулауға, мал өсіруге, және егіншілікке қажетті құрал-жабдықтар кіреді. Киіз
үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже, сандық жасап, сырмақ, кілем, аяқ қап,
алаша, ши, түрлі бау басқұрлар тоқып, арқан жіп есіп, тері илеп қайыс,
таспа тіліп, өріп әр алуан ыдыс аяқ, адалбақан, бесік және тағы басқа
көптеген заттарды, халық шеберлері өнерпаздар өз қолдарымен жасап
әшекейлейтін болды. Саз балшықты күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа
көз жасап, оны тұтанғыш ету балшыққа шөп шалам орнастырып илеу тәсілдері да
өте ертеден-ақ халықтың іздену талабынан, қоғам дамуы процесінен туған
айла–тәсілдер. Халықтың қолөнерінде мүліктердің бір тобы тұрмыстық бұйымдар
болса, екінші тобы қайыс өру, қару жарақ жабдықтары еді.
Қолөнердің келесі түрлері қазақ жерінде кеңінен дамыған. Оның ішінде:
тас, балшық, темір, ағаш, мүйіз бұйымдары ер адамдар өндірсе; кесте тігу,
жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, аяқ қап, текемет, жүнмен
киіз басу жұмыстары әйел адамдар жүргізген.
Қазақтың ұлттық қолданбалы қол өнеріндегі мәдени мұралардың тәрбиелік
көзі, көркемдік дамуы мен дәстүр сабақтастығының негіздері, оқушыларды
шығармашылыққа тәрбиелеудің қажеттігін қалыптастырады. Білім беруді
қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени құндылықтарынан,
ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды. Сонымен қатар
онда ғылым мен техниканың, педагогиканың соңғы жаңалықтары да барынша
ескерілуі қажет. Жас ұрпақты халқымыздың рухани байлығымен және қәзіргі
замандық біліммен қаруландырып қана қоймай, олардың бойына жаңа сапалы
дағдылар мен икемділіктерді дарытуда да жаңа буын оқулықтарымыз үлкен рөл
атқаратын болады.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс жаңа ақпараттық технология арқылы
ағаштан түрлі бұйымдар жасау технологиясын қамтиды. Жаңа ақпараттық
технология арқылы ағаш өңдеу технологиясын пайдаланып жасалатын жұмыстар
оқушылардың теориялық білімін іс жүзінде бекітуге, олардың техникалық ойлау
қабілетін арттыруға, негізгі технологиялық түсініктерді меңгеруге көмек
береді. Технология пәні бойынша алған сарамандық білімдер мен біліктіліктер
өндірістік және қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылдану барысында шыңдала
түседі. Сонымен қатар сарамандық біліктілік оқушыларға үйірме мен жоба
жұмыстарын орындау барысында көп көмек береді.
Қазіргі кезде мектеп қызметінде алға қойылған мақсат – еңбекке
тәрбиелеу және оқыту, сонымен қатар өнер құралдарымен оқыту. Ол
жасөспірімдердің азаматтық, тұлғалық түсінігін қалыптастыруда, оқуға деген
есті қатынасын ұйымдастыруда және жеке өмірге аяқ басуға дайындауда басты
роль атқарады.
Технология білім саласының басты мақсаты – оқушыларды өздігінен еңбек
етуге, бұқаралық кәсіпті игеруге дайындау және осы пәнді оқыту барысында
мындай міндеттер іске асырылуы қажет:
- экономикалық, экологиялық және нарықтық білімдерді қабылдау
барысында оларды ақпаратты материалдарды өңдеудің қазіргі және болашақтағы
технологиясымен таныстыру, жалпы еңбек іскерліктері мен дағдыларын меңгеру;
- оқушылардың шығармашылық және эстетикалық дамуы;
- оқушылардың өзін-өзі тану мүмкіндігін, кәсіпкер әлемін оқып
үйренуін, кәсіптік бейімділіктерін айқындау үшін тәжірибе элементтерін
қалыптастыруды қамтамасыз ету;
- оқушылардың өзбетімен жұмыс жүргізе білуін дамыту, еңбек
сүйгіштікті, іскерлікті, ұйымшылдықты, адамгершілік пен қайырымдылықты,
шыншылдықты жауапкершілік пен ізеттілікке тәрбиелеуді іске асыру;
- тұтыну бұйымдарын еңбек объектісі ретінде пайдалана алуға және
сәндік қолданбалы қолөнердің негіздерін жаңа дизайн талаптарына сай әсемдей
білуге үйрету [2].
Біздің уақыттың басты міндеті – бұл тұлғаны жан-жақты дамытудағы
құрамдас бөлік болып табылатын эстетикалық және еңбекке тәрбиелеу сияқты
органикалық байланыс пен әрдайым жетілдіруді қажет ететін, анықтайтын
маңызды мәселе. Оқушылардың эстетикалық және еңбекке тәрбиелеу бірлігіндегі
маңызды мәселе – рухани дамыту сабақтарында халық өнерінде туындаған сәнді-
қолданбалы өнерді пайдалану.
Сәндік-қолданбалы өнер – адам тудыратын материалдық ортаның көркемдік
қалыптасуына қызмет ететін, оның эстетикалық және идеалы-образдық
бастауының тереңденуіне ықпал ететін өнердің ауқымды саласы болып табылады.
Сәндік-қолданбалы өнер туындылары практикалық тағайындалуымен қатар (аспап,
жиһаз, маталар, еңбек құралдары, киім және т. б.), материалына қарай (ағаш,
металл, керамика, тоқыма) және техникалық орындалуына қарай (ою, кесу,
жазу, безендіру, өрнектеу) бөлінеді. Техниканың, материалды өңдеудегі
технологиялық тәсілдердің көркемдік шығармашылықпен және өнермен
біріктірудің арқасында енделген заттың әсемдігі мен айқындығы көрінеді.
Қазақстанның кең байтақ далаларында сұлу алқапты аймақтарында жасыл
орман, тоғайлар көп кездеседі. Биік зәулім бәйтеректер, сымбатты сұлу ақ
қайыңдар, былқылдаған талдыр, теңдесі жоқ жуан қарағайлар мен емен, үйеңкі
бәрі далаға ерекше сән көрік береді. Бірі қатты, екіншісі жұмсақ болып
келетін ағаш түрлері жасалатын бұйым мен мүлікке сәйкес таңдалып отырған.
Ағаштардың осындай табиғи ерекше қасиеттерін пайдалана отырып, шеберлер
күнделікті тұрмыс қажетін өтеуге қолданылатын дүние-мүліктер жасап халықтың
мәдени қорын байыта түскен. Ағаштан түйін түйген шеберлердің қолынан ыдыс-
аяқ, ағаш төсек, жүк аяқ, киіз үйдің сүйегі, арба шарбақ жєне т. б. заттар
жасаған.
Материалдарды көркемдеп өңдеудің бірнеше түрі бар. Бірақта олардың
әрбіреуі жалпы білім беретін мектеп сабағы мазмұнының тәрбиелеу әдістерінің
бір бөлігі бола алмайды. Олар анықталған педагогикалық талаптарға жауап
беру керек. Жоғарғы эстетикалық сапада жалпы білім беретін мектептерде
тәрбие жұмыстарында қолданылатын сәнді-қолданбалы өнердің түрлері
оқушыларға көркемдік және технологиялық бейнелер бойынша, күш-жігерін
жұмсау бойынша көруге болады.
Осыѓан байланысты дипломдыќ ж±мыстыњ таќырыбы: Орта мектеп
оқушыларына материалды көркемдеп өңдеуді оқытуда жаңа ақпараттық
технологияны қолдану әдістемесі деп тањдап алдым.
Дипломдыќ ж±мыстыњ басты маќсаты – жаңа ақпараттық технология арқылы
аѓаш µњдеу технологиясын пайдаланып жасалатын ж±мыстар оќушылардыњ
теориялыќ білімін іс ж‰зінде бекітуге, олардыњ техникалыќ ойлау ќабілетін
дамыту.
Зерттеудіњ объектісі – мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеудіњ пєні: жалпы білім беретін орта мектептерде оќушыларды
материалды көркемдеп өңдеу технологиясын жаңа ақпараттық технологиялар
арқылы ‰йрету мәселесі.
Мектепте пәнаралық байланыстарды бекітетін және оқушылардың әр түрлі
сабақтарда алған білімдерді практикада қолданатын және оны әрі қарай
дамытатын сәндік қолданбалы өнер түрлері де болу керек. Сәндік қолданбалы
өнер білімдері оқушылардың бейнелеу өнері, сызу, еңбекке баулу, физика және
химия сабақтарында алған біліммен негізделуі керек.
Зерттеудің құрылымы: кіріспе, төрт тарау, қорытынды, әдебиеттер
тізімі.
1 ТЕХНОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ ОҚЫТУДЫ
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қолданбалы қолөнер бұйымдарын жасау әдіс-тәсілдері бойынша
оқушылардың білімдерін жетілдіру мүмкіншіліктері
¤ресі биік, µрісі кењ ќолµнердіњ ќай саласынан болсын жер ж‰зіндегі
басќа да халыќтар сияќты ќазаќ халќы да µзініњ кµне замандардан бері келе
жатќан тамаша тарихымен жєне бір µзіне ѓана тєн ќайталанбастай
ерекшелігімен кµзге т‰седі. Ал ќандай болмасын µнер жєне талант, дарын
иелерін µмірге келтіретін де сол халыќ. Сондыќтан да біз оларды халыќтыќ
µнер дейміз. Сол халыќ таланттарыныњ ќолынан шыќќан зергерлік б±йымдар,
киім ‰лгілері, т±рмыс жићаздары, єсем де зєулім ѓимараттар – ќай заманда
болсын µз мањызын жоѓалтпайтыны мєлім.
¤зге халыќтар сияќты, ќазаќтыњ да ќолµнер шеберлігін ‰йретуде ерте
заманнан бері жиып-терген мол тєжірибелері бар. ¤з ±рпаѓыныњ сегіз ќырлы,
бір сырлы µнегелі, µнерлі болып µсуін маќсат еткен ата-анамыз µз бойындаѓы
бар асыл ќасиеттерін єлденеше ѓасырлар бойы ±рпаќтан-±рпаќќа жалѓастырып,
насихаттап, ‰йретіп келген.
Ќазіргі кезде сол ±лттыќ ќолµнерді жас ±рпаќтыњ бойына дарытатын,
‰йрететін – бастауыш, негізгі, орта мектептерде ж‰ргізілетін ењбек пєні.
Олай болса, Ата кµрген оќ жонар, ана кµрген тон пішер деген халыќ
даналыѓын басшылыќќа алып, жас ±рпаќты дамытуда, ќалыптастыруда халќымыздыњ
ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєрбие ќ±ралдарын орнымен пайдалану б‰гінгі к‰н
‰шін де ерекше мањызды [3].
Б±л кµзќарасты халыќ педагогикасы мєселелерімен айналысып ж‰рген
ѓалымдардыњ ењбектері дєлелдеп отыр.
Осылардыњ ішінде, біз аѓаш µњдеу ќолµнеріне тоќталамыз.
Аѓаштан бедерлі, єшекейлі суреттер, оюлар жасау, яѓни аѓаштан т‰йін
т‰ю де халќымыздыњ ертеден келе жатќан µнерлерініњ бірі.
Аѓашќа оюлар оюдыњ кµркемдік мєнері затќа кµрік берерліктей нєзік
наќышталады жєне басќа да б±йымдардаѓы ою-µрнекпен т‰р-т‰сі жаѓынан ±ќсас,
оны толыќтырып, єсемдеп, сєндеп т±рады. Аѓаштан ою оятын шеберлерді халыќ
аѓаш ±стасы дейді. Халыќ арасынан шыќќан с‰йектен ою оятын шеберлер де,
аѓаш ±сталары да ер адамдар болѓан.
Аѓаштан оюлар оюдыњ да µзіндік єдіс-тєсіліне байланысты т‰рлері
болѓан. Б‰гінде м±ражайлардаѓы аѓаш б±йымдарыныњ кµркемделуін зерттей келе,
аѓаштыњ бетін кµркемдеудіњ бірнеше т‰рлерін ашуѓа м‰мкіндік бар. Ќазаќ
шеберлері, єсіресе, ас-су ыдыстарына µте м±ќият ќарап, жап-жаќсы, ж±п-ж±мыр
етіп, ешбір кедір-б±дырсыз, ќисыќ-ќыњырсыз, ќарапайым µрнектерімен
єшекейлеп, сєнді етіп жасай білген. М±ндайда негізінен ќошќар м‰йіз,
бітпес, шыѓыршыќ, т‰йе табан оюлары пайдаланылѓан. Тіршілік-т±рмыста
ежелден келе жатќан с‰йікті сусынымыз – ќымыз, айран боза, ш±бат болса,
оѓан єдейі арнап соѓылѓан ыдыс-аяќтар ќатары да ауыз толтыра сµз
етерліктей.
Єсіресе, заттыњ баѓалы, єсем, µнер туындысы ретінде – ‰лгісі,
н±сќасы, сервизі, гарнитурасы, коллекциясы мол болып келетін м‰ліктіњ бірі
– осы ќымыз ыдыстары. Ќымыз ішіп, шµл ќандырумен бірге, оны асыќпай іше
отырып бойѓа сіњіру, мауќыњды басу, демала отырып кењесу, ќызыѓы мен
ќуанышына ќаныѓу ќандай ѓажап болса, оныњ ыдысын ±ќсатуѓа ±сталар ќосќан
с±лу жарастыќ, солар соќќан алуан т‰рлі µзіндік ою-µрнек µзінше бір єсем
д‰ние дер едім.
Ќазаќстанда шеберлер таѓам мен ‰й заттарына арналып жасалған
сандыќтар, ж‰каяќ – ‰й жићаздарына арналѓан сөре, бояумен өңдеу, тµсектер
жєне т. б. оларды металл мен аѓаштан ою арќылы єсемдей отырып дайындайды.
Олардыњ б±йымдары т±ѓыр (ањ, ќ±стар аулайтын сөре) ретіндегі ањ аулау
сонымен бірге 15-18 ѓѓ асатаяќ, ќобыз, домбыра, сыбызѓы, дауылпаз сияќты
музыкалыќ аспаптарды сєндейді. Киіз ‰йді єсемдеу, тұрмыстық заттарын
єсемдеу кењ таралған. Негізінен киіз ‰йдіњ киізден жасалѓан компоненттері,
аѓаштан ою мен суреттері өте ќызыќты да тартымды. Республикада єсемдік жєне
ќосымша µнер заттарын µндіру бойынша µндірістік кєсіпорындар (Алматы,
Семей, Петропавл) ж±мыс істейді. Халыќ ±сталарын сыйлайды жєне олардыњ
дањќы арта береді. Аѓаш шеберлерінің ішінен А. Мұратов, М. Ниязов, Д.
Шоқпаров және т. б. кењінген танымал.
Б‰гінгі мектепте жасµспірімдерге білім берумен ќатар, ±лттыќ дєст‰рде
тєрбиелеу – басты міндет. Оныњ ќайнар б±лаѓы – халыќтыќ педагогика. Халыќ
педагогикасыныњ негізгі кµздеген маќсаты – µзініњ бай тарихи тєжірибесіне
с‰йене отырып, келер ±рпаќты ењбекке, елініњ ар-намысын ќорѓауѓа баулып,
ізгі адамгершілік ќасиеттерді бойына ќалыптастыру, ойлану ќабілетін дамыту.
Белгілі ғалым-педагог И. А. Карабанов оќушыларды єсемдікті сезініп,
т‰сініп, ќадірлей білуге баулу – эстетикалыќ тєрбие беру арќылы іске
асырылады. Ењбек сабаѓы – мектеп оќушыларыныњ рухани єлемін байытып,
д‰ниетанымын ќалыптастыратын пєндердіњ бірі.
Б±л сабаќта оќушылар жасалатын б±йымдардыњ суретін жасап алуы жєне
оѓан аѓаш тањдап алуы тиіс. Аѓаштыњ алуан т‰рлі тектері: сан алуан салалары
– темірдей ќаттыдан нєзік те ж±мсаќќа дейін, дµрекі ќабаттыдан м‰лдем
біртектеске дейін бола береді. Самшит, ќызыл ќайыњ, ќызыл тал неѓ±рлым
ќатты аѓаш тектері. Олардыњ аѓашты µте тыѓыз, єрі ќабатты емес дерлік.
Қ.Әмірғазин т±т, алм±рт, шие, жањѓаќ, ‰йењкі, б±лар да ќатты аѓаш
тектеріне жатады дейді. Емен, шырша, самырсын, ќараѓай – біршама ж±мсаќ
аѓаштар екенін оќушыларѓа толыќ т‰сіндіру керек.
Ою кезінде кезектесіп отыратын ќабаттардыњ ќаттылыѓыныњ б±лай ауысуы
бір ќабаттарда ж±мсаќ сырѓитын, ал екіншілерінде кедергіге кездесетін
аспаптыњ біркелкі жылжуын ќиындатады. Єсіресе, жања бастаѓан оќушыныњ ж±мыс
істеуі ‰шін ењ жаќсы аѓаш тектері – барлыќ жерде кездесетін жµке, аќ ќайыњ,
ќандыаѓаш жєне тал болып табылады. Олар ж±мсаќ ќ±рылымды, т‰сі біртектес,
аќќа жаќын жєне µњ бергенді жењіл ќабылдайды [4].
Халыќ µнерін оќытудыњ таѓы бір ерекшілігі – µнер кµркемдігін кµрсету,
µнерді с‰ю жєне µмірде пайдалана білу.
Ќорыта айтќанда, жалпы білім беретін мектептердіњ оќу-тєрбие
процесінде ќазіргі педагогика ѓылымыныњ жетістіктерімен ќатар халќымыздыњ
ѓасырлар бойы ќалыптасќан тєрбие-таѓлымдарын маќсатты т‰рде ж‰йелеп, ±лттыќ
ерекшіліктерімізді ескере отырып к‰нделікті тєрбие мен білім беруде жеке
адамды ќалыптастыруда шыѓармашылыќпен пайдаланып отырудыњ мањызы ерекше.
Халыќ педагогикасы тєсілдерін жалпы білім беретін мектептегі оќу-тєрбие
процесінде ж‰йелі ќолдану – келешек ±рпаќты Отанды с‰юге, адамгершілікке,
инабаттылыќќа, имандылыќќа, ±лтжандыќќа тєрбиелеудіњ, ѓылым мен мєдениетке,
µнерге баулудыњ ќайнар кµзі, т±ма б±лаѓы демекпіз.
Қазақстан өлкесінде көптеген ағаштардың түрлері өсіп-өнеді, оларды
құрылыста, ауыл шаруашылығында қолданумен қатар, жиһаз фабрикаларында және
қолөнер жасау кәсіпшілігінде кеңінен пайдаланады. Суретшілер, халық
шеберлері олардан неше түрлі ұлттық нақыштағы бұйымдар жасады. Ағаштар
қылқан жапырақты және жапырақты болып екіге түрге бөлінеді. Қылқан
жапырақты ағаштарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын жатады. Бұлардың
жылдық сақиналары жақсы көрінеді. Ормандарда көптеп кездеседі. Ағаш
дайындайтын шаруашылықтарда олардың қоры көп, өңдеуге жеңіл, қолайлы.
Ағаш табиғатта өте жиі кездесетін өсімдіктердің бірі болғандықтан,
адам өміріне тигізетін пайдасы көп, олардын орны бөлек. Сондықтан болар,
біз ағашты күнделікті өмірімізде жиі пайдаланамыз. Атап айтқанда ағашсыз
құрылыс өз жұмысын бастай алмайды, күнделікті тұрмыста қолданатын ыдыс-
аяқтыњ көбі ағаштан жасалады. Басқа шикізаттарға қарағанда әр түрлі
мүліктер жасауға да өте қолайлы, тез өњделетін жұмсақ, жас күнінде
былқылдақ, июге, тоқуға, ойып-шабуға келгенде тендесі жоқ материал. Ағаш
өњдеу шеберлер көп құрал-саймандарады қажет етпеген. Темір ара, балта,
шаппа-шот, бұрғы секілді негізгі қарапайым құралдарды пайдаланған.
Қазақстан алқапты аймақтарында, сулы кен байтақ далаларында жасыл
орман далалар тоғайлар өте көп кездеседі. Биік зәулімді теректер, сулы
аққайыңдар, былқылдаған таулар, теңдесі жоқ жуан қарағайлар мен емен,
үйеңкі бәрі далаға ерекше сән көрік береді. Бірі қатты, екіншісі жұмсақ
болып келетін бұлар жасалатын зат-мүлікке сәйкес пайдаланып отырған.
Ағаштың осы жақсы қасиетін табиғи ерекше қасиеттерін пайдалана отырып,
қолданатын дүние-мүліктер жасап, халықтың мәдени қорын байыта түскен.
Ағаштан түйін түйген шеберлердің қолынан ыдыс-аяқ, ағаш төсек, жүк аяқ киіз
үйдің сүйегі, арба, шарбақ және т. б. заттар жасаған.
Ш.Әбдуалиева өзінің халық өнері туралы еңбегінде - халық шеберлері,
ұсталары ағаштан тек үй шаруашылығына қажетті бұйымдар жасап қана қоймай,
оларды әшекелеудің, безендірудің, мәнерлеп оюды, көркемдеп қашауды, шабуды
және ағаш бетіне нақышты өрнектер салуды шебер игергендігі туралы, сондай-
ақ өнердің бұл түрімен ата-бабамыз сонау көне сақтар дәуірінен бастап
айналысқанын атап көрсеткен [5].
Ағашты қолымызға таяқ қылып ұстаған күнінен бастап, көптеген
қасиеттерді меңгеріп, кеңінен пайдаланды. Олардың әрбір түрінде, қиынды
кескіндісіне өте әдемі табиғи көркем сурет бар екеніне көзіміз жетті. Осы
қасиеттерін жұмыс барысында қашап кескенде, бояғанда ағаш шеберлері
ескеріп, орнымен пайдаланып отырған. Емен, қайың, терек секілді ағаштарды
солтүстік аудандарда толық пайдаланып, оның ішінде қызыл қайыңды жақсы
табиғи көркем суреттері үшін жиһаздар, үй мүліктерін жасауды ерекше сақтап
бағалаған. Олардың түрлерін ердің қастарын қашап, шапса, дініне ыдыс-аяқ
жасаған және оларды әсем оюлап, өрнектеп безендірген. Ал орталық, шығыс
аймақтарында алма, акация, ырғай, алмұрт ағаштарын кеңінен қолөнер
жұмыстарында пайдаланған.
Кебеже, сандық, жүкаяқ, қобдишалар, жасау үшін алма, жаңғақ
ағаштарын, ал музыка аспаптарын жасауға тал, қарағай, алма, арша
ағаштарынан жасайды. Терек, қарағай, үйеңкі, емен секілді ағаш түрлерін
көлемді құрылыс қажеттеріне өтетін бұйымдарға пайдаланған.
Сондай-ақ ағашты өңдеуде ағашты өңдейтін аспаптар қолданылады.
Көбінесе ағашты кесіп өңдейтін (тесу, фрезалау, тегістеу, сүрлеу, бөлшектеу
т.б.) механикалық аспаптар. Ағаш өңдеу өнеркәсібінде, станокта және
машиналы аспаптарды қолданудың маңызы зор. Қол аспаптары қазіргі негізінен
ұсақ шеберханалар мен құрылыс алаңдарында, алып кәсіпорындарды құрастыру
және монтаждау операциялары кезінде бұйымдардың артық кемістігін жоюға ғана
қолданады.
Ағаш өңдейтін қол аспапқа қол ара, сүргі, қашау, стамеске, ұңғы,
бәрбі, егеу жєне т. б. жатады.
М. Арғынбаев өз еңбектерінде ағаштарды қолмен өңдеудің көне түрін
төрт топқа бөледі. Балташылық - ихро, еден, төлу, діңген, тор, арба, шана,
есік-жақтау, саябан т. б. жасаушылар. ‡йшілер – киіз үйдің сүйегін,
адалбақан, асадан, сүйріткі, күйме жасайтын іскерлер. Оймашылар – ыдыс-аяқ
түйегі, метей науа, гүзе шілік, үзеңгі кереует, кебеже, жүк аяқ, абдыра,
сықырмауық сиқтыларды оюлауда және музыка аспаптарын жасайды. Тоқымашылар -
шыбық, шабата, қорап, сибет, ергене сияқтыларды тоқиды. Ағаш шеберлері
ағаштан да түйін түйіп-сынбаптарды жасаған.
Ағаш материалдары түгелінен немесе дене табиғи ағаштан дайындалатын
конструкциялық, изоляциялық және сәндік материалдар өнеркәсіптерде,
азаматтық құрылыстарда, машина жасау, кеме, жиһаз, музыка аспаптары
өндірісінде қағаз, химия, шикізат және отын ретінде пайдаланады. Ағаш
материал бірнеше топқа бөлінеді. Оның негізгісі табиғи ағаш материалдар
болып есептелінеді. Ағаш өңдеу өнеркәсібінде шпал, брус, тақтай, шпон,
жонылған фанерлер, жоңқа, үгін, ағаш талшықтары жатады. Сондай-ақ ағаш
өңдеу және қағаз өңдеу өнеркәсібінде әртүрлі ағаш материалдарын целлюлюза,
қағаз, химия өнімдерін өңдіруге заттар алады.
Ағаш материалдарына жиһаз, музыка аспаптары сияқты ағаш бұйымдары
жасалады.
Ағашты өңдегенде оның әртүрлі қасиеттеріне тап боламыз ол ағаштың
механикалық қасиеті жан-жақты, олар өздеріне әсер еткен әртүрлі күштерге
қарсы тұра алады. Ағаштың негізгі механикалық қасиеттеріне мыналар жатады:
беріктік, қаттылық, шыдамдылық, морт сынғыштық, иілгіштік, былқылдақтық
қасиеттері бар.
Беріктік деп, оның сыртқы механикалық күштерге қарсы тұра алып өзінің
пішіні мен түрін сақтауын айтады. Ағаштардың балта, шаппа шоттың не басқа
күштердің әсерін ортасын қаққа айыруы, болмаса жаңқаға айналуы –
беріктігінің белгісі. Ағаштың беріктік қасиеті деп шеберханасында ағашты
өңдегенде, жонған не бөлген кезде жақсы кеседі.
Ағаштың қаттылығы, шыдамдылығы, сынып жарылуы бір-бірімен тығыз
байланысты, бірінен-бірін ажыратып бөліп қарау өте қиын, не ескермеу өте
қате. Қаттылық пен беріктік өзара тығыз байланысты. Ағаш неғұрлым кепкен
сайын соғұрлым қата, беріктене түседі.
Ағаштан басқа да механикалық қасиет байқауға болады. Мысалы. Оның
иілгіштігі, морт сынуы сияқты. Бұл қасиеттерімен де жұмыс үстінде кездесіп,
біліп, үйренеміз.
И. А. Карабанов мектеп шеберханасында оқушылар ағаштардың түрлерімен,
физикалық, механикалық жєне технологиялыќ қасиеттерімен танысады. Оқушылар
еңбек сабағында ағаштан әсемдеп оюды, жонуды, кесуді, мүсін жасауды және де
ағаш станогімен жұмыс жасауды үйренеді. Олар үй мүліктерін жасап қана
қоймай, оларды әсем безендіре білді. Сүйекпен көмккеріп, алтынмен аптап,
күміспен күптеді, ағаштардың беттеріне әртүрлі оюлар түсіре білді. Ата-
бабамыз ою өрнекті жеке өнер ретінде қарап, өрнек жасайтын заттыњ формасына
байланысты қарастырған. Жасалған бұйымдарға ерекше сән беріп, көркемдеп
толықтырып отырды. Сондай ақ оқушылар оюдың түрлерімен яғни пышақтыњ ұшымен
сызып оюланатын, рельефті терең оюлар, геометриялық оюлар, геометриялық
өсімдік, гүл жапырақ тәрізді стильдегі оюлар мен танысып, ағаш бетіне
тікелей ойып жасайды [6].
А.И.Черепахина ою әр затқа байланысты өзінше композициялық шешім
таба білген классикалық геометриялық оюлар, заттардың беттерінде тепе-
теңдік тауып, симетрия заңдылығын сақтап, бәрі сыртқы жиектің ортасында
орналастырылып, бір жүйеге бағындырылған. Бұндай композициялық
келісімділік, үйлесім гүл, жапырақ, өсімдік тектес, зооморфтық оюларды
қатты сақтаған. Ағаштарды ойған кезде үлкен шеңберлер, дөңгелектер, күннің
шығу символын паш етсе, толқынға ұқсас оюлар теңіз, көл, өзен суларының
қозғалуы, ағуы сарқылу процесін бейнелейді [7].
Археологтарымыз темірден жасалған дүниелермен қатар көптеген
ағаштардан істелген бұйымдарды Алтайда Пазырақ қорын тапты. Осы заттардың
беттеріне қойдың, бұғының және қасқырдың бейнелері ойылып бедерленгені
байқалады. Алтай жерінде кездескен осы заттардың біздің дәуірімізге дейінгі
II-III ғасырда жасалғандығы анықталды. Қазақстанның қай жерінде болмасын
бұл оюлар кеңінен таралған, жиі кездеседі және ғылым мен мәдениеттің,
өнердің дамуына маңызы зор демекпіз.
Қазақстан жерінде ағаш өңдеу өнерінің көне заманнан келе жатқан бұйым
түрлерінің, ою өрнектердің стилінен байқауға болады. Оларды қазақы үй,
ертоқым, ағаш төсек, ағаш жастық, жүк-аяқ және ыдыс-аяқ түрлері жатады.
Солардың бірі – ыдыс-аяқ.
Қазақтар ыдыс-аяқты ертеде ағаштан жасаған. Бұрынғы кезде қазақтар
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Сонда үнемі көшіп-қонып жүргенде
жүктерін өздерімен бірге ала жүрген. Олар киіз үй, ағаштан жасалған сандық,
ыдыс-аяқтар заттарын өздерімен бірге алған. Бұл ыдыс-аяқтарды ағаштан
жасаған себебі, ол біріншіден жеңіл, екіншіден сынбайтын болған. Көшпелі
қазақтардың пайдаланған ыдыстары олар күбі, табақ, тостағандар, ожау, су
құятын шелек жєне т. б. ыдыстарды ағаштан жасаған.
Тостаған бұл ескі мұралардың бірі қымызды құюға арналған. Тостаған
Қазақстанның бүкіл аудандарында кездесетін халық арасында көптен тараған,
тостағанның үлкен тостағаны және алты кіші тостағандары болады. Тостағанның
формасы домалақ болып, бүтін, қатты ағаштан ойып жасалынады. Сыртын
оюлардың түрлерімен бедерленіп не сырланып, болмаса сүйекпен, әсем
тастармен жапсырылып әсемдейді. Олардың көлемі шағын болып келеді.
Тостағанды жасағанда оған жақсы ағаштан алып жасайды. Көбінде
тостағанды ойып жасағанда қарағай мен аққайың ағашынан жасайды. Тостағанды
жасағанда алдымен қатты ағашты жақсылап кептіреді. Бұл кепкен ағаш бұйымды
жасағанда жақсы өңделіп, жасалып болғаннан кейін ісініп, жарылмайды. Бұл
ағаштың формасын өзгертпейді. Шебер тостағанды жасағанда ағашты алдымен
сыртқы формасын ойып алып, одан кейін ішкі терең ою оюға кіріседі. Жалпы
ішкі және сыртқы формасын ойып болғаннан кейін сыртын әсемдеп, шебердің өз
ойымен безендіріледі [8].
Қазіргі кезде осы ұлттық ыдысаяқтарда көптеген шеберлер жасайды.
Сонымен қатар мектеп шеберханаларында да оқушылар көптеп жасайды. Бұл
ұлтымыздың мәдени байлығымызды көркейтеді.
1.2 Оқушылардың материалды көркемдеп өңдеу бойынша біліктілігін
қалыптастыру
Халқымыздың ежелден келе жатқан шығу тарихы ғасырлар қайнауының тым
тереңінен басталатын бүгінгі заманымызға шын мәніндегі өнер туындысы
ретінде небір асыл мұралар қалдырған қолөнер ең негізгі саланың бірі.
Қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда материалды көркемдеп өңдеу
өнерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Халық жеке – дара жұмыс істеді.
Өздеріне ең бірінші қолөнермен айналысу үшін құрал-саймандардың көпшілігін
өздері жасап алды. Өз өнерінің қыр сырын баласына, шәкіртіне үйретіп
отырды, материалды көркемдеп өңдеуде, ата-анасы баласына жан жақты білім
берді. Өнердің ішіндегі ептілік пен шыдамдылықты, және алыстан көз
тартқызар, адамды өзіне қарататын өнер.
Оқушыларды ағаш өңдеу жұмыстарымен алғаш таныстырғанда оларға
қолданылатын аспаптарды өзара салыстырып, өңделетін материалдардың
ерекшелігіне қарай қандай ұқсастықты және айырмашылығы болатындығын
түсіндіріп отырудың маңызы өте зор. Жұмыс кезінде дұрыс тұрудың, аспаптарды
пайдаланудың, жұмыс қимылдарын ұтымды болуының маңызы, энергияны мейлінше
аз жұмсап, орындалатын жұмыстың сапасын қамтамасыз ететін аса маңызды
техникалық гигиеналық шарттарды оқушыларға дұрыс түсіндіру қажет [9].
Технология сабағында оқушылар ағаштан басқа материалдармен де мысалы,
темірмен, былғары, пластмасса, шынылар жєне т. б. таныстырылады. Сабақ
үстінде мұғалім оқушылардың жалпы еңбек мәдениетін тәрбиелеуі тиіс. Мысалы,
өз жұмысын жоспарлай білу, өзінің жұмыс орнында таза және тәртіпті ұстау,
жұмыс істегенде қауіпсіздік техникасының ережелерін дәл орындау,
материалдарды және уақытты үнемдей білу. Материалдарды өңдеудің тәсілдерін
орындау, жасаған бұйымның таза болып шығуына көңіл аударылып отырылу қажет
[10].
Оқушылардың ой-өрісін кеңейту үшін өндіріс орындарында орындалу
тәртібімен салыстырып, мақсатында экскурсиялар жасалынып отырған жөн.
Ағашты өңдейтін негізгі тәсілдері кесу, жару, қашау, бұрғылау,
қиыстыру, сүргілеу, бояу және көркемдеп ою тәсілдері бар. Оқытушы
оқушыларға арамен кесу жұмысын таныстырғанда қол араның екі түрін айтуы
тиіс: қол ара, қышқы. Екі араның да кесетін жүздері кеңейтілген, қайраған
болуы тиіс. Оқушылар араның жүздері кеңейтудегі арнаулы құралымен
кеңітетіндегі және егеу мен қайрайтындығы оқушыларға көрсетіледі. Жүзі оңға
және солға кеңітіледі. Дұрыс кеңітілгенін білу үшін жүздерінің бір шетін
екінші шетіне дейін қайрайды да сонда ғана солға қисайтылған жүздер арасына
ұзына бойына созылған сайды көруге болады. Солай қарағанда артық кем
қисайтылған жүздерді байқап түзетуге болатындығы оқушаларға көрсетіледі.
Ара жүздері осылай болған күнде ғана қысылмай және жеңіл кесіледі. Арамен
жұмысқа кіріспес бұрын осындай жұмыстармен жаттықтырылады. Пайданынатын
құралдар ыңғайлы болса ғана орындалатын жұмыс нәтижелі болатындығы
оқушыларға түсіндіріледі. Ара жүздері егеумен қарағанда үшкір бұрыш
жасалып, қайралатындығы ескертіледі [11].
Әдетте талшықтарды көлденең кесетін аралардың жүздері екі жағында да,
біркелкі қайралған болады да, алға кейін қарай да кеседі. Көлденең кеспей
ұзынан кесетін араның жүздері үшкір, ұштары алға қаратылған. Бір бағытқа
қарай кеседі. Көлденең кесетін ара барлық бағытқа кеседі, оған рейкалар,
бөренелер, брустар және сыналар жатады.
Ағашты түзу кесу үшін қозғалтпай ұстап тұру керек. Ол үшін верстак
үстіне қойып, ұстатқышпен ұстап кеседі. Арамен кесу жұмысында нық тұрып,
аздап еңкейіп ара тұтқасын ұстайтын оң қолды алға беріп, сол қолмен
кесілетін ағаштан мықтап ұстап тұрады. Кесуді ең алғаш бастағанда ара
пластикасының сол қолдың бас бармағына тигізе тұрып, еппен өзіне тартады,
сол кезде азда болса із түседі.
Ара, пышақ, сүргі, қашау темірлерін төмен сынып оқушыларға қайрауға
болмайды, тек орындалу әдістері ғана көрсетіледі. Оқушылар сүргілеу
әдісінің жұмысын ең алдымен жеңіл сүргімен сүргілеуден бастайды. Бұл
сүргінің пышағы керек форма тәрізді. Сүргілеген кезде терең шұңқыр жасап
алады да, тегіс сүргілей алмайды. Тегіс сүргілеуге қарапайым сүргі
пайдаланады. Сүргілеген кезде мұнда нұқ тұрып, денемен ары-бері көбірек
қимылдайды. Сондықтан да аяқты верстак бойына дұрыстап қойып, оң сол аяқты
жиегі бойына қояды. Сол қол сүргінің алдыңғы жағынан ұсталады және сәл
үстінен басылады. Оң қолды сүргі пышағының үстіне шығып тұрған жағына
кейінірек ұстап алға қарай итереді. Сонан соң сүргінің үстіне сәл салмақ
түсіреді және солға қарай жылжытады. Егер сүргілеген кезде бұтақ кездессе,
тура сүргілемей көлбей тез сүргілейді. Мұндайда сүргіге салмақ аз
түсіріледі, сонымен қатар ағаш қабаттарының орналасу бағытына көңіл
аударылуы ескеріледі. Сүргілеуді ағаш қабаттарының жатқан бағытына қарай
сүргілейді. Бағытқа қарсы сүргіленбейді. Мысалы, бір тақтайдың екі жақ
бетін бір бағытқа сүргілеуге болмайды [12].
Ағашты оюда қашау, пышақ түрлерін қолданады. Тесіп ою үшін қашау
қолданады, тесіп ойғанда қашау үстінен ептеп ағаш балғамен тоқылдатып
ұрады. Қашаудың ұзындығы 80-120 мм, жүзінің ауқымы 2-3 мм-ден 40-50 мм-ге
дейін болғаны ыңғайлы. Қашаумен ағаш ойғанда жоғары сынып оқушылары жұмыс
істеген жөн. Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері
бар. Ол ережелерді бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуың әбден
мүмкін. Себебі, қашаумен немесе пышақпен жұмыс істегенде күш көп жұмсалады.
Сондықтан бос қолыңды пышақ жүргізетін бағытқа апаруға болмайды. Әдетте,
жүзі мойылған құрал тайғыш келеді. Өйткені жүзі қалағанынша түспеген соң
артық күш салып жіберсең пышақ шошып кетеді. Екінің бірінде саусағыңды орып
аласың. Дұрыс қашау пышақтың жүзін шарыққа қайрап, көнмен киізге жонып
отырған жөн. Жанында дәрі салғыш болу керек [13].
Оқушаларға сызып, тілікше жасап оюды үйрету. Ең алдымен көңілің
қалаған ою үлгісін қағазға салып алу сонан соң сол үлгіні ағаш таќтай
бетіне көшіру. Тақтаға қарындаштың ізін қуалап пышақ жүзімен жосып түсіру
үшін қашауды жұдырыққа тік қалпы сығымдап ұстап, іштей өзіне қарай нығырмай
тарту керек. Екінші көмек қолын кері бағытында болады. Алғаш ойған кезде
жөке ағашын пайдаланған оңды. Ол жұмсақ әрі өңі біркелкі жөке болмаса,
қаттылау болғанмен қайыңда оюға ыңғайлы. Әр оюдың өзіне тән оюлар әдіс
түрлері бар. Сызып-тілікше жасап ойғанда сурет сызығын бойлау екі жағынан
бірдей тіліп, 2-4 мм тереңдікте жүргізіліп, бұрышынан кесіліп, ұзынынан
бөлініп алынады. Бұл жай пышақпен ойғандағы кескін. Ал үшбұрышты қашаумен
де доғал қашаулармен жүргізілген кішкене жолақтар оны үнемдеп кескен оған
қашаулардың жүзінің формаларына сәйкес болып шығады.
Сызып-тілікше жасап суреттің бойымен оюдың теориялық мәнін
түсінгеннен кейін мына төмендегі заңдылақтарды сақтай отырып, жұмыс істеген
жөн:
- жасалынатын заттың, суреттің эскизін, кескінін дайындау;
- бұйымдар мен заттар жасауға арналған тақтай дайындау;
- тақтайдың бетіне сурет эскизін бейнесін көшіру;
- жұмысқа арналған сурет көшірілген тақтайды, үстелге бекіту;
- тақтай бетіндегі суретті ойып-кесу процесін жүргізу;
- дайын болған жұмысты өңдеу.
Жұмыс істеу үшін айтылған заңдылықтарды сақтап отырып, абайлап,
асықпай істейміз. Ойылған бұйымның суретін салып, қандай шикізаттан, қандай
пішінде жасалғанын анықтап аламыз. Сол бұйымды жасайтын тақтайды мұқият
тексеріп дайындаймыз, мұнда тақтайдан әбден кепкен түрін таңдап, сурет
ойылатын бетін сүргілеп тазартамыз да оған эскизді жапсырып көшірме қағаз
арқылы суретті тақтайдың бетіне көшіріп аламыз. Ертеде халық шеберлері
суретті бірден пышақтың ұшымен оя берген. Ондай әдісті оқушылар біраз
жаттыққан соң, қайталап істеуге болады. Халық шеберлерінің кереметтігі
материалды дұрыс түсіндіріп, өзіне бағындыра білген [14].
1.3 Аѓашты кµркемдеп µњдеу єдіс-тєсілдерін ‰йрету технологиясы
Ағаштың өзіндік яғни, техникалық қасиеті оның ішкі түзілімі мен
механикалық сипатамасына байланысты болады. Сонымен ағаштыњ өсу және түзілу
қасиеттерін айтып кетейік. Ағаш талшығы әдетте, өзектің ұзыла бойына қуалай
өрбиді. Кейде өзек талшықтарының өрімі бұраланып, матасып, жатуыда мүмкін.
Талшық өрімі бұйраланып біткен ағаш көбіне сәндік материалретінде
пайдаланады.
Ағаштың техникалық қасиеті беріктігі, мықтылығы, икемділігі түрлі
өнделуге икемділігі қасиеттері бар. Бұл қасиеттерін ағашты қолмен өндегенде
жақсы білеміз және ескереміз. Сондай-ақ ағашты қолмен өндегенде серпінділік
сияқты механикалық көрсеткішімен, сипаталса, сәнділігі өрнектілігімен,
өңділігімен, жылтырақтық белгілерімен бағаланады [15].
Ағашты қажетті өз орнына пайдалану үшін оның механикалық және
физикалық белгілерімен біргежарағыштық сипатамаларың білу керек. Ағаштың
қасиеттеріне оның ұқсатуға (кесуге, сургілеуге, тесуге) икемділігі, тезге,
морға салып июге көнгішгі, бояу сіңіргіштігі мен ыстықпен суыққа
шыдамдылығы, топсалауға, құрсалауға төзімділігі жатады.
Ұсталар әрбір істің ерекшелігіне қарай, әр түрлі сападағы ағашты орын
орнына пайдалана білген. Мысалы, салмағы жеңіл, жануға көнгіш болғандықтан
ерді, күйменің төсағашын қайыңнан, ал солқылдақ әрі берік келетін мойыннан,
су сіңірмейтін суға ісінбейтін, болғандықтан науа мен астауды самырсыннан
жасайтын болған.
Қолөнер бұйымының түрі өзгергенде де тіпті, ағаштың түрі өзгергенде
салынатын ою-өрнек үлгісіде өзгереді. Ал, енді ою-өрнек түрлерінің
қолданылу жүйесіне тоқтайық [16].
Ою-өрнек деп, яғни орнамент деп әдетте бейнелік нақыштары жүйелі
ырғақпен қайталанатын, белгілі бір үйлесімге негізделген көркем жосықтың
бәрін айта береді. Тіпті кей ретте майлы бояумен салынған суреттің де,
кестеніңде ою-өрнекке айналып кететін кездері болады. Пластиналық өнердің
ерекше бір түрі – ою-өрнек қазақ халқының сәндік қол өнер туындыларынан
айрықша орын алатындығын алғашқы бөлімдерде әңгімелеп өткен болатынбыз.
Сонымен ою-өрнек қолданылу орнына, заттың материалы мен түр-күйіне
қарай түрленіп отырады. Мысалы басты белгісіне қарай гүлді өрнек, торлы
өрнек, өрнектегі таспа болып үшке бөлінеді, бейнелік нышанына қарай
геометриялық өрнек, зоомордтық өрнек, көгеріс өрнек, ұласымды өрнек,
қиалғажайып өрнек боп беске тармақталады. Көгеріс өрнек гүлді өсімдіктер
мен шөптесін дақылдар бейнеленеді.
Қазақтың ұлттық ою-өрнегі арасында бұтақ, бүлдірген, гүл,
жапырақ, жармагүл, раушан, массақ, көркем, өрік, райхан, үш
құлақ, шырмауық жєне т. б. аталатын көгеріс өрнектер бар. Жалпы алғанда,
ою-өрнек түрлерінің бес жүзге жуық аты белгілі [16].
Бір қызықты жәйт, ою-өрнек үлгілерінде сол өрнекті тудырған рудың
таңбалары оюдың ең негізгі құрамды бөлімі ретінде еніп отырған.
Ағаш оюдың бірнеше тәсілдері бар. Негізінен бедерлей ою және жұмырлап
ою деп шартты түрде екіге бөліп топтауға болады. Бедерлеп ою деп тегіс
тақтаның бетіне өрнек салуды, шығыңқы етіпмүсіндік бейнелерді жартылай
көлемімен мүсіндеуді, яғни, ағашқа тұтас шабылатын күйі-келсап, аяқ-табақ,
ожау сияқтыларды жасау тәсілін жұмырлап оюға жатқызамыз.
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай таратуға
келеді. Егер тақтаға өрнек жалағын тіліп түсірсең жастықтау деп, қашау ізін
тік салсаң қиып ою деп, қашау жүзін көлбеу салып нұқл ойсақ ою деп атаған
дұрыс.
Ал ағаш ою үшін шеберхана температрасы тұрақты, жел соқпайтын, ауасы
ылғалсыз, құрғақ, қоналқы үйден оқшаулау болуы керек. Себебі, ағаш оюға
жарық құйынының да әсері бар. Жарық ағаш оятын орынға қарсы алдыңнан немесе
сол жағыңнан түспесе көлеңкесі молайып, назарында шатастырады.
Мүмкін болса, арнайы адам шеберлігі үстелі шағын тақтаға ою ойғаннан
өзгеге жарай бермейді. Әрі, ойып жатқан тақтай, немесе мөлтек бас ағаш
келлтегі орнынан сырғып, талқып кетпеуі үшін де тежегіштерді пайдалану
керек.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
ережелерді бұлжытпай орындау керек. Ағаш ойып жұмыс жасағанда құралдықолға
нық мықты ұстаған дұрыс.
Ұсталар ағашты кесу жұмыстарына арамен балтаны, шабу ісіне түрлі
шоттарды (шапашот, төсешот, ойық жүздішот), тегістеу үшін үстірікті,
қырғыны, жонғыны, түркіні, ішінара қашауды, ойып өрнек салу үшін бәкіні,
пышақты (оймапышақ, қуыспышақ), қашау тесу үшін бұрғы мен үскіні
пайдаланған. Әдетте темір ұсталалары өзіне қажетті құрал сайманын бәрін
тікелей өз қолымен жасап алған [17].
Ағашты көркемдеп өњдеу 7-ші сыныпқа. Оқушыларды ағашты өњдеу
қондырғысы сүргілеу, өткірлеу, бұрғылау құралдарымен таныстырып олармен
қалай жұмыс жасау керек екенін технология сабағында мұғалім көрсетіп
түсіндіреді. Бұл қондырғылармен ағашты өњдегенде еңбек қауіпсіздік ережесін
сақтау, жұмыс орнынын дұрыстығы, орналуы, жұмыс киімінің болуы, абай болу
және т. б. ережелерін сақтау керек.
Оқушыларға ағаштын қарапайым жалғаудың технологиясын, жалғаудыњ түр-
түрлерін, олар шегемен, желіммен жєне т. б. түрлерін жақсы біледі. Қазақ
халқының ұлттық нақыштап жасалған ‰й жићаздары мен бµліктері: сандық,
кебеже, төсек ағаш жєне музыкалыќ аспаптар: домбыра, ќылќобыз,
шертер мүліктері туралы оқушылар таласып олардыњ қалай жасалған тарихын
оңай біледі. Бұл бұйымдарға қолданатын ою-өрнек түрлері геометриялық, терең
оюлар, пышақтың ұшымен сызып ойылатын, өсімдік, гүлжапырақ тәрізді
стильдегі оюлар түрлерімен оқушылар технология сабағында жақсы танысады.
Сондай-ақ ағаштың бетін түрлендіріп, күмістен, алтынмен, сүйектен қарапайым
металмен безендіруге болатын түрлерімен де танысады [18].
Құрал-жабдықтар. Оқушыларға керекті ағаш өңдеуге ағаш тесу, өңдеу
қондырғыларымен таныстыру. Өрнектелген сандық, кебеже, жүкаяқ жєне
домбыра, ќылќобыз, шертер бөліктерін оқушыларға жеке-жеке көрсету.
Ағашты қарапайым түрде жалғастырудың бөлшектері туралы плакаттарды
пайдалану. Ағаштың бетін күйдіруге, түрлендіруге арналған күйдіргіш қажетті
бөлшектерімен таныстыру.
Көрнекілік. Оқушыларға ағашты жонуда көрнекілікке плакаттан көрсету
және сандық, кебеже, домбыра, ќылќобыз, шертер мектеп мұражайынан
көрсету.
Демонстрациялау. Оқушыларға ағашты жалғау тәсілін нақтылай көрсету.
Сандық кебеже және домбыра бұйымдарының құрамдық бөліктерін
оқушыларға түсіндіру. Сандық туралы оқушыларға оның құрамын яғни сандық ол
негізгі ағаштан жасалып, сырты былғарымен, сүйектен өрнектелген, кейде
күмістеліп, өрнектеліп істелінеді. Кебеже төрт бұрышты болып жасалынады.
Төрт жақтау қазаққа төрт қабырғасы түбі мен үстінгі қақпағы бекітіледі.
Жақтау қазақтарының өзіне ерекше сән беріліп, сырланып не оюланып ойылады.
Домбыраны б‰тін аѓаштан ойып оњдеуге болады.
Топсеруен. Оқушыларды көрме залдары мен мұражайларға апару. Онда
сандық, кебеже, домбыра, ќылќобыз түрлерін көрсету және оларға
алынған ою түрлеріне қалай салынғаны туралы түсіндіру.
2 МАТЕРИАЛДЫ КӨРКЕМДЕП ӨҢДЕУДІ ОҚЫТУ ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ
ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Технология пәнінде жаңа ақпараттық технология арқылы ағашты
көркемдеп өңдеуді 6-7 сыныпта оқытудың мазмұны
Оќушыларѓа сапалы білім берудіњ негізі оќытудыњ єдістемесіне жєне оны
д±рыс ±йымдастыруда. Оќу процесінде технология пєнініњ жоспары бойынша
м±ѓалім оќушылардыњ техникалыќ, технологиялыќ білімін, іскерлігін
ќалыптастыру жєне ењбекті ±йымдаструдаѓы тєрбие ж±мысын дамыту мєселесін
іске асырады, материалдыќ µндіріс ортасындаѓы мамандыќтармен таныстырады.
Б±л жоспарда оќу ‰рдісін наќты ±йымдастыруѓа, дидактикалыќ
принциптерді іске асыруѓа, мектеп шеберханасыныњ материалдыќ, базасын
±тымды пайдалануѓа, жасалатын б±йымдарды тиісті сан жєне сапа жаѓынан
дайындау ќажет.
Ењбекке баулуда оќу процесін жоспарлаудыњ жалпы формасы: жыл сайын
к‰н-таќырыптыќ жоспар жєне єрбір сабаќќа тиісті к‰нтізбелік жоспар.
Жоспардыњ ерекше бір т‰ріне оќушылардыњ ж±мыс орындарыныњ µзгеру графигі
болады.
Егер м±ѓалім жоспарды д±рыс жасаса, баѓдарлама бойынша барлыќ,
таќырып пен тарауларына сай сабаќ дайындап жєне µткізсе, онда оќушылар
білім мен іскерлікті толыќ мењгереді. Календарлыќ-таќырыптыќ пен
к‰нтізбелік жоспарлау болмаса, ±йымдастыру болмайды. Соныњ саладарынан оќу
‰рдісі ж‰рмей ќалады.
К‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспарлау оќу жылы барысында єрбір параллель
сыныптардыњ таќырыбы мен тараулары бойынша сабаќ ж‰йесініњ наќты ќ±рылуы,
баѓдарлама мен єдістемелік ±сыныстар негізіне сай оќу ‰рдісі ‰шін жасалады.
Осы жоспар бойынша м±ѓалім сабаќтардыњ жалѓастылыѓын, д±рыс аныќталуын,
оныњ жалпы ж‰йе бойынша маќсаты мен мазм±нын, баѓдарламаныњ тізбектеліп
орындалуын ќамтамасыз етеді [21].
К‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспарды ќ±руда ењ негізгісі ењбек нысанын
жасаудыњ ролі зор. Жоспарда бір объектіге ќанша материал жєне сол нысан
бойынша ќанша параллель сыныптар ќатысады, ќанша ќ±рал-сайман мен кµмекші
ќ±ралдар ќажет екені алдын-ала кµрсетіледі. Оќу жылыныњ аяѓында оќушылармен
бірге келесі жања оќу жылына байланысты шеберханада, оќу кабинеттерінде,
базалыќ µндірістерде не жасау керек екендіктері аныќталады. Ќандай б±йымдар
єр сыныптарѓа бµлінеді жєне олар календарлыќ-таќырыптыќ жоспарда
кµрсетіледі. Осыѓан орай, ењбек нысаныныњ критерийі ретінде мыналар
ескеріледі:
1. Дидактикалыќ ±станымдарѓа байланысты ењбек объектісі ќарапайымнан
к‰рделене т‰суі, белгісізден белгілеуді наќты аныќтау алынады.
2. Ќолайлы жєне шамасы келесі б±йымдарды оќушылардыњ саны 1-2
сабаќтарда жасау м‰мкіндіктері жєне соѓан байланысты шеберханада
материалдыќ базалардыњ сєйкес келуі.
3. Жасалѓан б±йымдарѓа жоѓарѓы дєрежедегі техникалыќ жєне эстетикалыќ
дењгей ќажет: сапалы, тауарлыќ кµрініс, ќажетті, кµмекші ќ±ралдардан саны,
ќазіргі дењгей талабына келтіру немесе дайындау м‰мкіндіктері.
4. Ењбек нысаныныњ ќоѓамдыќ пайдалылыѓы. Жасалѓан б±йымдардыњ пайдаѓа
асырырлуы ќажет. Пайдасы жоќ б±йым жасауѓа жол берілмейді. Ондайѓа жол
берілсе, оќушылардыњ ењбек тєрбиесіне зор н±сќан келтіреді. Оќушылар µз
ењбектерініњ нєтижесінде білімі мен іскерлігініњ дамуын µздері кµре білу
ќажет. М±ѓалім оќушыларѓа ењбек нысанын д±рыс беруі арќылы, олардыњ
ќызыѓуына жєне б±рынѓы іскерлігін жетілдіру жолдары ескеріледі [22].
К‰нтізбелік-таќырыптыќ жоспарды мектеп директоры бекітеді, тек сонан
кейін м±ѓалім шеберханада ќандай б±йым жасау, ќандай ќ±ралдарды пайдалану
мєселелерін шешеді.
Осындай болашаќ жоспарлауда м±ѓалім сабаќ ‰рдісін кездейсоќ
ойланбаѓан жаѓдайѓа т‰спеуін, мектеп єкімшілігі шеберхананы материалды-
техникалыќ жаѓынан ќамтамасыз етілуін, µндірістіњ базасы жєне т. б. жолдары
арќылы ќамќорлыќ жасау м‰мкіндіктерін ќарастырылады.
Басќа пєндер сияќты ќолданбалы µнер пєні оќушыларды ењбек
процестерімен таныстырып, µнер ќ±ралдарымен ж±мыс істеуге ‰йрете отырып,
білімі мен шеберлігін ќалыптастырады.
Пєнніњ оќушыныњ білімділігі мен тєрбиесі т±рѓысынан атќаратын
ќызметін сараптасаќ, оќушылардыњ политехникалыќ ой-µрісін дамытып, ынта-
ыќыласын ныѓайту жєне мамандыќты сапалы т‰рде тањдап алуѓа даярлайды. Ќоѓам
µміріндегі ењбектіњ, µнердіњ рµлін т‰сіну, µнер адамдарына деген ќ±рмет,
µнерге деген с‰йіспеншілік ењбек етуге ќабілеттілік пен шеберлік, ќоѓам
пайдасына шын ниетпен, шыѓармашылыќпен ж±мыс істеу тілегі, ќоѓамдыќ
пайдалы, µнімді ењбекке даярлайды.
2.2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz