Басқадай өндіріс шығындары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ
ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Өндірістік есеп және оның ұйым басқаруындағы ролі
1.2 Өндірістік есептің негізгі теориялық проблемалары
Өндіріс ерекшеліктері және олардың өндіріс шығындарының
1.3 есебін ұйымдастыруға әсері
2. МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАР ӨНДІРУДІҢ ӨНДІРІСТІК ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Басқару мақсатындағы өндірістік шығындар есебінің әдістері
және жіктемесі
2.2 Өндірістік есепті ұйымдастыру және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебін дамыту
3. ҰЙЫМНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШЫҒЫНДАРДЫ БЮДЖЕТТЕНДІРУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Бюджеттер, олардың түрлері және мағынасы
3.2 Өнім өндіру шығындарын талдау және бақылау
3.3 Бюджеттендіру-шығындарды басқарудың тиімді тәсілі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеулер тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық есептік ғылым және
тәжірибе соңғы кезде шетелдік озық тәжрибені қолданып құнарлануда.
Батыстағы бухгалтерлік есептің қазіргі кездегі дамуы есептің, талдаудың,
бақылаудың және басқару шешімдерін қабылдаудың кәсіпорынды басқарудың
бірегей жүйесіне бірігу (интеграциялау) процесімен сипатталады, ол
компьютерлік технологияны қолдануға негізделген және көбіне кәсіпорынның
экономикалық қаржылық дамуының стратегиялық мақсаттарын таңдауға
бағытталған.
Басқару есебінің батыстық жүйелерінің маңызды сипаттамасы шығындар
есебінің шапшаңдығы болып табылады. Осы тұрғыдан қарағанда шығындар есебі
нақты шығындар есебі және стандарт-кост жүйесі бойынша шығындар есебі деп
бөлінеді. Стандарт-кост жүйесінде еңбек, материалдар, үстеме шығындардың
стандарт мөлшерін белгілеу, стандартты (нормативтік) калькуляция құрастыру,
және нақты өзіндік құнның қалыптасуына бақылау жүргізу мақсатында оның
қалыптасуын басқаруға белсенді араласу үшін нақты шығындардың есебінде
стандарттан болған ауытқуды бөлек көрсету қаралады.
Басқару есебі – ұйым шеңберіндегі процесс, ол басқару аппаратты
жоспарлау, басқару қызметін бақылауға пайдаланатын ақпаратпен қамтамасыз
етеді. Бұл процесс басқару аппаратына оның функцияларын орындауға қажетті
ақпаратты анықтау, өлшеу, жинау, талдау, дайындау, өңдеу, қабылдау және
қолданудан тұрады.
Басқару есебі өндірістік операцияларды қосып қаржылық есепті кеңейтеді.
Фирма басшыларына арналған басқару есебінің мәліметтеріне сыртқы ақпарат
пайдаланушыларға инвесторлар, кридиторлар және басқада тұлғаларға берілетін
қаржылық есеп беру ақпаратына қойылатын талаптардан ерекше болады. Басқару
есебі – бұл басқаруды ақпараттық қолдау жүйесі. Басқару есебінің мәнін
сипаттаған кезде оның маңызды ерекшелігін атап кеткен жөн, ол басқару есебі
басқару процесін есептік процеспен байланыстыруы.
Барлық бухгалтерлік есеп басқарудың негізгі функциясы ретінде басқару
есебі болып саналады. Бірақ ағылшын тіліндегі әдебиетте басқару есебі деп
бухгалтерлік есептің өндіріс шығындарын көрсету және бақылаумен байланысты
бөлігін қарайды. Басшылар есепшілердің өндірістік – шаруашылық қызметінің
нәтижелерін қалай шығаратының білгілірі келеді. Одан басқа, басшылардың
шешім қабылдауы көбіне есептік ақпаратқа тікелей тәуелді. Басқару есебі
кәсіпорынның экономикалық, технологиялық, инновациялық және құрылымдық
басқаруын қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ол кәсіпорынның құрылымдық
басшыларына басқару шешімдерін қабылдау мақсатында ақпаратты
қалыптастырады. Басқару есебінің мазмұны басқару мақсаттарымен анықталады,
ол әкімшілік шешімімен ішкі бөлімшелер басшыларының алдына қойған
мақсаттары мен қызығушылықтарына байланысты өзгертілуі мүмкін.
Басқару есебінің негізгі бөлімдерінің бірі шығындарды есептеу және
өнімнің өзіндік құнын табу, басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпараттық
негіз болады, атап айтсақ: қандай өнімді өндіруді жалғастыру немесе тоқтату
керек; құрастырушы бөлшектердің қайсысын өндіру керек немесе сатып алғаны
дұрыс; өнімге қандай баға қою керек; жаңа жабдық сатып алу керек пе;
өндіріс технологиясы мен ұйымдастыруын өзгерту керек пе.
Басқару есебінің жүйесіндегі ақпарат менеджерлер үшін ұйымның ішінде
дұрыс шешім қабылдауға көмектесу мақсатымен дайындалады, ал сол кезде
қаржылық есеп бұл кәсіпорыннан басқа ақпарат пайдаланушыларға мәлімет
дайындауға бағытталған. Қаржылық есеп пайданы анықтау үшін шығындарды
кірістермен салыстыруды көздейді. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалау
кезінде, егер ол көп түрін шығаратын болса немесе бірнеше түрлі жұмыс
атқаратын болса әр орындалған жұмыстың құнын есептеу қажет. Сонда қаржылық
есепті құрастыру үшін қажетті ақпарат дайындалады. Өндірістік есеп жүйесі
атқарылған жұмыстардың құны туралы, өнім босалқыларын бағалау және пайданы
анықтау үшін ақпарат дайындау және беру үшін құрылған.
Басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастыру проблемаларын зерттеу
нәтижесінде біз келесілерді анықтадық: басқару есебінің мәліметтері
өндірістің қазіргі дамуы мен бәсекелестіктің өсу талаптарын
қанағаттандырмайды; басқару есебінің практикасы қаржылық есеппен ішкі есеп
берудің мәліметтерін дайындаудағы көмекші құрал тәрізді және кәсіпорын
бизнесіне еш көңіл бөлмейді.
Көрсетілген проблемалар терең теориялық зерттеу жүргізуді талап ететін
кең аймақты білдіреді. Осыған байланысты таңдалған тақырыптың проблемаларын
түсіндіру және белгілі бір көзқарасты қалыптастыру өзекті мәселе.
Проблеманың зерттелу деңгейі. Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын есептеу проблемалары отандық және ТМД
мемлекеттері ғалымдарының назарынан әрдайым түскен емес. Бұларды зерттеуге
мынадай белгілі ғалымдардың жұмыстары арналған, ол И.А.Басманов,
П.С.Безруких, Р.Я.Вейцман, М.Х.Жебрак, В.Б.Ивашкевич, А.Ш.Маргулиес,
А.С.Наринский, П.П.Новиченко, В.Ф.Палий, С.А.Стуков, А.Д.Трусов,
Н.Г.Чумаченко және ҚР ғалымдары К.К.Кеулимжаев, С.С.Сатубалдин, М.С.
Ержанов, К.Т.Тайгашинова, Г.К.Тулешова, Ф.С.Сейдахметова, С.Д.Тажибаев және
т.б.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты химия
өнеркәсібі кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндіріс шығындарын
бюджеттендіруді ұйымдастыруға теориялық және практикалық жолдарының
теориялық және практикалық тұжырымдамасын дайындау.
Диссертациялық зерттеудің мәселелері келесідей:
- ҚР өндірістік есепті дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
- химия өнеркәсібі кәсіпорындарындағы өндіріс шығындары есебінің жағдайын
зерттеу негізінде зерттелген кәсіпорында өндірістік есепті ұйымдастыру;
- химия өнеркәсібіне қатысты шығындар жіктемесін ұсыну;
- жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту жөнінде ұсыныстар
келтіру;
- ішкі бақылауды және шығындарды бюджеттендіру кезеңдерін белгілеу.
Зерттеу объектісі – химия өнеркәсібі кәсіпорындары, атап айтқанда
Казфосфат ЖШС-нің Тараз филиалы Минералды тыңайтқыштар зауыты (Тараз
қ.).
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелері келесідей:
- өндірістік есептің маңызы туралы теориялық аспектілері анықталды;
- өндірістік есептің проблемалары мен перспективалары негізделді;
- кәсіпорынның басқару құрылымына байланысты жауапкершілік орталықтары
бойынша есепті дамыту жөнінде ұсыныстар берілді;
- шығындардың ішкі бақылау бағдарламасы және шығындарды бюджеттендіру
кезеңдері анықталды;
- химия өнеркәсібі кәсіпорындарында бюджеттендіруді қолдану
мүмкіндіктеріне баға берілді.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық
зерттеуді жүргізу кезінде алынған ең маңызды нәтижелері және олардың ғылыми
жаңалығы келесідей:
- түрлі шетелдік және отандық ғалым-экономистердің көзқарастарын зерттеу
және жалпылау негізінде өндірістік және басқару есебінің теориялық
аспектілері дәлденді;
- мәліметтерді экономикалық статистикалық өңдеу әдістері негізінде химия
кәсіпорындары қызметіне баға берілді;
- жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту шаралары негізделді;
- шығындардың ішкі бақылау бағдарламасы мен кезеңдері құрастырылды;
- шығындарды бюджеттендіру және жауапкершілік орталықтары бойынша басқару
құрылымы ның схемасы ұсынылды;
- өндірістік есепті ұйымдастыру үшін шаралар мен ынта негізделді.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде есеп
және есеп берудің нормативтік – құқықтық базасы, КЕХС және ҚЕҰС, есеп және
есеп беру бойынша ҚР және ТМД белгілі ғалымдардың жұмыстары, монографиялар,
отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми – практикалық конференциялардың
материалдары.
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын зерттеу жүйелі –
құрылымдық талдау принциптерінде қалыптасты, мәліметтерді экономикалық –
статистикалық өңдеу әдістері негізінде, салыстыру, жалпылау, ғылыми талдау
және синтез (біріктіру) негізінде жургізілді.
Ақпараттық негіз ретінде статистика жөнінде ҚР агенттігінің материалдары,
жыл сайынғы ҚЕХС, ҚЕҰС материалдары, кәсіпорынның есеп берулері алынды.
Ғылыми – практикалық маңыздылық осы жұмыстың ұсыныстары жауапкершілік
орталықтары бойынша шығын есебін және шығындарды бюджеттендіруді дамыту
үшін пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Диссертация тақырыбы бойынша мақала
жарияланды (ТарМУ хабаршысы), көлемі 0,6 п.б.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімнен тұрады. Жұмыста
15 кесте, 10 сурет және тіркемелер бар.
1. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ
ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1. Өндірістік есеп және оның ұйым басқаруындағы рөлі
Бухгалтерлік есеп ХХ ғ. ортасына қарай тек құжаттарды сақтайтын,
шоттарды жүргізу формасы болып қала бермеді. Есептеу техникасы, персоналды
компьютерлер пайда болғаннан бері бухгалтерлік қызметтің мүмкіндіктері
кеңейтілді, ол енді тек есеппен ғана айналыспай, кәсіпорын қызметін
жоспарлауға, басқару шешімдерін қабылдауға және оны орындауын бақылауға
қатысады.
Қазіргі жүз жылдықтың 40-шы жылдарын, есептің жаңа түрін басқару
есебінің қалыптасу және даму кезеңіне жатқызуға болады. Бұл өндірістік
шығындар көлемінің ұлғаюымен, әлемдік шаруашылық шеңберінде бәсекелестіктің
күрделенуімен, жаңа жоспарлау әдістерінің пайда болуымен және экономикалық-
математикалық модельдерді құрастыруға негізделген өндірістік қызметті
талдауға байланысты.
Басқару есебінің мәнін анықтау туралы түрлі көз қарастар бар.
Экономикалық әдебиетке және тәжірибеге басқару есебі термині 50-ші
жылдары енді.
Батыстық жіктемеге сәйкес, бухгалтерлік есеп өзінің дамуында бес кезеңнен
өтті [1, 12 бет] :
- саудалық (1880 ж. дейін)
- кәсіпкерлік (1800-1900ж.ж)
- ұйымдастырушылық (1950-1975 ж.ж)
- стратегиялық (1975 ж. бастап қазірге дейін)
Біздің пікірімізше Қазақстан Республикасы үшін, реформалау кезеңін ерекше
көрсету керек (1995 ж. бастап қазірге дейін).
Әлеуметтік тәжрибедегі есептік жүйелердің даму кезеңдерінің түрлі
негіздері, В.И.Ткач және М.В.Ткачтың Маждународная система учета и
отчетности [1, 28-29бет] монографиясында келтірілген.
Авторлар халықаралық есеп жүйелерінің даму кезеңдерінде оптимизациялық
(икемдік) кезеңді ерекше атайды (1950-1975 ж.ж.), оның негізгі сипаты
ретінде маржиналды бухгалтерияның қалыптасуын келтіреді, яғни директ-кост
жүйесіне негізделген қаржылық нәтижелерінің бірін маржиналды табыс
көрсеткіші есептейтін – бухгалтерия. Батыстағы есептің даму кезеңдерінің
қазіргі кезі есептің, талдаудың, бақылаудың және басқару шешімдерін
қабылдау процестерін кәсіпорынды басқарудың бірегей жүйесін интеграциялау
болып табылады, ол бірінші кезекте компьютерлік техниканы қолдануға және
кәсіпорынның экономикалық және қаржылық дамуы үшін, стратегиялық мақсатты
таңдауға бағдарлайды.
Р.Энтони және Дж.Рис [2, 11бет] басқару есебі – бұл бір кәсіпорын
шеңберіндегі процесс, ол басқару аппаратын ақпаратпен қамтамасыз етеді, оны
жоспарлау, басқару және қызметіне бақылау жүргізу үшін пайдаланылады. Бұл
процесс басқару аппаратына өз функцияларын орындау үшін қажет ақпаратты
қабылдауды, өлшеуді, жинауды, дайындауды ,өндіруді, талдауды қамтиды.
Басқару есебі - өндірістік операцияларын қамтып, қаржы есебін кеңейтеді.
Фирма басшылығына ұсынылған басқару есебінің мәліметтеріне, қаржылық есеп
беруге қойылған талаптардан мүлдем басқа талаптар қойылады. Қаржылық есеп
берудің мәліметтері сыртқы ақпарат пайдаланушы инвесторлар, кредиторлар,
басқада тұлғаларға ұсынылса, басқару есебі – басқаруды ұйымдастыру үшін
ақпарат жүйесі. Басқару есебінің мәнін сипаттау кезінде оның маңызды
ерекшеліктерін атап кету керек. Ол – басқару есебі басқару процесін есептік
процеспен байланыстыруы.
Палий В.Ф Основы калькулирования [3] жұмысында өндірістік
шығындарды қалыптастыру кезіндегі ішкі бақылауды қатаң тәртіпке келтіру
керектігі басқа әдістердің пайда болуына әкеледі, ол өндірістік шығындарды
икемді сметалар шығындарды есепке алу және бақылау, өндірістік есепті
шығын орталықтары және жауапкершілік орталықтары бойынша жүргізу.
Капиталистік кәсіпорындарда, өндірістік есептіктің бағыты өндіріс барысында
шығындарға оперативті бақылау жүргізу еді, ал 50-ші жылдары ол бірте-бірте
басқару есебімен алмастырылады.
Бұл анықтамалардың мазмұны өзгеруінің негізі сметалардан оперативті түрде
ауытқуды анықтауға бағыттал уынды және өндіріс шығындарына жүйелі түрде
талдау жүргізуде, өзіндік құнды бағалау негізінде түрлі басқару шешімдерін
қарастыруда болды.
Кейіннен жазылған жұмыстарда, әсіресе Палий В.Ф., Вандар Вил
Управленческий учет [4] деген жұмысында, Басқару есебі кәсіпкерлік
сферада рационалды шешім қабылдау процесіне көмектесу керек-дейді.
Академик Н.Г.Чумаченко атап өткендей, батыс мемлекеттерінде өнімнің
өзіндік құнын анықтау кезеңі бірте-бірте нақты өзіндік құнды дәл есептеп
шығудан бас тартып, өнімнің калькуляциясының рөлі шектеліп, өндіріс
шығындарын басқаруды ауытқулар арқылы жүргізуге ауысуын, шығындардың
идиалды стандарттары бойынша өзіндік құнға болжау жасауға, маржиналды
табысты бағалауға және өдіріс көлемінің қауіпті нүктесін анықтауға өтуін
көрсетеді [3, 57бет].
Мюллер Г., Гернон Х., Миик Г. Учет: международная перспектива [5]
жұмысында келесідей жайларды атайды, ол батыста есептің әдістемелік және
ұйымдастырушылық түрі қаржы және басқару есебі деп бөлінуі. Қаржылық
есеп – түрлі заңды және жеке тұлғаларға есептік ақпаратты дайындау процесін
көрсетеді. Сонымен қатар кәсіпорын тарапынан сыртқы ақпарат пайдаланушы
болып саналатын менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаржы органдары және
басқалар қаралады. Басқару есебі – кейде өндірістік немесе шығындардың
есебі деп аталып, өз кезегінде менеджерлерге ағымды өндірістік –
коммерциялық қызметті жоспарлау және бағалау үшін қажетті ақпарат дайындау
процесін көрсетеді.
Біздің ойымызша, басқару есебі – бұл кәсіпорын басшыларына, мамандарына
басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет есеп, ол өндіріс жағдайларының
өзгеруіне оперативті әсер тигізеді және оның мәліметтері коммерциялық құпия
болып табылады.
Басқару есебі үшін, ақпарат көздері ретінде кәсіпорынның есептік
жүйесінің мәліметтерінен басқа, материалдардың, ресурстардың шығын мөлшері,
техникалық қалдықтар нарық жағдайы жөніндегі зерттеулер, зертеу
жұмыстарының есептері, кәсіпорынның қазіргі жағдайында олардың нәтижелерін
пайдалану мүмкіндіктері, шаруашылық келісім – шарттарының жайлары
орындалмағанда, өтелетін айып-пұл санкцияларының мөлшері туралы мәліметтер
пайдаланылады және т.б.
Сондықтан басқару есебін – ішкі есеп деп атауға болады. Басқару есебінің
объектілері ретінде жауапкершілік орталықтары, қызмет және бұйымдар бойынша
шығын орталықтары болады. Оларға кәсіпорынның өзін, жекеленген цехтарды,
учаскілерді, бөлімдерді жатқызуға болады.
Басқару есебіндегі есептеулер ең алдымен ұйым ішіндегі бөлімшелерге
бағытталған және бастапқы мәліметтер, өткен мерзімдегі материалды талдауға,
болашақтағы болжамдық бағамдарға негізделген.
Басқару есебінің мақсаты - өткен жағдайларды талдау негізінде
болашаққа ұсыныстар дайындау. Басқару есебінің нәтижелері екінші түрде
ұсынылуы мүмкін, міндетті формалар, бланктері жоқ.
Николаева О., Шишкова Т. [6] басқару есебінің анықтамасында, ерекше
назарды бұл бухгалтерлік есептің бөлімше жүйесіне аударады, оның ішіне
қаржылық есепті қосады. Бірақ, әрқайсысының өз мақсаттары мен міндеттері
бар. Басқару есебінің мақсаты – ғылыми негізделген басқару шешімдерін
қабылдау үшін менеджерлерді ақпаратпен қамтамасыз ету [54]
Біздің ойымызша, бұл анықтама басқару есебі туралы жеңіл-желпі
пікір береді, ол оның терең мағынасын қозғамайды, атап айтқанда, басқару
есебі мен өндірістік есептің арақатынасын.
Бірнеше авторлар, оның ішінде Карминский А.М., Оленев Н.И., Примак
А.Т., Фалько С.Г. [7] өз назарларын шығындар, пайда және түрлі өнім,
қызмет, клиеттердің рентабельдік көрсеткіштеріне аударады.
Басқару есебінің мақсаттары мен мәселелерін айқындау қажеттілігін өзекті
проблема ретінде қарастыруды Власова Л. және Чебоксарова Т. [8,21бет]
ұсынады.
Сондықтан, біз басқару есебі – бұл өз кәсіпорынының қызметі туралы түрлі
көзқарасын қалыптастыру үшін, ақпарат жиынтығы деп санаймыз. Басқару есебі
туралы түрлі көзқарастың жалпы сипаттары ретінде келесілер болуы
мүмкін:өзінің есеп объектілері болуы, мысалы: жоспарлы көрсеткіштер, нақты
мерзімге жақын уақытта талдау жүргізу, қарастыратын жағдайларға әлі
болмағандарды қосу және бухгалтерлік құжаттарды әлі көрініс таппағандарды
да қосу [8, 22бет].
Басқару есебіне өтудің қажетті жағдайы ретінде қаржылық және өндірістік
көрсеткіштер бойынша жоспарлы және нақты ақпараттық толық және дұрыс болуы
болып табылады. Басқару есебі нақты және болжамдық көрсеткіштерін талдау
мүмкіндіктеріне негізделуі тиіс, олар түрлі көлемдер, есептеу варианттары
бойынша келтіріліп, соңында оптималды шешім қабылдауға әкелуі тиіс.
Л.Власованың пікірінше, басқару есебі бухгалтерлік есеппен тығыз
араласады, бірақ шеңбері кеңірек және кәсіпорын спецификасы мен басшылықтың
ішкі талаптарымен ғана реттеледі.
Бухгалтерлік есептің басқару есебіне дейін кеңейтілуінің маңызды факторы
ретінде, тек қаржылық емес өндірістік көрсеткіштерімен жұмыс орындау
мүмкіндігі пайда болуы қаралады.
А.Гершун [8, 22бет] түрлі көзқарастарды жүйеге келтіруге талпыныс жасады.
Оның пікірінше, қазіргі кезде бухгалтерлік есепті үш құрамдық бөлікке бөлу
жолы бар дейді:
1. Қаржылық (бухгалтерлік) есеп сыртқы ақпарат пайдаланушылар үшін
жүргізіледі, оларға банк, биржа, инвесторлар, салық органдары, басқада
қаржы ұйымдары жатады. Әдетте, қаржылық есеп сыртқы тәуелсіз
институттармен, ғылыммен, экономикамен реттеледі. Оны кәсіпорынды басқару
үшін қаржыгерлер де пайдаланады.
2. Басқару есебі – ішкі ақпарат пайдаланушыларға қажет және солардың өзі
реттейді, ешқандай стандарттар жоқ.
3. Салық есебі – бұл есеп фискалды органдар құзырында жүргізіледі және
мемлекетпен реттеледі.
Бұл үш түрлі есеп бірегей шаруашылық операциядан шығады, бірақ есептің
объектілерін түрлі етіп көрсетеді.
Басқару есебі мен бухгалтерлік есеп бір-бірімен тығыз байланыста және
олардың ажыратылуы концептуалды тәрізді. Олардың негізі бір – есептің
мәліметтері. С.Николаева салық есебі мен бухгалтерлік есепті ақпаратты
жинау және нақтылау жүйесі ретінде қарауға болады дейді, ал басқару есебі –
тіркелген ақпараттың көмегімен шешім қабылдаудың негізі .
Ульянов И.П., Попова Л.В. [9.] басқару есебі тек кәсіпорын менеджерлері
үшін қажет ақпаратты қамтиды. Бұл авторлар өндірістік есеп тек кәсіпорын
ішінде пайдалануға арналған ақпаратты қамтиды, ал басқару есебі бұл
функциялардың шеңберінен шығады. Басқару есебіне сандық бағалау, тек
теңгемен немесе заттай өлшемдер (дана, килограмм, метр) емес басқада
көрсеткіштерді талдауға мүмкіндігі бар басқада өлшемдер қолданылады,
мысалы: норма–сағат, адам–күн. Басқару есебінің негізгі бағыты кәсіпорын
басшылығына және жекеленген қызмет менеджерлеріне өндіріс туралы
объективті, нақты ақпарат беру, оның тиімділігін жоғарылатуға резервтер
табуға көмектесу, шығындар мен табыстарға талдау жүргізуді қамтамасыз ету
болып табылады. Басқару бухгалтериясының ақпараты конфиденциалды және
бәсекелестерден сақталады.
Керимов В.Э. [10.] экономиканың қазіргі кезеңдегі дамуының маңызды
мәселесі жоспарлау, есепке алу, бағалау, өзіндік құнды анықтау, талдау және
бақылаудың бірегей принциптері негізінде өндірісті басқару жүйесін дамыту
болатынына назар аударады. Бұл жағдайда басқару есебінің рөлі өсіп,
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарылатуда
барлық резервтерді жұмылдырудың қажетті құралы бола алады.
С.Колесников [8. ] өз жұмыстарында басқару есебіне анықтама беруде, түрлі
бағыттар бар екенін айтады, ол басқару есебі деген орысша термині
европалық контролинг терминіне және ағылшын management accounting
түсінігіне ұқсас дейді. Бұл екі термин толығымен эквивалентті емес және
басқару есебі терминін түсінудегі екі бағытты сипаттайды.
Бірінші термин – басқару есебін өнім өндіруге жұмсалған шығындар туралы
ақпаратты жинау және өңдеу жүйесі ретінде қарастырады, бұл контролинг
терминіне жақын, бұл кезде ең көп назар осындай ақпараттың нормативтік
тәрізіне бөлінеді және оның кәсіпорынның сыртқы есептемесін құрастыруға
бағыттайды.
Екінші термин – кез-келген есептік қызметін негізгі мақсатынан шығады –
ол кәсіпорынның басқару персоналын шешім қабылдау үшін, уақытылы және толық
ақпаратпен қамтамасыз ету. Бұл үшін есеп технологиясының кәсіпорынды және
оның құрылымдарын басқару технологиясымен тығыз үзілмейтін байланыс керек.
Бұл бағыт management accounting ұғымына сәйкестенеді, ол басқару
қажеттілігіне сәйкес есепті ұйымдастыру деп аударылуы мүмкін. Бұл бағытта
басқару есебі түсінігіне кәсіпорын шығындары жөнінде ақпаратты жинау және
талдау жүйесі ғана жатпайды, сонымен қатар бюджетті басқару жүйесі (яғни
жоспарлау) және бөлімшелер қызметін бағалау жүйесі, яғни бухгалтерлік
технологиялардан басқа басқарушылықтар жатады. Одан басқа бұл анықтаманың
ерекше түсініктемесі бар, ол кезде management accounting термині шешім
қабылдау мақсатында бар бухгалтерлік мәліметтерден арнайы есептер құрастыру
деп түсіндіріледі. Бұл жағдайда есептерді тек есептік регистрлерде тиісті
ақпарат бар болғанда алуға болады деп түсінеді.
Бірінші және екінші жағдай бойынша мынаны айтуға болады, қазіргі батыстық
деректерде ауыртпалық орталығы бірте-бірте басқару есебіне аударылуда.
Бұл кәсіпорын алдында тұратын басқару мәселесін анықтайтын есептік
әдістемесі мен технологиясын ұйымдастырумен байланысты. Мынаны атап кеткен
жөн, өзінің шығындарын есептеу және талдау, оларды төмендету, үйлестіру
мақсатымен коммерциялық құрылымды басқаруды ұйымдастырудың формасы болады.
Бірақ бұл мәселені шешуде есептік формалары мен әдістерін анықтауда тек
қаржылық немесе салық қызметінің талаптарын жетекшілікке алу жеткіліксіз,
сондықтан негізгі қызмет технологиясының талаптарын ескеру қажет, себебі
олар соңғы қаржылық нәтижеге әсер етеді.
Мысалы, стандарттық талаптар тауарды босату кезінде құжаттарды толтыруға
кеткен уақытты тіркеу қажеттілігін ескермейді. Сонымен қатар, қойма
қызметіне уақытылы талдау жүргізу, персонал санын икемдеу есебінен немесе
ауысым жұмысын енгізу арқылы тауарларды жөнелтуді жоғарылату есебінен
шығындарды азайту мүмкіндігі туындайды. Дебиторлық және кредиторлық
қарыздарды жоюды оларды басқарудың шапшаң талдауы жалпы қаржылық
нәтижелерді жоғарылатудың тиімді құралы болады. Бірақ, мұндай талдау
жүргізу үшін, нақты есептік регистрлер жүргізу керек, сондай-ақ,
кредиторлар және дебиторлар бойынша алмаспайтын аналитика болуы керек.
Сонымен, басқару мақсаты үшін есептік ақпаратты өзгерту қажеттілігімен
байланысты нормативтік есептің орнына басқару есебі келді.
М.Хохлова бухгалтерлік есеп және басқару есебі деп бөлу туралы өзінің
келіспейтінін білдіреді, ол басқару есебі – бұл ең алдымен әртүрлі
есептерді интеграциялау әдістемесі дейді. Бухгалтерлік есеп баланстық,
баланстан тыс қаржылық, басқару бола алады (батыстық management
accounting ұғымына сәйкес). Оны ішінде өнімнің өзіндік құнының элементтері
есепке алынады. Ресейлік кәсіпорындар басқару есебіне бұрынғы бас есеп
түрлерін және тереңдету арқылы келе алады. [8. 38бет].
Біздің пікірімізше, ең толық анықтаманы Шеремет А.Д. Управленческий
учет [11. оқулығында келтірілген. Басқару есебі – бухгалтерлік есептің
жүйесі, ол бір ұйым шеңберінде оның басқару аппаратын ұйымның қызметін
жоспарлау, басқару, бақылау жүргізу үшін пайдаланатын ақпаратпен қамтамасыз
етеді. Бұл процесс, басқару ақпаратының функцияларын орындауға қажет
ақпаратты анықтау, өлшеу, жинау, талдау, дайындау, өндеу, қабылдау және
беруді қамтиды.
Біздің пікірімізше, басқару есебінің қалыптасуы калькуляциялық есептен
басталды, сондықтан оның негізін түрлі жіктемелердегі өткен және болашақ
кезеңдердегі өндіріс шығындарының есебі құрайды.
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау –
басқару есебінің негізгі бөлімдерінің бірі, ол басқару шешеімдерін қабылдау
үшін ақпараттық негіз болады, мысалы, қандай өнімді өндіруді тоқтатып
қандайды жалғастыру керек; құрастыру бөлшектерін сатып алу немесе өздері
өндіру тиімді ме; өнімге қандай бағаны белгілеу керек; жаңа жабдық сатып
алу жөн бе; өндіріс технологиясын және ұйымдастыруын өзгерту керек пе...
Басқару есебінің батыстық жүйелерінің маңызды сипаттамасы ретінде
шығындардың шапшаң есебі болады. Осы тұрғыдан қарағанда, шығындар есебі
және стандарт-кост жүйесі бойынша шығындар есебі болып бөлінеді.
Стандарт-кост жүйесі, еңбек, материалдар шығыны, үстеме шығындарының
стандарт мөлшерін қалыптастыру, стандартты (нормативтік) калькуляция
құрастыру және нақты шығындардың есебін стандарттардан ауытқуларды көрсету,
оның мақсаты нақты өзіндік құн қалыптасуына бақылау жүргізу.
Басқару есебі жүйелерінің сипаттамасына талдау жүргізу, қызығушылық
танытады. Автордың мәліметтерді өндеу нәтижесінде барлық қолданыстағы
басқару есебінің жүйесінің сипаттамасына өзгертілді (қосымша 1,2).
Басқару есебі жүйелері бірнеше түрлі белгілермен анықталады, олар жіктеме
негізінде алынды. Сол белгілердің бірі - өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік
құнына толық қосылуы. Бұл есептің екі варианты бар.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің (жұмыс, қызметтің) өзіндік құнын
анықтаудың бірінші дәстүрлі түрі өндірістік барлық ағымдағы шығындарын
тікелей (калькуляция объектісіне тікелей апарылатындар) және жанама
(калькуляция объектісіне тек есеп беру мерзімінің соңында, бір негізге
сүйеніп түрлері арасында бөлінетінде) деп бөлінуді көздейді. Оны толық
өзіндік құнды есепке алу деп атайды.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын анықтаудың екінші
варианты кезінде толық емес, шектелген өзіндік құн табылады, яғни директ-
кост жүйесі қолданады. Директ-кост жүйесінің мәні өндірістік өзіндік
құнды тұрақты шығындырға және өндіріс көлеміне қатысты өзгеретін
шығындарға бөлу негізге алынуда. Тек негізгі шығындар және өзгермелі үстеме
шығындар босалқылар мен өткізілген өнімді бағалау үшін пайдаланады. Басқа
шығындар пайда және зиян шотына тікелей апарылады.
Ресейде және Қазақстан Республикасында қазірге дейін кәсіпорындар тек
толық өзіндік құнды есептеуде, ал үстеме шығындарды түрлі өнім арасында
бөлуді қолданады, бұл әдіс бұрынғы бір ортада мемлекеттік баға қалыптастыру
жағдайында өзін ақтаған әдіс болған. Түрлі меншік туріндегі кәсіпорындар
бөлініп шығуы, мемлекеттік ұйымдардың жекелену процестері даму кезінде,
баға қалыптасуының еркіндігін қосқанда және өндірілетін өнім түрлерін өз
бетінше жоспарлауда, нарықтық экономиканың басқада жақтары дамығаннан
директ – кост жүйесін қолдану қажеттілігі бірте-бірте өседі. Есептің
тиімділігінің ары қарай жоғарлауы осы жағдайға байланысты болады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде есепті қаржылық
және басқару есебі деп бөлу қолданылады.
Қаржылық және басқару есебі арасындағы айырмашылық 1972ж. дипломы бар
басқарушылық бухгалтерлерді дайындау бағдарламасын жасағанда (The
certifiend Management Accountant – CMA) [12.16 бет] . АҚШ (National
Association of Accountants – NAA) бухгалтерлерді ұлттық ассоциясымен
анықталған.
Қаржылық және басқару есебін салыстыру кезінде мынадай негіздер алынды:
есепті жүргізу міндеттілігі, есептің мақсаты, ақпарат пайдаланушылар,
базистік құрылым, негізгі жайлар, бір мерзімге байланыстыру, ақпаратты
ұсыну түрі, есеп беруді өткізу мерзімі, есеп беру объектісі, жауапкершілік
деңгейі.
Сонымен, есептің екі түрі қаржылық және басқару бір–бірінен ажыратылады
(қосымша 3).
К.Друридің пікірінше [12,125бет] басқару есебі жүйесінде ұйым ішіндегі
менеджерлер үшін, олардың дұрыс шешім қабылдауға көмек ретінде ақпарат
дайындалады, ал қаржылық есеп ұйым сыртындағы ақпарат пайдаланушыларына
мәлімет беруі тиіс. Қаржылық есеп пайданы анықтау үшін табыстарды
шығындармен салыстыруды болжайды. Өндірілген өнімнің өзіндік құнды бағалау
кезінде, түрлі өнім шығаратын кәсіпорында немесе атқарылатын жұмыс тізімі
үлкен болса орындалған жұмыстың әрқайсысының құнын есепке алу қажет.
Сондықтан қаржылық есепті құрастыру үшін, қажетті ақпарат дайындалады.
Өндірістік есептің жүйесі атқарылған жұмыстың құны туралы ақпаратты
дайындау және ұсыну, өнім босалқыларын бағалау және пайданы анықтау үшін
дайындаған.
Сонымен, шетелдік тәжрибеде басқару есебінің мәні туралы түрлі пікірлер
қалыптасқаны байқалады. Кейбір авторлар басқару есебі мен өндірістік есепті
сәйкестендіреді, ал басқалары басқару есебі мен өнірістік есепті
салыстырып, басқару есебі - өндірістік есептің бір бөлігі дейді. Одан
басқада пікірлер бар, ол өндірістік есеп басқару есебінің бір бөлімі дейді.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өндірістік есеп аймағындағы зерттеулер
негізіне теориялық түрде жүргізіледі. Шетел мемелекеттерінде әсіресе АҚШ-та
50-60–шы жылдары өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын анықтау
мәселеріне қызығушылық өсті.
Өндірістік есеп термині, кейде (өндіріс есебі) жаңа емес. Оны көп
мамандар қолданады, ол бухгалтерлік есеп туралы жұмыстарда кездеседі.
Алайда авторлар өндірістік есепті өдіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын есептеуді теңестіреді.
Ресейлік экономистер 90-шы жылдары басқару есебі мен өндірістік есептің
мақсаты, мәселелері және принциптер туралы қызу талқылау жүргізді. Кейбір
көзқарастарды қарастырайық.
Мысалы, Катаеа А.Н. [13.] шетелдік мемлекеттерінде соңғы он жылдықта
бухгалтерлік есеп жүйесінде болған маңызды өзгерістердің бірі, оның
қаржылық және басқару есебіне бөлінуі. Қаржылық есеп сыртқы ақпарат
пайдаланушылар үшін жүргізіледі, ал басқару есебі басқадан бұрын осы
кәсіпорында жұмыс істейтіндер қызығушылығында ішкі ақпарат пайдаланушылыр
үшін жүргізіледі. Бұл екі бөлім бір бірімен тығыз байланыста және оның
негізіне ғылыми және экономикалық сауатты құрастырылған есепке алынатын
шығындарды топтастыру жүйесінің белгілері қойылған. А.Н.Катаев басқару
есебінің мазмұнына өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын
анықтау (өндірістік есеп) қосылады, сонымен қатар техникалық–экономикалық
жоспарлау және шаруашылық қызметті талдау. Осы арада өндірістік есеп
басқару есебінің негізгі құрамдық бөлігі ретінде қаралады. Ол кәсіпорынның
қажеттілігіне байланысты есептік саясатына сәйкес ұйымдастырылады. Мұнда
шығындарды топтастырудың ролі зор.
Контратова И.Г. [14.] өндірістік есеп – басқару есебінің бөлігі болады
деп санайды. Ол, басқару есебі мен қаржылық есеп арасында ұқсастық көп
екенін айтады, себебі екеуі де кәсіпорынның есептік жүйесінің ақпаратын
пайдаланады. Осы жүйенің бір бөлімі өндірістік есеп болады, онда қаржылық
есепке де басқару есебіне де қажет өндіріс шығындары туралы мәліметтер
жинақталады. Өндірістік есептің мәліметтері әдетте мамандарға шығарылған
өнімге баға қоюға көмектеседі. Осыны басқару есебінде ақпаратты қолдану
дейді. Өндірістік есепте де дәл сол мәліметтер форманын болмысын құрастыру
кезінде босалқыларды бағалауда пайдаланады, ал бұл ақпаратты қаржылық
есептің мақсаттарына қолданғаны.
Стуков С.А. пікірінше [15] өндірістік есептің егжей-тегжейін
В.Б.Ивашкевич сипаттайды. Ол да өндірістік есеп деп өндіріс шығындарын
есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын табуды түсінеді. Өндірістік
кәсіпорында дұрыс ұйымдастырылған өндіріс шығындарының және өнім өткізудің
есебі шығын көлемін болған жерлері, түрлері, калькуляция объектілері
бойынша анықтауды қамтамасыз етеді. Өндірістік есеп объектілері ретінде
өндірілген өнім көлемі, оны өндіру және өткізуге жұмсалынған еңбек,
басқада шығындары болып табылады.
С.А.Шенков өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын есептеудің
тапсырыс әдіс туралы айтқанда, бұл өндірістік есептің ең жеңіл тәсілдерінің
бірі деп атап өткен.
Есептің мазмұны мен функциялары да өзгерді. Өндіріс есебі деген анықтама
жиі-жиі басқару есебі түсінігі мен алмастырылатын болды, себебі алдын
ала шығын сметаларын құрастыруға, олардан болған ауытқуды шапшаң түрде
анықтауда, өндіріс шығындарына жүйелілік талдау жүргізуге және өзіндік
құнды бағалау негізінде басқару шешімдердің түрлі варианттарына ерекше
көңіл бөлінеді [12,4бет]. С.А.Стуковтың пікірінше, басқару есебі ұғымының
мағынасына анықтаманы С.С.Сатубадин берген [15], ол басқару есебі
шығындардың жіктемесімен байланысты, өзіндік құнды өнім түрлері бойынша,
шығындарды жауапкершілік орталықтары бойынша немесе пайда орталықтары
бойынша жинақтау,смета құрастыру және шығындар туралы есеп беру, оларды
талдау, басшыларға оптималды шешім таңдау үшін, ақпарат дайындап берумен
байланысты.
Жоғарыда айтылғанды қортындылап, келесідей тұжырым жасауға болады,
өндіріс шығындарының есебі мен өнімнің өзіндік құнын анықтау басқару
есебінің негізгі бөлімдерінің бірі болып саналады және басқару шешімдерін
қабылдауға ақпараттың негіз болып табылады. Өндірістік есептің мағнасын
шығындар мен табыстардың, мөлшерлеудің, жоспарлаудың, бақылау және талдау
интеграцияланған жүйесі деп анықтаса болады. Ол ақпаратты шапшаң басқару
шешімдері және кәсіпорынның дамуындағы болашақ проблемаларын үйлестіруді
жүйелейді.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорындағы өндіріс шығындарын есепке алу
тәжірибесінің талдауы, басқару есебінің принциптері қазіргі кезде
пайдалануы жеткіліксіз екендігін көрсетеді. Оның көптеген элементтері
зерттелген кәсіпорындардың есеп жүйесіне кіреді: Өндіріс шығындарын есепке
алу және өнімнің өзіндік құнын анықтау; оперативті есеп; экономикалық
талдау. Сонымен қатар айтып кететін жәй, ол кәсіпорындағы есептің
маркетингпен байланыспауы, нақты шығындардың болжамдық шығындардан ауытқуы
анықталмайтындығы.
Басқару есебі кәсіпорынның түрлі деңгейдегі басшыларына басқару
шешімдерін қабылдау үшін қажетті көлемдегі ақпаратқа шоғырландыра тұрып
ақпарат қалыптастырудың жалпы жүйелік принциптерін сақтай құрылуы тиіс.
Басқару шешімдерін қабылдау үшін, мәліметтерді алдын алу принципі. Бұл
кезде болашақ шығындар мен табыстарды дұрыс бағалау қолданбаған
мүмкіндіктерді анықтаудан әлдеқайда маңызды.
Қабылданған шешімдердің зардабы үшін, жауапкершілік принципі. Егер
басқарудың барлық деңгейлерінде шаруашылық нәтижелеріне жауапкершілік жоқ
болса, онда басқару есебін жүргізудің мағынасы болмайды.
Біртұтастық принципі. Басқару есебі жүйелі болуы тиіс және қаржылық есеп
пен есеп беру көрсеткіштер мәліметтерінің үйлесімдігін қамтамасыз етеді, ол
есептің бастапқы құжатты, шоттар мен екі жақты жазуды пайдаланбаған кезде
де жүргізіледі. Бұл принцип бойынша экономикалық әдебиетте бірдей пікір
қалыптаспаған.
Түсініктілік принципі. Пайдаланушыға түсінікті ынғайлы ақпарат беру, ал
аналитикалық кестелер графиктер түрінде болуы мүмкін.
Басқару есебінің ақпараты кәсіпорынның ішкі басқаруы үшін арналған және
конфиденциалды болып саналады.
Сонымен мынадай тұжырым жасауға болады, басқару есебі бухгалтерлік
есептің бөлігі болып табылады. Оның негізіндегі мәселені іске асыру үшін
жоспарлау, бақылау және басқару объектісінің көрсеткіштерін талдау жатады,
ол кәсіпорындағы есеп түрлерінің барлығымен байланыста болады. Ал оның
мағынасы терминде, оны түсіндіруде емес, басқару есебі қамтамасыз ететін
нәтижелерінде.
Басқару есебі термині басқару тәрізді қызметті атқару үшін, қажетті
ақпаратты дайындауды көрсетеді. Олар: шешім қабылдау, жоспарлау, бақылау
және реттеу.
Осы сұрақты қортындылай келе біз К.Друридің пікірімен келісеміз, ол
өндірістік есепті өнім босалқылары құнын бағалау үшін, өндірістік шығындар
туралы мәліметті жинауды айтады [12, 4бет].
Басқарудың маңызды функциясы ретінде, барлық бухгалтерлік есеп
басқарушылық болады. Бірақ ағылшын тіліндегі әдебиетте басқару есебі деп
бухгалтерлік есептің өндіріс шығындарын айқындау және бақылау мен
байланысты бөлігін ғана айтады. Бұлай айтудың қаншалықты дәл және сенімді
екені Чарльз Хорнгрен мен Джорж Фостердің кітабындағы түсініктемеден
көрінеді. Қазіргі заманғы шығындардың есебін көбіне басқару есебі деп
айтады. Неге? Себебі бухгалтер өз ұйымдарынның шығындарына басқарушылардың
көзімен қарайды. Өйткені, басшылардың білгісі келетіні, бухгалтерлер
өндірістік–шаруашылық қызметінің нәтижелерін қалай өлшейтіні. Себебі, шешім
қабылдау кезінде басшылар есептік мәліметтерге тәуелді болады. [16].
Кәсіпорынның экономикалық, технологиялық, иновациялық және құрылымдық
басқаруын ақпаратпен, өндірістік есеп қамтамасыз етеді. Ол кәсәпорын
ішіндегі жетекшілері басқару шешімдерін қабылдау мақсатында ақпаратты
қалыптастырады. Өндірістік есептің мазмұны басқару мақсаттарымен
анықталады, ол әкімшілік шешімімен оның мақсаты мен қызығушылығына
байланысты, ішкі бөлімше жетекшілерінің алдына қойған мәселелеріне қарай
өзгертілуі мүмкін.
Өндірістік есептің ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға
мүмкіндік береді, ол мыналар үшін қажет:
- өндірісті басқару үшін әкімшілікке қажетті ақпарат ұсыну және болашақта
шешім қабылдау;
- өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнын есептеу және
бекітілген мөлшер, стандарт сметадан ауытқу табу;
- өткізілген өнімдер немесе олардың топтары, жаңа технологиялық шешімдер,
жауапкершілік орталықтары және басқада позициялар бойынша қаржылық
нәтижелерді анықтау.
Сонымен, біз өндірістік есептің келесідей анықтамасын ұсынамыз – бұл
өнімнің өзіндік құнын анықтау және дайын өнімнің құнын табу үшін,
өндірістік шығындардың есебі.
. 1.2 Өндірістік есептің негізгі теориялық проблемалары
.
Соңғы кездері Қазақстандық есептік ғылым мен практика шетелдік озық
тәжрибені пайдалану арқылы интенсивті дамуда. 20-шы жылдардың соңында
стандарт-кост техникалық тәсілдері мен пікірлерін игеру негізінде
мемлекетте нормативтік есеп құрылды, шын мәнісінде ортақталынған
экономикаға қатысты еді. Шығын мөлшерлері материалдық, энергетикалық
ресустардың, еңбектің нарықтық бағасына бейімделудің орнына, жоғарыдан
бекіткен баға, тарифтер, тарифтік коэффициенттерге сүйенді. Есептеу кезінде
анықталған ауытқулар мен енгізілген мөлшер өзгерулері қаржылық нәтижелерге
емес стандарт-кост жүйесіндегідей өнімнің өзіндік құнына қосылатын, ал
капиталистік өндірістін мақсаты – пайда көру болғандықтан, бірінші
кезектегі қызығушылық болған ауытқудың өзіндік құнға әсері болатын.
Ұғымды жағдайы стандарт–кост жүйесіне экономикалық талдаудың
элементтерін қосу. Мысалы, анықталған нақты шығындардың мөлшерден
ауытқуларының жалпы сомасы, факторлы талдау әдістері мен жеке сомаларға
бөлініп, түрлі факторларының әсері табылатын, содан кейін бөлінбеген табыс
(есеп беру мерзімнің зияндары) шотынын дебитіне және кредитіне апарылады,
олар қаржылық нәтиже қалыптасуына нақты факторлардың дұрыс және теріс
әсерін көрсететін сомалар.
Қазақстандық өндірістік есеп үшін, үлкен қызығушылық танытатын, ол икемді
сметаларды пайдалану, олар түрлі өндірістік қуаттылық деңгейлеріне
құрылады.
Бәрінен бұрын бір орталықтан басқаратын экономиканың мүддесіне қызмет
көрсететіні белгілі, отандық есеп негізінен калькуляциялық есеп ретінде
қолданылатын өйткені дәстүрлі отандық бухгалтерлік есептің мақсатының бірі
нақты дәл калькуляция құрастыру болатын. Осы арада дәлдік негізінен есеп
беру мерзімнің барлық шығындарын калькуляцияға толық қосылуымен анықталады.
Дәл нақты калькуляция құрастыруды қарастырайық. Өнім бірлігінің өзіндік
құнын жүз пайыздық дәлдікпен анықтайтын шығындарды калькуляциялау жүйелері
жоқ. Қанша жақсы негізделген болса да, шығындарды жанама түрде бөліп,
өнімнің өзіндік құнына қосқанда нақты өзіндік құн өзгереді, ол
калькуляцияның нақтылығын төмендетеді. Осы позициядан қарағанда, ең дәл
калькуляция тікелей (өзгермелі) шығындар бойынша есептеледі, ол директ-
костинг жүйесі бойынша калькуляцияда табылады. Бұл жағдайда калькуляцияға
дәл осы өнімді өндірумен байланысты шығындар қосылады. Сондықтан, өнімнің
өзіндік құнын дәл есептеудің критериі ретінде шығындарды өзіндік құнға
толық қосу емес, олардың өнімге апарылу тәсілі болуы тиіс.
Атап өткен жөн, тұрақты шығындар өзінің жалпы көлемінде нақты бір өнімді
өндірумен байланысты емес, олар әдеттегідей мерзімді болады және
кәсіпорынның барлық өнімін өндірумен байланысты. Сондықтан, бұл шығындар
міндетті түрде өнімнің өзіндік құнына қосылуы тиіс деген тезиске сын
келтіруге болады.
Калькуляциялаудың рентабельдік деңгейіне бақылау жүргізу мәселесіне
қатысты айтсақ, өнімнің қайтарымдылығы тікелей (өзгермелі) шығындар бойынша
калькуляциялау кезінде жақсы көрінеді, себебі өзіндік құн жанама шығындарды
бөлу нәтижесінде бұрмаланбайды.
Советтік бухгалтерлік есепте, нақты дәл калькуляция құрастыруға себепші
болған мемлекеттік орталықтандырылған баға қалыптастыру жүйе. Нарықтық
қатынастар дамығалы бері, кәсіпорындардың дербестігі кеңейді, соның ішінде,
нарықтағы сұраным мен ұсынысты ескере, өз өніміне баға қою мәселелері, ал
ол сол қатнастардың бір сипаттамасы, нәтижесінде бухгалтерлік есеп және
өнімнің өзіндік құны алдында тұрған мәселелердің өзгеруі. Бұл жағдайларда
өнімнің өзіндік құнының мақсаты жәй ғана өнімнің нақты өзіндік құнын
қамтамасыз ету емес, нарықта оған белгілі пайда әкелетін өзіндік құнды
есептеу. Есептелінген өзіндік құнның деңгейіне қарай өндірісті дұрыс
ұйымдастыру керек, ал нақты өзіндік құнның деңгейі тиімді және
мүмкіндігінше ұдайы төмендеуі қажет. Сондықтан, қазіргі кезде
калькуляциялық жұмыстағы қиындық орталығы бірте-бірте көп есептеуді қажет
ететін үстеме шығындарды бөліп, дәл нақты өзіндік құн табудан өзіндік
құнның болжамдық есептеулеріне ауысуы қажет және негізді дәлелденген
нормативтік калькуляция құрастыру, өндіріс процесінде олардың сақталуына
бақылау ұйымдастыру. Одан басқа, нарық жағдайында өзіндік құн
калькуляциясын тікелей (өзгермелі) шығындар деңгейінде есептеу бағаның
төменгі шегін белгілеумен байланысты, яғни өнімге деген сұраным төмендеген
жағдайда белгілі бір нарықты басып алу мақсатында кәсіпорын бағаны сол
шекке дейін төмендетуіне болады.
Бұрын атап өткендей, батыстағы кәсіпорындар басқару шешімдерін қабылдау
үшін, өзіндік құн туралы түрлі ақпартты қолданады. Кейде шетелде өнімнің
өзіндік құны екі түрлі әдіспен анықталады: жанама шығындарды бөлу негізінде
және директ-кост жүйесі бойынша қазіргі кезде отандық кәсіпорындарда екі
жүйе бойынша паралельді есеп жүргізу қажеті жоқ. С.А.Николаеваның пікірінше
[17] болашақта директ-костинг жүйесін қолданатын кәсіпорындар басқару
мақсатына байланысты кей мерзімде толық өзіндік құн есептесе жеткілікті.
Батыс мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей, осындай өзіндік құн бойынша
мәліметтер шешім қабылдауға қолайлы.
Барлық жағдайларға бірдей әдістер жоқ. Әртүрлі жағдайда шешім қабылдау
үшін, өзіндік құн туралы түрлі ақпарат қажет. Сондықтан да басқару есебін
ұйымдастырудың бір принципі түрлі мақсаттар үшін - әртүрлі өзіндік құн.
Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін жүргізу, шығын орталықтарын, пайда
орталықтарын және жауапкершілік орталықтарын құру, тек үнемдеу мен артық
жұмсаудың жалпы сомасын табуға мүмкіндік беріп қоймайды, сонымен қатар
қандай учаскіде, кімнің кінәсінен артық жұмсалды немесе кімнің арқасында
үнемдеу болғанын дәл анықтайды. Осындай есеп жауапсыздық пен жазалаусыз
қалатын жалпы иесіздік есепке қарсы болады.
Осы арада өндірістік есептің шығындардың өзара тәуелді және статистикалық
зерттеуге, динамикаға негізделген әдістерін атауға болады, олардың
нәтижесінде әртүрлі өнімнің өзіндік құны арасында жанама шығындарды ең
тиімді етіп бөлу тәсілдері табылады.
Біздің пікіріміз мынадай, қазіргі кезде дайындалған ұлттық бухгалтерлік
есеп стандартында – бухгалтерлік есеп бойынша әдістемелерде өндіріс
шығындарының есебін ұйымдастырудағы дұрыс вариант таңдау үшін, негізгі
принциптерді белгілеу қажет, сонымен қатар кәсіпорындарға өнімнің өзіндік
құнын анықтаумен байланысты мәселелерін шешуде бірте-бірте толық еркіндік
беруге болады. Қандай өзіндік құнды есептейтін, үстеме шығындарды қалай
бөлетінін, қандай бөлу негізді қолдануға болатынын, қандай әдістемені
пайдаланатыны кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып, өзі шешуі қажет.
Бүгінгі кезде, кейбір кәсіпорындар еңбек ақының үлес салмағы өсуінен,
өнім түрлерінің жасанды, зиянды болу проблемасы туындады, себебі, үстеме
шығындар еңбек ақыға қатынасты бөлінеді. Көптеген шағын кәсіпорындарда
барлық өндіріс шығындары немесе есеп беру мерзімінің шығындары негізгі
өндіріс немесе жалпы және әкімшілік шығындары шоттарының дебетіне
жиналады, сонда қандай калькуляция туралы айтуға болады. Бұл жағдайды
бухгалтерлік есепті жүргізудің кемшілігі деп қарамаса да болар еді, егер
шығын кәсіпорын түрлі қызмет түрлерімен айналыспаса, ал олардың табысына
салынатын салық мөлшері түрлі болмаса және бұл проблеманың салық аспектісін
мүлде қарастырмайтын болсақ.
Бұл нарықтық қатынастардың бастапқы кезеңі қалыптасуындағы ерекшелік. Ал
нақты нарықтық механизмдері іске қосылған кезде және шын бәсекелестік пайда
болғанда, кәсіпорын жетекшілеріне өнім түрлерінің қызмет түрлерінің өзіндік
құндар туралы ақпарат қажет болады, шығындарды тікелей және жанама деп
бөлудің мүмкіндігі мен қажеттілігі, табыстылықты есептеу және басқада
басқару операциялары туралы. Сол кезде, қазірде практикада өнімнің өзіндік
құнын қалай есептеу керек?, нені істеуге болмайды?, үстеме шығындарды қалай
бөледі?-деген сұрақтар пайда болады. Бұл сұрақтардың шешімін табу құқығын
кәсіпорындарға беру керек, бірден болмаса да бірте-бірте кезеңмен.
К.Друридің зертеулері бойынша [18] басқару есебі мен өндірістік есепті
ұйымдастырудың келесідей проблемалары бар:
- қазіргі өндіріс дамуы мен өсіп келе жатқан бәсекелестік талаптарына
қанағаттанбауы;
- өндіріс шығындарының есебі шешім қабылдауға қажетсіз ақпарат беруі;
- басқару есебінің тәжірибесінің дербестікті жоғалтуы, ол қаржылық
есептің талаптарын қанағаттандырып, қосымша есеп тәрізін алды;
- басқару есебі-тек ішкі ақпаратқа көңіл бөледі және бизнесті, қоршаған
ортаға назар аудармайды.
Басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастырудың шетелдік
тәжрибесімен танысып, бұл есептің Қазақстандағы проблемаларын атап кетеміз.
Сонымен, республикадағы басқару есебі мен өндірістік есепті ендірудің
қиыншылықтарын жалпыладық:
- Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңда есептің
қаржылық және басқару деп бөлінетіні қаралмаған;
- басқару есебі немесе өндірістік есептің даму концепциясы анықталмаған;
- бухгалтерлер мен аудиторларды дайындау жағдайындағы ақпараттың ролі мен
мағынасының өсуін ескеріп толықтырулар мен өзгерістерді талап етеді.
Бүгінгі күні қандай басқару есебі туралы шын айтуға болады, егер
мемлекетте инфляция, монополияланған экономика, өндіріспен айналысатын жаңа
субъектілер саны азайып бара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ
ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1 Өндірістік есеп және оның ұйым басқаруындағы ролі
1.2 Өндірістік есептің негізгі теориялық проблемалары
Өндіріс ерекшеліктері және олардың өндіріс шығындарының
1.3 есебін ұйымдастыруға әсері
2. МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАР ӨНДІРУДІҢ ӨНДІРІСТІК ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Басқару мақсатындағы өндірістік шығындар есебінің әдістері
және жіктемесі
2.2 Өндірістік есепті ұйымдастыру және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебін дамыту
3. ҰЙЫМНЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШЫҒЫНДАРДЫ БЮДЖЕТТЕНДІРУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Бюджеттер, олардың түрлері және мағынасы
3.2 Өнім өндіру шығындарын талдау және бақылау
3.3 Бюджеттендіру-шығындарды басқарудың тиімді тәсілі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеулер тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық есептік ғылым және
тәжірибе соңғы кезде шетелдік озық тәжрибені қолданып құнарлануда.
Батыстағы бухгалтерлік есептің қазіргі кездегі дамуы есептің, талдаудың,
бақылаудың және басқару шешімдерін қабылдаудың кәсіпорынды басқарудың
бірегей жүйесіне бірігу (интеграциялау) процесімен сипатталады, ол
компьютерлік технологияны қолдануға негізделген және көбіне кәсіпорынның
экономикалық қаржылық дамуының стратегиялық мақсаттарын таңдауға
бағытталған.
Басқару есебінің батыстық жүйелерінің маңызды сипаттамасы шығындар
есебінің шапшаңдығы болып табылады. Осы тұрғыдан қарағанда шығындар есебі
нақты шығындар есебі және стандарт-кост жүйесі бойынша шығындар есебі деп
бөлінеді. Стандарт-кост жүйесінде еңбек, материалдар, үстеме шығындардың
стандарт мөлшерін белгілеу, стандартты (нормативтік) калькуляция құрастыру,
және нақты өзіндік құнның қалыптасуына бақылау жүргізу мақсатында оның
қалыптасуын басқаруға белсенді араласу үшін нақты шығындардың есебінде
стандарттан болған ауытқуды бөлек көрсету қаралады.
Басқару есебі – ұйым шеңберіндегі процесс, ол басқару аппаратты
жоспарлау, басқару қызметін бақылауға пайдаланатын ақпаратпен қамтамасыз
етеді. Бұл процесс басқару аппаратына оның функцияларын орындауға қажетті
ақпаратты анықтау, өлшеу, жинау, талдау, дайындау, өңдеу, қабылдау және
қолданудан тұрады.
Басқару есебі өндірістік операцияларды қосып қаржылық есепті кеңейтеді.
Фирма басшыларына арналған басқару есебінің мәліметтеріне сыртқы ақпарат
пайдаланушыларға инвесторлар, кридиторлар және басқада тұлғаларға берілетін
қаржылық есеп беру ақпаратына қойылатын талаптардан ерекше болады. Басқару
есебі – бұл басқаруды ақпараттық қолдау жүйесі. Басқару есебінің мәнін
сипаттаған кезде оның маңызды ерекшелігін атап кеткен жөн, ол басқару есебі
басқару процесін есептік процеспен байланыстыруы.
Барлық бухгалтерлік есеп басқарудың негізгі функциясы ретінде басқару
есебі болып саналады. Бірақ ағылшын тіліндегі әдебиетте басқару есебі деп
бухгалтерлік есептің өндіріс шығындарын көрсету және бақылаумен байланысты
бөлігін қарайды. Басшылар есепшілердің өндірістік – шаруашылық қызметінің
нәтижелерін қалай шығаратының білгілірі келеді. Одан басқа, басшылардың
шешім қабылдауы көбіне есептік ақпаратқа тікелей тәуелді. Басқару есебі
кәсіпорынның экономикалық, технологиялық, инновациялық және құрылымдық
басқаруын қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ол кәсіпорынның құрылымдық
басшыларына басқару шешімдерін қабылдау мақсатында ақпаратты
қалыптастырады. Басқару есебінің мазмұны басқару мақсаттарымен анықталады,
ол әкімшілік шешімімен ішкі бөлімшелер басшыларының алдына қойған
мақсаттары мен қызығушылықтарына байланысты өзгертілуі мүмкін.
Басқару есебінің негізгі бөлімдерінің бірі шығындарды есептеу және
өнімнің өзіндік құнын табу, басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпараттық
негіз болады, атап айтсақ: қандай өнімді өндіруді жалғастыру немесе тоқтату
керек; құрастырушы бөлшектердің қайсысын өндіру керек немесе сатып алғаны
дұрыс; өнімге қандай баға қою керек; жаңа жабдық сатып алу керек пе;
өндіріс технологиясы мен ұйымдастыруын өзгерту керек пе.
Басқару есебінің жүйесіндегі ақпарат менеджерлер үшін ұйымның ішінде
дұрыс шешім қабылдауға көмектесу мақсатымен дайындалады, ал сол кезде
қаржылық есеп бұл кәсіпорыннан басқа ақпарат пайдаланушыларға мәлімет
дайындауға бағытталған. Қаржылық есеп пайданы анықтау үшін шығындарды
кірістермен салыстыруды көздейді. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын бағалау
кезінде, егер ол көп түрін шығаратын болса немесе бірнеше түрлі жұмыс
атқаратын болса әр орындалған жұмыстың құнын есептеу қажет. Сонда қаржылық
есепті құрастыру үшін қажетті ақпарат дайындалады. Өндірістік есеп жүйесі
атқарылған жұмыстардың құны туралы, өнім босалқыларын бағалау және пайданы
анықтау үшін ақпарат дайындау және беру үшін құрылған.
Басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастыру проблемаларын зерттеу
нәтижесінде біз келесілерді анықтадық: басқару есебінің мәліметтері
өндірістің қазіргі дамуы мен бәсекелестіктің өсу талаптарын
қанағаттандырмайды; басқару есебінің практикасы қаржылық есеппен ішкі есеп
берудің мәліметтерін дайындаудағы көмекші құрал тәрізді және кәсіпорын
бизнесіне еш көңіл бөлмейді.
Көрсетілген проблемалар терең теориялық зерттеу жүргізуді талап ететін
кең аймақты білдіреді. Осыған байланысты таңдалған тақырыптың проблемаларын
түсіндіру және белгілі бір көзқарасты қалыптастыру өзекті мәселе.
Проблеманың зерттелу деңгейі. Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын есептеу проблемалары отандық және ТМД
мемлекеттері ғалымдарының назарынан әрдайым түскен емес. Бұларды зерттеуге
мынадай белгілі ғалымдардың жұмыстары арналған, ол И.А.Басманов,
П.С.Безруких, Р.Я.Вейцман, М.Х.Жебрак, В.Б.Ивашкевич, А.Ш.Маргулиес,
А.С.Наринский, П.П.Новиченко, В.Ф.Палий, С.А.Стуков, А.Д.Трусов,
Н.Г.Чумаченко және ҚР ғалымдары К.К.Кеулимжаев, С.С.Сатубалдин, М.С.
Ержанов, К.Т.Тайгашинова, Г.К.Тулешова, Ф.С.Сейдахметова, С.Д.Тажибаев және
т.б.
Зерттеудің мақсаты мен мәселелері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты химия
өнеркәсібі кәсіпорындағы өндірістік есеп пен өндіріс шығындарын
бюджеттендіруді ұйымдастыруға теориялық және практикалық жолдарының
теориялық және практикалық тұжырымдамасын дайындау.
Диссертациялық зерттеудің мәселелері келесідей:
- ҚР өндірістік есепті дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
- химия өнеркәсібі кәсіпорындарындағы өндіріс шығындары есебінің жағдайын
зерттеу негізінде зерттелген кәсіпорында өндірістік есепті ұйымдастыру;
- химия өнеркәсібіне қатысты шығындар жіктемесін ұсыну;
- жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту жөнінде ұсыныстар
келтіру;
- ішкі бақылауды және шығындарды бюджеттендіру кезеңдерін белгілеу.
Зерттеу объектісі – химия өнеркәсібі кәсіпорындары, атап айтқанда
Казфосфат ЖШС-нің Тараз филиалы Минералды тыңайтқыштар зауыты (Тараз
қ.).
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелері келесідей:
- өндірістік есептің маңызы туралы теориялық аспектілері анықталды;
- өндірістік есептің проблемалары мен перспективалары негізделді;
- кәсіпорынның басқару құрылымына байланысты жауапкершілік орталықтары
бойынша есепті дамыту жөнінде ұсыныстар берілді;
- шығындардың ішкі бақылау бағдарламасы және шығындарды бюджеттендіру
кезеңдері анықталды;
- химия өнеркәсібі кәсіпорындарында бюджеттендіруді қолдану
мүмкіндіктеріне баға берілді.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық
зерттеуді жүргізу кезінде алынған ең маңызды нәтижелері және олардың ғылыми
жаңалығы келесідей:
- түрлі шетелдік және отандық ғалым-экономистердің көзқарастарын зерттеу
және жалпылау негізінде өндірістік және басқару есебінің теориялық
аспектілері дәлденді;
- мәліметтерді экономикалық статистикалық өңдеу әдістері негізінде химия
кәсіпорындары қызметіне баға берілді;
- жауапкершілік орталықтары бойынша есепті дамыту шаралары негізделді;
- шығындардың ішкі бақылау бағдарламасы мен кезеңдері құрастырылды;
- шығындарды бюджеттендіру және жауапкершілік орталықтары бойынша басқару
құрылымы ның схемасы ұсынылды;
- өндірістік есепті ұйымдастыру үшін шаралар мен ынта негізделді.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде есеп
және есеп берудің нормативтік – құқықтық базасы, КЕХС және ҚЕҰС, есеп және
есеп беру бойынша ҚР және ТМД белгілі ғалымдардың жұмыстары, монографиялар,
отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми – практикалық конференциялардың
материалдары.
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын зерттеу жүйелі –
құрылымдық талдау принциптерінде қалыптасты, мәліметтерді экономикалық –
статистикалық өңдеу әдістері негізінде, салыстыру, жалпылау, ғылыми талдау
және синтез (біріктіру) негізінде жургізілді.
Ақпараттық негіз ретінде статистика жөнінде ҚР агенттігінің материалдары,
жыл сайынғы ҚЕХС, ҚЕҰС материалдары, кәсіпорынның есеп берулері алынды.
Ғылыми – практикалық маңыздылық осы жұмыстың ұсыныстары жауапкершілік
орталықтары бойынша шығын есебін және шығындарды бюджеттендіруді дамыту
үшін пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Диссертация тақырыбы бойынша мақала
жарияланды (ТарМУ хабаршысы), көлемі 0,6 п.б.
Жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған деректер тізімнен тұрады. Жұмыста
15 кесте, 10 сурет және тіркемелер бар.
1. ӨНДІРІСТІК ЕСЕПТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ПРАКТИКАЛЫҚ
ҚАЖЕТТІЛІГІ
1.1. Өндірістік есеп және оның ұйым басқаруындағы рөлі
Бухгалтерлік есеп ХХ ғ. ортасына қарай тек құжаттарды сақтайтын,
шоттарды жүргізу формасы болып қала бермеді. Есептеу техникасы, персоналды
компьютерлер пайда болғаннан бері бухгалтерлік қызметтің мүмкіндіктері
кеңейтілді, ол енді тек есеппен ғана айналыспай, кәсіпорын қызметін
жоспарлауға, басқару шешімдерін қабылдауға және оны орындауын бақылауға
қатысады.
Қазіргі жүз жылдықтың 40-шы жылдарын, есептің жаңа түрін басқару
есебінің қалыптасу және даму кезеңіне жатқызуға болады. Бұл өндірістік
шығындар көлемінің ұлғаюымен, әлемдік шаруашылық шеңберінде бәсекелестіктің
күрделенуімен, жаңа жоспарлау әдістерінің пайда болуымен және экономикалық-
математикалық модельдерді құрастыруға негізделген өндірістік қызметті
талдауға байланысты.
Басқару есебінің мәнін анықтау туралы түрлі көз қарастар бар.
Экономикалық әдебиетке және тәжірибеге басқару есебі термині 50-ші
жылдары енді.
Батыстық жіктемеге сәйкес, бухгалтерлік есеп өзінің дамуында бес кезеңнен
өтті [1, 12 бет] :
- саудалық (1880 ж. дейін)
- кәсіпкерлік (1800-1900ж.ж)
- ұйымдастырушылық (1950-1975 ж.ж)
- стратегиялық (1975 ж. бастап қазірге дейін)
Біздің пікірімізше Қазақстан Республикасы үшін, реформалау кезеңін ерекше
көрсету керек (1995 ж. бастап қазірге дейін).
Әлеуметтік тәжрибедегі есептік жүйелердің даму кезеңдерінің түрлі
негіздері, В.И.Ткач және М.В.Ткачтың Маждународная система учета и
отчетности [1, 28-29бет] монографиясында келтірілген.
Авторлар халықаралық есеп жүйелерінің даму кезеңдерінде оптимизациялық
(икемдік) кезеңді ерекше атайды (1950-1975 ж.ж.), оның негізгі сипаты
ретінде маржиналды бухгалтерияның қалыптасуын келтіреді, яғни директ-кост
жүйесіне негізделген қаржылық нәтижелерінің бірін маржиналды табыс
көрсеткіші есептейтін – бухгалтерия. Батыстағы есептің даму кезеңдерінің
қазіргі кезі есептің, талдаудың, бақылаудың және басқару шешімдерін
қабылдау процестерін кәсіпорынды басқарудың бірегей жүйесін интеграциялау
болып табылады, ол бірінші кезекте компьютерлік техниканы қолдануға және
кәсіпорынның экономикалық және қаржылық дамуы үшін, стратегиялық мақсатты
таңдауға бағдарлайды.
Р.Энтони және Дж.Рис [2, 11бет] басқару есебі – бұл бір кәсіпорын
шеңберіндегі процесс, ол басқару аппаратын ақпаратпен қамтамасыз етеді, оны
жоспарлау, басқару және қызметіне бақылау жүргізу үшін пайдаланылады. Бұл
процесс басқару аппаратына өз функцияларын орындау үшін қажет ақпаратты
қабылдауды, өлшеуді, жинауды, дайындауды ,өндіруді, талдауды қамтиды.
Басқару есебі - өндірістік операцияларын қамтып, қаржы есебін кеңейтеді.
Фирма басшылығына ұсынылған басқару есебінің мәліметтеріне, қаржылық есеп
беруге қойылған талаптардан мүлдем басқа талаптар қойылады. Қаржылық есеп
берудің мәліметтері сыртқы ақпарат пайдаланушы инвесторлар, кредиторлар,
басқада тұлғаларға ұсынылса, басқару есебі – басқаруды ұйымдастыру үшін
ақпарат жүйесі. Басқару есебінің мәнін сипаттау кезінде оның маңызды
ерекшеліктерін атап кету керек. Ол – басқару есебі басқару процесін есептік
процеспен байланыстыруы.
Палий В.Ф Основы калькулирования [3] жұмысында өндірістік
шығындарды қалыптастыру кезіндегі ішкі бақылауды қатаң тәртіпке келтіру
керектігі басқа әдістердің пайда болуына әкеледі, ол өндірістік шығындарды
икемді сметалар шығындарды есепке алу және бақылау, өндірістік есепті
шығын орталықтары және жауапкершілік орталықтары бойынша жүргізу.
Капиталистік кәсіпорындарда, өндірістік есептіктің бағыты өндіріс барысында
шығындарға оперативті бақылау жүргізу еді, ал 50-ші жылдары ол бірте-бірте
басқару есебімен алмастырылады.
Бұл анықтамалардың мазмұны өзгеруінің негізі сметалардан оперативті түрде
ауытқуды анықтауға бағыттал уынды және өндіріс шығындарына жүйелі түрде
талдау жүргізуде, өзіндік құнды бағалау негізінде түрлі басқару шешімдерін
қарастыруда болды.
Кейіннен жазылған жұмыстарда, әсіресе Палий В.Ф., Вандар Вил
Управленческий учет [4] деген жұмысында, Басқару есебі кәсіпкерлік
сферада рационалды шешім қабылдау процесіне көмектесу керек-дейді.
Академик Н.Г.Чумаченко атап өткендей, батыс мемлекеттерінде өнімнің
өзіндік құнын анықтау кезеңі бірте-бірте нақты өзіндік құнды дәл есептеп
шығудан бас тартып, өнімнің калькуляциясының рөлі шектеліп, өндіріс
шығындарын басқаруды ауытқулар арқылы жүргізуге ауысуын, шығындардың
идиалды стандарттары бойынша өзіндік құнға болжау жасауға, маржиналды
табысты бағалауға және өдіріс көлемінің қауіпті нүктесін анықтауға өтуін
көрсетеді [3, 57бет].
Мюллер Г., Гернон Х., Миик Г. Учет: международная перспектива [5]
жұмысында келесідей жайларды атайды, ол батыста есептің әдістемелік және
ұйымдастырушылық түрі қаржы және басқару есебі деп бөлінуі. Қаржылық
есеп – түрлі заңды және жеке тұлғаларға есептік ақпаратты дайындау процесін
көрсетеді. Сонымен қатар кәсіпорын тарапынан сыртқы ақпарат пайдаланушы
болып саналатын менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаржы органдары және
басқалар қаралады. Басқару есебі – кейде өндірістік немесе шығындардың
есебі деп аталып, өз кезегінде менеджерлерге ағымды өндірістік –
коммерциялық қызметті жоспарлау және бағалау үшін қажетті ақпарат дайындау
процесін көрсетеді.
Біздің ойымызша, басқару есебі – бұл кәсіпорын басшыларына, мамандарына
басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет есеп, ол өндіріс жағдайларының
өзгеруіне оперативті әсер тигізеді және оның мәліметтері коммерциялық құпия
болып табылады.
Басқару есебі үшін, ақпарат көздері ретінде кәсіпорынның есептік
жүйесінің мәліметтерінен басқа, материалдардың, ресурстардың шығын мөлшері,
техникалық қалдықтар нарық жағдайы жөніндегі зерттеулер, зертеу
жұмыстарының есептері, кәсіпорынның қазіргі жағдайында олардың нәтижелерін
пайдалану мүмкіндіктері, шаруашылық келісім – шарттарының жайлары
орындалмағанда, өтелетін айып-пұл санкцияларының мөлшері туралы мәліметтер
пайдаланылады және т.б.
Сондықтан басқару есебін – ішкі есеп деп атауға болады. Басқару есебінің
объектілері ретінде жауапкершілік орталықтары, қызмет және бұйымдар бойынша
шығын орталықтары болады. Оларға кәсіпорынның өзін, жекеленген цехтарды,
учаскілерді, бөлімдерді жатқызуға болады.
Басқару есебіндегі есептеулер ең алдымен ұйым ішіндегі бөлімшелерге
бағытталған және бастапқы мәліметтер, өткен мерзімдегі материалды талдауға,
болашақтағы болжамдық бағамдарға негізделген.
Басқару есебінің мақсаты - өткен жағдайларды талдау негізінде
болашаққа ұсыныстар дайындау. Басқару есебінің нәтижелері екінші түрде
ұсынылуы мүмкін, міндетті формалар, бланктері жоқ.
Николаева О., Шишкова Т. [6] басқару есебінің анықтамасында, ерекше
назарды бұл бухгалтерлік есептің бөлімше жүйесіне аударады, оның ішіне
қаржылық есепті қосады. Бірақ, әрқайсысының өз мақсаттары мен міндеттері
бар. Басқару есебінің мақсаты – ғылыми негізделген басқару шешімдерін
қабылдау үшін менеджерлерді ақпаратпен қамтамасыз ету [54]
Біздің ойымызша, бұл анықтама басқару есебі туралы жеңіл-желпі
пікір береді, ол оның терең мағынасын қозғамайды, атап айтқанда, басқару
есебі мен өндірістік есептің арақатынасын.
Бірнеше авторлар, оның ішінде Карминский А.М., Оленев Н.И., Примак
А.Т., Фалько С.Г. [7] өз назарларын шығындар, пайда және түрлі өнім,
қызмет, клиеттердің рентабельдік көрсеткіштеріне аударады.
Басқару есебінің мақсаттары мен мәселелерін айқындау қажеттілігін өзекті
проблема ретінде қарастыруды Власова Л. және Чебоксарова Т. [8,21бет]
ұсынады.
Сондықтан, біз басқару есебі – бұл өз кәсіпорынының қызметі туралы түрлі
көзқарасын қалыптастыру үшін, ақпарат жиынтығы деп санаймыз. Басқару есебі
туралы түрлі көзқарастың жалпы сипаттары ретінде келесілер болуы
мүмкін:өзінің есеп объектілері болуы, мысалы: жоспарлы көрсеткіштер, нақты
мерзімге жақын уақытта талдау жүргізу, қарастыратын жағдайларға әлі
болмағандарды қосу және бухгалтерлік құжаттарды әлі көрініс таппағандарды
да қосу [8, 22бет].
Басқару есебіне өтудің қажетті жағдайы ретінде қаржылық және өндірістік
көрсеткіштер бойынша жоспарлы және нақты ақпараттық толық және дұрыс болуы
болып табылады. Басқару есебі нақты және болжамдық көрсеткіштерін талдау
мүмкіндіктеріне негізделуі тиіс, олар түрлі көлемдер, есептеу варианттары
бойынша келтіріліп, соңында оптималды шешім қабылдауға әкелуі тиіс.
Л.Власованың пікірінше, басқару есебі бухгалтерлік есеппен тығыз
араласады, бірақ шеңбері кеңірек және кәсіпорын спецификасы мен басшылықтың
ішкі талаптарымен ғана реттеледі.
Бухгалтерлік есептің басқару есебіне дейін кеңейтілуінің маңызды факторы
ретінде, тек қаржылық емес өндірістік көрсеткіштерімен жұмыс орындау
мүмкіндігі пайда болуы қаралады.
А.Гершун [8, 22бет] түрлі көзқарастарды жүйеге келтіруге талпыныс жасады.
Оның пікірінше, қазіргі кезде бухгалтерлік есепті үш құрамдық бөлікке бөлу
жолы бар дейді:
1. Қаржылық (бухгалтерлік) есеп сыртқы ақпарат пайдаланушылар үшін
жүргізіледі, оларға банк, биржа, инвесторлар, салық органдары, басқада
қаржы ұйымдары жатады. Әдетте, қаржылық есеп сыртқы тәуелсіз
институттармен, ғылыммен, экономикамен реттеледі. Оны кәсіпорынды басқару
үшін қаржыгерлер де пайдаланады.
2. Басқару есебі – ішкі ақпарат пайдаланушыларға қажет және солардың өзі
реттейді, ешқандай стандарттар жоқ.
3. Салық есебі – бұл есеп фискалды органдар құзырында жүргізіледі және
мемлекетпен реттеледі.
Бұл үш түрлі есеп бірегей шаруашылық операциядан шығады, бірақ есептің
объектілерін түрлі етіп көрсетеді.
Басқару есебі мен бухгалтерлік есеп бір-бірімен тығыз байланыста және
олардың ажыратылуы концептуалды тәрізді. Олардың негізі бір – есептің
мәліметтері. С.Николаева салық есебі мен бухгалтерлік есепті ақпаратты
жинау және нақтылау жүйесі ретінде қарауға болады дейді, ал басқару есебі –
тіркелген ақпараттың көмегімен шешім қабылдаудың негізі .
Ульянов И.П., Попова Л.В. [9.] басқару есебі тек кәсіпорын менеджерлері
үшін қажет ақпаратты қамтиды. Бұл авторлар өндірістік есеп тек кәсіпорын
ішінде пайдалануға арналған ақпаратты қамтиды, ал басқару есебі бұл
функциялардың шеңберінен шығады. Басқару есебіне сандық бағалау, тек
теңгемен немесе заттай өлшемдер (дана, килограмм, метр) емес басқада
көрсеткіштерді талдауға мүмкіндігі бар басқада өлшемдер қолданылады,
мысалы: норма–сағат, адам–күн. Басқару есебінің негізгі бағыты кәсіпорын
басшылығына және жекеленген қызмет менеджерлеріне өндіріс туралы
объективті, нақты ақпарат беру, оның тиімділігін жоғарылатуға резервтер
табуға көмектесу, шығындар мен табыстарға талдау жүргізуді қамтамасыз ету
болып табылады. Басқару бухгалтериясының ақпараты конфиденциалды және
бәсекелестерден сақталады.
Керимов В.Э. [10.] экономиканың қазіргі кезеңдегі дамуының маңызды
мәселесі жоспарлау, есепке алу, бағалау, өзіндік құнды анықтау, талдау және
бақылаудың бірегей принциптері негізінде өндірісті басқару жүйесін дамыту
болатынына назар аударады. Бұл жағдайда басқару есебінің рөлі өсіп,
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарылатуда
барлық резервтерді жұмылдырудың қажетті құралы бола алады.
С.Колесников [8. ] өз жұмыстарында басқару есебіне анықтама беруде, түрлі
бағыттар бар екенін айтады, ол басқару есебі деген орысша термині
европалық контролинг терминіне және ағылшын management accounting
түсінігіне ұқсас дейді. Бұл екі термин толығымен эквивалентті емес және
басқару есебі терминін түсінудегі екі бағытты сипаттайды.
Бірінші термин – басқару есебін өнім өндіруге жұмсалған шығындар туралы
ақпаратты жинау және өңдеу жүйесі ретінде қарастырады, бұл контролинг
терминіне жақын, бұл кезде ең көп назар осындай ақпараттың нормативтік
тәрізіне бөлінеді және оның кәсіпорынның сыртқы есептемесін құрастыруға
бағыттайды.
Екінші термин – кез-келген есептік қызметін негізгі мақсатынан шығады –
ол кәсіпорынның басқару персоналын шешім қабылдау үшін, уақытылы және толық
ақпаратпен қамтамасыз ету. Бұл үшін есеп технологиясының кәсіпорынды және
оның құрылымдарын басқару технологиясымен тығыз үзілмейтін байланыс керек.
Бұл бағыт management accounting ұғымына сәйкестенеді, ол басқару
қажеттілігіне сәйкес есепті ұйымдастыру деп аударылуы мүмкін. Бұл бағытта
басқару есебі түсінігіне кәсіпорын шығындары жөнінде ақпаратты жинау және
талдау жүйесі ғана жатпайды, сонымен қатар бюджетті басқару жүйесі (яғни
жоспарлау) және бөлімшелер қызметін бағалау жүйесі, яғни бухгалтерлік
технологиялардан басқа басқарушылықтар жатады. Одан басқа бұл анықтаманың
ерекше түсініктемесі бар, ол кезде management accounting термині шешім
қабылдау мақсатында бар бухгалтерлік мәліметтерден арнайы есептер құрастыру
деп түсіндіріледі. Бұл жағдайда есептерді тек есептік регистрлерде тиісті
ақпарат бар болғанда алуға болады деп түсінеді.
Бірінші және екінші жағдай бойынша мынаны айтуға болады, қазіргі батыстық
деректерде ауыртпалық орталығы бірте-бірте басқару есебіне аударылуда.
Бұл кәсіпорын алдында тұратын басқару мәселесін анықтайтын есептік
әдістемесі мен технологиясын ұйымдастырумен байланысты. Мынаны атап кеткен
жөн, өзінің шығындарын есептеу және талдау, оларды төмендету, үйлестіру
мақсатымен коммерциялық құрылымды басқаруды ұйымдастырудың формасы болады.
Бірақ бұл мәселені шешуде есептік формалары мен әдістерін анықтауда тек
қаржылық немесе салық қызметінің талаптарын жетекшілікке алу жеткіліксіз,
сондықтан негізгі қызмет технологиясының талаптарын ескеру қажет, себебі
олар соңғы қаржылық нәтижеге әсер етеді.
Мысалы, стандарттық талаптар тауарды босату кезінде құжаттарды толтыруға
кеткен уақытты тіркеу қажеттілігін ескермейді. Сонымен қатар, қойма
қызметіне уақытылы талдау жүргізу, персонал санын икемдеу есебінен немесе
ауысым жұмысын енгізу арқылы тауарларды жөнелтуді жоғарылату есебінен
шығындарды азайту мүмкіндігі туындайды. Дебиторлық және кредиторлық
қарыздарды жоюды оларды басқарудың шапшаң талдауы жалпы қаржылық
нәтижелерді жоғарылатудың тиімді құралы болады. Бірақ, мұндай талдау
жүргізу үшін, нақты есептік регистрлер жүргізу керек, сондай-ақ,
кредиторлар және дебиторлар бойынша алмаспайтын аналитика болуы керек.
Сонымен, басқару мақсаты үшін есептік ақпаратты өзгерту қажеттілігімен
байланысты нормативтік есептің орнына басқару есебі келді.
М.Хохлова бухгалтерлік есеп және басқару есебі деп бөлу туралы өзінің
келіспейтінін білдіреді, ол басқару есебі – бұл ең алдымен әртүрлі
есептерді интеграциялау әдістемесі дейді. Бухгалтерлік есеп баланстық,
баланстан тыс қаржылық, басқару бола алады (батыстық management
accounting ұғымына сәйкес). Оны ішінде өнімнің өзіндік құнының элементтері
есепке алынады. Ресейлік кәсіпорындар басқару есебіне бұрынғы бас есеп
түрлерін және тереңдету арқылы келе алады. [8. 38бет].
Біздің пікірімізше, ең толық анықтаманы Шеремет А.Д. Управленческий
учет [11. оқулығында келтірілген. Басқару есебі – бухгалтерлік есептің
жүйесі, ол бір ұйым шеңберінде оның басқару аппаратын ұйымның қызметін
жоспарлау, басқару, бақылау жүргізу үшін пайдаланатын ақпаратпен қамтамасыз
етеді. Бұл процесс, басқару ақпаратының функцияларын орындауға қажет
ақпаратты анықтау, өлшеу, жинау, талдау, дайындау, өндеу, қабылдау және
беруді қамтиды.
Біздің пікірімізше, басқару есебінің қалыптасуы калькуляциялық есептен
басталды, сондықтан оның негізін түрлі жіктемелердегі өткен және болашақ
кезеңдердегі өндіріс шығындарының есебі құрайды.
Өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау –
басқару есебінің негізгі бөлімдерінің бірі, ол басқару шешеімдерін қабылдау
үшін ақпараттық негіз болады, мысалы, қандай өнімді өндіруді тоқтатып
қандайды жалғастыру керек; құрастыру бөлшектерін сатып алу немесе өздері
өндіру тиімді ме; өнімге қандай бағаны белгілеу керек; жаңа жабдық сатып
алу жөн бе; өндіріс технологиясын және ұйымдастыруын өзгерту керек пе...
Басқару есебінің батыстық жүйелерінің маңызды сипаттамасы ретінде
шығындардың шапшаң есебі болады. Осы тұрғыдан қарағанда, шығындар есебі
және стандарт-кост жүйесі бойынша шығындар есебі болып бөлінеді.
Стандарт-кост жүйесі, еңбек, материалдар шығыны, үстеме шығындарының
стандарт мөлшерін қалыптастыру, стандартты (нормативтік) калькуляция
құрастыру және нақты шығындардың есебін стандарттардан ауытқуларды көрсету,
оның мақсаты нақты өзіндік құн қалыптасуына бақылау жүргізу.
Басқару есебі жүйелерінің сипаттамасына талдау жүргізу, қызығушылық
танытады. Автордың мәліметтерді өндеу нәтижесінде барлық қолданыстағы
басқару есебінің жүйесінің сипаттамасына өзгертілді (қосымша 1,2).
Басқару есебі жүйелері бірнеше түрлі белгілермен анықталады, олар жіктеме
негізінде алынды. Сол белгілердің бірі - өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік
құнына толық қосылуы. Бұл есептің екі варианты бар.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің (жұмыс, қызметтің) өзіндік құнын
анықтаудың бірінші дәстүрлі түрі өндірістік барлық ағымдағы шығындарын
тікелей (калькуляция объектісіне тікелей апарылатындар) және жанама
(калькуляция объектісіне тек есеп беру мерзімінің соңында, бір негізге
сүйеніп түрлері арасында бөлінетінде) деп бөлінуді көздейді. Оны толық
өзіндік құнды есепке алу деп атайды.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын анықтаудың екінші
варианты кезінде толық емес, шектелген өзіндік құн табылады, яғни директ-
кост жүйесі қолданады. Директ-кост жүйесінің мәні өндірістік өзіндік
құнды тұрақты шығындырға және өндіріс көлеміне қатысты өзгеретін
шығындарға бөлу негізге алынуда. Тек негізгі шығындар және өзгермелі үстеме
шығындар босалқылар мен өткізілген өнімді бағалау үшін пайдаланады. Басқа
шығындар пайда және зиян шотына тікелей апарылады.
Ресейде және Қазақстан Республикасында қазірге дейін кәсіпорындар тек
толық өзіндік құнды есептеуде, ал үстеме шығындарды түрлі өнім арасында
бөлуді қолданады, бұл әдіс бұрынғы бір ортада мемлекеттік баға қалыптастыру
жағдайында өзін ақтаған әдіс болған. Түрлі меншік туріндегі кәсіпорындар
бөлініп шығуы, мемлекеттік ұйымдардың жекелену процестері даму кезінде,
баға қалыптасуының еркіндігін қосқанда және өндірілетін өнім түрлерін өз
бетінше жоспарлауда, нарықтық экономиканың басқада жақтары дамығаннан
директ – кост жүйесін қолдану қажеттілігі бірте-бірте өседі. Есептің
тиімділігінің ары қарай жоғарлауы осы жағдайға байланысты болады.
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде есепті қаржылық
және басқару есебі деп бөлу қолданылады.
Қаржылық және басқару есебі арасындағы айырмашылық 1972ж. дипломы бар
басқарушылық бухгалтерлерді дайындау бағдарламасын жасағанда (The
certifiend Management Accountant – CMA) [12.16 бет] . АҚШ (National
Association of Accountants – NAA) бухгалтерлерді ұлттық ассоциясымен
анықталған.
Қаржылық және басқару есебін салыстыру кезінде мынадай негіздер алынды:
есепті жүргізу міндеттілігі, есептің мақсаты, ақпарат пайдаланушылар,
базистік құрылым, негізгі жайлар, бір мерзімге байланыстыру, ақпаратты
ұсыну түрі, есеп беруді өткізу мерзімі, есеп беру объектісі, жауапкершілік
деңгейі.
Сонымен, есептің екі түрі қаржылық және басқару бір–бірінен ажыратылады
(қосымша 3).
К.Друридің пікірінше [12,125бет] басқару есебі жүйесінде ұйым ішіндегі
менеджерлер үшін, олардың дұрыс шешім қабылдауға көмек ретінде ақпарат
дайындалады, ал қаржылық есеп ұйым сыртындағы ақпарат пайдаланушыларына
мәлімет беруі тиіс. Қаржылық есеп пайданы анықтау үшін табыстарды
шығындармен салыстыруды болжайды. Өндірілген өнімнің өзіндік құнды бағалау
кезінде, түрлі өнім шығаратын кәсіпорында немесе атқарылатын жұмыс тізімі
үлкен болса орындалған жұмыстың әрқайсысының құнын есепке алу қажет.
Сондықтан қаржылық есепті құрастыру үшін, қажетті ақпарат дайындалады.
Өндірістік есептің жүйесі атқарылған жұмыстың құны туралы ақпаратты
дайындау және ұсыну, өнім босалқыларын бағалау және пайданы анықтау үшін
дайындаған.
Сонымен, шетелдік тәжрибеде басқару есебінің мәні туралы түрлі пікірлер
қалыптасқаны байқалады. Кейбір авторлар басқару есебі мен өндірістік есепті
сәйкестендіреді, ал басқалары басқару есебі мен өнірістік есепті
салыстырып, басқару есебі - өндірістік есептің бір бөлігі дейді. Одан
басқада пікірлер бар, ол өндірістік есеп басқару есебінің бір бөлімі дейді.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өндірістік есеп аймағындағы зерттеулер
негізіне теориялық түрде жүргізіледі. Шетел мемелекеттерінде әсіресе АҚШ-та
50-60–шы жылдары өндірістік шығындар және өнімнің өзіндік құнын анықтау
мәселеріне қызығушылық өсті.
Өндірістік есеп термині, кейде (өндіріс есебі) жаңа емес. Оны көп
мамандар қолданады, ол бухгалтерлік есеп туралы жұмыстарда кездеседі.
Алайда авторлар өндірістік есепті өдіріс шығындарын есепке алу және
өнімнің өзіндік құнын есептеуді теңестіреді.
Ресейлік экономистер 90-шы жылдары басқару есебі мен өндірістік есептің
мақсаты, мәселелері және принциптер туралы қызу талқылау жүргізді. Кейбір
көзқарастарды қарастырайық.
Мысалы, Катаеа А.Н. [13.] шетелдік мемлекеттерінде соңғы он жылдықта
бухгалтерлік есеп жүйесінде болған маңызды өзгерістердің бірі, оның
қаржылық және басқару есебіне бөлінуі. Қаржылық есеп сыртқы ақпарат
пайдаланушылар үшін жүргізіледі, ал басқару есебі басқадан бұрын осы
кәсіпорында жұмыс істейтіндер қызығушылығында ішкі ақпарат пайдаланушылыр
үшін жүргізіледі. Бұл екі бөлім бір бірімен тығыз байланыста және оның
негізіне ғылыми және экономикалық сауатты құрастырылған есепке алынатын
шығындарды топтастыру жүйесінің белгілері қойылған. А.Н.Катаев басқару
есебінің мазмұнына өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын
анықтау (өндірістік есеп) қосылады, сонымен қатар техникалық–экономикалық
жоспарлау және шаруашылық қызметті талдау. Осы арада өндірістік есеп
басқару есебінің негізгі құрамдық бөлігі ретінде қаралады. Ол кәсіпорынның
қажеттілігіне байланысты есептік саясатына сәйкес ұйымдастырылады. Мұнда
шығындарды топтастырудың ролі зор.
Контратова И.Г. [14.] өндірістік есеп – басқару есебінің бөлігі болады
деп санайды. Ол, басқару есебі мен қаржылық есеп арасында ұқсастық көп
екенін айтады, себебі екеуі де кәсіпорынның есептік жүйесінің ақпаратын
пайдаланады. Осы жүйенің бір бөлімі өндірістік есеп болады, онда қаржылық
есепке де басқару есебіне де қажет өндіріс шығындары туралы мәліметтер
жинақталады. Өндірістік есептің мәліметтері әдетте мамандарға шығарылған
өнімге баға қоюға көмектеседі. Осыны басқару есебінде ақпаратты қолдану
дейді. Өндірістік есепте де дәл сол мәліметтер форманын болмысын құрастыру
кезінде босалқыларды бағалауда пайдаланады, ал бұл ақпаратты қаржылық
есептің мақсаттарына қолданғаны.
Стуков С.А. пікірінше [15] өндірістік есептің егжей-тегжейін
В.Б.Ивашкевич сипаттайды. Ол да өндірістік есеп деп өндіріс шығындарын
есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын табуды түсінеді. Өндірістік
кәсіпорында дұрыс ұйымдастырылған өндіріс шығындарының және өнім өткізудің
есебі шығын көлемін болған жерлері, түрлері, калькуляция объектілері
бойынша анықтауды қамтамасыз етеді. Өндірістік есеп объектілері ретінде
өндірілген өнім көлемі, оны өндіру және өткізуге жұмсалынған еңбек,
басқада шығындары болып табылады.
С.А.Шенков өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құнын есептеудің
тапсырыс әдіс туралы айтқанда, бұл өндірістік есептің ең жеңіл тәсілдерінің
бірі деп атап өткен.
Есептің мазмұны мен функциялары да өзгерді. Өндіріс есебі деген анықтама
жиі-жиі басқару есебі түсінігі мен алмастырылатын болды, себебі алдын
ала шығын сметаларын құрастыруға, олардан болған ауытқуды шапшаң түрде
анықтауда, өндіріс шығындарына жүйелілік талдау жүргізуге және өзіндік
құнды бағалау негізінде басқару шешімдердің түрлі варианттарына ерекше
көңіл бөлінеді [12,4бет]. С.А.Стуковтың пікірінше, басқару есебі ұғымының
мағынасына анықтаманы С.С.Сатубадин берген [15], ол басқару есебі
шығындардың жіктемесімен байланысты, өзіндік құнды өнім түрлері бойынша,
шығындарды жауапкершілік орталықтары бойынша немесе пайда орталықтары
бойынша жинақтау,смета құрастыру және шығындар туралы есеп беру, оларды
талдау, басшыларға оптималды шешім таңдау үшін, ақпарат дайындап берумен
байланысты.
Жоғарыда айтылғанды қортындылап, келесідей тұжырым жасауға болады,
өндіріс шығындарының есебі мен өнімнің өзіндік құнын анықтау басқару
есебінің негізгі бөлімдерінің бірі болып саналады және басқару шешімдерін
қабылдауға ақпараттың негіз болып табылады. Өндірістік есептің мағнасын
шығындар мен табыстардың, мөлшерлеудің, жоспарлаудың, бақылау және талдау
интеграцияланған жүйесі деп анықтаса болады. Ол ақпаратты шапшаң басқару
шешімдері және кәсіпорынның дамуындағы болашақ проблемаларын үйлестіруді
жүйелейді.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорындағы өндіріс шығындарын есепке алу
тәжірибесінің талдауы, басқару есебінің принциптері қазіргі кезде
пайдалануы жеткіліксіз екендігін көрсетеді. Оның көптеген элементтері
зерттелген кәсіпорындардың есеп жүйесіне кіреді: Өндіріс шығындарын есепке
алу және өнімнің өзіндік құнын анықтау; оперативті есеп; экономикалық
талдау. Сонымен қатар айтып кететін жәй, ол кәсіпорындағы есептің
маркетингпен байланыспауы, нақты шығындардың болжамдық шығындардан ауытқуы
анықталмайтындығы.
Басқару есебі кәсіпорынның түрлі деңгейдегі басшыларына басқару
шешімдерін қабылдау үшін қажетті көлемдегі ақпаратқа шоғырландыра тұрып
ақпарат қалыптастырудың жалпы жүйелік принциптерін сақтай құрылуы тиіс.
Басқару шешімдерін қабылдау үшін, мәліметтерді алдын алу принципі. Бұл
кезде болашақ шығындар мен табыстарды дұрыс бағалау қолданбаған
мүмкіндіктерді анықтаудан әлдеқайда маңызды.
Қабылданған шешімдердің зардабы үшін, жауапкершілік принципі. Егер
басқарудың барлық деңгейлерінде шаруашылық нәтижелеріне жауапкершілік жоқ
болса, онда басқару есебін жүргізудің мағынасы болмайды.
Біртұтастық принципі. Басқару есебі жүйелі болуы тиіс және қаржылық есеп
пен есеп беру көрсеткіштер мәліметтерінің үйлесімдігін қамтамасыз етеді, ол
есептің бастапқы құжатты, шоттар мен екі жақты жазуды пайдаланбаған кезде
де жүргізіледі. Бұл принцип бойынша экономикалық әдебиетте бірдей пікір
қалыптаспаған.
Түсініктілік принципі. Пайдаланушыға түсінікті ынғайлы ақпарат беру, ал
аналитикалық кестелер графиктер түрінде болуы мүмкін.
Басқару есебінің ақпараты кәсіпорынның ішкі басқаруы үшін арналған және
конфиденциалды болып саналады.
Сонымен мынадай тұжырым жасауға болады, басқару есебі бухгалтерлік
есептің бөлігі болып табылады. Оның негізіндегі мәселені іске асыру үшін
жоспарлау, бақылау және басқару объектісінің көрсеткіштерін талдау жатады,
ол кәсіпорындағы есеп түрлерінің барлығымен байланыста болады. Ал оның
мағынасы терминде, оны түсіндіруде емес, басқару есебі қамтамасыз ететін
нәтижелерінде.
Басқару есебі термині басқару тәрізді қызметті атқару үшін, қажетті
ақпаратты дайындауды көрсетеді. Олар: шешім қабылдау, жоспарлау, бақылау
және реттеу.
Осы сұрақты қортындылай келе біз К.Друридің пікірімен келісеміз, ол
өндірістік есепті өнім босалқылары құнын бағалау үшін, өндірістік шығындар
туралы мәліметті жинауды айтады [12, 4бет].
Басқарудың маңызды функциясы ретінде, барлық бухгалтерлік есеп
басқарушылық болады. Бірақ ағылшын тіліндегі әдебиетте басқару есебі деп
бухгалтерлік есептің өндіріс шығындарын айқындау және бақылау мен
байланысты бөлігін ғана айтады. Бұлай айтудың қаншалықты дәл және сенімді
екені Чарльз Хорнгрен мен Джорж Фостердің кітабындағы түсініктемеден
көрінеді. Қазіргі заманғы шығындардың есебін көбіне басқару есебі деп
айтады. Неге? Себебі бухгалтер өз ұйымдарынның шығындарына басқарушылардың
көзімен қарайды. Өйткені, басшылардың білгісі келетіні, бухгалтерлер
өндірістік–шаруашылық қызметінің нәтижелерін қалай өлшейтіні. Себебі, шешім
қабылдау кезінде басшылар есептік мәліметтерге тәуелді болады. [16].
Кәсіпорынның экономикалық, технологиялық, иновациялық және құрылымдық
басқаруын ақпаратпен, өндірістік есеп қамтамасыз етеді. Ол кәсәпорын
ішіндегі жетекшілері басқару шешімдерін қабылдау мақсатында ақпаратты
қалыптастырады. Өндірістік есептің мазмұны басқару мақсаттарымен
анықталады, ол әкімшілік шешімімен оның мақсаты мен қызығушылығына
байланысты, ішкі бөлімше жетекшілерінің алдына қойған мәселелеріне қарай
өзгертілуі мүмкін.
Өндірістік есептің ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға
мүмкіндік береді, ол мыналар үшін қажет:
- өндірісті басқару үшін әкімшілікке қажетті ақпарат ұсыну және болашақта
шешім қабылдау;
- өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнын есептеу және
бекітілген мөлшер, стандарт сметадан ауытқу табу;
- өткізілген өнімдер немесе олардың топтары, жаңа технологиялық шешімдер,
жауапкершілік орталықтары және басқада позициялар бойынша қаржылық
нәтижелерді анықтау.
Сонымен, біз өндірістік есептің келесідей анықтамасын ұсынамыз – бұл
өнімнің өзіндік құнын анықтау және дайын өнімнің құнын табу үшін,
өндірістік шығындардың есебі.
. 1.2 Өндірістік есептің негізгі теориялық проблемалары
.
Соңғы кездері Қазақстандық есептік ғылым мен практика шетелдік озық
тәжрибені пайдалану арқылы интенсивті дамуда. 20-шы жылдардың соңында
стандарт-кост техникалық тәсілдері мен пікірлерін игеру негізінде
мемлекетте нормативтік есеп құрылды, шын мәнісінде ортақталынған
экономикаға қатысты еді. Шығын мөлшерлері материалдық, энергетикалық
ресустардың, еңбектің нарықтық бағасына бейімделудің орнына, жоғарыдан
бекіткен баға, тарифтер, тарифтік коэффициенттерге сүйенді. Есептеу кезінде
анықталған ауытқулар мен енгізілген мөлшер өзгерулері қаржылық нәтижелерге
емес стандарт-кост жүйесіндегідей өнімнің өзіндік құнына қосылатын, ал
капиталистік өндірістін мақсаты – пайда көру болғандықтан, бірінші
кезектегі қызығушылық болған ауытқудың өзіндік құнға әсері болатын.
Ұғымды жағдайы стандарт–кост жүйесіне экономикалық талдаудың
элементтерін қосу. Мысалы, анықталған нақты шығындардың мөлшерден
ауытқуларының жалпы сомасы, факторлы талдау әдістері мен жеке сомаларға
бөлініп, түрлі факторларының әсері табылатын, содан кейін бөлінбеген табыс
(есеп беру мерзімнің зияндары) шотынын дебитіне және кредитіне апарылады,
олар қаржылық нәтиже қалыптасуына нақты факторлардың дұрыс және теріс
әсерін көрсететін сомалар.
Қазақстандық өндірістік есеп үшін, үлкен қызығушылық танытатын, ол икемді
сметаларды пайдалану, олар түрлі өндірістік қуаттылық деңгейлеріне
құрылады.
Бәрінен бұрын бір орталықтан басқаратын экономиканың мүддесіне қызмет
көрсететіні белгілі, отандық есеп негізінен калькуляциялық есеп ретінде
қолданылатын өйткені дәстүрлі отандық бухгалтерлік есептің мақсатының бірі
нақты дәл калькуляция құрастыру болатын. Осы арада дәлдік негізінен есеп
беру мерзімнің барлық шығындарын калькуляцияға толық қосылуымен анықталады.
Дәл нақты калькуляция құрастыруды қарастырайық. Өнім бірлігінің өзіндік
құнын жүз пайыздық дәлдікпен анықтайтын шығындарды калькуляциялау жүйелері
жоқ. Қанша жақсы негізделген болса да, шығындарды жанама түрде бөліп,
өнімнің өзіндік құнына қосқанда нақты өзіндік құн өзгереді, ол
калькуляцияның нақтылығын төмендетеді. Осы позициядан қарағанда, ең дәл
калькуляция тікелей (өзгермелі) шығындар бойынша есептеледі, ол директ-
костинг жүйесі бойынша калькуляцияда табылады. Бұл жағдайда калькуляцияға
дәл осы өнімді өндірумен байланысты шығындар қосылады. Сондықтан, өнімнің
өзіндік құнын дәл есептеудің критериі ретінде шығындарды өзіндік құнға
толық қосу емес, олардың өнімге апарылу тәсілі болуы тиіс.
Атап өткен жөн, тұрақты шығындар өзінің жалпы көлемінде нақты бір өнімді
өндірумен байланысты емес, олар әдеттегідей мерзімді болады және
кәсіпорынның барлық өнімін өндірумен байланысты. Сондықтан, бұл шығындар
міндетті түрде өнімнің өзіндік құнына қосылуы тиіс деген тезиске сын
келтіруге болады.
Калькуляциялаудың рентабельдік деңгейіне бақылау жүргізу мәселесіне
қатысты айтсақ, өнімнің қайтарымдылығы тікелей (өзгермелі) шығындар бойынша
калькуляциялау кезінде жақсы көрінеді, себебі өзіндік құн жанама шығындарды
бөлу нәтижесінде бұрмаланбайды.
Советтік бухгалтерлік есепте, нақты дәл калькуляция құрастыруға себепші
болған мемлекеттік орталықтандырылған баға қалыптастыру жүйе. Нарықтық
қатынастар дамығалы бері, кәсіпорындардың дербестігі кеңейді, соның ішінде,
нарықтағы сұраным мен ұсынысты ескере, өз өніміне баға қою мәселелері, ал
ол сол қатнастардың бір сипаттамасы, нәтижесінде бухгалтерлік есеп және
өнімнің өзіндік құны алдында тұрған мәселелердің өзгеруі. Бұл жағдайларда
өнімнің өзіндік құнының мақсаты жәй ғана өнімнің нақты өзіндік құнын
қамтамасыз ету емес, нарықта оған белгілі пайда әкелетін өзіндік құнды
есептеу. Есептелінген өзіндік құнның деңгейіне қарай өндірісті дұрыс
ұйымдастыру керек, ал нақты өзіндік құнның деңгейі тиімді және
мүмкіндігінше ұдайы төмендеуі қажет. Сондықтан, қазіргі кезде
калькуляциялық жұмыстағы қиындық орталығы бірте-бірте көп есептеуді қажет
ететін үстеме шығындарды бөліп, дәл нақты өзіндік құн табудан өзіндік
құнның болжамдық есептеулеріне ауысуы қажет және негізді дәлелденген
нормативтік калькуляция құрастыру, өндіріс процесінде олардың сақталуына
бақылау ұйымдастыру. Одан басқа, нарық жағдайында өзіндік құн
калькуляциясын тікелей (өзгермелі) шығындар деңгейінде есептеу бағаның
төменгі шегін белгілеумен байланысты, яғни өнімге деген сұраным төмендеген
жағдайда белгілі бір нарықты басып алу мақсатында кәсіпорын бағаны сол
шекке дейін төмендетуіне болады.
Бұрын атап өткендей, батыстағы кәсіпорындар басқару шешімдерін қабылдау
үшін, өзіндік құн туралы түрлі ақпартты қолданады. Кейде шетелде өнімнің
өзіндік құны екі түрлі әдіспен анықталады: жанама шығындарды бөлу негізінде
және директ-кост жүйесі бойынша қазіргі кезде отандық кәсіпорындарда екі
жүйе бойынша паралельді есеп жүргізу қажеті жоқ. С.А.Николаеваның пікірінше
[17] болашақта директ-костинг жүйесін қолданатын кәсіпорындар басқару
мақсатына байланысты кей мерзімде толық өзіндік құн есептесе жеткілікті.
Батыс мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей, осындай өзіндік құн бойынша
мәліметтер шешім қабылдауға қолайлы.
Барлық жағдайларға бірдей әдістер жоқ. Әртүрлі жағдайда шешім қабылдау
үшін, өзіндік құн туралы түрлі ақпарат қажет. Сондықтан да басқару есебін
ұйымдастырудың бір принципі түрлі мақсаттар үшін - әртүрлі өзіндік құн.
Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін жүргізу, шығын орталықтарын, пайда
орталықтарын және жауапкершілік орталықтарын құру, тек үнемдеу мен артық
жұмсаудың жалпы сомасын табуға мүмкіндік беріп қоймайды, сонымен қатар
қандай учаскіде, кімнің кінәсінен артық жұмсалды немесе кімнің арқасында
үнемдеу болғанын дәл анықтайды. Осындай есеп жауапсыздық пен жазалаусыз
қалатын жалпы иесіздік есепке қарсы болады.
Осы арада өндірістік есептің шығындардың өзара тәуелді және статистикалық
зерттеуге, динамикаға негізделген әдістерін атауға болады, олардың
нәтижесінде әртүрлі өнімнің өзіндік құны арасында жанама шығындарды ең
тиімді етіп бөлу тәсілдері табылады.
Біздің пікіріміз мынадай, қазіргі кезде дайындалған ұлттық бухгалтерлік
есеп стандартында – бухгалтерлік есеп бойынша әдістемелерде өндіріс
шығындарының есебін ұйымдастырудағы дұрыс вариант таңдау үшін, негізгі
принциптерді белгілеу қажет, сонымен қатар кәсіпорындарға өнімнің өзіндік
құнын анықтаумен байланысты мәселелерін шешуде бірте-бірте толық еркіндік
беруге болады. Қандай өзіндік құнды есептейтін, үстеме шығындарды қалай
бөлетінін, қандай бөлу негізді қолдануға болатынын, қандай әдістемені
пайдаланатыны кәсіпорынның коммерциялық құпиясы болып, өзі шешуі қажет.
Бүгінгі кезде, кейбір кәсіпорындар еңбек ақының үлес салмағы өсуінен,
өнім түрлерінің жасанды, зиянды болу проблемасы туындады, себебі, үстеме
шығындар еңбек ақыға қатынасты бөлінеді. Көптеген шағын кәсіпорындарда
барлық өндіріс шығындары немесе есеп беру мерзімінің шығындары негізгі
өндіріс немесе жалпы және әкімшілік шығындары шоттарының дебетіне
жиналады, сонда қандай калькуляция туралы айтуға болады. Бұл жағдайды
бухгалтерлік есепті жүргізудің кемшілігі деп қарамаса да болар еді, егер
шығын кәсіпорын түрлі қызмет түрлерімен айналыспаса, ал олардың табысына
салынатын салық мөлшері түрлі болмаса және бұл проблеманың салық аспектісін
мүлде қарастырмайтын болсақ.
Бұл нарықтық қатынастардың бастапқы кезеңі қалыптасуындағы ерекшелік. Ал
нақты нарықтық механизмдері іске қосылған кезде және шын бәсекелестік пайда
болғанда, кәсіпорын жетекшілеріне өнім түрлерінің қызмет түрлерінің өзіндік
құндар туралы ақпарат қажет болады, шығындарды тікелей және жанама деп
бөлудің мүмкіндігі мен қажеттілігі, табыстылықты есептеу және басқада
басқару операциялары туралы. Сол кезде, қазірде практикада өнімнің өзіндік
құнын қалай есептеу керек?, нені істеуге болмайды?, үстеме шығындарды қалай
бөледі?-деген сұрақтар пайда болады. Бұл сұрақтардың шешімін табу құқығын
кәсіпорындарға беру керек, бірден болмаса да бірте-бірте кезеңмен.
К.Друридің зертеулері бойынша [18] басқару есебі мен өндірістік есепті
ұйымдастырудың келесідей проблемалары бар:
- қазіргі өндіріс дамуы мен өсіп келе жатқан бәсекелестік талаптарына
қанағаттанбауы;
- өндіріс шығындарының есебі шешім қабылдауға қажетсіз ақпарат беруі;
- басқару есебінің тәжірибесінің дербестікті жоғалтуы, ол қаржылық
есептің талаптарын қанағаттандырып, қосымша есеп тәрізін алды;
- басқару есебі-тек ішкі ақпаратқа көңіл бөледі және бизнесті, қоршаған
ортаға назар аудармайды.
Басқару есебі мен өндірістік есепті ұйымдастырудың шетелдік
тәжрибесімен танысып, бұл есептің Қазақстандағы проблемаларын атап кетеміз.
Сонымен, республикадағы басқару есебі мен өндірістік есепті ендірудің
қиыншылықтарын жалпыладық:
- Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңда есептің
қаржылық және басқару деп бөлінетіні қаралмаған;
- басқару есебі немесе өндірістік есептің даму концепциясы анықталмаған;
- бухгалтерлер мен аудиторларды дайындау жағдайындағы ақпараттың ролі мен
мағынасының өсуін ескеріп толықтырулар мен өзгерістерді талап етеді.
Бүгінгі күні қандай басқару есебі туралы шын айтуға болады, егер
мемлекетте инфляция, монополияланған экономика, өндіріспен айналысатын жаңа
субъектілер саны азайып бара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz