Сомасы ағаш шығыны опилка шығыны
Мазмұны
Кіріспе
1 өнімДерді САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың теориялық 8
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың жіктелуі 8
1.2 Өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу тәртібі 15
1.3 Өнімнің есебінің аудиті және ақпарат көздерімен қамтамасыз 19
етілуі
2 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС-ДА Дайын өнімДІ САТУ бухгалтерлік 26
есебін және талдауын ұйымдастыру ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС қызметінің сипаттамасы мен негізгі 26
техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС өнімдер мен аяқталмаған өндіріс есебі 32
2.3 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС өнімнің сатылуының есебі 36
2.4 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС өнімнің сатылуын талдау 39
3 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС Дайын өнімдерДІ САТУ есебін және 48
талдауын жетілдіру шаралары
3.1 Дайын өнім және оны өткізу есебін жетілдіру шаралары 48
3.2 Өнім есебіне аудит жүргізуді ұйымдастыру жолдары 49
3.3 Сатылмаған өнімнің қалдықтарын азайту нәтижесінде, сату көлемін 57
ұлғайту
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
қосымшалар 65
КІРІСПЕ
ТАҚЫРЫПТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Нарықтық экономиканың даму барысында,
кәсіпорынды басқаруда бухгалтерлік есебінің рөлі мен қажеттілігі артуда.
Тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестіктің өсуінің, нарық
коньюнктурасының жиі өзгерістерінің жағдайларында, кәсіпорынды басқаруда
оперативті және тактикалық басқару шешімдерін қабылдау мақсатында шынайы
және аналитикалық ақпарат қажет.
Қазіргі заман өзгерістері жағдайында кәсіпорын жұмысын жетілдіру
және қадағалауда, бухгалтерлік есептің толыққанды қолданылуы артуда.
Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп маңызды орын алады. Бухгалтерлік
есеп өндірістің регионалдық процесстерін, тұтыну , тарату процестерін,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын, тұрақтылығын сипаттайды және кәсіпорын
қызметін жоспарлауға негіз болып келеді. Бухгалтерлік есеп кәсіпорын
қызметін көрсетіп қана қоймай, оған әсер етеді. Бухгалтерлік есеп кәсіпорын
мүлкінің бар болуының жүйелі қадағалайтын, олардың тиімді қолданылуын және
өнімнің өзіндік құнын төмендетудің қосымша резервтерін айқындаушы құрал
болып келеді.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп
туралы заңымен регламенттеледі.
2005 жылдан бастап Қазақстанның көптеген кәсіпорындары Халықаралық
қаржылық есеп стандарттарын қолдана бастады. Халықаралық стандарттарда әр
стандарттың қолдану мақсаты, қадағалау аясы, қолдану сферасы айқындалып
көрсетілген. Осыған орай Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
ҚЕХС бойынша қаржылық есеп беруші кәсіпорындар үшін бухгалтерлік есептің
жоспарлы жұмысшы шоттарын қолдану нұсқаулықтарын бекіту жайлы 2005 жылы
22 желтоқсанда бұйрық шықты.
Бухгалтерлік есепте өнім есебіне ерекше көңіл бөлінеді. Кәсіпорынның
өнідіріс процессінің және басты мақсатының қорытындысы ретінде дайын өнімді
қарастырамыз. Дайын өнім дегеніміз - өндіріс аясынан шығарылатын, негізгі
және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі. Дайын өнімнің өндірісте
жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе техникалык шарттарға
сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) кызметінен өткендігі, паспорты,
сертификаты (яғни сапасы) және баскадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға
тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің кабылдап алғаны және басқа жайлары —
міндетті түрде актімен рәсімделеді. Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары:
- шығарылған өнімнің сапасына, жоспардың орындалуына.
ассортименті бойынша жоспардың орындалуына бақылау
жүргізу,
- кәсіпорынның қүрылымындағы бірліктерде және қоймалар
бойынша өнімнің бар болуының және қозгалысының есебі,
- өнімнің табыстылығын анықтау (оның түрлері
бойынша),
- өнім түсіру бойынша жоспардың орындалуына және
уақытында есеп айрысуларга бақылау жүргізу.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАҚСАТЫ– кәсіпорындағы дайын өнім есебіне, дайын
өнім есебі бойынша құжат айналымына, дайын өнім есебінің ерекшеліктеріне
жалпы сипаттама беру.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МІНДЕТТЕРІ:
- өнім, жұмыстың, қызметтің түсінігінің және есебінің теориялық
аспектілерін қарастыру;
-өнімнің, жұмыстың, қызметтің есебінің кәсіпорында ұйымдастырылыуын
сипаттау;
- дайын өнім есебінің ерекшеліктерін қарастыру
ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ МЕН ПӘНІ Семей ет комбинаты ЖШС өнімнің шығару
есебі, аудиті және талдауы. Егер кәсіпорын дұрыс саясат ұстанатын болса,
онда бұл кәсіпорынның өнімі тек біздің аймаққа ғана емес, бүкіл
республикамызға, тіпті дүниежүзіне таралуы мүмкін. Ал бұған дәлел тағы да
дүниежүзілік беделді тауарлар. Мысалға, автокөліктің ішінде Мерседес-бенс,
электрондық өнімдер ішінде Сони, спирттік емес ішімдіктер ішінде Кока-кола,
тағы да сол сияқты тауарларды жатқызуға болады.
Қазіргі таңда Семей ет комбинаты ЖШС тарихы тереңнен келе жатқан
кәсіпорындардың бірі. Бұл кәсіпорын республикамыздың әлеуметтік-
экономикалық мәселелеріне ат салысып отырған үлкен ұйым. Сондықтан да бұл
кәсіпорынға келешекте тек қана дамуды мақсат ету керек.
ҒЫЛЫМИ ЖАҢАЛЫҒЫ - осы тақырыптың аз мөлшерде зерттелгені, сондықтан
халқаралық стандарттар бойынша есептің жүргізілуі әлі де көп әдістемелік
нұсқауларды талап етеді. Бұл жұмыста сондай нұсқаулар қарастырылған.
ЖҰМЫСТЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ – ұсынылған іс-шаралардың кәсіпорын
үшін тиімді нәтижеге әкелетіні.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен және
қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде өнімдерді сату есебі мен талдауының
теоряилық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Семей ет комбинаты ЖШС-ның мысалында өнімді сатудың
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру және талдау ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде Семей ет комбинаты ЖШС-ның дайын өнімдерді сту
есебін және талдауын жетілдіру шаралары өңделген.
1 өнімДерді САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың теориялық
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың жіктелуі
Ұйымдардың өнімдер өндірудегі (қызметтерді атқару, жұмыстарды
орындаудағы) аса маңызды объектілері - шаруашылық қорлары болып табылады.
Шаруашылық қорлар құрамына негізгі құралдар, материалды емес активтер,
тауарлық-материалдық игіліктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық
қарыздар кіреді. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың ішіндегі ең бір
көлемдісі болып табылады, себебі, бүл игіліктер өндірілетін өнімнің
материалдық негізін құрастырады, өндіріліп шығарылатын дайын өнімдердің
өзіндік құнының басым бөлігі ретінде олардың бағасын анықтауға негіз
болады. Дайын өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату нәтижесінде алынған
табыс сомасы қандай-да болмасын шаруашылық субъектісінің негізгі табыс көзі
болып табылады. Яғни, өндірілетін дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер)
өзіндік құнын азайту кәсіпорын ерекше маңызға ие болады. Дайын өнімдер
(жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған табыс сомасы мен оларды өндіруге
жұмсалған шығындар кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық нәтижесінің
қалыптасуына тікелей әсер ететін элементтер болып табылады.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның жалпы есеп жүйесіне кіреді және
қаржылық және басқарушылық болып екіге бөлінеді. Қаржылық есеп деректері
кәсіпорын құпиясы емес, сондықтан да сыртқы пайдаланушыға арналады.
Басқарушылық есеп объектілері кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстары болып табылатындықтан, көптеген әдебиеттерде оны өндірістік есеп
деп береді. Өндірістік есеп ақпараты тікелей ішкі басқару мақсатында
падаланылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі дегеніміз - кәсіпкерлер мен ұйымдардың
операциялары мен жағдайлары жөніндегі ақпаратты жинау, тіркеу және
топтастыру жүйесі болып табылады. Қазақстан Республикасының резиденттері
болатын міндеттегі тіркеуден өтуі қажет заңды түлғалар мен жеке кәсіпкерлер
және де Қазақстан Республикасында тіркелген, бірақ резиденттер болып
саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілеттіліктері бухгалтерлік
есеп жүргізуге және қаржылық қорытынды есепті құрастырып, сәйкес орындарға
тапсыруға міндетті. Бұл кәсіпкерлер мен үйымдар бухгалтерлік есепті
жүргізуде және қаржылық қорытынды есепті құрастыруда заңдық және әртүрлі
нормативтік-құқықтық негіздерге сүйенеді. Олардың қатарында Қазақстан
Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі"
заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын,
Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарын атауға болады.
Нарықтық қатынастардың дамып, нығая түсуі мен өзара бәсекелестіктің
ерекше қарқын алуы кәсіпкерлерге қойылатын талаптарды күрделендіруде.
Қазіргі кезең талабына сәйкес ақпараттың уақыттылығы, сенімділігі,
мәнділігі, маңыздылығы шешуші роль атқарып отыр. Кәсіпкерлік қызметтің
жүзеге асырылуы мен оның нәтижелері жөніндегі мәліметтерді жинап, өңдеп,
пайдаланушылардың ақпараттық қажеттілігін қамтамасыз етуші бірден-бір жүйе
— бухгалтерлік есеп.
Бүгінгі күні өндірістік есеп кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстарын бақылауға, өндірістік-коммерциялық және қаржылық қызмет
рентабельділігін көтеру резервтерін анықтаумен айналысады. Бұл есеп дайын
өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) өндіру және сатумен байланысты барлық
операцияларды айқын сипаттауы қажет. Өндірістік есептің негізгі бөлімдері
төмендегідей болады:
шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу;
жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу;
шығындар мен табыстар есебін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) бойынша
есепке алу.
Шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу есепті кезеңде
өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру барысында кәсіпорында қандай
шығындардың орын алғанын және олардың сату барысында қалай өтелгенін
көрсетуі қажет. Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу шығындар мен
табыстардың кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін
бақылау мақсатында олардың арасындағы бөлінуін көрсетеді.
Шығындар мен табыстар есебін өнімдер бойынша есепке алу әрбір
өндірілген өнім (жұмыстар, қызметтер) рентабельділігін анықтауға мүмкіндік
береді. Бүгінгі күні өндірістік есеп тек өнімдерді өндіруге жұмсалған
шығындарды есепке алып, олардың өзіндік құнын анықтаумен ғана шектелмейді,
оған қоса дайын өнімдер есебін жүргізіп, оларды сату нәтижесін анықтаумен
де айналысады. Басқару есебі құрамы бойынша өндірістік есептен кең ауқымды
қамтиды, себебі басқару функциялары арқылы ол өндірістік есепті кәсіпорын
шығындары мен табыстарын басқару жүйесіне айналдырады.
Басқару есебінің шын мәніндегі маңызды бөлімі ол өндіріске жүмсалған
шығындар мен өндірілген өнімдер өзіндік құнының есебін жүргізу болып
табылады. Дайын өнім деп барлық технологиялық процесыньщ стадияларынан
өткен, негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімді айтады. Дайын
өнім - қоймаға немесе тапсырушыға қабылданған белгілі техникалық шарттарға
және стандарттарға сәйкес толық өңделіп біткен бұйым және жартылай
фабрикат. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен
немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау)
қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай
құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің
қабылдап алғаны және басқа жайлары - міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін өздері шығарған шала өнімдердің құнын жатқызады. Өнім
(жұмыстар, қызметтер) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы субъект
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде
өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді. Өнімнің бір
бөлігін ол өзінің өнім сату жөніндегі сауда жүйесі арқылы өткізе алады.
Субъектінің ең маңызды міндеті - өнімнің саны, номенклатурасы, жеткізу
мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша шарт міндеттерін орындау.
Сатып алушыларға (әрбір өндіруші кәсіпорын, сондай-ақ сатып алушы болып
табылады) жеткізілген өнімнің дер кезінде төленуі әрбір субъектінің және
бүтіндей алғанда республика экономикасының тұрақты жұмыс істеуінің
ажыратылмайтын шарты болып табылады. Дайын өнімді есептеу үшін 1320 "Дайын
өнім" деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайданылады. Дайын
өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп
беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде
қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы
есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік
бағасы) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкін. Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын
есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін
жеткізеді. Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы
өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономикасын немесе
артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді:
экономикасы (үнемделгені) - қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі
(дағдылы) - жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы=(Ауытқу сомасы(Қалдық+Есептік құны бойынша түскен
түсімдер))х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын
келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Кесте 1 - Кәсіпорында есепті кезең барысында жүргізілген процесстер
бойынша есептік бағасы
Қатар №Шаруашылық Сомасы, теңге Шоттар корреспонденциясы
операцияларының
мазмұны
дебет кредит
1. Қоймаға дайын өнім
кірістелді:
-А бұйымы 250000 1320 8010
800000 1320 8010
-Б бұйымы
2. Дайын өнім сатылды:
-А бұйымы 170000 7010 1320
630000 7010 1320
-Б бұйымы
Есептік кезеңнің соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен
дайын өнімнің өзіндік құны анықталды, ол мынаны құрады:
- А бұйымы-230000 теңге;
-Б бұйымы-870000 теңге.
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша =
-Б бұйымы бойынша =
Сатылған өнімнің ауытқу сомасы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша=170000x8%= 13600 теңге- экономия (үнемделген);
-Б бұйымы бойынша=630000х8,05%=50715 теңге- артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте
келесі жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8110 шоты
кредиттеледі-(20000) теңгеге;
Содан соң осы операциямен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - (13600) теңгеге;
- өнімнің нақты өзіндік құнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу
жазылады: ол кезде 1320 шоты дебеттеліп, 8110 шоты кредиттеледі - 70000
теңгеге, содан соң осымен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - 50715 теңгеге.
Дайын өнімді қабылдау - тапсыру накладной бойынша немесе өнімді
шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.
Қабылдау - тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады.
Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада,
екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау -тапсыру
құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы
мүмкін.
Дайын өнімнің өзіндік құны - кең көлемді, көп түрлі және өзгермелі
экономикалық категория. Ол - кәсіпорынның өнімдерді өндіру мен сату
шығындарын көрсететін сапалық көрсеткіш. Өзіндік құн төмендеген сайын пайда
мен өндіріс рентабельділігі сәйкесінше жоғары болады.
Кәсіпорын үшін өнімнің өзіндік құнын анықтау қажет, себебі сол
арқылы өндіріс пен жеке өнім түрлерінің рентабельділігі, ішкі өндірістік
шаруашылық есеп, өнімнің өзіндік құнын азайту жолдары, өнімнің бағасы,
енгізілген жаңа техника, технологияның экономикалық тиімділігі, осы
көрсеткіш бойынша жоспардың орындалуы анықталады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорын жұмысына тікелей тәуелді және
тәуелсіз әртүрлі шығындардан құралады.
Өнімнің өзіндік құны жөнінде шынайы ақпарат алудың бір шарты өнім
құнына кіретін шығындардың ғылыми негізделген түрде жіктелуі.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша, түрлері бойынша, пайда болу
орындары мен апарылатын көздеріне қарай жіктеледі.
1) Құрамына қарай шығындар бір элементтік, кешендік болады. Бір
элементтік шығындар деп бір элементтен тұратын, материалдар, еңбек ақы,
амортизация және басқалары.
Кешендік шығындар бірнеше элементтерден тұрады, мысалы, құрамына
материалдар, еңбек ақы және басқалары кіретін цех немесе жалпы зауыттық
шығындар.
2) Шығындар түрлері бойынша экономикалық элементтер
және калькуляциялay баптары бойынша топтастырылады.
Өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы
сәйкес нормативтік актілермен анықталады, оның ішінде "Өнімдер (жұмыстар,
қызметтер) өзіндік құнына кіретін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру және
сату шығындарының құрамы және салық салу барысында есепке алынатын қаржылық
нәтиженің қалыптасуы жөніндегі Ереже бойынша барлық кәсіпорындар үшін
экономикалық бір типтес шығындар элементтері бекітілген:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- негізгі қорлар амортизациясы;
- басқада шығындар.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өнімді өндіруге жұмсалған
нақты шығындарды, жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің
арақатынасын көрсетеді.
Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын есептеу үшін өндірістік
кәсіпорындар шығындарды калькуляциялау баптары бойынша топтастырады.
Шығындар номенклатурасын әрбір кәсіпорын өз спецификалық ерекшеліктерін
ескере отырып, өздері бекіте алады. Олардың жалпы тізімі салалық өнімдер
есебі мен өзіндік құнды калькуляциялау жөніндегі нұсқаулары бойынша
анықталған. Жалпылама түрде калькуляциялау баптарына келесі түрде болады:
- шикізаттар мен материалдар;
-сатылып алынатын және құрастырушы өнімдер, жартылай фабрикаттар;
- қайтарылған қалдықтар (шегеріледі);
- технологиялық мақсаттағы отын және энергия;
- өндірістік жұмысшылар еңбек ақысын төлеу шығындары;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- жабдықтарды ұстау және күту шығындары;
- жалпы өндірістік шығындар;
- жалпы шаруашылық шығындар;
- ақауға байланысты зиян;
- коммерциялық (өндірістен тыс) шығындар;
- басқада өндірістік шығындар.
3) Пайда болу орнына қарай шығындар өндірістер, цехтар,
бөлімшелер,
басқа да кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері бойынша, яғни
жауапкершілік орталықтары бойынша топтастырылады және есепке алынады.
4) Шығындарды апару объектілеріне байланысты, яғни өнімдер,
жұмыстар, қызметтер бойынша олардың өзіндік құнын анықтау мақсатында
топтастыру.
Өнімдердің өзіндік құнын анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы
жиынтық шығындар сомасын өндіріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бүл
тәсілді кәсіпорын тек бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады.
Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура
шығындар өнімдерге тікелей апарылады, ал жанама шығындар арнайы базалар мен
бөлу коэффициенттері арқылы өнімдер түрлері арасында бөлінеді.
Жоғарыда қарастырылған шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау жүйесіндегі белгілі-бір функцияларды сипаттайды, бірақ
шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару
есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс,
негізделген шешім қабылдауына жағдай жасау.
Экономикалық дамыған елдерде басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесі
бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың
әртүрлі варианттары қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз
өндірістік шығындардың жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі
ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз
етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.
Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материал-
дық шығындар, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған шығындар
келесі есеп бағыттары бойынша бөлінеді:
- өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және бағалау
мақсатында;
- басқару шешімдерін жоспарлау және шешім қабылдау мақсатында;
- бақылау және реттеу қызметтерін жүзеге асыру мақсатында.
Осы үш есеп бағыттары бойынша ендігі кезекте тікелей басқару мақсаты
бойынша шығындарды жіктейді.
Кәсіпорын қызметінің функциялары бойынша өндірістік шығындар
жабдықтау-дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу,
ұйымдастыру-басқару шығындары ретінде жіктеледі.
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен
тікелей байланысты, материалдар, еңбек ақы, отын және энергия және
басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.
Өнімнің өзіндік құнына қосылуына қарай шығындар тікелей (тура) және
жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты
болғандықтан сол өнімнің өзіндік кұны құрамына кіреді. Жанама шығындар
өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан
өнідірлген өнімдер түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі
өзгергенде тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты шығындарға жалдық төлем
ақы, амортизация шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне
тәуелді және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін
айнымалы шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға материалдық, еңбек ақы,
әлеуметтік аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және
айнымалы болып жіктелуі отандық есеп жүйесінде өндірістік және кезеңдік
шығындар түрінде көрінеді.
Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына
жатқызылуына қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын
калькуляциялауда маңызы зор. Бұл белгісі бойынша шығындар ағымдағы, алдағы
есепті кезең шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді.
Ағымдағы шығындар есепті кезеңде орын алған өндірістік шығындардан
құралады, ал алдағы есепті кезең шығындарына есепті кезеңде орын алған,
бірақ алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді,
болашақта болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде әлі болмаған, бірақ
өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы
шығындарға қосылатын шығындар. Мысалға, жүмысшылардың кезекті еңбек
демалысына ақы төлеумен байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар.
Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі-бір өнім түрін өндіру
тиімділігі жөнінде ақпараттармен дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет.
Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз,
инкрементті, маржиналды, релевантты және релевантты емес болып бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де
шектейді. Әрбір ресурстар бірлігі оны пайдаланудың тиімділігі арқылы
сипатталады. Белгілі-бір ресурстар мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс көлемі
болады. Бір өнім пайдасы үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар
альтернативті шығындар деп аталады. Альтернативті шығындар ресурстар
шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда
альтернативті шығындар нөлге тең болады.
Дифференциалды шығындар екі альтернативті шешімдерді қарастыру
барысында шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе
өсімше шығындар деп те атайды.
Қайтарусыз шығындар - бұрын қабылданған шешімдер бойынша өткен
кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді.
Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып алу кезіндегі бастапқы қүны.
Инкрементті шығындар қосымша шығындар болып табылады, яғни қосымша
өнімдер партиясын өндірумен байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер
нәтижесінде түрақты шығындардың көбеюі инкрементті шығындар болып табылады.
Маржиналды шығындар қосымша өнім бірлігін өндірумен байланысты
шығындар. Маржиналды шығындардың инкрементті шығындардан өзгешелігі олар
өнім бірлігіне қатысты есептеледі.
Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған
басқару шешімдеріне қатысты шығындар. Өткен кезеңдер шығындары релевантты
бола алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.
Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және
реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып
бөлінеді.
Толық реттелетін шығындар өндіріс және бөлініс сфераларында пайда
болады. Бұл жауапкершілік орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі
менеджердің реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.
Тиімді шығындар жұмсалған шығындар нәтижесінде өндіріліп шығарылған
өнімдерді сату нәтижесінде табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.
Бақыланатын шығындар дегеніміз басқару субъектілері тарапынан
бақылау мүмкін болатын шығындар.
Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі тиімді қызмет
атқаруы үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік орталықтарын
анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару есебінің жүйесін
пайдалану қажет.
1.2 Өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу тәртібі
Дайын өнімнің синтетикалық есебінде дайын өнімді нақты өзіндік
құнымен; талдау есебінде тұрақты бағаларымен, олар жоспарлы өзіндік құнымен
не келісімді бағаларымен бағалануы мүмкін. Өнімнің нақты өзіндік құны мен
жоспарлы өзіндік құны арасындағы немесе келісімді бағалары мен нақты
өзіндік құны арасындағы айырмашылықтарды (+,-) бөлек есепке алынады.
Қолда бар және айналымдағы дайын өнім есебі активті шотта
жүргізіледі. Сатылу тауарлары немесе құрастыру ретіндегі дайын бұйымдар
Тауарлар шотында есептелінеді. Істелген жұмыс және көрсетілген қызметте
Дайын өнім шотында есептелінеді. Қабылдау актісіне тіркелмеген және
орнында өткізілген өнімге жататын өнімдер аяқталмаған өндіріс құрамында
қалады, және Дайын өнім шотына тіркелмейді.
Егер дайын өнім толығымен кәсіпорынның өзінде қолданса, онда оны
кредит Негізгі өндіріс шотына басқа ұқсас шоттарға және дебет
Материалдар шотына тіркеуге болады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
ауылшаруашылық өнімдерінің қозғалысын жыл бойы жоспарлы өзіндік құн
бойынша, ал жыл аяғында оны нақтылы өзіндік құнына деген әкелу арқылы
есептейді.
Егер дайын өнім өндірістік өзіндік құн бойынша есепке алынатын болса,
оның қоймаға келіп түсуі келесідей сипатталады:
Дт 1320 Кт 8110 Негізгі өндіріс - өнімді дайындауға кеткен
шығындар соммасына.
Сатылған өнімнің өзіндік құны өнімге барлық шығындар анықталған кезде
есептік айдың аяғында топталуы мүмкін. Сондықтан бұл тәсілді қолдануда
өнімнің құнын оның шығарымы не дайын өнімнің қоймаға жіберілуі бойынша
анықтау мүмкін емес. Егер өнім ай ішінде сатылса да, сол берілген кезеңде
тіркеледі. Бұл қосымша келеңсіз жағдайларды туғызады.
Әр түрлі уақытта дайындалған, бір түрге жататын есепке алынған өнім
тәсіл бойынша өзіндік құн есебі әр түрлі болуы мүмкін. Дайын өнімнің сатылу
және басқа да шығарылым кезінде ол есептен шығарылуы керек:
бірліктің өзіндік құны бойынша;
орташа алынған өзіндік құн бойынша;
– ФИФО әдісі бойынша;
– ЛИФО әдісі бойынша;
Егер дайын өнім жоспарлы (нормативті) өндірістік өзіндік құны бойынша
орындалатын болса, қоймада ұзақ уақыт бойы тұрақты сақталынатын өнімге
кәсіпорында есептік бағалар орнатылады. Барлық шығындар топталып және
аяқталмаған өндіріс көлемі анықталған кез, айдың аяғында жоспарлы және
өзіндік құнның арасындағы айырмашылық анықталады.
1. Ай аралығында мынадай жазбалар жазылады:
Дт 1320 Кт 8010 Негізгі өндіріс - өнім қоймаға жоспарлы баға бойынша
келді.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны Кт
1320- сатылу кезінде өнім есептік баға бойынша есептен шығарылды.
Ай аяғында өнімнің өндірістік өзіндік құны және өндіріс құнының
ауытқу суммасы анықталады. Ал жоспарлы сол шотта қосымша жазба болып
тіркеледі. Өзіндік құнның жоспарлыдан не асқанын, не аз болғанын салыстырып
отырады.
Ай аралығында қоймаға дайын өнім әкелініп тіркелінді. Жоспарлы
өзіндік құны- 75000 тг. Жоспарлы баға бойынша онім орындалатын өзіндік құны-
50000тг, ай аралығында Дт 8110 шотында тіркелген жалпы ортақ шығын суммасы
90000 тг құрады.
1. Ай аяғындағы аяқталған өндіріс қалдығы- 18000тг. Дайын өнімнің
өндірістік өзіндік құны:
90000-18000=72000тг.
Жоспарлы өзіндік құннан өндірістік құнның ауытқу суммасы:
75000-72000=3000
Өндірістік өзіндік құн жоспарлыға қарағанда аз, сондықтан үнемдеу
суммасын сторналау қажет. Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны:
50000-2000=48000тг.
Қоймада қалған дайын өнім қалдығы:
72000-48000=24000тг.
Есепте келесідей жазбалар жүргізіледі:
- ай аралығында:
Дт 1320 Кт 8110- дайын өнім есептік бағада есепке алынады- суммасы
75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт 1320- орындалған өнім есептік баға бойынша өзіндік құны есептен
шығарылады – 50000тг.
- ай аяғында:
Дт 8110 Кт 1310 Шикізат және материалдар, 3350 Еңбек ақы төлеу
бойынша қысқа мерзімді берешек, 3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша
міндеттемелер, 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны, 7210 Әкімшілік шығыстар - өнім өндіруге кеткен шығыстар
есепке алынды- 90000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құныКт 1320 – орындалған өнім бөлігі жоспарлы өзіндік құннан өндірістік
өзіндік құннан ауытқуы- 2000тг.
2. Аяқталмаған өндірістің ай аяғына қалдығы- 12000тг. Дайын өнім
өндірістік өзіндік құны:
90000-12000=78000тг.
Өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқуы:
78000-75000=3000тг.
Өндірістік өзіндік құн жоспарлымен салыстырғанда көбірек, сондықтан
мөлшерден асқан шығындар суммасына қосымша жазбалар жазу керек.
Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг.
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны
50000+2000=52000
Қоймадағы дайын өнім қалдығы (өндірістік өзіндік құны бойынша)
78000-52000=26000тг.
Ай аралығында берілген операциялар есептік бағада көрінеді:
Дт 1320 Кт 8010- дайын өнім есепке алынды. Суммасы- 75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт1320- сатылған өнімнің өзіндік құны есептен шығарылады- 50000тг.
Ай аяғында шығындардың мөлшерден асуы жазылады:
Дт 8010 Кт 1310, 3350, 3210, 7010, 7210 -өнімді өндіруге кеткен
шығындар ескерілді- 90000тг.
Дт 1320 Кт 8010- өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқу суммасы
жазылады- 3000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт 1320- өнімді сатылу бөлігіндегі өндірістік өзіндік құнның
жоспарлыдан ауытқу суммасы көрінеді- 2000тг.
Бұл мысал ауытқу есебіндегі қысқартылған түрі болып табылады, себебі
берілген жағдайда айдың басында дайын өнім қалдығы болған жоқ.
Егер дайын өнімнің ай басына не аяғына қалдығы бар болса, онда
ауытқуларды дұрыс жазу не орналастыруда басқа әдіс қолданылады.
Ай басына қоймадағы дайын өнімнің қалдығы 60000тг. құрайды(жоспарлы
бағада). Ауытқу суммасы – 5000тг. (шығынның мөлшерден асуы). Ай ішінде
қоймадағы жоспарлы баға бойынша тіркеуге суммасы 200000 тг тұратын өнім
келді. 8010 шотта тіркелген өнімді тіркелген өнімді өндіруге кеткен шығын
суммасы- 280000тг. Аяқталмаған өндіріс қалдығы- 70000тг. Өнімнің
шығарылымдағы өзіндік құны- 230000тг.
Дайын өнімнің өндірістік құны:
280000-70000=210000
Қоймаға берілген өнім ауытқу бойынша суммасы
210000-200000=10000тг.
Түсірілген өнімге артық пайызды:
(5000+10000)(60000+200000)*100%=5, 77%
Түсірілген өнімге келетін ауытқу суммасы
230000*5,77%=13271тг.
Түсірілген өнімнің өндірістік өзіндік құны
230000+13271=243271тг.
Өндірістік өзіндік құн бойынша ай аяғына дайын өнім қолданылады:
(60000+5000)+(200000+10000)-(230000 +13271) =31729тг.
Соның ішінде жоспарлы өзіндік құн:
60000+200000-230000=30000тг.
Ауытқу суммасы
5000+10000-13271=1729тг.
Өндіріс есебінде келесідей жазбалар жазылады:
Дт 1320 Кт 8110- есепке жоспарлы өзіндік құн бойынша өнім келді-
200000тг.
Дт 1320 Кт 8110- өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқу көрінеді-
(дайын өнімнің есепке алынуы бойынша)- 10000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт 1320- жүктелген өнімнің жоспарлы құны есептен шығарылады-
230000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт1320 - өндірістік өзіндік құнының жоспарлыдан ауытқуы есептен
шығарылады- 13271тг
1.3 Өнімнің есебінің аудиті және ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі
Аудиттің мағанасы оның даму кезеңдеріне байланысты өзгеріп отырды.
Бұл жерде айта кететін нәрсе ол осы уақытқа дейін аудиттің даму кезеңдеріне
байланысты үш сатысы болды. Олар: растау (нақтылау) аудиті, жүйелі-
бағытталған аудит және тәуеклділікке негізделген аудит.
Бастапқыда аудит мекеменің басшыларының тұжырымдамасында келтірілген
көрсеткіштерді растау, оның нақтылығына көз жеткізу негізінде жүргізілді.
Бұл кезде құжаттардың негізінде бухгалтерлік қортынды есептегі көрсетілген
ақпараттың нақтылығын анықтап қана қою мәселесімен шектелген болатын. Бұл
жүйенің негізгі мақсаты:
- бухгалтерлік іс құжаттарының есепте толық қамтылуы мен оның
қортынды есепке толық жеткізіліп оның негізінде субъектінің қаржылық
жағдайының дұрыс анықталуы;
- құжаттардың дұрыс толтырылуы. Сондықтан тексеруде құжаттарды
формалды тексеру жүйесінің көбірек пайдаланылуы;
- растау аудитінің негізгі мақсатына байланысты негізгі тексеру
бухгалтерлік есеп құжаттарын толық қамту болғандықтан мұндағы негізгі
пайдаланылатын аудиторлық тәсіл -ол құжаттарды жаппай толық тексеріп шығу.
Жүйелі - бағытталған аудиттің негізгі мақсаты басқару жүйесінің
тиімділігін арттыру болғандықтан, ішкі бақылау жүйесін қалыптастыру мен
жетілдіру басты мәселелердің бірі болып анықталды. Осы мезгілден бастап
ішкі бақылау белгілі бір жүйе ретінде қалыптаса бастады және оның негізгі
мақсаты мен қағидаттарының қалыптасуына, жүйелі топтастырылуына үлкен көңіл
бөлінді.Ішкі бақылау жүйесінің тиімді ұйымдастырылуы бухгалтерлік есепті
толық тексеру мүмкіндігінің қажеттілігін талап етпеуге алып келді. Толық
тексеру мүмкіндігінің шектелуіне байланысты аудиторлық қызметтердің де
түрлерінің өзгеруіне, яғни есепті дұрыс ұйымдастырып жүргізу, ішкі
бақылауды ұйымастыру сияқты мәселелерге баса қөніл бөлініп, аудиторлық
кеңес қызметтерінің пайда болуына әкеліп соқтырды. Ол аудиторлық фирмадағы
қызметкерлердің де жұмыс түрлеріне байланысты мамандандырылуын талап
етеді. Сонымен қатар белгілі бір деңгейде аудит жұмысын ұйымастыру
мәселелері де қайта қаралып оның негізгі кезеңдері анықталды. Есепті
жүргізудің бағыттары жүйелендірілді. Аудитті тиімді ұйымастырып жүргізу
басты мәселе болып көтеріле бастады. Осы мезгілден бастап аудиттің
экономикалық тиімділігі аудит экономикасының (аудиттенуші субъект үшін)
негіздері қалана бастады.
Тәуекелділікке негізделген аудит ол аудиттің дамуының келесі кезеңі
болғандықтан, бұрынғы аудиторлық ғылымның дамуындағы қол жеткен табыстар
негізінде ұйымдастырылып және оны әрі қарай өркендету мақсатында құрылған.
Сондықтан - ол іріктеу негізінде ұйымдастырылып және белгілі деңгейдегі
тәуекелділік пен мәнділікке сүйене отырып жүргізілетін аудиттің түрі. Аудит
жұмысын ұйымдастыру және жүргізудің негізгі ерекшеліктері ол:
- аудит жоспарын мен бағдарламасын жасау аудиторлық тәуекелділікті
аудит ғылымына белгілі методикалық тәсілдер негізінде анықтап олардың
көмегімен жұмыс көлемін, қолданылатын аудирорлық процедураларды,
аудиторлық толық дәлелдеуге қол жеткізу үшін қажетті жұмыстар және аудитті
жүргізу үшін оған қатынасатын қызметкерлер санын анықтаудан басталады;
- аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін анықтау шаруашылық субъектісінің
ішкі бақылау жүйесін ұғып оның негізінде тәуеклділіктің құрамдас
бөліктерінің мәнін көптеген факторлар әсері ескеріліп, аудитті ұйымдастыру
және жүргізу тәжрибесіне сүйене отырып, аудитордың тұжырымдауы негізінде
қабылдануы;
- аудиттенуші субъект аудиттің тәуеклділікке негізделгендігі туралы
хабардар етілуі, сондыктан іріктеу заңдылықтарына байланысты кейбір
қателітердің іріктеу жиынтығына ілікпей қалу мүмкіндігін ескерту, міндетті
мәселелердің бірі болып есептеледі;
- әрбір бухгалтерлік есеп объектісі бойынша оның мәнділік (маңыздылық)
деңгейі анықталады;
- іріктеу негізінде анықталған жиынтықтың ішінде ауытқулар мен
қателіктер кездескен жағдайда аудиттің көлемін ұлғайту, қосымша жұмыстар
көлмін анықтаудың керектігі, себебі математиканың ықтималдық теориясы
негізінде анықталған іріктеу жиынтығында аудиторлық тексеру көлемі өте
кіші шаманы құрайды.
Cонымен аудит дегеніміз не? Қазіргі кезеңде, нарықтың өркендеу кезінде
және Қазақстанның да нарықтық жағдайына бейімделіп өз экономикасының әрі
қарай дамуы тек нарыққа байланысты болатындығын толық мойындаған жағдайда,
аудиттің мағанасын аудит пәні бойынша аударылған шет елдердің адебиеттерін
сараптап көріп соның негізінде және біздің еліміздегі осы уақытқа дейін
шыққан әдебиеттер мен заң құжаттарына сәйкес анықтаған жөн.
АҚШ-тың бухгалтерлер ассоциацисы комитетінің аудитке берген
анықтамасы бойынша "Аудит дегеніміз субъектінің экономикалық әрекеттерінің,
құбылыстарының белгілі бір келтірілген талаптарға сәйкестігін бағалау және
алу жөнінде бір жүйеге келтірілген процесс және осы алынған қортындылардың
нәтижесін пайдаланушыларға жеткізу." Белгілі АҚШ-ның аудиттің теориясы
мен тәжрибесімен шұғылданатын ғалымы Джек Робертсонның берген анықтамасы
бойынша "Аудит - ол қаржылық есепті пайдаланушылардың осы ақпараттың
нақтылығының тәуеклділігін мейлінше төмендеттуге бағытталған процесс".
Сонымен қатар халықаралық аудит стандарттарының түсініктемелік тізбесінде
"Аудит - қаржылық есеп ұсынудың тағайындалған тұжырымдамалық негізіне
сәйкес әзірленуіне пікір білдіруіне мүмкіндік жасау".
Аудит пәніне берген анықтамалардың ішіндегі, біздің пікірімізше, оның
қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттарын және қажеттілігін, орнын анықтайтын
анықтамаға Э.А.Аренс, Дж.К. Лоббектің берген пікірі "Аудит - тәуелсіз
білікті маманның сандық бағалауға келетін және арнайы шаруашылық жүйесіне
жататын өз аудиторлық қортындысында пайдаланылатын куәләдырылып жинаған
ақпаратының оған қойылған талаптарға сәйкестігін бағалау процессі".
Енді Қазақстандық ғалымдардың анықтауына тоқталып өтейік. М.С.Ержановтың
айтуынша "аудит дегеніміз -ол, шаруашылық табыстылық операцияларының
заңдылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорын бухгалтерлік есебі мен
қаржылық есептемесінің дұрыстығын, арнайы төлем арқылы бақылау, тексеру,
түсініктеме беру, сараптау қызметін көрсету"(Ержанов). К.Ш.Дюсембаев "Аудит
- тәуелсіз сараптама және шаруашылық субъектісінің қаржылық есептемесі мен
басқа да экономикалық ақпараттарды талдау, ішкі бақылауды тексеру мен
бухгалтерлік есепті жүргізудің оған қойылған талаптар мен нормативтік
актілерге сәйкестігін анықтау, сонымен қатар кеңесшілік қызметтерді
клиенттің сұранысы бойынша көрсету"(Теория аудита.1995ж.).
Бұл берілген анықтамаларды әрі қарай дамыту мақсатында А.А.Сәтмырзаев
пен Б.Е.Укашев аудитке төмендегідей анықтама берген "аудит дегеніміз-
дербес, тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкер ретінде, келісім-шарт бойынша
тапсырушылардың шаруашылық табыстылық ақпаратын (отчетын), бухгалтерлік
есеп көрсеткиштерін тексеру арқылы анықтап, экономикалық таладау жасап,
қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудиторлық қортынды жасау және
әртүрлі түсініктеме қызметін көрсету". Ең бірінші көңіл аударатын мәселе
аудиторлық анықтама біздің аудит ғылымын түсініп қабылдау деңгейіміздің
дамуына сәйкестігі. Осы даму кезеңдерін біздің Республикамызда аудит
заңындағы аудитке берілген анықтамалардың негізінде де көруге болады.
Жоғарыда айтылғандай 1993 ж. қабылданған заңда "аудит-бухгалтерлік
есептемені, есептің бастапқы құжаттарын және шаруашылық субъектісінің
қызметі қаржылық есептемелері жайындағы басқа да ақпараттарды олардың
нақтылығы, толықтығы, заң құжаттарына және нормативтік актілерге
сәйкестігін тексеру". Кейінгі қабылданған (20.11.1998 ж.) "Аудиторлық
қызмет туралы" занда "Аудит дегеніміз жүргізілген қаржы және шаруашылық
операцияларының дұрыстығын және олардың Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкестігін бағалау мақсатында заңды және жеке тұлғалардың (бұдан әрі
аудиттелетін субъектінің ) қаржылық есептілігін және өзге де құжаттарын
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексеруі болып табылады".
Кейінгі қабылданған толықтырулар мен өзгерістерге байланысты
(15.01.2001 ж.) "Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың қаржылық есептілік аудитін жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызметі
және ҚР заңдарына сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс және объективті
жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың (бұдан
әрі аудиттелетін субъектінің ) қаржылық есептілігін тексеру болып табылады
". Анықтамалардағы ерекшеліктер тобына толық тоқталып, оны сараптап жатудың
керектігі жоқ, себебі осы үш жыл ішінде, толықтыруларды былай қойғанда, тек
аудит анықтамасының ішінде қанша ұғымдар мен түсініктемелер енген. Бұл
түсініктер тобына: а) "тәуелсіз пікір" және "тәуелсіз тексеру"; б) тек
"заңды тұлғалар" қалдырылған болса бұрын сонымен қатар "заңды және жеке
тұлғалардың" тексерілуі туралы; в) "ҚР заңдарына сәйкестігін бағалау
мақсатында" және "ҚР заңдарына сәйкес дұрыс және объективті жасалғаны ",
т.б.
Біздің, аудит анықтамасын бергенде ерекше көңіл бөлетін негізгі
түсініктемелер тобына мыналарды апарғанымыз жөн:
- аудит ғылымның жүйелі саласы, себебі оның басқа ғылымдар негізіне
сүйенетін ерекше тәсілдері мен, қазіргі кезде айқындалған аудиторлық
амалдары және ішкі құрылымдарының (салаларының )барлығы;
- аудиторлық қызмет кәсіпкерлердің тәуеклділіктің деңгейінің төмендетуге
бағытталып, кез келген пайдаланушының нақтылығы дәлелденген, немесе оның
нақтылығының тәуекелділігінің деңгейі кәсібіне тигізетін ықпалының жоқ
немесе соншалықты шамалылығы. Ұсынылған ақпараттың нақтылығын анықтау,
аудиттің негізгі мақсаты. Сондықтан аудит жүргізілгенде ең басты басшылыққа
алынатын нәрсе үшінші жақтың кәсіби мүддесінің алдындағы жауапкершілік.
- қоғам алдындағы жауапкершілік, аудит анықтап нақтылығын айғақтаған
ақпараттың қоғамның пайдалануына, басылымдар арқылы ұсынылып, қоғамның
игілігіне ұсынылуы. Айғақтықтың заң талаптарына, нормативтік актілерге
жауап бермеуін жасырып қалу ол қоғам алдындағы жасалынған қылмыс болып
табылатындығы.
- ұсынылған тұжырымдарды ақпараттарды тесеру нәтижесінде нақтылығын,
қойылған талаптарға сәйкестігін анықтап оның сандық мәнін анықтап бағалау.
Қорытынды жұмыстың сапалы, тиімді және келісілген мерзімінде орындау
үшін аудиторлық тексеру жоспарын және бағдарламасын жасайды.
Аудиторлық тексеру жоспары – аудиторлық әрекет ету,ол мыналарды
анықтайды:аудиттік шаралардың негізгі сатылары;тексеру көздері;аудиттік
тексеруді орындау мерзімдері.
Аудитор өз қызметін толығымен бастамай тұрып аудиттік жұмыстың жалпы
жоспарын дайындап алу тиімдірек. Осы дайын өнімді аудиторлық тексерудің
жалпы жоспарын кестеден көре аламыз.
Дайын өнім – сол шаруашылық қызметте толық өңдеуден өткен қолданыстағы
стандарттарға сәйкес ( бекітілген техникалық жағдайына) келетін техникалық
бақылау бөлімі қабылдап қоймаға кіріске алынған өнімді айтамыз. Дайын
өнімдер типтік шоттар жоспарына сәйкес бұл 1320 активті шотында есепке
алынады. Кез – келген өндірістік шаруашылық қызметпен айналасатын
кәсіпорынның дайын өнімі болады. Аудитор осы кәсіпорындағы дайын өнімдерге
аудиторлық тексеру жүргізер кезінде:
- өндірістен қоймаға тапсырылған өнімдердің дұрыс және
уақытылы құжаттануын;
- дайын өнімдерді шығаруға байланысты орын алған
операциялардың бухгалтерлік есепте дұрыс
көрсетілгендігін;
- дайын өнімдер бұйымдарының түрлері және тапсырыстар
бойынша өндірістік өзіндік құнының дұрыс
анықталғандығы;
- өнімнің жоспардағы құнымен нақты өнімнің жоспардағы
құнымен нақты өзіндік құнының ауытқу сомасының
дұрыс есептеліп және олардың шығысқа
шығарылғандығын;
- 1320 Дайын өнім шотының аналитикалық және
синтетикалық есептегі жазуларының Бас кітаптың және
баланстың көрсеткіштерімен сәйкестігін;
- Шығарылған дайын өнімдердің (жұмыс,қызмет көрсету)
бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс
берілгендігін;
- Бухгалтерлік есеп регистрларының және машина
жазбаларының дұрыс жүргізілгендігі;
- Дайын өнімдердің дұрыс бағаланғандығы туралы
мәліметтерді толық қарап,тексеріп өзіне кемшіліктері
болып жатса белгілеп алуы қажет.
Сонымен қатар, аудитор үшін ең алдымен қажеттісі жүргізілген
операцияларды 1320 Дайын өнім шоты бойынша бас кітаптағы мәліметтермен
салыстыру және басқа да есеп регистрларының дұрыс жүргізілуін өндірістен
қоймаға жіберілген өнімдердің өзіндік құнының дұрыс анықталғандығын
тексеру.
Аудитор 1320 Дайын өнімдер шотында көрсетілген өнімдердің толығымен
жинақталғанына көз жеткізуі қажет.
Дайын өнімдердің аудитін сапалы өткізу үшін шаруашылықтың шарт
бойынша міндеттемесінің уақытылы орындалуын қамтамасыз ететін, шығарылған
өнімдерді жедел бақылауды жүзеге асыру тәртібімен танысудың маңызы өте зор.
Аудитор бұл мақсатқа жету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіде
технологиялық үрдістің орындалуына,шығарылған өнімнің көлемі,ассортименті,
сапасы бойынша жоспардың орындалуына және сондай-ақ, өндірістің
ырғақтылығын бақылаудың сапасына жүйелі тексеру жүргізуге тиісті. Жедел
бақылау накладнойларында және күнделікті беріліп отыратын ақпараттарда
көрсетілетін нақты мәліметтерді жоспардағы салыстыру арқылы анықтайды,өнім
өндіру жоспарының орындалуымен қатар одан ауытқу әсер еткен себептерін
анықтап,кеткен кемшіліктерді жою үшін ауытқуға жол берген нақты себептері
анықталады.
Барлық өндірілген өнімнің бухгалтерлік есепте түгел көрсетілгендігі
назар аудару қажет. Егер шығарылған өнімге цехтарының немесе қойманың
қабылдау - өткізу құжаттары толтырылмаса және бухгалтерлік есепте
көрсетілмеу фактілері орын алса, онда есепте жоқ өнімнің пайда болуына
бірден – бір себепші болуы ықтимал. Есепте көрсетілмеген өнім бухгалтерлік
есеп құжаттарында көрсетілмегендіктен, аудитор оны анықтау үшін
қолданыстағы әдістемені қолдануы қажет. Есепте жоқ өнімдер, көптеген
жағдайда,осы өнімді өндірудің технологиялық үрдісін көрсететін құжаттарының
жұмсалған шикізат және өнім шығару туралы жедел есеп мәліметтерінің және
т.б., сондай-ақ сатып алушыға артып жөнелтілген өнімдерді растайтын
құжаттарының рұқсат қағаз, шот-фактуралар, накладнойлар және басқа да
құжаттар негізінде анықталады.
Кейбір жағдайларда есепте жоқ өнім алынған өнімді көрсететін
құжаттарымен, қоймалардың және цехтардың өнім өндірушінің құжаттарының
мәліметтерімен, кәсіпорын цехтарындағы және қоймаларындағы дайын өнімдерді
түгендеу жүргізілген айдағы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 өнімДерді САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың теориялық 8
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың жіктелуі 8
1.2 Өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу тәртібі 15
1.3 Өнімнің есебінің аудиті және ақпарат көздерімен қамтамасыз 19
етілуі
2 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС-ДА Дайын өнімДІ САТУ бухгалтерлік 26
есебін және талдауын ұйымдастыру ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС қызметінің сипаттамасы мен негізгі 26
техникалық-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС өнімдер мен аяқталмаған өндіріс есебі 32
2.3 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС өнімнің сатылуының есебі 36
2.4 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС өнімнің сатылуын талдау 39
3 СЕМЕЙ ет комбинаты ЖШС Дайын өнімдерДІ САТУ есебін және 48
талдауын жетілдіру шаралары
3.1 Дайын өнім және оны өткізу есебін жетілдіру шаралары 48
3.2 Өнім есебіне аудит жүргізуді ұйымдастыру жолдары 49
3.3 Сатылмаған өнімнің қалдықтарын азайту нәтижесінде, сату көлемін 57
ұлғайту
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
қосымшалар 65
КІРІСПЕ
ТАҚЫРЫПТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ. Нарықтық экономиканың даму барысында,
кәсіпорынды басқаруда бухгалтерлік есебінің рөлі мен қажеттілігі артуда.
Тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестіктің өсуінің, нарық
коньюнктурасының жиі өзгерістерінің жағдайларында, кәсіпорынды басқаруда
оперативті және тактикалық басқару шешімдерін қабылдау мақсатында шынайы
және аналитикалық ақпарат қажет.
Қазіргі заман өзгерістері жағдайында кәсіпорын жұмысын жетілдіру
және қадағалауда, бухгалтерлік есептің толыққанды қолданылуы артуда.
Басқару жүйесінде бухгалтерлік есеп маңызды орын алады. Бухгалтерлік
есеп өндірістің регионалдық процесстерін, тұтыну , тарату процестерін,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын, тұрақтылығын сипаттайды және кәсіпорын
қызметін жоспарлауға негіз болып келеді. Бухгалтерлік есеп кәсіпорын
қызметін көрсетіп қана қоймай, оған әсер етеді. Бухгалтерлік есеп кәсіпорын
мүлкінің бар болуының жүйелі қадағалайтын, олардың тиімді қолданылуын және
өнімнің өзіндік құнын төмендетудің қосымша резервтерін айқындаушы құрал
болып келеді.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп
туралы заңымен регламенттеледі.
2005 жылдан бастап Қазақстанның көптеген кәсіпорындары Халықаралық
қаржылық есеп стандарттарын қолдана бастады. Халықаралық стандарттарда әр
стандарттың қолдану мақсаты, қадағалау аясы, қолдану сферасы айқындалып
көрсетілген. Осыған орай Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
ҚЕХС бойынша қаржылық есеп беруші кәсіпорындар үшін бухгалтерлік есептің
жоспарлы жұмысшы шоттарын қолдану нұсқаулықтарын бекіту жайлы 2005 жылы
22 желтоқсанда бұйрық шықты.
Бухгалтерлік есепте өнім есебіне ерекше көңіл бөлінеді. Кәсіпорынның
өнідіріс процессінің және басты мақсатының қорытындысы ретінде дайын өнімді
қарастырамыз. Дайын өнім дегеніміз - өндіріс аясынан шығарылатын, негізгі
және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі. Дайын өнімнің өндірісте
жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе техникалык шарттарға
сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) кызметінен өткендігі, паспорты,
сертификаты (яғни сапасы) және баскадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға
тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің кабылдап алғаны және басқа жайлары —
міндетті түрде актімен рәсімделеді. Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары:
- шығарылған өнімнің сапасына, жоспардың орындалуына.
ассортименті бойынша жоспардың орындалуына бақылау
жүргізу,
- кәсіпорынның қүрылымындағы бірліктерде және қоймалар
бойынша өнімнің бар болуының және қозгалысының есебі,
- өнімнің табыстылығын анықтау (оның түрлері
бойынша),
- өнім түсіру бойынша жоспардың орындалуына және
уақытында есеп айрысуларга бақылау жүргізу.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАҚСАТЫ– кәсіпорындағы дайын өнім есебіне, дайын
өнім есебі бойынша құжат айналымына, дайын өнім есебінің ерекшеліктеріне
жалпы сипаттама беру.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МІНДЕТТЕРІ:
- өнім, жұмыстың, қызметтің түсінігінің және есебінің теориялық
аспектілерін қарастыру;
-өнімнің, жұмыстың, қызметтің есебінің кәсіпорында ұйымдастырылыуын
сипаттау;
- дайын өнім есебінің ерекшеліктерін қарастыру
ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ МЕН ПӘНІ Семей ет комбинаты ЖШС өнімнің шығару
есебі, аудиті және талдауы. Егер кәсіпорын дұрыс саясат ұстанатын болса,
онда бұл кәсіпорынның өнімі тек біздің аймаққа ғана емес, бүкіл
республикамызға, тіпті дүниежүзіне таралуы мүмкін. Ал бұған дәлел тағы да
дүниежүзілік беделді тауарлар. Мысалға, автокөліктің ішінде Мерседес-бенс,
электрондық өнімдер ішінде Сони, спирттік емес ішімдіктер ішінде Кока-кола,
тағы да сол сияқты тауарларды жатқызуға болады.
Қазіргі таңда Семей ет комбинаты ЖШС тарихы тереңнен келе жатқан
кәсіпорындардың бірі. Бұл кәсіпорын республикамыздың әлеуметтік-
экономикалық мәселелеріне ат салысып отырған үлкен ұйым. Сондықтан да бұл
кәсіпорынға келешекте тек қана дамуды мақсат ету керек.
ҒЫЛЫМИ ЖАҢАЛЫҒЫ - осы тақырыптың аз мөлшерде зерттелгені, сондықтан
халқаралық стандарттар бойынша есептің жүргізілуі әлі де көп әдістемелік
нұсқауларды талап етеді. Бұл жұмыста сондай нұсқаулар қарастырылған.
ЖҰМЫСТЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ – ұсынылған іс-шаралардың кәсіпорын
үшін тиімді нәтижеге әкелетіні.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен және
қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде өнімдерді сату есебі мен талдауының
теоряилық негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Семей ет комбинаты ЖШС-ның мысалында өнімді сатудың
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру және талдау ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде Семей ет комбинаты ЖШС-ның дайын өнімдерді сту
есебін және талдауын жетілдіру шаралары өңделген.
1 өнімДерді САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың теориялық
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың жіктелуі
Ұйымдардың өнімдер өндірудегі (қызметтерді атқару, жұмыстарды
орындаудағы) аса маңызды объектілері - шаруашылық қорлары болып табылады.
Шаруашылық қорлар құрамына негізгі құралдар, материалды емес активтер,
тауарлық-материалдық игіліктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық
қарыздар кіреді. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың ішіндегі ең бір
көлемдісі болып табылады, себебі, бүл игіліктер өндірілетін өнімнің
материалдық негізін құрастырады, өндіріліп шығарылатын дайын өнімдердің
өзіндік құнының басым бөлігі ретінде олардың бағасын анықтауға негіз
болады. Дайын өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату нәтижесінде алынған
табыс сомасы қандай-да болмасын шаруашылық субъектісінің негізгі табыс көзі
болып табылады. Яғни, өндірілетін дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер)
өзіндік құнын азайту кәсіпорын ерекше маңызға ие болады. Дайын өнімдер
(жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған табыс сомасы мен оларды өндіруге
жұмсалған шығындар кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық нәтижесінің
қалыптасуына тікелей әсер ететін элементтер болып табылады.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның жалпы есеп жүйесіне кіреді және
қаржылық және басқарушылық болып екіге бөлінеді. Қаржылық есеп деректері
кәсіпорын құпиясы емес, сондықтан да сыртқы пайдаланушыға арналады.
Басқарушылық есеп объектілері кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстары болып табылатындықтан, көптеген әдебиеттерде оны өндірістік есеп
деп береді. Өндірістік есеп ақпараты тікелей ішкі басқару мақсатында
падаланылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі дегеніміз - кәсіпкерлер мен ұйымдардың
операциялары мен жағдайлары жөніндегі ақпаратты жинау, тіркеу және
топтастыру жүйесі болып табылады. Қазақстан Республикасының резиденттері
болатын міндеттегі тіркеуден өтуі қажет заңды түлғалар мен жеке кәсіпкерлер
және де Қазақстан Республикасында тіркелген, бірақ резиденттер болып
саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілеттіліктері бухгалтерлік
есеп жүргізуге және қаржылық қорытынды есепті құрастырып, сәйкес орындарға
тапсыруға міндетті. Бұл кәсіпкерлер мен үйымдар бухгалтерлік есепті
жүргізуде және қаржылық қорытынды есепті құрастыруда заңдық және әртүрлі
нормативтік-құқықтық негіздерге сүйенеді. Олардың қатарында Қазақстан
Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі"
заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын,
Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарын атауға болады.
Нарықтық қатынастардың дамып, нығая түсуі мен өзара бәсекелестіктің
ерекше қарқын алуы кәсіпкерлерге қойылатын талаптарды күрделендіруде.
Қазіргі кезең талабына сәйкес ақпараттың уақыттылығы, сенімділігі,
мәнділігі, маңыздылығы шешуші роль атқарып отыр. Кәсіпкерлік қызметтің
жүзеге асырылуы мен оның нәтижелері жөніндегі мәліметтерді жинап, өңдеп,
пайдаланушылардың ақпараттық қажеттілігін қамтамасыз етуші бірден-бір жүйе
— бухгалтерлік есеп.
Бүгінгі күні өндірістік есеп кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстарын бақылауға, өндірістік-коммерциялық және қаржылық қызмет
рентабельділігін көтеру резервтерін анықтаумен айналысады. Бұл есеп дайын
өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) өндіру және сатумен байланысты барлық
операцияларды айқын сипаттауы қажет. Өндірістік есептің негізгі бөлімдері
төмендегідей болады:
шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу;
жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу;
шығындар мен табыстар есебін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) бойынша
есепке алу.
Шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу есепті кезеңде
өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру барысында кәсіпорында қандай
шығындардың орын алғанын және олардың сату барысында қалай өтелгенін
көрсетуі қажет. Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу шығындар мен
табыстардың кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін
бақылау мақсатында олардың арасындағы бөлінуін көрсетеді.
Шығындар мен табыстар есебін өнімдер бойынша есепке алу әрбір
өндірілген өнім (жұмыстар, қызметтер) рентабельділігін анықтауға мүмкіндік
береді. Бүгінгі күні өндірістік есеп тек өнімдерді өндіруге жұмсалған
шығындарды есепке алып, олардың өзіндік құнын анықтаумен ғана шектелмейді,
оған қоса дайын өнімдер есебін жүргізіп, оларды сату нәтижесін анықтаумен
де айналысады. Басқару есебі құрамы бойынша өндірістік есептен кең ауқымды
қамтиды, себебі басқару функциялары арқылы ол өндірістік есепті кәсіпорын
шығындары мен табыстарын басқару жүйесіне айналдырады.
Басқару есебінің шын мәніндегі маңызды бөлімі ол өндіріске жүмсалған
шығындар мен өндірілген өнімдер өзіндік құнының есебін жүргізу болып
табылады. Дайын өнім деп барлық технологиялық процесыньщ стадияларынан
өткен, негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімді айтады. Дайын
өнім - қоймаға немесе тапсырушыға қабылданған белгілі техникалық шарттарға
және стандарттарға сәйкес толық өңделіп біткен бұйым және жартылай
фабрикат. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен
немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау)
қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай
құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің
қабылдап алғаны және басқа жайлары - міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін өздері шығарған шала өнімдердің құнын жатқызады. Өнім
(жұмыстар, қызметтер) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы субъект
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде
өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді. Өнімнің бір
бөлігін ол өзінің өнім сату жөніндегі сауда жүйесі арқылы өткізе алады.
Субъектінің ең маңызды міндеті - өнімнің саны, номенклатурасы, жеткізу
мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша шарт міндеттерін орындау.
Сатып алушыларға (әрбір өндіруші кәсіпорын, сондай-ақ сатып алушы болып
табылады) жеткізілген өнімнің дер кезінде төленуі әрбір субъектінің және
бүтіндей алғанда республика экономикасының тұрақты жұмыс істеуінің
ажыратылмайтын шарты болып табылады. Дайын өнімді есептеу үшін 1320 "Дайын
өнім" деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайданылады. Дайын
өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп
беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде
қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы
есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік
бағасы) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкін. Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын
есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін
жеткізеді. Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы
өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономикасын немесе
артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді:
экономикасы (үнемделгені) - қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі
(дағдылы) - жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы=(Ауытқу сомасы(Қалдық+Есептік құны бойынша түскен
түсімдер))х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын
келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Кесте 1 - Кәсіпорында есепті кезең барысында жүргізілген процесстер
бойынша есептік бағасы
Қатар №Шаруашылық Сомасы, теңге Шоттар корреспонденциясы
операцияларының
мазмұны
дебет кредит
1. Қоймаға дайын өнім
кірістелді:
-А бұйымы 250000 1320 8010
800000 1320 8010
-Б бұйымы
2. Дайын өнім сатылды:
-А бұйымы 170000 7010 1320
630000 7010 1320
-Б бұйымы
Есептік кезеңнің соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен
дайын өнімнің өзіндік құны анықталды, ол мынаны құрады:
- А бұйымы-230000 теңге;
-Б бұйымы-870000 теңге.
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша =
-Б бұйымы бойынша =
Сатылған өнімнің ауытқу сомасы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша=170000x8%= 13600 теңге- экономия (үнемделген);
-Б бұйымы бойынша=630000х8,05%=50715 теңге- артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте
келесі жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8110 шоты
кредиттеледі-(20000) теңгеге;
Содан соң осы операциямен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - (13600) теңгеге;
- өнімнің нақты өзіндік құнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу
жазылады: ол кезде 1320 шоты дебеттеліп, 8110 шоты кредиттеледі - 70000
теңгеге, содан соң осымен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - 50715 теңгеге.
Дайын өнімді қабылдау - тапсыру накладной бойынша немесе өнімді
шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.
Қабылдау - тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады.
Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада,
екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау -тапсыру
құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы
мүмкін.
Дайын өнімнің өзіндік құны - кең көлемді, көп түрлі және өзгермелі
экономикалық категория. Ол - кәсіпорынның өнімдерді өндіру мен сату
шығындарын көрсететін сапалық көрсеткіш. Өзіндік құн төмендеген сайын пайда
мен өндіріс рентабельділігі сәйкесінше жоғары болады.
Кәсіпорын үшін өнімнің өзіндік құнын анықтау қажет, себебі сол
арқылы өндіріс пен жеке өнім түрлерінің рентабельділігі, ішкі өндірістік
шаруашылық есеп, өнімнің өзіндік құнын азайту жолдары, өнімнің бағасы,
енгізілген жаңа техника, технологияның экономикалық тиімділігі, осы
көрсеткіш бойынша жоспардың орындалуы анықталады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорын жұмысына тікелей тәуелді және
тәуелсіз әртүрлі шығындардан құралады.
Өнімнің өзіндік құны жөнінде шынайы ақпарат алудың бір шарты өнім
құнына кіретін шығындардың ғылыми негізделген түрде жіктелуі.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша, түрлері бойынша, пайда болу
орындары мен апарылатын көздеріне қарай жіктеледі.
1) Құрамына қарай шығындар бір элементтік, кешендік болады. Бір
элементтік шығындар деп бір элементтен тұратын, материалдар, еңбек ақы,
амортизация және басқалары.
Кешендік шығындар бірнеше элементтерден тұрады, мысалы, құрамына
материалдар, еңбек ақы және басқалары кіретін цех немесе жалпы зауыттық
шығындар.
2) Шығындар түрлері бойынша экономикалық элементтер
және калькуляциялay баптары бойынша топтастырылады.
Өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы
сәйкес нормативтік актілермен анықталады, оның ішінде "Өнімдер (жұмыстар,
қызметтер) өзіндік құнына кіретін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру және
сату шығындарының құрамы және салық салу барысында есепке алынатын қаржылық
нәтиженің қалыптасуы жөніндегі Ереже бойынша барлық кәсіпорындар үшін
экономикалық бір типтес шығындар элементтері бекітілген:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- негізгі қорлар амортизациясы;
- басқада шығындар.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өнімді өндіруге жұмсалған
нақты шығындарды, жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің
арақатынасын көрсетеді.
Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын есептеу үшін өндірістік
кәсіпорындар шығындарды калькуляциялау баптары бойынша топтастырады.
Шығындар номенклатурасын әрбір кәсіпорын өз спецификалық ерекшеліктерін
ескере отырып, өздері бекіте алады. Олардың жалпы тізімі салалық өнімдер
есебі мен өзіндік құнды калькуляциялау жөніндегі нұсқаулары бойынша
анықталған. Жалпылама түрде калькуляциялау баптарына келесі түрде болады:
- шикізаттар мен материалдар;
-сатылып алынатын және құрастырушы өнімдер, жартылай фабрикаттар;
- қайтарылған қалдықтар (шегеріледі);
- технологиялық мақсаттағы отын және энергия;
- өндірістік жұмысшылар еңбек ақысын төлеу шығындары;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- жабдықтарды ұстау және күту шығындары;
- жалпы өндірістік шығындар;
- жалпы шаруашылық шығындар;
- ақауға байланысты зиян;
- коммерциялық (өндірістен тыс) шығындар;
- басқада өндірістік шығындар.
3) Пайда болу орнына қарай шығындар өндірістер, цехтар,
бөлімшелер,
басқа да кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері бойынша, яғни
жауапкершілік орталықтары бойынша топтастырылады және есепке алынады.
4) Шығындарды апару объектілеріне байланысты, яғни өнімдер,
жұмыстар, қызметтер бойынша олардың өзіндік құнын анықтау мақсатында
топтастыру.
Өнімдердің өзіндік құнын анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы
жиынтық шығындар сомасын өндіріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бүл
тәсілді кәсіпорын тек бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады.
Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура
шығындар өнімдерге тікелей апарылады, ал жанама шығындар арнайы базалар мен
бөлу коэффициенттері арқылы өнімдер түрлері арасында бөлінеді.
Жоғарыда қарастырылған шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау жүйесіндегі белгілі-бір функцияларды сипаттайды, бірақ
шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару
есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс,
негізделген шешім қабылдауына жағдай жасау.
Экономикалық дамыған елдерде басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесі
бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың
әртүрлі варианттары қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз
өндірістік шығындардың жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі
ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз
етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.
Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материал-
дық шығындар, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған шығындар
келесі есеп бағыттары бойынша бөлінеді:
- өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және бағалау
мақсатында;
- басқару шешімдерін жоспарлау және шешім қабылдау мақсатында;
- бақылау және реттеу қызметтерін жүзеге асыру мақсатында.
Осы үш есеп бағыттары бойынша ендігі кезекте тікелей басқару мақсаты
бойынша шығындарды жіктейді.
Кәсіпорын қызметінің функциялары бойынша өндірістік шығындар
жабдықтау-дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу,
ұйымдастыру-басқару шығындары ретінде жіктеледі.
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен
тікелей байланысты, материалдар, еңбек ақы, отын және энергия және
басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.
Өнімнің өзіндік құнына қосылуына қарай шығындар тікелей (тура) және
жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты
болғандықтан сол өнімнің өзіндік кұны құрамына кіреді. Жанама шығындар
өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан
өнідірлген өнімдер түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі
өзгергенде тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты шығындарға жалдық төлем
ақы, амортизация шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне
тәуелді және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін
айнымалы шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға материалдық, еңбек ақы,
әлеуметтік аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және
айнымалы болып жіктелуі отандық есеп жүйесінде өндірістік және кезеңдік
шығындар түрінде көрінеді.
Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына
жатқызылуына қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын
калькуляциялауда маңызы зор. Бұл белгісі бойынша шығындар ағымдағы, алдағы
есепті кезең шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді.
Ағымдағы шығындар есепті кезеңде орын алған өндірістік шығындардан
құралады, ал алдағы есепті кезең шығындарына есепті кезеңде орын алған,
бірақ алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді,
болашақта болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде әлі болмаған, бірақ
өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы
шығындарға қосылатын шығындар. Мысалға, жүмысшылардың кезекті еңбек
демалысына ақы төлеумен байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар.
Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі-бір өнім түрін өндіру
тиімділігі жөнінде ақпараттармен дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет.
Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз,
инкрементті, маржиналды, релевантты және релевантты емес болып бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де
шектейді. Әрбір ресурстар бірлігі оны пайдаланудың тиімділігі арқылы
сипатталады. Белгілі-бір ресурстар мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс көлемі
болады. Бір өнім пайдасы үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар
альтернативті шығындар деп аталады. Альтернативті шығындар ресурстар
шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда
альтернативті шығындар нөлге тең болады.
Дифференциалды шығындар екі альтернативті шешімдерді қарастыру
барысында шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе
өсімше шығындар деп те атайды.
Қайтарусыз шығындар - бұрын қабылданған шешімдер бойынша өткен
кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді.
Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып алу кезіндегі бастапқы қүны.
Инкрементті шығындар қосымша шығындар болып табылады, яғни қосымша
өнімдер партиясын өндірумен байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер
нәтижесінде түрақты шығындардың көбеюі инкрементті шығындар болып табылады.
Маржиналды шығындар қосымша өнім бірлігін өндірумен байланысты
шығындар. Маржиналды шығындардың инкрементті шығындардан өзгешелігі олар
өнім бірлігіне қатысты есептеледі.
Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған
басқару шешімдеріне қатысты шығындар. Өткен кезеңдер шығындары релевантты
бола алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.
Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және
реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып
бөлінеді.
Толық реттелетін шығындар өндіріс және бөлініс сфераларында пайда
болады. Бұл жауапкершілік орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі
менеджердің реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.
Тиімді шығындар жұмсалған шығындар нәтижесінде өндіріліп шығарылған
өнімдерді сату нәтижесінде табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.
Бақыланатын шығындар дегеніміз басқару субъектілері тарапынан
бақылау мүмкін болатын шығындар.
Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі тиімді қызмет
атқаруы үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік орталықтарын
анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару есебінің жүйесін
пайдалану қажет.
1.2 Өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу тәртібі
Дайын өнімнің синтетикалық есебінде дайын өнімді нақты өзіндік
құнымен; талдау есебінде тұрақты бағаларымен, олар жоспарлы өзіндік құнымен
не келісімді бағаларымен бағалануы мүмкін. Өнімнің нақты өзіндік құны мен
жоспарлы өзіндік құны арасындағы немесе келісімді бағалары мен нақты
өзіндік құны арасындағы айырмашылықтарды (+,-) бөлек есепке алынады.
Қолда бар және айналымдағы дайын өнім есебі активті шотта
жүргізіледі. Сатылу тауарлары немесе құрастыру ретіндегі дайын бұйымдар
Тауарлар шотында есептелінеді. Істелген жұмыс және көрсетілген қызметте
Дайын өнім шотында есептелінеді. Қабылдау актісіне тіркелмеген және
орнында өткізілген өнімге жататын өнімдер аяқталмаған өндіріс құрамында
қалады, және Дайын өнім шотына тіркелмейді.
Егер дайын өнім толығымен кәсіпорынның өзінде қолданса, онда оны
кредит Негізгі өндіріс шотына басқа ұқсас шоттарға және дебет
Материалдар шотына тіркеуге болады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
ауылшаруашылық өнімдерінің қозғалысын жыл бойы жоспарлы өзіндік құн
бойынша, ал жыл аяғында оны нақтылы өзіндік құнына деген әкелу арқылы
есептейді.
Егер дайын өнім өндірістік өзіндік құн бойынша есепке алынатын болса,
оның қоймаға келіп түсуі келесідей сипатталады:
Дт 1320 Кт 8110 Негізгі өндіріс - өнімді дайындауға кеткен
шығындар соммасына.
Сатылған өнімнің өзіндік құны өнімге барлық шығындар анықталған кезде
есептік айдың аяғында топталуы мүмкін. Сондықтан бұл тәсілді қолдануда
өнімнің құнын оның шығарымы не дайын өнімнің қоймаға жіберілуі бойынша
анықтау мүмкін емес. Егер өнім ай ішінде сатылса да, сол берілген кезеңде
тіркеледі. Бұл қосымша келеңсіз жағдайларды туғызады.
Әр түрлі уақытта дайындалған, бір түрге жататын есепке алынған өнім
тәсіл бойынша өзіндік құн есебі әр түрлі болуы мүмкін. Дайын өнімнің сатылу
және басқа да шығарылым кезінде ол есептен шығарылуы керек:
бірліктің өзіндік құны бойынша;
орташа алынған өзіндік құн бойынша;
– ФИФО әдісі бойынша;
– ЛИФО әдісі бойынша;
Егер дайын өнім жоспарлы (нормативті) өндірістік өзіндік құны бойынша
орындалатын болса, қоймада ұзақ уақыт бойы тұрақты сақталынатын өнімге
кәсіпорында есептік бағалар орнатылады. Барлық шығындар топталып және
аяқталмаған өндіріс көлемі анықталған кез, айдың аяғында жоспарлы және
өзіндік құнның арасындағы айырмашылық анықталады.
1. Ай аралығында мынадай жазбалар жазылады:
Дт 1320 Кт 8010 Негізгі өндіріс - өнім қоймаға жоспарлы баға бойынша
келді.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны Кт
1320- сатылу кезінде өнім есептік баға бойынша есептен шығарылды.
Ай аяғында өнімнің өндірістік өзіндік құны және өндіріс құнының
ауытқу суммасы анықталады. Ал жоспарлы сол шотта қосымша жазба болып
тіркеледі. Өзіндік құнның жоспарлыдан не асқанын, не аз болғанын салыстырып
отырады.
Ай аралығында қоймаға дайын өнім әкелініп тіркелінді. Жоспарлы
өзіндік құны- 75000 тг. Жоспарлы баға бойынша онім орындалатын өзіндік құны-
50000тг, ай аралығында Дт 8110 шотында тіркелген жалпы ортақ шығын суммасы
90000 тг құрады.
1. Ай аяғындағы аяқталған өндіріс қалдығы- 18000тг. Дайын өнімнің
өндірістік өзіндік құны:
90000-18000=72000тг.
Жоспарлы өзіндік құннан өндірістік құнның ауытқу суммасы:
75000-72000=3000
Өндірістік өзіндік құн жоспарлыға қарағанда аз, сондықтан үнемдеу
суммасын сторналау қажет. Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны:
50000-2000=48000тг.
Қоймада қалған дайын өнім қалдығы:
72000-48000=24000тг.
Есепте келесідей жазбалар жүргізіледі:
- ай аралығында:
Дт 1320 Кт 8110- дайын өнім есептік бағада есепке алынады- суммасы
75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт 1320- орындалған өнім есептік баға бойынша өзіндік құны есептен
шығарылады – 50000тг.
- ай аяғында:
Дт 8110 Кт 1310 Шикізат және материалдар, 3350 Еңбек ақы төлеу
бойынша қысқа мерзімді берешек, 3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша
міндеттемелер, 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны, 7210 Әкімшілік шығыстар - өнім өндіруге кеткен шығыстар
есепке алынды- 90000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құныКт 1320 – орындалған өнім бөлігі жоспарлы өзіндік құннан өндірістік
өзіндік құннан ауытқуы- 2000тг.
2. Аяқталмаған өндірістің ай аяғына қалдығы- 12000тг. Дайын өнім
өндірістік өзіндік құны:
90000-12000=78000тг.
Өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқуы:
78000-75000=3000тг.
Өндірістік өзіндік құн жоспарлымен салыстырғанда көбірек, сондықтан
мөлшерден асқан шығындар суммасына қосымша жазбалар жазу керек.
Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг.
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны
50000+2000=52000
Қоймадағы дайын өнім қалдығы (өндірістік өзіндік құны бойынша)
78000-52000=26000тг.
Ай аралығында берілген операциялар есептік бағада көрінеді:
Дт 1320 Кт 8010- дайын өнім есепке алынды. Суммасы- 75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт1320- сатылған өнімнің өзіндік құны есептен шығарылады- 50000тг.
Ай аяғында шығындардың мөлшерден асуы жазылады:
Дт 8010 Кт 1310, 3350, 3210, 7010, 7210 -өнімді өндіруге кеткен
шығындар ескерілді- 90000тг.
Дт 1320 Кт 8010- өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқу суммасы
жазылады- 3000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт 1320- өнімді сатылу бөлігіндегі өндірістік өзіндік құнның
жоспарлыдан ауытқу суммасы көрінеді- 2000тг.
Бұл мысал ауытқу есебіндегі қысқартылған түрі болып табылады, себебі
берілген жағдайда айдың басында дайын өнім қалдығы болған жоқ.
Егер дайын өнімнің ай басына не аяғына қалдығы бар болса, онда
ауытқуларды дұрыс жазу не орналастыруда басқа әдіс қолданылады.
Ай басына қоймадағы дайын өнімнің қалдығы 60000тг. құрайды(жоспарлы
бағада). Ауытқу суммасы – 5000тг. (шығынның мөлшерден асуы). Ай ішінде
қоймадағы жоспарлы баға бойынша тіркеуге суммасы 200000 тг тұратын өнім
келді. 8010 шотта тіркелген өнімді тіркелген өнімді өндіруге кеткен шығын
суммасы- 280000тг. Аяқталмаған өндіріс қалдығы- 70000тг. Өнімнің
шығарылымдағы өзіндік құны- 230000тг.
Дайын өнімнің өндірістік құны:
280000-70000=210000
Қоймаға берілген өнім ауытқу бойынша суммасы
210000-200000=10000тг.
Түсірілген өнімге артық пайызды:
(5000+10000)(60000+200000)*100%=5, 77%
Түсірілген өнімге келетін ауытқу суммасы
230000*5,77%=13271тг.
Түсірілген өнімнің өндірістік өзіндік құны
230000+13271=243271тг.
Өндірістік өзіндік құн бойынша ай аяғына дайын өнім қолданылады:
(60000+5000)+(200000+10000)-(230000 +13271) =31729тг.
Соның ішінде жоспарлы өзіндік құн:
60000+200000-230000=30000тг.
Ауытқу суммасы
5000+10000-13271=1729тг.
Өндіріс есебінде келесідей жазбалар жазылады:
Дт 1320 Кт 8110- есепке жоспарлы өзіндік құн бойынша өнім келді-
200000тг.
Дт 1320 Кт 8110- өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқу көрінеді-
(дайын өнімнің есепке алынуы бойынша)- 10000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт 1320- жүктелген өнімнің жоспарлы құны есептен шығарылады-
230000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік
құны Кт1320 - өндірістік өзіндік құнының жоспарлыдан ауытқуы есептен
шығарылады- 13271тг
1.3 Өнімнің есебінің аудиті және ақпарат көздерімен қамтамасыз етілуі
Аудиттің мағанасы оның даму кезеңдеріне байланысты өзгеріп отырды.
Бұл жерде айта кететін нәрсе ол осы уақытқа дейін аудиттің даму кезеңдеріне
байланысты үш сатысы болды. Олар: растау (нақтылау) аудиті, жүйелі-
бағытталған аудит және тәуеклділікке негізделген аудит.
Бастапқыда аудит мекеменің басшыларының тұжырымдамасында келтірілген
көрсеткіштерді растау, оның нақтылығына көз жеткізу негізінде жүргізілді.
Бұл кезде құжаттардың негізінде бухгалтерлік қортынды есептегі көрсетілген
ақпараттың нақтылығын анықтап қана қою мәселесімен шектелген болатын. Бұл
жүйенің негізгі мақсаты:
- бухгалтерлік іс құжаттарының есепте толық қамтылуы мен оның
қортынды есепке толық жеткізіліп оның негізінде субъектінің қаржылық
жағдайының дұрыс анықталуы;
- құжаттардың дұрыс толтырылуы. Сондықтан тексеруде құжаттарды
формалды тексеру жүйесінің көбірек пайдаланылуы;
- растау аудитінің негізгі мақсатына байланысты негізгі тексеру
бухгалтерлік есеп құжаттарын толық қамту болғандықтан мұндағы негізгі
пайдаланылатын аудиторлық тәсіл -ол құжаттарды жаппай толық тексеріп шығу.
Жүйелі - бағытталған аудиттің негізгі мақсаты басқару жүйесінің
тиімділігін арттыру болғандықтан, ішкі бақылау жүйесін қалыптастыру мен
жетілдіру басты мәселелердің бірі болып анықталды. Осы мезгілден бастап
ішкі бақылау белгілі бір жүйе ретінде қалыптаса бастады және оның негізгі
мақсаты мен қағидаттарының қалыптасуына, жүйелі топтастырылуына үлкен көңіл
бөлінді.Ішкі бақылау жүйесінің тиімді ұйымдастырылуы бухгалтерлік есепті
толық тексеру мүмкіндігінің қажеттілігін талап етпеуге алып келді. Толық
тексеру мүмкіндігінің шектелуіне байланысты аудиторлық қызметтердің де
түрлерінің өзгеруіне, яғни есепті дұрыс ұйымдастырып жүргізу, ішкі
бақылауды ұйымастыру сияқты мәселелерге баса қөніл бөлініп, аудиторлық
кеңес қызметтерінің пайда болуына әкеліп соқтырды. Ол аудиторлық фирмадағы
қызметкерлердің де жұмыс түрлеріне байланысты мамандандырылуын талап
етеді. Сонымен қатар белгілі бір деңгейде аудит жұмысын ұйымастыру
мәселелері де қайта қаралып оның негізгі кезеңдері анықталды. Есепті
жүргізудің бағыттары жүйелендірілді. Аудитті тиімді ұйымастырып жүргізу
басты мәселе болып көтеріле бастады. Осы мезгілден бастап аудиттің
экономикалық тиімділігі аудит экономикасының (аудиттенуші субъект үшін)
негіздері қалана бастады.
Тәуекелділікке негізделген аудит ол аудиттің дамуының келесі кезеңі
болғандықтан, бұрынғы аудиторлық ғылымның дамуындағы қол жеткен табыстар
негізінде ұйымдастырылып және оны әрі қарай өркендету мақсатында құрылған.
Сондықтан - ол іріктеу негізінде ұйымдастырылып және белгілі деңгейдегі
тәуекелділік пен мәнділікке сүйене отырып жүргізілетін аудиттің түрі. Аудит
жұмысын ұйымдастыру және жүргізудің негізгі ерекшеліктері ол:
- аудит жоспарын мен бағдарламасын жасау аудиторлық тәуекелділікті
аудит ғылымына белгілі методикалық тәсілдер негізінде анықтап олардың
көмегімен жұмыс көлемін, қолданылатын аудирорлық процедураларды,
аудиторлық толық дәлелдеуге қол жеткізу үшін қажетті жұмыстар және аудитті
жүргізу үшін оған қатынасатын қызметкерлер санын анықтаудан басталады;
- аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін анықтау шаруашылық субъектісінің
ішкі бақылау жүйесін ұғып оның негізінде тәуеклділіктің құрамдас
бөліктерінің мәнін көптеген факторлар әсері ескеріліп, аудитті ұйымдастыру
және жүргізу тәжрибесіне сүйене отырып, аудитордың тұжырымдауы негізінде
қабылдануы;
- аудиттенуші субъект аудиттің тәуеклділікке негізделгендігі туралы
хабардар етілуі, сондыктан іріктеу заңдылықтарына байланысты кейбір
қателітердің іріктеу жиынтығына ілікпей қалу мүмкіндігін ескерту, міндетті
мәселелердің бірі болып есептеледі;
- әрбір бухгалтерлік есеп объектісі бойынша оның мәнділік (маңыздылық)
деңгейі анықталады;
- іріктеу негізінде анықталған жиынтықтың ішінде ауытқулар мен
қателіктер кездескен жағдайда аудиттің көлемін ұлғайту, қосымша жұмыстар
көлмін анықтаудың керектігі, себебі математиканың ықтималдық теориясы
негізінде анықталған іріктеу жиынтығында аудиторлық тексеру көлемі өте
кіші шаманы құрайды.
Cонымен аудит дегеніміз не? Қазіргі кезеңде, нарықтың өркендеу кезінде
және Қазақстанның да нарықтық жағдайына бейімделіп өз экономикасының әрі
қарай дамуы тек нарыққа байланысты болатындығын толық мойындаған жағдайда,
аудиттің мағанасын аудит пәні бойынша аударылған шет елдердің адебиеттерін
сараптап көріп соның негізінде және біздің еліміздегі осы уақытқа дейін
шыққан әдебиеттер мен заң құжаттарына сәйкес анықтаған жөн.
АҚШ-тың бухгалтерлер ассоциацисы комитетінің аудитке берген
анықтамасы бойынша "Аудит дегеніміз субъектінің экономикалық әрекеттерінің,
құбылыстарының белгілі бір келтірілген талаптарға сәйкестігін бағалау және
алу жөнінде бір жүйеге келтірілген процесс және осы алынған қортындылардың
нәтижесін пайдаланушыларға жеткізу." Белгілі АҚШ-ның аудиттің теориясы
мен тәжрибесімен шұғылданатын ғалымы Джек Робертсонның берген анықтамасы
бойынша "Аудит - ол қаржылық есепті пайдаланушылардың осы ақпараттың
нақтылығының тәуеклділігін мейлінше төмендеттуге бағытталған процесс".
Сонымен қатар халықаралық аудит стандарттарының түсініктемелік тізбесінде
"Аудит - қаржылық есеп ұсынудың тағайындалған тұжырымдамалық негізіне
сәйкес әзірленуіне пікір білдіруіне мүмкіндік жасау".
Аудит пәніне берген анықтамалардың ішіндегі, біздің пікірімізше, оның
қазіргі кезеңдегі негізгі бағыттарын және қажеттілігін, орнын анықтайтын
анықтамаға Э.А.Аренс, Дж.К. Лоббектің берген пікірі "Аудит - тәуелсіз
білікті маманның сандық бағалауға келетін және арнайы шаруашылық жүйесіне
жататын өз аудиторлық қортындысында пайдаланылатын куәләдырылып жинаған
ақпаратының оған қойылған талаптарға сәйкестігін бағалау процессі".
Енді Қазақстандық ғалымдардың анықтауына тоқталып өтейік. М.С.Ержановтың
айтуынша "аудит дегеніміз -ол, шаруашылық табыстылық операцияларының
заңдылығын тексеріп, әртүрлі меншіктегі кәсіпорын бухгалтерлік есебі мен
қаржылық есептемесінің дұрыстығын, арнайы төлем арқылы бақылау, тексеру,
түсініктеме беру, сараптау қызметін көрсету"(Ержанов). К.Ш.Дюсембаев "Аудит
- тәуелсіз сараптама және шаруашылық субъектісінің қаржылық есептемесі мен
басқа да экономикалық ақпараттарды талдау, ішкі бақылауды тексеру мен
бухгалтерлік есепті жүргізудің оған қойылған талаптар мен нормативтік
актілерге сәйкестігін анықтау, сонымен қатар кеңесшілік қызметтерді
клиенттің сұранысы бойынша көрсету"(Теория аудита.1995ж.).
Бұл берілген анықтамаларды әрі қарай дамыту мақсатында А.А.Сәтмырзаев
пен Б.Е.Укашев аудитке төмендегідей анықтама берген "аудит дегеніміз-
дербес, тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкер ретінде, келісім-шарт бойынша
тапсырушылардың шаруашылық табыстылық ақпаратын (отчетын), бухгалтерлік
есеп көрсеткиштерін тексеру арқылы анықтап, экономикалық таладау жасап,
қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудиторлық қортынды жасау және
әртүрлі түсініктеме қызметін көрсету". Ең бірінші көңіл аударатын мәселе
аудиторлық анықтама біздің аудит ғылымын түсініп қабылдау деңгейіміздің
дамуына сәйкестігі. Осы даму кезеңдерін біздің Республикамызда аудит
заңындағы аудитке берілген анықтамалардың негізінде де көруге болады.
Жоғарыда айтылғандай 1993 ж. қабылданған заңда "аудит-бухгалтерлік
есептемені, есептің бастапқы құжаттарын және шаруашылық субъектісінің
қызметі қаржылық есептемелері жайындағы басқа да ақпараттарды олардың
нақтылығы, толықтығы, заң құжаттарына және нормативтік актілерге
сәйкестігін тексеру". Кейінгі қабылданған (20.11.1998 ж.) "Аудиторлық
қызмет туралы" занда "Аудит дегеніміз жүргізілген қаржы және шаруашылық
операцияларының дұрыстығын және олардың Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкестігін бағалау мақсатында заңды және жеке тұлғалардың (бұдан әрі
аудиттелетін субъектінің ) қаржылық есептілігін және өзге де құжаттарын
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексеруі болып табылады".
Кейінгі қабылданған толықтырулар мен өзгерістерге байланысты
(15.01.2001 ж.) "Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдардың қаржылық есептілік аудитін жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік қызметі
және ҚР заңдарына сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс және объективті
жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың (бұдан
әрі аудиттелетін субъектінің ) қаржылық есептілігін тексеру болып табылады
". Анықтамалардағы ерекшеліктер тобына толық тоқталып, оны сараптап жатудың
керектігі жоқ, себебі осы үш жыл ішінде, толықтыруларды былай қойғанда, тек
аудит анықтамасының ішінде қанша ұғымдар мен түсініктемелер енген. Бұл
түсініктер тобына: а) "тәуелсіз пікір" және "тәуелсіз тексеру"; б) тек
"заңды тұлғалар" қалдырылған болса бұрын сонымен қатар "заңды және жеке
тұлғалардың" тексерілуі туралы; в) "ҚР заңдарына сәйкестігін бағалау
мақсатында" және "ҚР заңдарына сәйкес дұрыс және объективті жасалғаны ",
т.б.
Біздің, аудит анықтамасын бергенде ерекше көңіл бөлетін негізгі
түсініктемелер тобына мыналарды апарғанымыз жөн:
- аудит ғылымның жүйелі саласы, себебі оның басқа ғылымдар негізіне
сүйенетін ерекше тәсілдері мен, қазіргі кезде айқындалған аудиторлық
амалдары және ішкі құрылымдарының (салаларының )барлығы;
- аудиторлық қызмет кәсіпкерлердің тәуеклділіктің деңгейінің төмендетуге
бағытталып, кез келген пайдаланушының нақтылығы дәлелденген, немесе оның
нақтылығының тәуекелділігінің деңгейі кәсібіне тигізетін ықпалының жоқ
немесе соншалықты шамалылығы. Ұсынылған ақпараттың нақтылығын анықтау,
аудиттің негізгі мақсаты. Сондықтан аудит жүргізілгенде ең басты басшылыққа
алынатын нәрсе үшінші жақтың кәсіби мүддесінің алдындағы жауапкершілік.
- қоғам алдындағы жауапкершілік, аудит анықтап нақтылығын айғақтаған
ақпараттың қоғамның пайдалануына, басылымдар арқылы ұсынылып, қоғамның
игілігіне ұсынылуы. Айғақтықтың заң талаптарына, нормативтік актілерге
жауап бермеуін жасырып қалу ол қоғам алдындағы жасалынған қылмыс болып
табылатындығы.
- ұсынылған тұжырымдарды ақпараттарды тесеру нәтижесінде нақтылығын,
қойылған талаптарға сәйкестігін анықтап оның сандық мәнін анықтап бағалау.
Қорытынды жұмыстың сапалы, тиімді және келісілген мерзімінде орындау
үшін аудиторлық тексеру жоспарын және бағдарламасын жасайды.
Аудиторлық тексеру жоспары – аудиторлық әрекет ету,ол мыналарды
анықтайды:аудиттік шаралардың негізгі сатылары;тексеру көздері;аудиттік
тексеруді орындау мерзімдері.
Аудитор өз қызметін толығымен бастамай тұрып аудиттік жұмыстың жалпы
жоспарын дайындап алу тиімдірек. Осы дайын өнімді аудиторлық тексерудің
жалпы жоспарын кестеден көре аламыз.
Дайын өнім – сол шаруашылық қызметте толық өңдеуден өткен қолданыстағы
стандарттарға сәйкес ( бекітілген техникалық жағдайына) келетін техникалық
бақылау бөлімі қабылдап қоймаға кіріске алынған өнімді айтамыз. Дайын
өнімдер типтік шоттар жоспарына сәйкес бұл 1320 активті шотында есепке
алынады. Кез – келген өндірістік шаруашылық қызметпен айналасатын
кәсіпорынның дайын өнімі болады. Аудитор осы кәсіпорындағы дайын өнімдерге
аудиторлық тексеру жүргізер кезінде:
- өндірістен қоймаға тапсырылған өнімдердің дұрыс және
уақытылы құжаттануын;
- дайын өнімдерді шығаруға байланысты орын алған
операциялардың бухгалтерлік есепте дұрыс
көрсетілгендігін;
- дайын өнімдер бұйымдарының түрлері және тапсырыстар
бойынша өндірістік өзіндік құнының дұрыс
анықталғандығы;
- өнімнің жоспардағы құнымен нақты өнімнің жоспардағы
құнымен нақты өзіндік құнының ауытқу сомасының
дұрыс есептеліп және олардың шығысқа
шығарылғандығын;
- 1320 Дайын өнім шотының аналитикалық және
синтетикалық есептегі жазуларының Бас кітаптың және
баланстың көрсеткіштерімен сәйкестігін;
- Шығарылған дайын өнімдердің (жұмыс,қызмет көрсету)
бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс
берілгендігін;
- Бухгалтерлік есеп регистрларының және машина
жазбаларының дұрыс жүргізілгендігі;
- Дайын өнімдердің дұрыс бағаланғандығы туралы
мәліметтерді толық қарап,тексеріп өзіне кемшіліктері
болып жатса белгілеп алуы қажет.
Сонымен қатар, аудитор үшін ең алдымен қажеттісі жүргізілген
операцияларды 1320 Дайын өнім шоты бойынша бас кітаптағы мәліметтермен
салыстыру және басқа да есеп регистрларының дұрыс жүргізілуін өндірістен
қоймаға жіберілген өнімдердің өзіндік құнының дұрыс анықталғандығын
тексеру.
Аудитор 1320 Дайын өнімдер шотында көрсетілген өнімдердің толығымен
жинақталғанына көз жеткізуі қажет.
Дайын өнімдердің аудитін сапалы өткізу үшін шаруашылықтың шарт
бойынша міндеттемесінің уақытылы орындалуын қамтамасыз ететін, шығарылған
өнімдерді жедел бақылауды жүзеге асыру тәртібімен танысудың маңызы өте зор.
Аудитор бұл мақсатқа жету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіде
технологиялық үрдістің орындалуына,шығарылған өнімнің көлемі,ассортименті,
сапасы бойынша жоспардың орындалуына және сондай-ақ, өндірістің
ырғақтылығын бақылаудың сапасына жүйелі тексеру жүргізуге тиісті. Жедел
бақылау накладнойларында және күнделікті беріліп отыратын ақпараттарда
көрсетілетін нақты мәліметтерді жоспардағы салыстыру арқылы анықтайды,өнім
өндіру жоспарының орындалуымен қатар одан ауытқу әсер еткен себептерін
анықтап,кеткен кемшіліктерді жою үшін ауытқуға жол берген нақты себептері
анықталады.
Барлық өндірілген өнімнің бухгалтерлік есепте түгел көрсетілгендігі
назар аудару қажет. Егер шығарылған өнімге цехтарының немесе қойманың
қабылдау - өткізу құжаттары толтырылмаса және бухгалтерлік есепте
көрсетілмеу фактілері орын алса, онда есепте жоқ өнімнің пайда болуына
бірден – бір себепші болуы ықтимал. Есепте көрсетілмеген өнім бухгалтерлік
есеп құжаттарында көрсетілмегендіктен, аудитор оны анықтау үшін
қолданыстағы әдістемені қолдануы қажет. Есепте жоқ өнімдер, көптеген
жағдайда,осы өнімді өндірудің технологиялық үрдісін көрсететін құжаттарының
жұмсалған шикізат және өнім шығару туралы жедел есеп мәліметтерінің және
т.б., сондай-ақ сатып алушыға артып жөнелтілген өнімдерді растайтын
құжаттарының рұқсат қағаз, шот-фактуралар, накладнойлар және басқа да
құжаттар негізінде анықталады.
Кейбір жағдайларда есепте жоқ өнім алынған өнімді көрсететін
құжаттарымен, қоймалардың және цехтардың өнім өндірушінің құжаттарының
мәліметтерімен, кәсіпорын цехтарындағы және қоймаларындағы дайын өнімдерді
түгендеу жүргізілген айдағы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz