Корпоративтік төлем карточкалары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ...
1 ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРҒА ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Пластикалық карточкалардың төлем құралы ретінде қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Пластикалық карточкалардың ұғымы мен оның түрлері ... ... ... ... ... 12
1.3 Пластикалық карточкалар құқық объектісі 23
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қазақстан Республикасында карточка нарығының қазіргі 31
жағдайы ... ...
1.5 Пластикалық карточкаларды қолданудағы есеп айырысулар мен негізгі
қатысушылары, олардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... 36
2 ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАР ЖӨНІНДЕ ЗАҢНАМАНЫҢ
ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ 45
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Пластикалық карточкалар жөнінде заңнаманың жалпы сипаттамасы және
оның дамуының негізгі 45
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Банк қызметінде пластикалық карточкаларды қолдануының құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Карточкаларды пайдалануды жетілдіру 51
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 57
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарының дамуының соңғы
қорытындысы, оның нақты құқықтық реттеу қатынасына тәуелді. Нарықтық
қатынастар экономиканың қаржы бөлімінің дамуынсыз мүмкін емес. Қазақстанның
жаңа қаржы қатынастарына кіруі мемлекет үшін жаңа ережелерді орнатуға себеп
болды.
Қазіргі кезеңде банк бөлімінің және сәйкесінше банк қатынастарының
дамуы үлкен мәнге ие. Қазақстанда бұл қатынастар толық көлемде банк
заңнамасының әрекет ететін нормаларымен реттелмеген. Қолма – қол есептерді,
сондай – ақ пластикалық карточкалар жөніндегі есептерді құқықтық реттеу
кезінде үлкен мәселелер туындайды.
Пластикалық карточкалар негiзінде төлем карточкаларын пайдалану
болашақта халыққа, сауда-сервис кәсiпорындарына оларға қай банк қызмет
көрсеткенiне қарамай қызмет көрсету бойынша бiрыңғай "төлем" кеңiстiгiн
құруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының аумағында төлем карточкаларының жүйесiн
дамыту қолма-қол ақшамен жасалмайтын ақша айналымын кеңейтуге, эмиссияға
жұмсалатын шығыстарды азайтуға және қолма-қол ақшаға қызмет көрсетуге,
сондай-ақ тиiмдiлігі аздау төлем құралдарынан жаңа тиiмдiрек төлем
құралдарының түрлерiне көшуге мүмкiндiк бередi [28; Б.72-73].
Пластикалық карточкаларды қолдану арқылы қолма – қол есептер тәртібін
1998 жылғы 29 маусымдағы Ақша төлемі мен аударымы туралы заң толық
көлемде реттемейді. Сол себепті бұл институтты тәжірибе жүзінде толық
көлемде қолдануға мүмкіндік жоқ.
Пластикалық карточкаларды қолдану арқылы қолма – қол есептердің
тиімділігі келешекте ең жоғарғы деңгейдегі экономикалық нәтижені қамтамасыз
етеді.
2003 жылы ақпан айында қаржыгерлердің 3 Форумында банк секторындағы
электрондық төлемдердің мәнің анықтау кезінде Қазақстан Республикасының
Президенті Нурсултан Әбішұлы Назарбаев банк технология нарығында бұл
құралдарды қолданудың қажеттілігін күшейту жөнінде айтты. Қаржыгерлерге
тапсырма беру кезінде ол пластикалық карточкаларды аса кең қолдануды,
әсіресе несие карточкалар нарығын дамытуды басымдылық бағыт негізде
анықтады. Сол Форумда әрекет ететін қаржы заңнамасының олқылықтары және
Пластикалық карточка айналымын құқықтық реттеу туралы заңнаманың жоқтығы
пластикалық карточкалар нарығының негізгі мәселелері болып табылатыны
туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Төрағасы айтты. Сол сияқты бұл
қаржы құралын қолдануға құқықтық негізде банк қызметкерлері даярлығының
жоқтығы мәселелері туралы айтылды. Қазақстан Республикасында бұл қызмет
түрін қолдануға байланысты карточка иелерінің құқықтарын қорғау толық
көлемде реттелмеген.
Қазақстан Республикасында 2003 жылы атқарылған электрондық төлем
жөнінде қаржы операцияларының көлемі 1 млрд. 120 млн. теңге құрады, ал
ұстаушылардың санын 5 млн. жуық адам құрады, бұл факт бұл мәселені құқықтық
реттеу қажеттілігі туралы айтады.
Бұл сұрақ Е.Ю. Коваленко, А.С. Смирнов, С. Захарова, Д. Сальникова, Ю.
Нуруллина ғалымдарының еңбектерінде зерттелген. Қолма – қол есептерді
құқықтық реттеу тақырыбына Е.Ю. Коваленконың Қазақстан Республикасында
кандидаттық жұмысы қорғалған.
Пайдаланылған әдеби деректер. Жалпы пластикалық карточкалардың дамуына
талдау жасайтын болсақ, бұл орайда пластикалық карточкаларды қолдануды
реттеуге арналған заңдар мен нормативтік актілер жыл сайын толықтырылып
және өзгертіліп отырады, бірақ та мемлекеттік тілдегі пластикалық
карточкаларды қолдануды құқықтық реттеу туралы оқулықтар мен қайнар көздері
қоры жеткіліксіз.
Зерттеудің нормативтік негізін – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, азаматтық заңдар, банктік қызмет туралы заңлар, сондай – ақ
Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен
нормативтік – құқықтық актілері құрайды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақсан Республикасында
пластикалық карточкалардың төлем құралы ретінде қалыптасуы мен дамуы,
сондай – ақ пластикалық карточкалардың карточка нарығында қазіргі жағдайы,
пластикалық карточкаларды қолданудағы есеп айырысулар мен негізгі
қатысушылары, олардың құқықтары мен міндеттері, пластикалық карточкалар
жөнінде заңнаманың жалпы сипаттамасы және оның дамуының негізгі кезеңдерін
зерттеуге арналған. Сонымен қатар, Банк қызметінде пластикалық
карточкаларды қолдануының құқықтық мәселелерін анықтауға талпыныс жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі – Қазақстан Республикасындағы пластикалық
карточкалар банк қызметінде заңға сәйкес дұрыс қолданылуын анықтау. Сонымен
қатар, пластикалық карточкаларды қолданудың құқықтық мәртебесі мен
айналымын және пластикалық карточкалар иелерінің заңмен орнатылған
құқықтары мен игіліктерін қорғалуын анықтау негізі өзекті мәселесіне
жатады.
Зерттеу объектісі ретінде пластикалық карточкалардың құқықтық мәртебесі
мен айналымы және пластикалық карточкалар иелерінің заңмен орнатылған
құқықтары мен игіліктерін қорғауын анықтау болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде қолма – қол есептердің мағынасынан
туындайтын кешенді мәселелерді қарастыру және зерттеу сонымен қатар,
пластикалық карточкалардың айналымы нәтижесінде туындайтын банктік
қатынастар болып табылады.
Міндеттер бұл мақсаттарға қол жеткізудің жолдары. Анықталған мақсатқа
жету үшін келесі міндеттерді шешуіміз керек:
- Пластикалық карточкаларды қолдану арқылы қолма – қол есептердің мағынасын
анықтау;
- Пластикалық карточкалар иелерінің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Банктердің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Төлемдік карточкалар айналымынын ережелерін анықтау;
- Карточка нарығының қазіргі жай – күйін анықтау;
- Пластикалық карточкалар айналымын реттейтін құқықтық нормативтік
актілерді анықтау;
- Пластикалық карточкалар айналымы бойынша жұмыс істеу қағидаларын анықтау;
- Карта ұстаушылардың заңды құқықтары мен игіліктерінің қорғалуын анықтау;
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Диплом
жұмысын жазу барысында жасалған қорытындылар мен ұсыныстар пластикалық
карточкалардың қолдану мәселелерін әрі қарай зеттеуде, сонымен қатар, заң
шығармашылығы мен құқықтық қолдану тәжірибесін жетілдіруге пайдаланылуы
мүмкін.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен пәніне сай келеді. Аталмыш жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ҚОЛМА - ҚОЛ ЕСЕПТЕРДІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Пластикалық карточкалардың төлем құралы ретінде қалыптасуы мен
дамуы
Мемлекеттің төлем жүйесі – нарық экономикасының ажыратылмайтын
элементі, ол арқылы әр түрлі мүмкіншіліктер жүзеге асады. Қазақстан
Республикасының тұрақты төлем жүйесін құру үлкен мәнге ие және экономиканы
реформалаудың басты мәселесінің бірі болып табылады [13; Б.24].
Қолма – қол төлем бұл төлеушінің есепшотынан ақшаны алу және алушының
есепшотына салу кезінде банк есепшоттарына жазу арқылы жүзеге асырылатын
ақша есептері болып табылады. Сондықтан, банктер және банктік емес ұйымдар
уәкілетті мемлекеттік орган беретін, оған сәйкес келетін лицензия негізінде
әр бір мемлекеттің төлем жүйесінің жағдайын және оның дамуын анықтайды.
Қолма – қол есептердің негізгі құралының бірі ретінде банктік
карточкаларды еңгізу банк қызметінің технологиялық революциясының маңызды
міндеті болып табылады. Бұл есептердің құралы көптеген сөзсіз құндылықтарға
ие болғандықтан, карта ұстаушыларына, сондай – ақ оларды шығару және олар
бойынша қызмет көрсетуді жүзеге асыратын несие ұйымдарына үлкен
артықшылықтар ұсынады. Карта ұстаушыларына бұл – сенімді, ыңғайлы, қолайлы
және ақшаның үлкен сомасын өзінде ұстау қажеттілігінің жоқтығы. Ал несие
ұйымдарына – бәсекелесуге қабілеттілігінің беделінің артуы, төлем кепілінің
болуы, ақша көлемін өңдеу және есептеудің азаюы болып табылады.
Төлем карточкаларының дүние жүзiнде XX ғасырдың 60 жылдарының ортасынан
бастап АҚШ – та кеңiнен қолданыла бастады. Пластикалық карточка дамудың
бірнеше кезеңінен өтіп, банктік және бактік емес қызметтерде қолданыла
бастады. 1997 жылы АҚШ – та оларды қолдану арқылы 80 пайызына жуық тұтыну
тауарлары алынды. Пластикалық карточка арқылы қазіргі кезде әскери
қызметкерлер үшiн жалақы, үлес, зейнеткерлерге зейнетақы және басқа атаулы
төлемдер төлеу, тауарлар мен қызмет көрсетудiң кез келген түрлерiн төлеу,
кедендік алымдар мен төлемдер жасау, медициналық қызмет үшін төлемдер жасау
жүзеге асырылады [14; Б.29].
Қазақстандағы төлем карточкаларының рыногы 1994 жылдан бастап қана дами
бастады. Шетел төлем жүйесіне Қазақстан банктерінің қызығушылығы кездейсоқ
емес. Мұндай карточкаларды шығару банк қызметтерін әлем жүйесіне
ықпалдауға, банктің іскерлік беделін көтеруге, клиенттерді өзіне тартуға
мүмкіндік береді. Халықаралық карточка жүйесіне қатысуы, банктік жаңа
технологияларды және есептерді жүзеге асыру үшін инфроқұрылымды глобальды
деңгейде қолдануына мүмкіндік береді.
Төлем карточкаларын қарапайым жiктеу бойынша магниттi жолағы бар және
микропроцессорлық карточкаларға бөлуге болады. Магниттi жолағы бар карточка
- XX жүз жылдықтың екiншi жартысындағы негiзгi төлем құралы, ол өз
кемшiлiктерiне қарамастан дамыған елдерде кеңiнен қолданылуда.
Микропроцессорлық карточкалардың өз кезегiнде қорғалу деңгейi, жады көлемi
мен атқаратын қызметi бойынша магниттi жолағы бар карточкаларға қарағанда
елеулi артықшылықтары бар, бiрақ олардың дамыған елдердегi төлем
жүйелерiнде жаппай пайдаланылуын жүйедегi магниттi жолағы бар карточкаларды
пайдалануға негiзделген iрi инвестициялар тоқтатып отыр. Төлем
карточкаларын аз уақыттан берi қолданатын елдердiң қатарына жататын
Қазақстан Республикасының да осы саладағы жаңа ақпараттық технологияға көшу
жолында серпiлiс жасауына мүмкiндiгi бар.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банкаралық төлем карточкалары жүйесiн
құруға дайындық 1993 жылы басталды, 1993 жылдан 1995 жылға дейiнгi кезең
iшiнде Ұлттық Банктiң тапсырысы бойынша IBM фирмасы (АҚШ) және банкаралық
жұмыс тобы Электрондық қолма-қол ақшаның ұлттық жүйесiнiң техникалық-
экономикалық негiздемесiн және Пластикалық карточкалардың интеграцияланған
жүйесiнiң дизайнын әзiрледi, оларға сәйкес электрондық қолма-қол ақшаны
және дебеттiккредиттiк карточкаларды дамытуға болжам жасалды [9].
Сонымен қатар электрондық қолма-қол ақша жүйесi iс жүзiнде кәдiмгi
банкноттар мен металл ақшаларға толық ұқсас болуға арналған едi. Осы жобаны
iске асыру үшiн - интегралды микросхемасы - электрондық әмияны (тауарларды
және қызмет көрсетудi сатушылармен есеп айырысу үшiн пайдаланылатын және
баланстарда (әмияндарда) әлi пайдаланылмаған ақша сомасы туралы деректер
және басқа қажеттi деректемелер сақталатын микропроцессорлық карточка) бар
төлем карточкаларын қолдану болуы керек едi.
Қолма-қол электрондық ақшаны, сондай-ақ дебеттiк және кредиттiк
карточкаларды пайдалана отырып, тауарлар мен көрсетiлетiн қызметтерге ақы
төлеу бойынша шағын бөлшек төлемдердi жүзеге асыру көзделдi. Электрондық
қолма-қол ақшаны инфляциядан қорғауға мүмкiндiк туғызу үшiн шетел валютасын
электрондық әмиянда сақтауға қосымша ұсыныс берiлдi.
Ұлттық Банктiң банкноттар мен металл ақшаларды сатқан жағдайдағы
сияқты электрондық ақшаны екiншi деңгейдегi банктерге сату арқылы оны
айналымға шығару көзделдi. Мұндай жағдайда айналыстағы ақша массасы екi
бөлiкке бөлiнер едi: электрондық ақша және банкноттар, металл ақшалар.
Жоба негiзiнен сол кезеңдегi Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң
даму деңгейiне сәйкес қажет болмады. Қазiргi кезде жобаны кезең-кезеңiмен
iске асыру үшiн барлық алғышарттар бар. Бiрiншiден, екiншi деңгейдегi
банктердiң ақпараттық инфрақұрылымы осы кезең iшiнде белгiлi бiр дамуға қол
жеткiздi. Екiншiден, Қазақстан Республикасында ТМД елдерiнiң арасында
неғұрлым дамыған, банкаралық есеп айырысуларды қамтамасыз ететiн төлем
жүйесi қалыптасты.
Электрондық қолма-қол ақшаны енгiзу жолындағы алғашқы қадам
электрондық әмияндар тұжырымдамасы негiзiнде микропроцессорлық дебеттiк
және кредиттiк карточкаларды пайдалана отырып Төлем карточкаларының ұлттық
банкаралық жүйесiн құру болып табылады. Электрондық әмияндар тұжырымдамасын
"таза" күйiнде iске асыру көзделмейдi, яғни есеп айырысу жүзеге асырылғанға
дейiн клиенттердiң микропроцессорлық карточкаларына енгiзiлген ақша банк
жүйесiнде жинақталуға мүмкiндiк бере отырып, iс жүзiнде клиенттердiң
банктегi жеке есепшоттарында қалады. Халық тауарлар мен көрсетiлген
қызметтер үшiн Қазақстан Республикасының кез келген жерiнде және осы
карточканы ұстаушыға қандай банктiң қызмет көрсететiнiне қарамастан есеп
айырысуға мүмкiндiк алады [11].
Қазақстан Республикасындағы бөлшек сауда iс жүзiнде қолма-қол ақша
айналымының 100 пайызынан тұрады. Халықтың көпшiлiгiне банктерде қызмет
көрсетiлмейдi және ақыны қолма-қол алады. Банктiк есепшоттары бар клиенттер
қолма-қол ақшаны алып, өзiнiң барлық шығыстарын қолма-қол ақшамен төлеудi
қалайды.
Салық органдарының iс жүзiнде қолма-қол ақша айналымы басым рыноктарда
салық төлеушiлердiң кiрiстерiн тексеруге және бақылауға мүмкiндiктерi жоқ.
Қолма-қол ақшаның негiзгi бөлiгi ұсақ-түйек сатып алуға жұмсалады. Бөлшек
сауда рыногындағы ұсақ төлемдер бойынша өндiрiстiң әр түрлi салалары және
импорттық өнiм берушiлер есепке алынбаған тауарлардың едәуiр көлемiн тарата
алады және мемлекет бұл орайда салық жинау проблемаларына кезiгедi.
Халықтың көпшiлiгi қазiргi уақытта тиiстi тiркеусiз жұмыс істейді және
төлемдi қолма-қол ақшамен жүргізетiндiктен қызметкерден және жұмыс
берушiден салық жинау көп қиындық туғызады. Мемлекеттiң қазiргi кезде халық
қажеттiлiгiнiң нақты көлемiн тiркеуге және жанама салық салу саласындағы
iстiң жай-күйiн бағалауға мүмкiндiк беретiн тетiктерi жоқ.
Ақша иесі өзінде бар ақша соманың мөлшерін үнемі білуді қажет етеді.
Сол себептi ол ақшаны әмиянда сақтауды қолайлы санайды. Егер ол қалдық
соманы көргiсi келген кезде көре алатын болса және оның ақшасы қандай да
бiр жағдайда, инфляциядан iшiнара қорғалатын болса, онда ол ақшаны банкте
сақтаудан және төлем карточкаларын пайдалана отырып оларды алудан бас
тартуына себеп жоқ. Алайда, мұндай карточканың иесi үшiн ережелердiң бiр
уақытта барлығы үшiн өзгеруiнiң маңызы бар.
Қазiргi уақытта Қазақстандағы магниттi жолағы бар төлем карточкалары
негiзiндегi жергiлiктi және халықаралық төлем жүйелерi барлық жағымды
жақтарына қарамастан, күнделiктi жасалынатын ұсақ төлемдер рыногын
қанағаттандыра алмайды. Магниттi жолағы бар төлем карточкалары негізiнде,
"оn-linе" режимiнде (тауарларға және қызмет көрсетуге ақы төлеу сәтiнде
сауда терминалының процессинг орталығымен тiкелей байланысы кезiнде төлем
карточкаларын пайдалана отырып төлемдер бойынша ақпарат алмасу режимi) ғана
жұмыс iстейтiн төлем жүйелерiн пайдалану кезiнде транзакциялар өңдеудiң
жоғары құнына байланысты ұсақ төлемдерге қызмет көрсету тиiмсiз. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасындағы телекоммуникациялық желiнiң даму
дәрежесi авторизацияның қажеттi деңгейiн жаппай қамтамасыз ете алмайды.
Микропроцессорлық технология ұсақ төлемдердi жүзеге асыру үшiн қаржы
рыногының қажеттiлiгiн қанағаттандыратын және нашар дамыған
телекоммуникациялық желi жағдайларында жұмыс iстей алатын төлем құралы
болып табылады. Бұл технология карточка ұстаушыларының банктiк
есепшоттарындағы ақшаны жинақтауға және оларды "оn-linе" режимiнде
(тауарларға және қызмет көрсетуге ақы төлеу сәтiнде процессинг орталығы мен
сауда терминалының арасында байланыс орнатпай, төлем карточкаларын
пайдалана отырып төлемдер бойынша ақпарат алмасу режимi), сол сияқты "оn-
linе" режимiнде қолданып, төлемдердi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
Микропроцессорлық "off-line" технологиясы "оn-linе" технологиясына
қарағанда процессинг орталығымен төлем жасау сәтiнде байланысу үшiн телефон
желiсiн пайдаланудың шұғыл қажеттiлiгi болмағандықтан төлемдердi
қабылдаудың инфрақұрылымын құру кезiнде коммуникациялардың дамыған желiсiн
қажет етпейдi [14].
Ағымдағы кезеңде бiрқатар екiншi деңгейдегi банктер өздерiнiң төлем
жүйелерiне жергiлiктi және халықаралық төлем карточкалары бойынша едәуiр
қаражатты инвестициялауды жалғастыруда. Екiншi деңгейдегі банктердiң
магниттi жолағы бар төлем карточкаларының жергiлiктi және халықаралық төлем
жүйелерiне салған инвестициялар көлемi айтарлықтай сома болды. Бұл орайда
банктердiң жергiлiктi төлем жүйелерi, әдетте, өзара сәйкес келмейдi және
оларды дамытуға жұмсалатын алдағы шығындар бiрыңғай жүйенi құру кезiнде
тиiмсiз немесе құнсыз болуы мүмкiн.
Ағымдағы кезеңде Қазақстан Республикасы төлем карточкаларының қазiргi
ұлттық банкаралық жүйесiн iске асыру үшiн күштердi бiрiктiру қажет, оны
iске асыру банктердiң қаражатты үнемдеудi қамтамасыз етуiне мүмкiндiк
бередi.
Төлем карточкаларын Қазақстан Республикасының барлық аумағында Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесi шеңберiнде өндiрудi және
пайдалануды қамтамасыз ету үшiн нақты микропроцессорлық төлем карточкасын
қандай банк шығарғанына қарамастан, микропроцессорлық төлем карточкаларын
жаппай пайдалану үшiн тиiстi жағдайлар жасау және инфрақұрылым құру қажет.
Микропроцессорлық карточкалар негiзiнде Төлем карточкаларының ұлттық
банкаралық жүйесiнiң негiзгi қатысушылары банктер, сауда және қызмет
көрсету кәсiпорындары және төлем карточкаларының ұстаушылары болып табылады
[11].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасында Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесiн ендiрудi ұйымдастыру жөнiнде
шаралар қолдануда. 2000 жылдың аяғында Ұлттық Банк "Процессинг орталығы"
жабық акционерлiк қоғамын құрды, оны құрудағы мақсат Қазақстан
Республикасында төлем карточкаларын пайдалануға арналған бiрыңғай төлем
кеңiстiгiн қалыптастыру болып табылады.
Микропроцессорлық карточкалар негiзiнде Төлем карточкаларының ұлттық
банкаралық жүйесiн тиiмдi iске асырудағы үлкен роль Ұлттық Банкке, екiншi
деңгейдегi банктерге, Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi
атқарушы органдарына берiледi.
2. Пластикалық карточкалардың ұғымы мен оның түрлері
Пластикалық карточка – бұл ақпараттың қазіргі жоғары технологиялық алып
жүрушісі. Мамандардың айтуы бойынша, пластикалық карточка – бұл
Қазақстанның төлем жүйесінің болашағы. Пластикалық карточка жақында тек
қана қолма – қол ақшаларды емес, құжаттарды да ауыстырады (жеке куәлік
немесе төл құжат орнына – карта суретімен). Барлық әлемде 2,5 миллиардтан
астам адам тауарлар мен қызметтерге төлем жасау, жалақы алудың құралы және
есептеудің тағы басқа түрлері ретінде пластикалық карточкаларды таңдады.
Ендеше, пластикалық карточка қолма – қол ақшалармен еспетеуге қарағанда,
қолайлы, әрі сенімді болып табылады. Пластикалық карточкалар шартты түрде:
- Халықаралық; - Жергілікті; - Дебеттік; - Кредиттік; - Корпоративтік; -
Жекешелік; - Құрама; болып бөлінеді. Әлемде пластикалық карточканың 3
негізгі жүйесі бар: - VISA; - Master CardEuropay; - American Express;
Олардың барлығы қазіргі таңда Қазақстанда қызмет көрсетеді. 1993 жылдың
соңында Alembank бірінші болып Қазақстанда Visa карточкасымен қызмет
көрсетті, ал 1994 жылдан бастап - Master Card карточкасы қолданыла бастады.
Карточкамен қызмет көрсету тәжірибесі кеңейген соң, Alembank 1994 жыдың
қараша айында жеке Alem Card дебеттік карточкасын шығарды. Alem Card иелері
болып корпоративтік карточка алатын заңды және жеке тұлғалар болуы мүмкін.
Қазіргі уақытта барлық елдерде шығарылған карточкалардың саны 2 миллиардтан
асты. Статистика бойынша дамыған елдерде әр тұрғынға 2-3 карточкадан
келеді. Қазақстанда да көбінің, зейнеткерлер, бизнесмендер, шахтерлер мен
студенттердің, карточкалары бар. Карточкалардың саны күннен-күнге өсуде
және олар біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналуда [21; Б.14-18].
Visa Electron – ең пайдалы тарифтер бойынша ең қол жетерлік халықаралық
банктік карточка. Бұл ең қарапайым, әрі арзан халықаралық карточка. Visa
Electron шет елге жол жүретін кезіңізде және күнделікті өміріңізде сізге
қолма – қол ақша алуыңызға, тауарарлар мен қызметтер үшін ақы төлеуіңізге
көмектеседі. Visa Electron бойынша электродық құрылғылар: банкоматтар және
POS – терминалдар арқылы қызмет көрсетіледі.
Visa Classic – Қазақстанда және шет елдегі ең танымал төлем карточкасы.
Қызмет көрсетудің ең пайдалы тарифтері, сондай – ақ әлемнің кез келген
елінде нақты қолданылу ыңғайлылығы оны шет елге шығатындар үшін маңызды
нәрсе етеді. Ол бойынша Visa логотипі бар жерлердің бәрінде қызмет
көрсетіледі. Visa Classic көмегімен сіздің: - Сауда және сервис
кәсіпорындарында тауарлар мен қызметтерге ақы төлеуге; - Банкоматтарда және
қолма – қол ақша беретін пункттерде ақшаны қолма – қол алуға; - Қонақ
үйлерде нөмірді күні бұрын алып қоюға, автокөлікті жалға алуға,
авиакомпаниялар мен агенттіктерде билеттерге тапсырыс беруге мүмкіндігіңіз
бар; Visa Business – корпоративтік карточка болып табылады және
кәсіпорындардың қызметкерлеріне компанияның балансына жататын іссапарлық,
өкілдік және өзге де шығыстарды ақша аудару арқылы төлеуге мүмкіндік
береді. Карточка жоғалатын жағдайда сізге бар болғаны карточканы шұғыл
түрде ауыстыру немесе қолма – қол ақшаны беруді ұйымдастырады. Сіздің
компанияңыздың: Қызметкерлердің қаражатты жұмсауын талдауға; Іссапарлық
және өкілдік шығыстарды жоспарлауға; Іссапарлық шығыстарға қаражатты ақша
аудару тәсілімен беруге мүмкіндігі бар;
Visa Gold анағұрлым мәртебелі карточка қолайлылық пен сервистің жоғары
деңгейін бағалайтындарға арналған. Visa Gold ұстаушыларына айтарлықтай
шегерімдер мен жеңілдіктер беріледі. Карточка ұстаушыларының көрсететін
қызметтерінің міндетті түрлерінің қатарына карточка жоғалатын жағдайда
шұғыл қызмет ету, жоғалғанның орнына уақытша карточканы тегін алу
мүмкіндігі және т.б. кіреді. Visa Gold карточкасының иесі қаржылық жағынан
қабілеттілігін атап көрсетеді және анағұрлым қаржылық мол мүмкіндіктерді
береді.
Tsesna Local - ең тиімді белгіленген баға бойынша арзан төлем
карточкасы болып саналады. Кәсіпорындарда тауарлар мен қызметтерге төлем
жасау және қолма – қол ақша алуға мүмкіндік береді [15].
Виртуалдық карточка - Интернетте сауда жасау үшін қолданылатын
карточкалар, бірақ карточка Интернетте одан әрі нақты ұсынуды талап ететін
қонақ үйлерде номерлер брондау, автокөлік жалға алу сияқтыларға есеп
айырысу үшін қолданыла алмайды. Diners Club карточкалар - бұл клиенттерге
айрықша клуб қызметтерінің пакетін ұсынатын ең көне төлем жүйесі, ол
өзіне алуан сақтандыру түрлерін, тауарлар мен қызметтерге жеңілдіктер
ұсыну, әлемнің ірі әуежайларындағы VIP-залдарға кіру, іскерлік сапарлары
мен кездесулер және басқаларды ұйымдастыру бағдарламаларын кіргізеді.
American Express карточкалар - карталар бойынша жұмсау лимиті түбегейлі
анықталмаған. Бұл - сіз несиеге сатып аласыз да, келесі айда сізге төлейтін
шотыңыз келеді деген сөз. Карточка ашу үшін сақтандыру депозитін ашу қажет,
алайда карточка бойынша рұқсат етілген жұмсау лимиті депозит мөлшерінен
едәуір асып түседі. Жалақы карточкалары – бұл тек қолма-қол ақша алудың
ыңғайлы құралы ғана емес, сізге өз ақшаңызды тиімді басқаруға мүмкіндік
беретін қаржылық құрал, әрі қазіргі банктік қызметтерге кілт болып
саналады. Корпоративтік карточкалар – қызметкерлердің қызмет
міндеттемелерін орындауымен байланысты кәсіпорын шығыстарын басқаруға
мүмкіндік беретін тиімді құрал. төлем жасау және қолма – қол ақша алуға
мүмкіндік береді.
Visa Electron Instant Card - Казкоммерцбанк жаңа қызметті - Visa
Electron Instant Card әмбебап төлем карточкасын ұсынады, мұны кез келген
адам банкке тікелей хабарласып, қажетті құжаттарын ресімдегеннен кейін ала
алады. Visa Electron Instant Card – Казкоммерцбанктің төлем карточкалары
бойынша ұсынылатын барлық банктік қызметтерге толық мәнді қол жеткізуді
қамтамасыз ететін халықаралық атаулы емес төлем карточкасы, әрі сонымен
бірге біраз артықшылығы бар – мезетте алу. Бұл төлем карточкасының және оны
рәсімдеу шапшаңдығы мен ыңғайлылығының үйлесуінде.
GoCard - Қазкоммерцбанктің GoCard бонустық карточкасы – бұл сіздің
ақшаңыздың жұмыс істеуінің айрықша және ерекше тиімді түрі, ол тауарлар мен
қызметтерді сатып алып қана қоймай, мұнымен бонустар табуға да мүмкіндік
береді. Қазкоммерцбанк кредиттік карточка бойынша қызмет көрсету жүйесінде
нағыз төңкеріс жасады, енді сіз неғұрлым көп жұмсасаңыз, соғұрлым көп ақша
аласыз. GoCardпен сауда жасау – бұл толық ләззаттану және абсолютті
тиімділік болып табылады, себебі сіз: - Несие қаражаты есебінен тауарлар
мен қызметтер аласыз; - Казкоммерцбанк серіктестерінің торабынан мезетте
бонус табасыз; - Одан кейінгі саудаларда тапқан бонустарыңызды тауарлар мен
қызметтер төлемі ретінде жұмсайсыз; - Бонустарды ірірек зат алуға жинаңыз;
- Өз бюджетіңізді үнемдеңіз. GoCard қалай жұмыс істейді? - GoCard төлемге
GoCard логотипі бар барлық сауда және сервис кәсіпорындарында қабылданады
және дәл сол кәсіпорындарда сіз бонустар табасыз және жұмсайсыз. Сіз осы
карточкамен Master Card халықаралық төлем жүйесінің төлем карточкаларын
төлемге қабылдайтын басқа сауда нүктелерінде де есеп айырыса аласыз.
GoCardты пайдалану схемасы өте қарапайым:
Сіз GoCard иесі боласыз да, банктің серіктестік торабына кіретін 1, 2,
3 кәсіпорында сауда жасайсыз. Сауда сізге ұсынылған несие шегіндегі арнайы
бонустық бағдарлама бойынша аяқталады. 1, 2, 3 кәсіпорын GoCardты төлемге
қабылдайды да, сіздің шотыңызға бонустар – жасалған сауда сомасынан
автоматты түрде белгілі бір пайыздар есептейді. Есептелген бонустар сіздің
бонустық шотыңызда көрініс табады (карт-шотта).
Altyn жергілікті дебет карточкасы - банк шығарған алғашқы жергілікті
карточка. Шетелге саяхатқа шығуды жоспарламайтын жалпы көпшілікке арналған.
Altyn карточкасы бойынша тек Қазақстан Республикасы аумағында қызмет
көрсетіледі. АҚ Цеснабанк еңбекақы үшін жергілікті төлем
карточкаларынұсынады. Жергілікті төлем карточкалары ҚР – ның
территориясында электронды түрде, яғни банкоматтарда және POS –
терминалдарда қолма – қол ақшаны алуға мүмкіндік береді. Пластикалық
карточканы ашу Visa International, MasterCard International, American
Express, Diners Club жүйелерінің карточкаларын ашқысы келген әрбір адам
Маған карта не үшін керек? деген сұраққа жауап беруі керек. Егер: Жалақы
алу үшін болса – онда Сізге Жалақы карточкалары керек; Шетелден аударым алу
үшін - Visa Electron Cirrus Maestrо жеке карточкалары керек; Шетелге ақша
әкету, тауарлар мен қызметтерге төлеу үшін - Visa Classic MasterCard Mass
жеке карточкалары керек; Ақшаны валюта бағамының күрт ауытқуынан сақтау
үшін – Мультивалюталық карточка керек; Несие алу және бонустар жинақтау
үшін - Бонустық карточка керек; Интернеттегі тауарлаар мен қызметтерге
төлеу үшін - Виртуалдық карточкалар керек; Іссапар, жөнелту және өкілдік
шығыстарға төлеу үшін - Корпоративтік карточка керек; Менің American
Express карточкасын алғым келеді, Diners Club карточкасын алғым келеді.
Пластикалық карточканы ашу үшін: Салық қызметі органы берген салық есебіне
(СТТН) қойылу фактісін растайтын құжат ұсыну; Жеке басын растайтын құжат
ұсыну; Өтінішке қол қою арқылы Халықаралық дебеттік карточкалар шығару
және оларға қызмет көрсету туралы шарттың стандартты талаптарына қосылуға
өз келісімін білдіру; Қамтамасыз етуді ұсыну - сақтандыру депозиті немесе
банкте ашылған депозит кепілзаты туралы шарт -кепілдік хат; Өтініш
(сауалдама) толтыру; Пластикалық карточкалардың мүмкіндіктері: Төлем
карточканы ұстаушы өзінің карточкалық шотына тәулік бойы кіре алады; Кез
келген мемлекетте қолма – қол ақшаны алу мүмкіндігі; Халықаралық
карточкалар әлемнің әр елінде 30 миллионнан астам сауда орындарында, 820000
банкоматтарда және 410000 банк бөлімшелерінде қабылданады; Сауда және
сервис кәсіпорындарында жеңілдіктер алу мүмкіндігі; Әуе көлік билетіне
тапсырыс беру, қонақ үйіндегі нөмірлерді брондау және автокөліктерді жалға
алу мүмкіндігі; Қолма-қол ақшаларға қарағанда, төлем карточка, клиенттің
қалтасында көп орын алмайды; Төлем карточка банкомат арқылы ұялы байланыс
операторының қызметін қолма-қолсыз төлем және коммуналдық қызмет жасауға
рұқсат береді; Төлем карточканы ұстаушы өзінің карточкалық шотынан бірнеше
минут аралығында банкомат арқылы жақындары мен туыстарының карточкалық
шотына ақша аудару мүмкіндігі; Корпоративтік төлем карточкалары
Корпоративті төлем карточкасы келесі жағдайда қолайлы болып табылады: Іс
сапар және басқа да шығындарды төлейді; Кедендік төлемдер жүзеге асырылады;
Компанияның ағымдық шаруашылық төлемдерді жүзеге асырады; Авиа және темір
жол билеттерін сатып алуға мүмкіндік береді; Қолма – қол ақша алуға
қолайлы; Сіздің компанияңыздың басқа да төлемдерін жүзеге асырады;
Корпоративтік төлем карточкаларды қолданудың пайдалылығы:
1.Уақытты үнемдеу: Іс сапарды хаттаумен байланысты құжат айналымын
айтарлықтай азайтады; POS – терминал арқылы карточкалық шотқа ақша
аударымын тездетеді (15 мин);
2. Бақылау: Кредиттік лимтті белгілеу мүмкіндігі; Ай сайын карточкалық
шот бойынша көшірмелер алу; Әр қызметкрлерге жеке шығын лимтін белгілеу
мүмкіндігі; Карточкалық шотты қолдану кезеңінде операция түрлерін азайту
мүмкіндігі;
3. Ыңғайлылық: Жедел жағдайлар кезінде қызметкерлер корпоративтік
карточкаларды қолдана алады; Компанияның ағымдық төлемдердің процедураларын
жүзеге асырудың жеңілдетілуі; Мемлекеттік бюджетке төлемдерді және кеден
төлемдерін төлеу процедураларын жеңілдетеді; Пластикалық карточкалардың
артықшылықтары: Үлкен таңдау. Сіз төлем жай электрондық карточкадан –
мәртебелі алтын карточкаға дейінгісін аша аласыз; Жаңа ұсыныстар мен
мүмкіндіктер [30; Б.30]. Коммерциялық банктер төлем карточкаларының
иелеріне арналып жасалған жаңа бағдарламаларды Visa карточкалары
клиенттердің сұраныстарына және халықаралық жоғары стандарттарға жауап
беретін жаңа өнімдер мен қызметтердлі ұсынуға дайын. Коммерциялық банктер
төлем карточкаларының иелеріне көтермелеудің түрлі жүйелерін және
өмірлеріңізді ыңғайлы да тартымды ететін көптеген басқа да қызықты
ұсыныстарды енгізуді қарастырып отыр; Қазіргі заман легіндегі төлем
карточкалар. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне VSDC (Visa Smart Debit
Credit) технологиясына негізделген қазіргі заман легіндегі төлем
карточкаларын ұсынады. Visa карточкалары ең жоғарғы талаптарды
қанағаттандырады: пайдаланудың өте қолайлығы және өнімді кеңінен қолдану
мүмкіндігі, сондай – ақ уақыт және жері бойынша шекетелмеген қаражатқа
кіру. Коммерциялық банктер клиенттерінің карточкалық шоттарын қорғауға
арналған бақылау механизмдерін енгізуге мүмкіндік береді; Халықаралық
деңгейде танылу. Коммерциялық банктер Visa халықаралық карточкаларының иесі
болуды және әлемнің кез келген елінде Visa логотипі бар барлық сауда –
сервистік кәсіпорындарда тауарлар мен қызметтер үшін қорлма – қол ақшасыз
ақы төлеу мүмкіндігін ұсынады. Бұдан басқа карточкалық шотыңыз болса, сіз
барғани еліңізде валютада теңге немесе АҚШ долларының қолма – қол ақша ала
аласыз; Қарапайымдылық пен ыңғайлылық. Коммерциялық банктер төлем
карточкасына қатысты сізде, бар борлғаны қолма – қол ақшаны алумен,
сақтаумен және аударумен байланысты мәселе туындамайтын болады. Сізге шет
елге кетерде карточкалық шоттағы ақшаны мәлімдеудің керегі де жоқ; Visa
төлем карточкаларының пайдасына бірнеше салмақ дәлелдер: Күллі әлем бойынша
банктерді біріктіретін Visa International ғаламдық төем жүйесінің
микропроцессорлық карточкаларының 68 миллион иесінің бірі болуға мүмкіндік;
Visa карточкалары әлемнің түрлі елдерінде 30 миллион сауда нүктесінде
қабылданады; Visa карточкаларын әр әлемнің түрлі елдеріндегі 820000
банкомет пен 410000 банк бөлімшелері қабылдайды; Қажеттілікке қарай ақшалай
қаражатты қарызға алу мүмкіндігі; Ай сайынғы көшірмелер жеке қаражатты
бюджеттеу мен қаржылық бақылауды жеңілдетеді; Ыңғайлы, жеке қаражатыңызға
тәулік бойы қол жеткізуінізді қамтамасыз етеді; Шотыңызға бекітілп берілген
қосымша карточкалар, жанұя мүшелеріне арналған және банктің көрсететін өзге
де арнайы қызметтері; Карточка қолма – қол ақшадан гөрі қауіпсіздеу;
Авиабилетті, қонақ үйдегі бөлмені күні бұрын алып қою және автокөлікті
жалға алу үшін Visa карточкасын пайдаланыңыз; Қауіпсіздік шаралары:
Карточкаңызға ұқыпты қараңыз. Карточканы пайдалануға құқығы бар жалғыз
тұлға болып табыласыз және жүргізілетін барлық опреациялар үшін
жауаптылықта боласыз. Карточкаңызды ешқандай жағдайда үшінші тұлғаға беруге
болмайды. Карточкаға бөгде адамдардың қолы жетуіне жол бермеу, оны қауіпсіз
жерде сақтаңыз. Бөгде адамдардың карточка нөмірін және қолтаңбаңыздың
үлгісін түсіріп жаза алатын жерде карточкаңызды қалдырмаңыз; Сатып алған
заттарыңызға ақыны төлем карточкаңызбен төлей отырып, онымен барлық
операциялардың өзіңіздің қатысуыңыз арқылы іске асырылуына ұмтылыңыз.
Сатушының карточкаңызды басқа үй – жайға алып кетуіне рұқсат етпеңіз және
оны көз алдыңыздан кетіріп алмаңыз; Чектерді сақтаңыз және карточкалық шот
бойынша көшірмесімен салыстырыңыз. Егер көшірмедле есіңізде жоқ төлем
жазылған болса немесе қандай да болмасын басқа сәйкестіксіз пайда болса,
банкпен дереу байланысыңыз; Сатып алудан бас тартсаңыз немесе чекті
рәсімдеу кезінде қателер жіберілген болса, онда бөлінген чекті өзіңіздің
көзінізше жоюды сұраңыз, ал екінші данасын өзіңізбен бірге алып, бір ай
ішінде сақтаңыз; Отбасыңыздың мүшелерінің қосымша карточкаларды қолданғанын
бақылаңыз. Карточкаңыз бойынша және қосымша карточкалар бойынша жүргізілген
барлық опреациялар бойынша сіз толық жауаптылықта боласыз; Төлем
карточкаңыз жоғалған немесе ұрланған кезде бұл туралы дереу хабарлаңыз.
Сізге рұқсат берілмеген пайдаланушының жүзеге асырған транзакциялары үшін
жауапкершілік жүктелуі мүмкін. Сондықтан, егер сіз төлем карточкаңызды
жоғалтып алсаңыз немесе оны ұрлап алса, банкпен дереу байланысыз; Төлем
карточкаңызхдың барлық нөмірлері және банктің байланыс телефонын шұғыл
жағдай үшін жазып алыңыз; ПИН – кодыңыз өзіңізге ғана белгілі болуы тиіс.
ПИН – кодыңызды басқа адмға соның ішінде, банк қызметкерлеріне ешуақытта
тапсырмаңыз. ПИН – кодыңызды жұртқа жаю мен басқаға беруді сізден талап
етуге ешкімнің құқығы жоқ. Оны естеи қалдырыңыз және қандай да болмасын
қосалқы таңбаларсыз жазып қойыңыз және мүмкіндігінше өзіңіз қолыңыз жететін
жерде сақтаңыз. Жазылған жеке теңдестіру нөмірді (ПИН – код) төлем
карточкасымен бір жерде ешуақытта сақтамаңыз; Карточка операция жүргізу
кезінде ПИН – кодын енгізу сәтінде ПИН – кодыңыздың бөгде адамға белгілі
болып қалмауын қадағалаңыз; Банктiк карточкаларды колдану бойынша қатысты
негiзгi субъектiлсрi: эмитент, карточка ұстаушы, сауда ұйымы, эквайрер,
төлем ұйьмы, есеп айырысу банкi. Банктік карточка эмитентi — бұл банктiк
карточканы шыгарған және ұстаушыға бергсн несиелiк ұйым. Банктiк карточканы
ұстаушы - оны қолданушы жеке тұлга. Сауда ұйымы — заңды тұлга немссс жскс
кәсiпкер, оларлың және эквайрсрдiц арасьндағы келiсiмге сәйкес, эквайрсрдiң
тауар (кызмет) ұстаушыға банктік карточканы колданьп ксзсктi төлсу үшiн
тапсырылған кұжаттары бойынша жауаптылықта болады. Эквайрер - банктiк
карточканы колданып жургiзiлгсн операция бойынша сауда ұйьмдарымен есеп
айырысатын және ұстаушыға қолма-қол ақша қаржыларын бсрстiн несиелік ұйым
болып табылады [41]. Төлем ұйымы – төлем жүйесi шегiнде банктiк
карточкалармен операция бойынша ережелердi бекiтетiн заңды тұлға болып
табылады. Төлем жүйесi — анықталган түрдегі банктік карточкалармен
операцияларды демейтiн коммуникация және арнайы құрылғылар жүйесі. Төлем
ұйымдары әдетте банктік карточка түрлерін сәйкестендiретiн кызмег көрсету
белгілсрінiң құқынаине болады. Төлем ұйымы сондай-ак тиiстi төлем жүйесiнің
техникалык қалыптасуын камтамасьгз етедi. Есеп айырысу банкі немесе есеп
айырысу агенті — төлем ұйымымен жасалған келiсiм негiзiнде эмитент пен
эквайрсрлер арасындағы озара ессп айырысуды жургiзетін несиелiк ұйым.
Банктiк карточканы ашу ушiн клиент бекiтiлген нысандағы өтiнiштi ұсынады
және банк онымен келiсiм жасайды. Банктiк карточкалар негiзгi екi
операцияны жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi: тауарларды (кьзметтi) төлеу
және банкоматтар арнайы автоматгық құрылғылар немесе ҚАА — колма-кол ақша
каржыларын алу. Казiргі кезде аталған операцияның екеуiн жузеге асыратын
карточкалар (әмбебап карточкалар) кең тараған, алайда тек колма-кол ақша
каржыларын алуга немеса тек тауар немесе кызметтердi төлеуге негiзделген
карточкалар да колданылуда. Банктiк карточкалар екi негiзгi типте болады:
кредиттiк және дебеттiк. Халыкаралык төлем ұйымдарының кредиттiк
карточкаларының дебеттiктен айырмашылығы операция жургiзу технологиясына
байланысты. Дебеттiк карточкалармен операция барлық уақытта авторландыруға
жатқызылады, кредиттiк карточкалармен операциялар анықталған шарттарда
жатқызылмайды. Осындай ерекшелiктерiне байланысты дебеттiк карточкаларды
эмитенттер банктiк шотта бар қаржы қалдығы көлемiнде операцияларды жүзеге
асыруға қолданылады, ал несиелiк карточкалар бойынша шоттағы бар қаржы
көлемiнде операция жургiзуге, сондай-ақ несие ұсынуга болады, әдетте
тәжiрибеде бұл қарызшыға несиелiк желi ашу жолымен жүзеге асырылады.
Банктiк карточканы қолданып тауар немесе қызметтi төлеу кезiнде ұстаушы
карточканы сауда ұйымыныц кассирiне бередi. Кассир авторландыру рәсiмiн
өткiзуi керек, ол үшiн карточка эмитентгерi мен бұл орталықта карточка
ұстаушының банктiк шотының жағдайы туралы деректер базасы жургiзiледi.
Авторландырудьщ негiзгi қызметi — карточка ұстаушының төлем қабiлетіне көз
жеткiзу. Авторландыру екi әдiспен жузеге асырылады: дауыстык және
электрондық. Дауыстық авторландыру кезiнде кассир эквайрер-банкiнiң iс
жүргiзу орталығына телефон соғып, ондағы қызметкерге келесi деректердi
хабарлайды: карточка нөмiрiн және оның әрекет ету мерзiмiн, операция
сомасын және сауда ұйымыныц сәйкестендiрушiсiн (нөмiрiн). Эквайрердiц iс
жургiзу орталығының қызметкерi тиiстi төлем жуйесiнiң байланыс арнасы
аркылы (электронды тәсiлмен, яғни берiлген деректердi компьютерлiк жүйеге
енгiзу аркылы) эмитенттің iс жургiзу орталығымен байланысады [91;Б.228].
Егер қызмет мақұлданса, онда көрсетiлген тiзбек бойынша, бiр-ак керi
бағытта аталған авторландырушылық сұрауды сәйкестендiретiн авторландыру
коды хабарланады. Электронды авторландыру кезінде жоғарыда көрсетiлген
мәлiметтердi сауда ұйымының кассирi арнайы кұрылғы — электрондык терминалға
енгiзедi. Ол аталған деректердi эквайрердің iс жургiзу орталығына жолдайды
және ол автоматты режiмде тиiстi эмитенттiң iс жургiзу орталығына бередi.
Осы ретпен эмитенттің iс жүргiзу орталығы авторландыру кодын жолдайды.
Авторландыру, соныц iшiнде дауыстық авторландыру белгiлi бiр уакыт мерзiмiн
алады және сауда ұйымы қызметiнде қажетсiз болып табылады. Тиiстi
телекоммуникацияны қолдану себептi авторландыру айтарлыктай қымбат тұратын
рәсiм есептеледi, ол аз сомадагы операцияда өзiн ақтамайды. Сондықтан
халыкаралық төлем жүйесiнiц ережесi белгiленген лимиттен аспайтьн сомадағы
банктiк карточкалармен операциялар авторландыруды колданбай жүргiзiлуiн
қарастырады. Көрсетiлген лимит ерекет етуi үшiн анықталған сауда ұйымы мен
эквайрер банк арасындағы келiсiм бойынша тиiстi шарттар қарастырылуы керек.
Халыкаралық төлем жүйесiнiң ережесiне сәйкес лимитке дейінгi сома
операциялары авторландырылган эмитент болып саналады. Бiрак сауда ұйымы
карточканың әрекет ету мерзiмi аяқталмағанына және оның нөмiрi тоқтатым
парағында (стоп-лист) — ұрланған немесе жойылған карточкалардың тiзiмiнде
жоқ екендiгiне көз жеткiзуi тиiс. Атап ететiн жайт, дебеттiк карточкалармен
операция сома көлемiне байланыссыз авторландыруға жатады, өйткенi шоттағы
бар қаржы көлемiнде ғана катаң жүргiзiлуге тиiстi. Авторландырудың заңдық
мәнi, банктiк карточканы қолданып атқаруға ұсынылған құжаттарды эмитенттер
мiндеттемесiнiң еркiн пайдаланылуына негiз болып табылуында. Аталған ереже
авторландыру жузеге асқандығын сол мезетте эмитентке хабарлап, ұзамай оған
тиiстi есеп айырысу құжаттары ұсынылатындығын хабарлайды. Осындай ретпен
авторландыруға құқылық факт статусын беру қалыптасқан қатынастарды
көрсетедi. Авторландыру өткiзу кезiнде эмитент авторландырылган сома
көлемiнде ұстаушының ақшалай қаржыларын шектейдi. Аталған шектеу
өткiзiлетін операциялар сомасын ұстаушыға төлеу бойынша эмитенттің
талаптарын қамтамасыз етуге негiзделген. Егер авторландыру өткiзiлiп,
кандайда бiр себептермен тауар толык ұсынылмаса, онда сауда ұйымы
авторландыруды толықтай немесе жартылай қайтаруы тиіс. Алайда егер
авторландыру өткiзiлмесе және операция сомасы сауда ұйымы бекiткен лимитген
аспаса, эмитент банктiк карточканы колданып құрылған кужаттарда корсетiлген
мiндеттемелердiң орындалуына жауапты. Авторландыру өткiзiлген соң кассир
карточка және импринтер көмегiмен слип деп аталатын арнайы түбiртектi
құрады. Импринтер орнына электронды терминал қолданылуы мүмкiн. Бұл
жағдайда тиiстi құжат электронды терминал түбiртегi деп аталады.
Халықаралық тәжiрибеге сәйкес слип (электронды терминал түбiртегi) кем
дегенде келесi деректерден тұруы тиiс: — сауда ұйымының сәйкестендiргiштерi
(нөмiрi); — операция өткiзу күнi; — операция сомасы; — операция валютасы; —
операция эмитенттерi авторландыруды бекiтетiн код; — банктiк карточка
деректемелерi: — карточка ұстаушының қолы. Әдетте слип ұстаушыныц эмитент
банкке сауда ұйымының операция сомасын төлеу тапсырмасын бiлдiредi. Сонымен
қатар слип және электронды терминал түбiртегiне сауда ұйымы кассирiнiң қолы
қойылады. Спин үш данада құрылады. Бiр данасы ұстаушыға, қалган екi данасы
— сауда ұйымы мен эквайрерге (оның үрдiстiк орталығына) берiледi.
Электронды терминалды қолдану кезiнде қағаз жеткiзушiде карточка ұстаушы
және сауда ұйымы үшiн екi данада электронды терминал құрылады, сонымен
катар откiзiлген операция туралы ақпарат электронды түрде электронды
терминалдан эквайрердiң үрдiстiк орталыгына жiберiледi. Осы ретте қолма-қол
ақша беру нүктелерi арқылы қолма-қол ақша беру жургiзiледi және
ресiмделедi. Бұл кезде слипте (электронды терминал тубiртегi) жоғарыда
аталган деректемелерден баска, кассир қолы мен егер бар болса эквайрерге
операция жургiзгенi үшiн төлем сомасы енгiзiлуi тиiс. Банкомат арқылы ақша
беру кезiнде барлық операция автоматты режiмде жүргiзiледi. Ұстаушы
банкомат клавиатурасында өзiнiң ДСН-iн (дербес сейкестендiру номiрiн)
эмитент белгiлеген құпия сэйкестендiру коды н тередi. ДСН электронды
терминалды колданып өткiзiлетiн операцияларда да колданылады. Егер ДСН
дұрыс терiлсе, ұстаушы белгiлi бiр сома колемiн алуға мүмкiндiгi бар.
Банкомат авторландыру рэсiмiн жузеге асыру ушiн эквайрердiц урдiстiк
орталыгымен байланысады. Авторландырулық сұрауга жағымды жауап алынған
жагдайда банкомат ұстаушыға қолма-қол ақша және келесi деректемелерден
тұратын түбiртектi ұсынады:
Банкоматтар - пластикалық карточкалармен операция жургiзу кезiнде қолма
-қол акшаларлы инкассолайтын және беретiн банктiк автоматтар. Банкоматтар
келесі негiзгi операцияларды жүзеге асырады: 1) шотындағы қалдыктар туралы
клиенттердi хабардар ету; 2) қолма-қол ақша беру. Осындай ретпен банкомат
карточка ұстаушысына шоттың ағымды жагдайы туралы (соның шiнде қағаздағы
шоттан жазбаны) ақпарат алуға мүмкiндк бередi, сондай-ақ бiр шоттан екiншi
шотқа қаржы аудару операциясын жүргiзедi. Банкоматқа операция жүргiзу үшiн
кiру төлем карточкаларын және банк клиенттерiнiң дербес сәйкестендiргiш
нөмiрiн пайдаланып жүргiзiледi. Банкоматты баскаруды және оның жагдайын
бакылауды қамтамасыз ету үшiн дербес ЭЕМ жабдықталған. Банкомат акша
қоймасы болғандыктан бақылау айрьқша маңызды. Бүгiнгi күнi көптеген
үлгiлерi оn-linе режiмiнде магниттi жолагы бар карточкалармен жұмыс
iстеуге, есептеуге, сонымен бiрге смарт-картгармен оff-linе режiмiнде жұмыс
iстеуге қабiлеттi құрылғылар да пайда болган. Банкоматтар ғимарат iшiнде,
сондай-ак кошеде де орналастырылып, тәулiк бойы жұмыс iстейдi. Әр банкомат
үшiн оньң сақтық деңгейiне және уздiксіз жұмыспен қамту қажеттiлiгiне
байланысты, бiр кезекте оныц сейфінде жинақталатын және сакталатын қолма-
қол ақша лимитi белгiленедi. Банкоматпен жүргiзiлетiн операциялар есебi
үшiн, банкоматтағы операциялар есебiнiң кiтабы жүргізіледі. Ақшаны кассаға
салу және кассетадан алу касса бөлмесiнде жузеге асырылады. Тексергеннсн
кейiн кассир ақшаны кассетаға салады, кiлтпен жабады және пломб қояды.
Кассетаға банк аты, банкомат номiрiн, салынған ақша купюрасы, номиналы,
сомасы, күнi және қолдары, кассирдiң жеке таңбасы басылады. Кассетаны
толтырган соң касса меңгерушiсi инкассаторға инкассаторлык бағыт парагын
жазады [41]. Инкассатор бағыт парағын және кассетаны алады, кассетаның
бүтіндігін, құлақша қағазды және ондағы деректемелердi тексередi.
Кассетамен бiргс инкассаторга банкоматтарды толтыру және босату
опсрациялары есебiнiң кiтабына қолхат қалдыра отырып банкомат сейфiнiң және
оны баскару модулiнiң кiлтi, сондай-ақ кiру карточкасы берiледi. Кассетаны
жеткiзген соң инкассатор кіру карточкасын пайдаланып, бағыт парагында
белгiленген кассетаны ішiндегi ақша қалдыгымен алады, орнына жаңа кассетаны
қойып, бағыт парағыдағы деректер бойынша банкоматты баскару модулiнс
қойылган кассетадағы купюра саны мен номинал туралы ақпаратты енгiзедi.
Алынған кассеталарды, кiлттердi, карточканы және банкоматан алынған
түбiртектi инкассатор банкоматтарды толтыру және босату операциялары
есебiнiң кiтабында қолхат бере отырып кассирге тапсырады. Кассир
инкассатордың қатысуымен әкелiнген кассеталардың бүтіндiгiн, құлакша қағазы
мен пломбтардьң бар екендiгiне көз жеткiзедi және одан сома көрсетiлген
түбiртектi қабылдайды. Одан соң ол өз қолымен бағыт парағына кассеталарды
алғандығын сендiрiп қол қояды, касса меңгерушiсiнiң кiтабы мен кассетадан
алынған ақшаны қайта санайды, түбiртек сомасымен салыстырады, кассетадан
алынған ақша сомасына кассалық кiрiс ордерiн толтырады. Осыған сәйкес
банкоматтың баланстан тыс шотынан қаржы алынып касса есебiне жазылуы үшiн
бакылауiпы бухгалтерге кiрiс кассасы бойынша өткiзбе жасауга бередi. Одан
соң қолма-қол ақша касса меңгерушiсiне берiледi. Банкоматтан алынған
кассетадагы колма-кол акшаның нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ...
1 ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРҒА ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Пластикалық карточкалардың төлем құралы ретінде қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Пластикалық карточкалардың ұғымы мен оның түрлері ... ... ... ... ... 12
1.3 Пластикалық карточкалар құқық объектісі 23
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қазақстан Республикасында карточка нарығының қазіргі 31
жағдайы ... ...
1.5 Пластикалық карточкаларды қолданудағы есеп айырысулар мен негізгі
қатысушылары, олардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... 36
2 ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАР ЖӨНІНДЕ ЗАҢНАМАНЫҢ
ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ 45
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Пластикалық карточкалар жөнінде заңнаманың жалпы сипаттамасы және
оның дамуының негізгі 45
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Банк қызметінде пластикалық карточкаларды қолдануының құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Карточкаларды пайдалануды жетілдіру 51
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 57
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарының дамуының соңғы
қорытындысы, оның нақты құқықтық реттеу қатынасына тәуелді. Нарықтық
қатынастар экономиканың қаржы бөлімінің дамуынсыз мүмкін емес. Қазақстанның
жаңа қаржы қатынастарына кіруі мемлекет үшін жаңа ережелерді орнатуға себеп
болды.
Қазіргі кезеңде банк бөлімінің және сәйкесінше банк қатынастарының
дамуы үлкен мәнге ие. Қазақстанда бұл қатынастар толық көлемде банк
заңнамасының әрекет ететін нормаларымен реттелмеген. Қолма – қол есептерді,
сондай – ақ пластикалық карточкалар жөніндегі есептерді құқықтық реттеу
кезінде үлкен мәселелер туындайды.
Пластикалық карточкалар негiзінде төлем карточкаларын пайдалану
болашақта халыққа, сауда-сервис кәсiпорындарына оларға қай банк қызмет
көрсеткенiне қарамай қызмет көрсету бойынша бiрыңғай "төлем" кеңiстiгiн
құруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының аумағында төлем карточкаларының жүйесiн
дамыту қолма-қол ақшамен жасалмайтын ақша айналымын кеңейтуге, эмиссияға
жұмсалатын шығыстарды азайтуға және қолма-қол ақшаға қызмет көрсетуге,
сондай-ақ тиiмдiлігі аздау төлем құралдарынан жаңа тиiмдiрек төлем
құралдарының түрлерiне көшуге мүмкiндiк бередi [28; Б.72-73].
Пластикалық карточкаларды қолдану арқылы қолма – қол есептер тәртібін
1998 жылғы 29 маусымдағы Ақша төлемі мен аударымы туралы заң толық
көлемде реттемейді. Сол себепті бұл институтты тәжірибе жүзінде толық
көлемде қолдануға мүмкіндік жоқ.
Пластикалық карточкаларды қолдану арқылы қолма – қол есептердің
тиімділігі келешекте ең жоғарғы деңгейдегі экономикалық нәтижені қамтамасыз
етеді.
2003 жылы ақпан айында қаржыгерлердің 3 Форумында банк секторындағы
электрондық төлемдердің мәнің анықтау кезінде Қазақстан Республикасының
Президенті Нурсултан Әбішұлы Назарбаев банк технология нарығында бұл
құралдарды қолданудың қажеттілігін күшейту жөнінде айтты. Қаржыгерлерге
тапсырма беру кезінде ол пластикалық карточкаларды аса кең қолдануды,
әсіресе несие карточкалар нарығын дамытуды басымдылық бағыт негізде
анықтады. Сол Форумда әрекет ететін қаржы заңнамасының олқылықтары және
Пластикалық карточка айналымын құқықтық реттеу туралы заңнаманың жоқтығы
пластикалық карточкалар нарығының негізгі мәселелері болып табылатыны
туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Төрағасы айтты. Сол сияқты бұл
қаржы құралын қолдануға құқықтық негізде банк қызметкерлері даярлығының
жоқтығы мәселелері туралы айтылды. Қазақстан Республикасында бұл қызмет
түрін қолдануға байланысты карточка иелерінің құқықтарын қорғау толық
көлемде реттелмеген.
Қазақстан Республикасында 2003 жылы атқарылған электрондық төлем
жөнінде қаржы операцияларының көлемі 1 млрд. 120 млн. теңге құрады, ал
ұстаушылардың санын 5 млн. жуық адам құрады, бұл факт бұл мәселені құқықтық
реттеу қажеттілігі туралы айтады.
Бұл сұрақ Е.Ю. Коваленко, А.С. Смирнов, С. Захарова, Д. Сальникова, Ю.
Нуруллина ғалымдарының еңбектерінде зерттелген. Қолма – қол есептерді
құқықтық реттеу тақырыбына Е.Ю. Коваленконың Қазақстан Республикасында
кандидаттық жұмысы қорғалған.
Пайдаланылған әдеби деректер. Жалпы пластикалық карточкалардың дамуына
талдау жасайтын болсақ, бұл орайда пластикалық карточкаларды қолдануды
реттеуге арналған заңдар мен нормативтік актілер жыл сайын толықтырылып
және өзгертіліп отырады, бірақ та мемлекеттік тілдегі пластикалық
карточкаларды қолдануды құқықтық реттеу туралы оқулықтар мен қайнар көздері
қоры жеткіліксіз.
Зерттеудің нормативтік негізін – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, азаматтық заңдар, банктік қызмет туралы заңлар, сондай – ақ
Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен
нормативтік – құқықтық актілері құрайды.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақсан Республикасында
пластикалық карточкалардың төлем құралы ретінде қалыптасуы мен дамуы,
сондай – ақ пластикалық карточкалардың карточка нарығында қазіргі жағдайы,
пластикалық карточкаларды қолданудағы есеп айырысулар мен негізгі
қатысушылары, олардың құқықтары мен міндеттері, пластикалық карточкалар
жөнінде заңнаманың жалпы сипаттамасы және оның дамуының негізгі кезеңдерін
зерттеуге арналған. Сонымен қатар, Банк қызметінде пластикалық
карточкаларды қолдануының құқықтық мәселелерін анықтауға талпыныс жасалады.
Диплом жұмысының өзектілігі – Қазақстан Республикасындағы пластикалық
карточкалар банк қызметінде заңға сәйкес дұрыс қолданылуын анықтау. Сонымен
қатар, пластикалық карточкаларды қолданудың құқықтық мәртебесі мен
айналымын және пластикалық карточкалар иелерінің заңмен орнатылған
құқықтары мен игіліктерін қорғалуын анықтау негізі өзекті мәселесіне
жатады.
Зерттеу объектісі ретінде пластикалық карточкалардың құқықтық мәртебесі
мен айналымы және пластикалық карточкалар иелерінің заңмен орнатылған
құқықтары мен игіліктерін қорғауын анықтау болып табылады.
Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде қолма – қол есептердің мағынасынан
туындайтын кешенді мәселелерді қарастыру және зерттеу сонымен қатар,
пластикалық карточкалардың айналымы нәтижесінде туындайтын банктік
қатынастар болып табылады.
Міндеттер бұл мақсаттарға қол жеткізудің жолдары. Анықталған мақсатқа
жету үшін келесі міндеттерді шешуіміз керек:
- Пластикалық карточкаларды қолдану арқылы қолма – қол есептердің мағынасын
анықтау;
- Пластикалық карточкалар иелерінің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Банктердің құқықтық мәртебесін анықтау;
- Төлемдік карточкалар айналымынын ережелерін анықтау;
- Карточка нарығының қазіргі жай – күйін анықтау;
- Пластикалық карточкалар айналымын реттейтін құқықтық нормативтік
актілерді анықтау;
- Пластикалық карточкалар айналымы бойынша жұмыс істеу қағидаларын анықтау;
- Карта ұстаушылардың заңды құқықтары мен игіліктерінің қорғалуын анықтау;
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы. Диплом
жұмысын жазу барысында жасалған қорытындылар мен ұсыныстар пластикалық
карточкалардың қолдану мәселелерін әрі қарай зеттеуде, сонымен қатар, заң
шығармашылығы мен құқықтық қолдану тәжірибесін жетілдіруге пайдаланылуы
мүмкін.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен пәніне сай келеді. Аталмыш жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТОЧКАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ҚОЛМА - ҚОЛ ЕСЕПТЕРДІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Пластикалық карточкалардың төлем құралы ретінде қалыптасуы мен
дамуы
Мемлекеттің төлем жүйесі – нарық экономикасының ажыратылмайтын
элементі, ол арқылы әр түрлі мүмкіншіліктер жүзеге асады. Қазақстан
Республикасының тұрақты төлем жүйесін құру үлкен мәнге ие және экономиканы
реформалаудың басты мәселесінің бірі болып табылады [13; Б.24].
Қолма – қол төлем бұл төлеушінің есепшотынан ақшаны алу және алушының
есепшотына салу кезінде банк есепшоттарына жазу арқылы жүзеге асырылатын
ақша есептері болып табылады. Сондықтан, банктер және банктік емес ұйымдар
уәкілетті мемлекеттік орган беретін, оған сәйкес келетін лицензия негізінде
әр бір мемлекеттің төлем жүйесінің жағдайын және оның дамуын анықтайды.
Қолма – қол есептердің негізгі құралының бірі ретінде банктік
карточкаларды еңгізу банк қызметінің технологиялық революциясының маңызды
міндеті болып табылады. Бұл есептердің құралы көптеген сөзсіз құндылықтарға
ие болғандықтан, карта ұстаушыларына, сондай – ақ оларды шығару және олар
бойынша қызмет көрсетуді жүзеге асыратын несие ұйымдарына үлкен
артықшылықтар ұсынады. Карта ұстаушыларына бұл – сенімді, ыңғайлы, қолайлы
және ақшаның үлкен сомасын өзінде ұстау қажеттілігінің жоқтығы. Ал несие
ұйымдарына – бәсекелесуге қабілеттілігінің беделінің артуы, төлем кепілінің
болуы, ақша көлемін өңдеу және есептеудің азаюы болып табылады.
Төлем карточкаларының дүние жүзiнде XX ғасырдың 60 жылдарының ортасынан
бастап АҚШ – та кеңiнен қолданыла бастады. Пластикалық карточка дамудың
бірнеше кезеңінен өтіп, банктік және бактік емес қызметтерде қолданыла
бастады. 1997 жылы АҚШ – та оларды қолдану арқылы 80 пайызына жуық тұтыну
тауарлары алынды. Пластикалық карточка арқылы қазіргі кезде әскери
қызметкерлер үшiн жалақы, үлес, зейнеткерлерге зейнетақы және басқа атаулы
төлемдер төлеу, тауарлар мен қызмет көрсетудiң кез келген түрлерiн төлеу,
кедендік алымдар мен төлемдер жасау, медициналық қызмет үшін төлемдер жасау
жүзеге асырылады [14; Б.29].
Қазақстандағы төлем карточкаларының рыногы 1994 жылдан бастап қана дами
бастады. Шетел төлем жүйесіне Қазақстан банктерінің қызығушылығы кездейсоқ
емес. Мұндай карточкаларды шығару банк қызметтерін әлем жүйесіне
ықпалдауға, банктің іскерлік беделін көтеруге, клиенттерді өзіне тартуға
мүмкіндік береді. Халықаралық карточка жүйесіне қатысуы, банктік жаңа
технологияларды және есептерді жүзеге асыру үшін инфроқұрылымды глобальды
деңгейде қолдануына мүмкіндік береді.
Төлем карточкаларын қарапайым жiктеу бойынша магниттi жолағы бар және
микропроцессорлық карточкаларға бөлуге болады. Магниттi жолағы бар карточка
- XX жүз жылдықтың екiншi жартысындағы негiзгi төлем құралы, ол өз
кемшiлiктерiне қарамастан дамыған елдерде кеңiнен қолданылуда.
Микропроцессорлық карточкалардың өз кезегiнде қорғалу деңгейi, жады көлемi
мен атқаратын қызметi бойынша магниттi жолағы бар карточкаларға қарағанда
елеулi артықшылықтары бар, бiрақ олардың дамыған елдердегi төлем
жүйелерiнде жаппай пайдаланылуын жүйедегi магниттi жолағы бар карточкаларды
пайдалануға негiзделген iрi инвестициялар тоқтатып отыр. Төлем
карточкаларын аз уақыттан берi қолданатын елдердiң қатарына жататын
Қазақстан Республикасының да осы саладағы жаңа ақпараттық технологияға көшу
жолында серпiлiс жасауына мүмкiндiгi бар.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банкаралық төлем карточкалары жүйесiн
құруға дайындық 1993 жылы басталды, 1993 жылдан 1995 жылға дейiнгi кезең
iшiнде Ұлттық Банктiң тапсырысы бойынша IBM фирмасы (АҚШ) және банкаралық
жұмыс тобы Электрондық қолма-қол ақшаның ұлттық жүйесiнiң техникалық-
экономикалық негiздемесiн және Пластикалық карточкалардың интеграцияланған
жүйесiнiң дизайнын әзiрледi, оларға сәйкес электрондық қолма-қол ақшаны
және дебеттiккредиттiк карточкаларды дамытуға болжам жасалды [9].
Сонымен қатар электрондық қолма-қол ақша жүйесi iс жүзiнде кәдiмгi
банкноттар мен металл ақшаларға толық ұқсас болуға арналған едi. Осы жобаны
iске асыру үшiн - интегралды микросхемасы - электрондық әмияны (тауарларды
және қызмет көрсетудi сатушылармен есеп айырысу үшiн пайдаланылатын және
баланстарда (әмияндарда) әлi пайдаланылмаған ақша сомасы туралы деректер
және басқа қажеттi деректемелер сақталатын микропроцессорлық карточка) бар
төлем карточкаларын қолдану болуы керек едi.
Қолма-қол электрондық ақшаны, сондай-ақ дебеттiк және кредиттiк
карточкаларды пайдалана отырып, тауарлар мен көрсетiлетiн қызметтерге ақы
төлеу бойынша шағын бөлшек төлемдердi жүзеге асыру көзделдi. Электрондық
қолма-қол ақшаны инфляциядан қорғауға мүмкiндiк туғызу үшiн шетел валютасын
электрондық әмиянда сақтауға қосымша ұсыныс берiлдi.
Ұлттық Банктiң банкноттар мен металл ақшаларды сатқан жағдайдағы
сияқты электрондық ақшаны екiншi деңгейдегi банктерге сату арқылы оны
айналымға шығару көзделдi. Мұндай жағдайда айналыстағы ақша массасы екi
бөлiкке бөлiнер едi: электрондық ақша және банкноттар, металл ақшалар.
Жоба негiзiнен сол кезеңдегi Қазақстан Республикасының банк жүйесiнiң
даму деңгейiне сәйкес қажет болмады. Қазiргi кезде жобаны кезең-кезеңiмен
iске асыру үшiн барлық алғышарттар бар. Бiрiншiден, екiншi деңгейдегi
банктердiң ақпараттық инфрақұрылымы осы кезең iшiнде белгiлi бiр дамуға қол
жеткiздi. Екiншiден, Қазақстан Республикасында ТМД елдерiнiң арасында
неғұрлым дамыған, банкаралық есеп айырысуларды қамтамасыз ететiн төлем
жүйесi қалыптасты.
Электрондық қолма-қол ақшаны енгiзу жолындағы алғашқы қадам
электрондық әмияндар тұжырымдамасы негiзiнде микропроцессорлық дебеттiк
және кредиттiк карточкаларды пайдалана отырып Төлем карточкаларының ұлттық
банкаралық жүйесiн құру болып табылады. Электрондық әмияндар тұжырымдамасын
"таза" күйiнде iске асыру көзделмейдi, яғни есеп айырысу жүзеге асырылғанға
дейiн клиенттердiң микропроцессорлық карточкаларына енгiзiлген ақша банк
жүйесiнде жинақталуға мүмкiндiк бере отырып, iс жүзiнде клиенттердiң
банктегi жеке есепшоттарында қалады. Халық тауарлар мен көрсетiлген
қызметтер үшiн Қазақстан Республикасының кез келген жерiнде және осы
карточканы ұстаушыға қандай банктiң қызмет көрсететiнiне қарамастан есеп
айырысуға мүмкiндiк алады [11].
Қазақстан Республикасындағы бөлшек сауда iс жүзiнде қолма-қол ақша
айналымының 100 пайызынан тұрады. Халықтың көпшiлiгiне банктерде қызмет
көрсетiлмейдi және ақыны қолма-қол алады. Банктiк есепшоттары бар клиенттер
қолма-қол ақшаны алып, өзiнiң барлық шығыстарын қолма-қол ақшамен төлеудi
қалайды.
Салық органдарының iс жүзiнде қолма-қол ақша айналымы басым рыноктарда
салық төлеушiлердiң кiрiстерiн тексеруге және бақылауға мүмкiндiктерi жоқ.
Қолма-қол ақшаның негiзгi бөлiгi ұсақ-түйек сатып алуға жұмсалады. Бөлшек
сауда рыногындағы ұсақ төлемдер бойынша өндiрiстiң әр түрлi салалары және
импорттық өнiм берушiлер есепке алынбаған тауарлардың едәуiр көлемiн тарата
алады және мемлекет бұл орайда салық жинау проблемаларына кезiгедi.
Халықтың көпшiлiгi қазiргi уақытта тиiстi тiркеусiз жұмыс істейді және
төлемдi қолма-қол ақшамен жүргізетiндiктен қызметкерден және жұмыс
берушiден салық жинау көп қиындық туғызады. Мемлекеттiң қазiргi кезде халық
қажеттiлiгiнiң нақты көлемiн тiркеуге және жанама салық салу саласындағы
iстiң жай-күйiн бағалауға мүмкiндiк беретiн тетiктерi жоқ.
Ақша иесі өзінде бар ақша соманың мөлшерін үнемі білуді қажет етеді.
Сол себептi ол ақшаны әмиянда сақтауды қолайлы санайды. Егер ол қалдық
соманы көргiсi келген кезде көре алатын болса және оның ақшасы қандай да
бiр жағдайда, инфляциядан iшiнара қорғалатын болса, онда ол ақшаны банкте
сақтаудан және төлем карточкаларын пайдалана отырып оларды алудан бас
тартуына себеп жоқ. Алайда, мұндай карточканың иесi үшiн ережелердiң бiр
уақытта барлығы үшiн өзгеруiнiң маңызы бар.
Қазiргi уақытта Қазақстандағы магниттi жолағы бар төлем карточкалары
негiзiндегi жергiлiктi және халықаралық төлем жүйелерi барлық жағымды
жақтарына қарамастан, күнделiктi жасалынатын ұсақ төлемдер рыногын
қанағаттандыра алмайды. Магниттi жолағы бар төлем карточкалары негізiнде,
"оn-linе" режимiнде (тауарларға және қызмет көрсетуге ақы төлеу сәтiнде
сауда терминалының процессинг орталығымен тiкелей байланысы кезiнде төлем
карточкаларын пайдалана отырып төлемдер бойынша ақпарат алмасу режимi) ғана
жұмыс iстейтiн төлем жүйелерiн пайдалану кезiнде транзакциялар өңдеудiң
жоғары құнына байланысты ұсақ төлемдерге қызмет көрсету тиiмсiз. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасындағы телекоммуникациялық желiнiң даму
дәрежесi авторизацияның қажеттi деңгейiн жаппай қамтамасыз ете алмайды.
Микропроцессорлық технология ұсақ төлемдердi жүзеге асыру үшiн қаржы
рыногының қажеттiлiгiн қанағаттандыратын және нашар дамыған
телекоммуникациялық желi жағдайларында жұмыс iстей алатын төлем құралы
болып табылады. Бұл технология карточка ұстаушыларының банктiк
есепшоттарындағы ақшаны жинақтауға және оларды "оn-linе" режимiнде
(тауарларға және қызмет көрсетуге ақы төлеу сәтiнде процессинг орталығы мен
сауда терминалының арасында байланыс орнатпай, төлем карточкаларын
пайдалана отырып төлемдер бойынша ақпарат алмасу режимi), сол сияқты "оn-
linе" режимiнде қолданып, төлемдердi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
Микропроцессорлық "off-line" технологиясы "оn-linе" технологиясына
қарағанда процессинг орталығымен төлем жасау сәтiнде байланысу үшiн телефон
желiсiн пайдаланудың шұғыл қажеттiлiгi болмағандықтан төлемдердi
қабылдаудың инфрақұрылымын құру кезiнде коммуникациялардың дамыған желiсiн
қажет етпейдi [14].
Ағымдағы кезеңде бiрқатар екiншi деңгейдегi банктер өздерiнiң төлем
жүйелерiне жергiлiктi және халықаралық төлем карточкалары бойынша едәуiр
қаражатты инвестициялауды жалғастыруда. Екiншi деңгейдегі банктердiң
магниттi жолағы бар төлем карточкаларының жергiлiктi және халықаралық төлем
жүйелерiне салған инвестициялар көлемi айтарлықтай сома болды. Бұл орайда
банктердiң жергiлiктi төлем жүйелерi, әдетте, өзара сәйкес келмейдi және
оларды дамытуға жұмсалатын алдағы шығындар бiрыңғай жүйенi құру кезiнде
тиiмсiз немесе құнсыз болуы мүмкiн.
Ағымдағы кезеңде Қазақстан Республикасы төлем карточкаларының қазiргi
ұлттық банкаралық жүйесiн iске асыру үшiн күштердi бiрiктiру қажет, оны
iске асыру банктердiң қаражатты үнемдеудi қамтамасыз етуiне мүмкiндiк
бередi.
Төлем карточкаларын Қазақстан Республикасының барлық аумағында Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесi шеңберiнде өндiрудi және
пайдалануды қамтамасыз ету үшiн нақты микропроцессорлық төлем карточкасын
қандай банк шығарғанына қарамастан, микропроцессорлық төлем карточкаларын
жаппай пайдалану үшiн тиiстi жағдайлар жасау және инфрақұрылым құру қажет.
Микропроцессорлық карточкалар негiзiнде Төлем карточкаларының ұлттық
банкаралық жүйесiнiң негiзгi қатысушылары банктер, сауда және қызмет
көрсету кәсiпорындары және төлем карточкаларының ұстаушылары болып табылады
[11].
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасында Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесiн ендiрудi ұйымдастыру жөнiнде
шаралар қолдануда. 2000 жылдың аяғында Ұлттық Банк "Процессинг орталығы"
жабық акционерлiк қоғамын құрды, оны құрудағы мақсат Қазақстан
Республикасында төлем карточкаларын пайдалануға арналған бiрыңғай төлем
кеңiстiгiн қалыптастыру болып табылады.
Микропроцессорлық карточкалар негiзiнде Төлем карточкаларының ұлттық
банкаралық жүйесiн тиiмдi iске асырудағы үлкен роль Ұлттық Банкке, екiншi
деңгейдегi банктерге, Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi
атқарушы органдарына берiледi.
2. Пластикалық карточкалардың ұғымы мен оның түрлері
Пластикалық карточка – бұл ақпараттың қазіргі жоғары технологиялық алып
жүрушісі. Мамандардың айтуы бойынша, пластикалық карточка – бұл
Қазақстанның төлем жүйесінің болашағы. Пластикалық карточка жақында тек
қана қолма – қол ақшаларды емес, құжаттарды да ауыстырады (жеке куәлік
немесе төл құжат орнына – карта суретімен). Барлық әлемде 2,5 миллиардтан
астам адам тауарлар мен қызметтерге төлем жасау, жалақы алудың құралы және
есептеудің тағы басқа түрлері ретінде пластикалық карточкаларды таңдады.
Ендеше, пластикалық карточка қолма – қол ақшалармен еспетеуге қарағанда,
қолайлы, әрі сенімді болып табылады. Пластикалық карточкалар шартты түрде:
- Халықаралық; - Жергілікті; - Дебеттік; - Кредиттік; - Корпоративтік; -
Жекешелік; - Құрама; болып бөлінеді. Әлемде пластикалық карточканың 3
негізгі жүйесі бар: - VISA; - Master CardEuropay; - American Express;
Олардың барлығы қазіргі таңда Қазақстанда қызмет көрсетеді. 1993 жылдың
соңында Alembank бірінші болып Қазақстанда Visa карточкасымен қызмет
көрсетті, ал 1994 жылдан бастап - Master Card карточкасы қолданыла бастады.
Карточкамен қызмет көрсету тәжірибесі кеңейген соң, Alembank 1994 жыдың
қараша айында жеке Alem Card дебеттік карточкасын шығарды. Alem Card иелері
болып корпоративтік карточка алатын заңды және жеке тұлғалар болуы мүмкін.
Қазіргі уақытта барлық елдерде шығарылған карточкалардың саны 2 миллиардтан
асты. Статистика бойынша дамыған елдерде әр тұрғынға 2-3 карточкадан
келеді. Қазақстанда да көбінің, зейнеткерлер, бизнесмендер, шахтерлер мен
студенттердің, карточкалары бар. Карточкалардың саны күннен-күнге өсуде
және олар біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналуда [21; Б.14-18].
Visa Electron – ең пайдалы тарифтер бойынша ең қол жетерлік халықаралық
банктік карточка. Бұл ең қарапайым, әрі арзан халықаралық карточка. Visa
Electron шет елге жол жүретін кезіңізде және күнделікті өміріңізде сізге
қолма – қол ақша алуыңызға, тауарарлар мен қызметтер үшін ақы төлеуіңізге
көмектеседі. Visa Electron бойынша электродық құрылғылар: банкоматтар және
POS – терминалдар арқылы қызмет көрсетіледі.
Visa Classic – Қазақстанда және шет елдегі ең танымал төлем карточкасы.
Қызмет көрсетудің ең пайдалы тарифтері, сондай – ақ әлемнің кез келген
елінде нақты қолданылу ыңғайлылығы оны шет елге шығатындар үшін маңызды
нәрсе етеді. Ол бойынша Visa логотипі бар жерлердің бәрінде қызмет
көрсетіледі. Visa Classic көмегімен сіздің: - Сауда және сервис
кәсіпорындарында тауарлар мен қызметтерге ақы төлеуге; - Банкоматтарда және
қолма – қол ақша беретін пункттерде ақшаны қолма – қол алуға; - Қонақ
үйлерде нөмірді күні бұрын алып қоюға, автокөлікті жалға алуға,
авиакомпаниялар мен агенттіктерде билеттерге тапсырыс беруге мүмкіндігіңіз
бар; Visa Business – корпоративтік карточка болып табылады және
кәсіпорындардың қызметкерлеріне компанияның балансына жататын іссапарлық,
өкілдік және өзге де шығыстарды ақша аудару арқылы төлеуге мүмкіндік
береді. Карточка жоғалатын жағдайда сізге бар болғаны карточканы шұғыл
түрде ауыстыру немесе қолма – қол ақшаны беруді ұйымдастырады. Сіздің
компанияңыздың: Қызметкерлердің қаражатты жұмсауын талдауға; Іссапарлық
және өкілдік шығыстарды жоспарлауға; Іссапарлық шығыстарға қаражатты ақша
аудару тәсілімен беруге мүмкіндігі бар;
Visa Gold анағұрлым мәртебелі карточка қолайлылық пен сервистің жоғары
деңгейін бағалайтындарға арналған. Visa Gold ұстаушыларына айтарлықтай
шегерімдер мен жеңілдіктер беріледі. Карточка ұстаушыларының көрсететін
қызметтерінің міндетті түрлерінің қатарына карточка жоғалатын жағдайда
шұғыл қызмет ету, жоғалғанның орнына уақытша карточканы тегін алу
мүмкіндігі және т.б. кіреді. Visa Gold карточкасының иесі қаржылық жағынан
қабілеттілігін атап көрсетеді және анағұрлым қаржылық мол мүмкіндіктерді
береді.
Tsesna Local - ең тиімді белгіленген баға бойынша арзан төлем
карточкасы болып саналады. Кәсіпорындарда тауарлар мен қызметтерге төлем
жасау және қолма – қол ақша алуға мүмкіндік береді [15].
Виртуалдық карточка - Интернетте сауда жасау үшін қолданылатын
карточкалар, бірақ карточка Интернетте одан әрі нақты ұсынуды талап ететін
қонақ үйлерде номерлер брондау, автокөлік жалға алу сияқтыларға есеп
айырысу үшін қолданыла алмайды. Diners Club карточкалар - бұл клиенттерге
айрықша клуб қызметтерінің пакетін ұсынатын ең көне төлем жүйесі, ол
өзіне алуан сақтандыру түрлерін, тауарлар мен қызметтерге жеңілдіктер
ұсыну, әлемнің ірі әуежайларындағы VIP-залдарға кіру, іскерлік сапарлары
мен кездесулер және басқаларды ұйымдастыру бағдарламаларын кіргізеді.
American Express карточкалар - карталар бойынша жұмсау лимиті түбегейлі
анықталмаған. Бұл - сіз несиеге сатып аласыз да, келесі айда сізге төлейтін
шотыңыз келеді деген сөз. Карточка ашу үшін сақтандыру депозитін ашу қажет,
алайда карточка бойынша рұқсат етілген жұмсау лимиті депозит мөлшерінен
едәуір асып түседі. Жалақы карточкалары – бұл тек қолма-қол ақша алудың
ыңғайлы құралы ғана емес, сізге өз ақшаңызды тиімді басқаруға мүмкіндік
беретін қаржылық құрал, әрі қазіргі банктік қызметтерге кілт болып
саналады. Корпоративтік карточкалар – қызметкерлердің қызмет
міндеттемелерін орындауымен байланысты кәсіпорын шығыстарын басқаруға
мүмкіндік беретін тиімді құрал. төлем жасау және қолма – қол ақша алуға
мүмкіндік береді.
Visa Electron Instant Card - Казкоммерцбанк жаңа қызметті - Visa
Electron Instant Card әмбебап төлем карточкасын ұсынады, мұны кез келген
адам банкке тікелей хабарласып, қажетті құжаттарын ресімдегеннен кейін ала
алады. Visa Electron Instant Card – Казкоммерцбанктің төлем карточкалары
бойынша ұсынылатын барлық банктік қызметтерге толық мәнді қол жеткізуді
қамтамасыз ететін халықаралық атаулы емес төлем карточкасы, әрі сонымен
бірге біраз артықшылығы бар – мезетте алу. Бұл төлем карточкасының және оны
рәсімдеу шапшаңдығы мен ыңғайлылығының үйлесуінде.
GoCard - Қазкоммерцбанктің GoCard бонустық карточкасы – бұл сіздің
ақшаңыздың жұмыс істеуінің айрықша және ерекше тиімді түрі, ол тауарлар мен
қызметтерді сатып алып қана қоймай, мұнымен бонустар табуға да мүмкіндік
береді. Қазкоммерцбанк кредиттік карточка бойынша қызмет көрсету жүйесінде
нағыз төңкеріс жасады, енді сіз неғұрлым көп жұмсасаңыз, соғұрлым көп ақша
аласыз. GoCardпен сауда жасау – бұл толық ләззаттану және абсолютті
тиімділік болып табылады, себебі сіз: - Несие қаражаты есебінен тауарлар
мен қызметтер аласыз; - Казкоммерцбанк серіктестерінің торабынан мезетте
бонус табасыз; - Одан кейінгі саудаларда тапқан бонустарыңызды тауарлар мен
қызметтер төлемі ретінде жұмсайсыз; - Бонустарды ірірек зат алуға жинаңыз;
- Өз бюджетіңізді үнемдеңіз. GoCard қалай жұмыс істейді? - GoCard төлемге
GoCard логотипі бар барлық сауда және сервис кәсіпорындарында қабылданады
және дәл сол кәсіпорындарда сіз бонустар табасыз және жұмсайсыз. Сіз осы
карточкамен Master Card халықаралық төлем жүйесінің төлем карточкаларын
төлемге қабылдайтын басқа сауда нүктелерінде де есеп айырыса аласыз.
GoCardты пайдалану схемасы өте қарапайым:
Сіз GoCard иесі боласыз да, банктің серіктестік торабына кіретін 1, 2,
3 кәсіпорында сауда жасайсыз. Сауда сізге ұсынылған несие шегіндегі арнайы
бонустық бағдарлама бойынша аяқталады. 1, 2, 3 кәсіпорын GoCardты төлемге
қабылдайды да, сіздің шотыңызға бонустар – жасалған сауда сомасынан
автоматты түрде белгілі бір пайыздар есептейді. Есептелген бонустар сіздің
бонустық шотыңызда көрініс табады (карт-шотта).
Altyn жергілікті дебет карточкасы - банк шығарған алғашқы жергілікті
карточка. Шетелге саяхатқа шығуды жоспарламайтын жалпы көпшілікке арналған.
Altyn карточкасы бойынша тек Қазақстан Республикасы аумағында қызмет
көрсетіледі. АҚ Цеснабанк еңбекақы үшін жергілікті төлем
карточкаларынұсынады. Жергілікті төлем карточкалары ҚР – ның
территориясында электронды түрде, яғни банкоматтарда және POS –
терминалдарда қолма – қол ақшаны алуға мүмкіндік береді. Пластикалық
карточканы ашу Visa International, MasterCard International, American
Express, Diners Club жүйелерінің карточкаларын ашқысы келген әрбір адам
Маған карта не үшін керек? деген сұраққа жауап беруі керек. Егер: Жалақы
алу үшін болса – онда Сізге Жалақы карточкалары керек; Шетелден аударым алу
үшін - Visa Electron Cirrus Maestrо жеке карточкалары керек; Шетелге ақша
әкету, тауарлар мен қызметтерге төлеу үшін - Visa Classic MasterCard Mass
жеке карточкалары керек; Ақшаны валюта бағамының күрт ауытқуынан сақтау
үшін – Мультивалюталық карточка керек; Несие алу және бонустар жинақтау
үшін - Бонустық карточка керек; Интернеттегі тауарлаар мен қызметтерге
төлеу үшін - Виртуалдық карточкалар керек; Іссапар, жөнелту және өкілдік
шығыстарға төлеу үшін - Корпоративтік карточка керек; Менің American
Express карточкасын алғым келеді, Diners Club карточкасын алғым келеді.
Пластикалық карточканы ашу үшін: Салық қызметі органы берген салық есебіне
(СТТН) қойылу фактісін растайтын құжат ұсыну; Жеке басын растайтын құжат
ұсыну; Өтінішке қол қою арқылы Халықаралық дебеттік карточкалар шығару
және оларға қызмет көрсету туралы шарттың стандартты талаптарына қосылуға
өз келісімін білдіру; Қамтамасыз етуді ұсыну - сақтандыру депозиті немесе
банкте ашылған депозит кепілзаты туралы шарт -кепілдік хат; Өтініш
(сауалдама) толтыру; Пластикалық карточкалардың мүмкіндіктері: Төлем
карточканы ұстаушы өзінің карточкалық шотына тәулік бойы кіре алады; Кез
келген мемлекетте қолма – қол ақшаны алу мүмкіндігі; Халықаралық
карточкалар әлемнің әр елінде 30 миллионнан астам сауда орындарында, 820000
банкоматтарда және 410000 банк бөлімшелерінде қабылданады; Сауда және
сервис кәсіпорындарында жеңілдіктер алу мүмкіндігі; Әуе көлік билетіне
тапсырыс беру, қонақ үйіндегі нөмірлерді брондау және автокөліктерді жалға
алу мүмкіндігі; Қолма-қол ақшаларға қарағанда, төлем карточка, клиенттің
қалтасында көп орын алмайды; Төлем карточка банкомат арқылы ұялы байланыс
операторының қызметін қолма-қолсыз төлем және коммуналдық қызмет жасауға
рұқсат береді; Төлем карточканы ұстаушы өзінің карточкалық шотынан бірнеше
минут аралығында банкомат арқылы жақындары мен туыстарының карточкалық
шотына ақша аудару мүмкіндігі; Корпоративтік төлем карточкалары
Корпоративті төлем карточкасы келесі жағдайда қолайлы болып табылады: Іс
сапар және басқа да шығындарды төлейді; Кедендік төлемдер жүзеге асырылады;
Компанияның ағымдық шаруашылық төлемдерді жүзеге асырады; Авиа және темір
жол билеттерін сатып алуға мүмкіндік береді; Қолма – қол ақша алуға
қолайлы; Сіздің компанияңыздың басқа да төлемдерін жүзеге асырады;
Корпоративтік төлем карточкаларды қолданудың пайдалылығы:
1.Уақытты үнемдеу: Іс сапарды хаттаумен байланысты құжат айналымын
айтарлықтай азайтады; POS – терминал арқылы карточкалық шотқа ақша
аударымын тездетеді (15 мин);
2. Бақылау: Кредиттік лимтті белгілеу мүмкіндігі; Ай сайын карточкалық
шот бойынша көшірмелер алу; Әр қызметкрлерге жеке шығын лимтін белгілеу
мүмкіндігі; Карточкалық шотты қолдану кезеңінде операция түрлерін азайту
мүмкіндігі;
3. Ыңғайлылық: Жедел жағдайлар кезінде қызметкерлер корпоративтік
карточкаларды қолдана алады; Компанияның ағымдық төлемдердің процедураларын
жүзеге асырудың жеңілдетілуі; Мемлекеттік бюджетке төлемдерді және кеден
төлемдерін төлеу процедураларын жеңілдетеді; Пластикалық карточкалардың
артықшылықтары: Үлкен таңдау. Сіз төлем жай электрондық карточкадан –
мәртебелі алтын карточкаға дейінгісін аша аласыз; Жаңа ұсыныстар мен
мүмкіндіктер [30; Б.30]. Коммерциялық банктер төлем карточкаларының
иелеріне арналып жасалған жаңа бағдарламаларды Visa карточкалары
клиенттердің сұраныстарына және халықаралық жоғары стандарттарға жауап
беретін жаңа өнімдер мен қызметтердлі ұсынуға дайын. Коммерциялық банктер
төлем карточкаларының иелеріне көтермелеудің түрлі жүйелерін және
өмірлеріңізді ыңғайлы да тартымды ететін көптеген басқа да қызықты
ұсыныстарды енгізуді қарастырып отыр; Қазіргі заман легіндегі төлем
карточкалар. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне VSDC (Visa Smart Debit
Credit) технологиясына негізделген қазіргі заман легіндегі төлем
карточкаларын ұсынады. Visa карточкалары ең жоғарғы талаптарды
қанағаттандырады: пайдаланудың өте қолайлығы және өнімді кеңінен қолдану
мүмкіндігі, сондай – ақ уақыт және жері бойынша шекетелмеген қаражатқа
кіру. Коммерциялық банктер клиенттерінің карточкалық шоттарын қорғауға
арналған бақылау механизмдерін енгізуге мүмкіндік береді; Халықаралық
деңгейде танылу. Коммерциялық банктер Visa халықаралық карточкаларының иесі
болуды және әлемнің кез келген елінде Visa логотипі бар барлық сауда –
сервистік кәсіпорындарда тауарлар мен қызметтер үшін қорлма – қол ақшасыз
ақы төлеу мүмкіндігін ұсынады. Бұдан басқа карточкалық шотыңыз болса, сіз
барғани еліңізде валютада теңге немесе АҚШ долларының қолма – қол ақша ала
аласыз; Қарапайымдылық пен ыңғайлылық. Коммерциялық банктер төлем
карточкасына қатысты сізде, бар борлғаны қолма – қол ақшаны алумен,
сақтаумен және аударумен байланысты мәселе туындамайтын болады. Сізге шет
елге кетерде карточкалық шоттағы ақшаны мәлімдеудің керегі де жоқ; Visa
төлем карточкаларының пайдасына бірнеше салмақ дәлелдер: Күллі әлем бойынша
банктерді біріктіретін Visa International ғаламдық төем жүйесінің
микропроцессорлық карточкаларының 68 миллион иесінің бірі болуға мүмкіндік;
Visa карточкалары әлемнің түрлі елдерінде 30 миллион сауда нүктесінде
қабылданады; Visa карточкаларын әр әлемнің түрлі елдеріндегі 820000
банкомет пен 410000 банк бөлімшелері қабылдайды; Қажеттілікке қарай ақшалай
қаражатты қарызға алу мүмкіндігі; Ай сайынғы көшірмелер жеке қаражатты
бюджеттеу мен қаржылық бақылауды жеңілдетеді; Ыңғайлы, жеке қаражатыңызға
тәулік бойы қол жеткізуінізді қамтамасыз етеді; Шотыңызға бекітілп берілген
қосымша карточкалар, жанұя мүшелеріне арналған және банктің көрсететін өзге
де арнайы қызметтері; Карточка қолма – қол ақшадан гөрі қауіпсіздеу;
Авиабилетті, қонақ үйдегі бөлмені күні бұрын алып қою және автокөлікті
жалға алу үшін Visa карточкасын пайдаланыңыз; Қауіпсіздік шаралары:
Карточкаңызға ұқыпты қараңыз. Карточканы пайдалануға құқығы бар жалғыз
тұлға болып табыласыз және жүргізілетін барлық опреациялар үшін
жауаптылықта боласыз. Карточкаңызды ешқандай жағдайда үшінші тұлғаға беруге
болмайды. Карточкаға бөгде адамдардың қолы жетуіне жол бермеу, оны қауіпсіз
жерде сақтаңыз. Бөгде адамдардың карточка нөмірін және қолтаңбаңыздың
үлгісін түсіріп жаза алатын жерде карточкаңызды қалдырмаңыз; Сатып алған
заттарыңызға ақыны төлем карточкаңызбен төлей отырып, онымен барлық
операциялардың өзіңіздің қатысуыңыз арқылы іске асырылуына ұмтылыңыз.
Сатушының карточкаңызды басқа үй – жайға алып кетуіне рұқсат етпеңіз және
оны көз алдыңыздан кетіріп алмаңыз; Чектерді сақтаңыз және карточкалық шот
бойынша көшірмесімен салыстырыңыз. Егер көшірмедле есіңізде жоқ төлем
жазылған болса немесе қандай да болмасын басқа сәйкестіксіз пайда болса,
банкпен дереу байланысыңыз; Сатып алудан бас тартсаңыз немесе чекті
рәсімдеу кезінде қателер жіберілген болса, онда бөлінген чекті өзіңіздің
көзінізше жоюды сұраңыз, ал екінші данасын өзіңізбен бірге алып, бір ай
ішінде сақтаңыз; Отбасыңыздың мүшелерінің қосымша карточкаларды қолданғанын
бақылаңыз. Карточкаңыз бойынша және қосымша карточкалар бойынша жүргізілген
барлық опреациялар бойынша сіз толық жауаптылықта боласыз; Төлем
карточкаңыз жоғалған немесе ұрланған кезде бұл туралы дереу хабарлаңыз.
Сізге рұқсат берілмеген пайдаланушының жүзеге асырған транзакциялары үшін
жауапкершілік жүктелуі мүмкін. Сондықтан, егер сіз төлем карточкаңызды
жоғалтып алсаңыз немесе оны ұрлап алса, банкпен дереу байланысыз; Төлем
карточкаңызхдың барлық нөмірлері және банктің байланыс телефонын шұғыл
жағдай үшін жазып алыңыз; ПИН – кодыңыз өзіңізге ғана белгілі болуы тиіс.
ПИН – кодыңызды басқа адмға соның ішінде, банк қызметкерлеріне ешуақытта
тапсырмаңыз. ПИН – кодыңызды жұртқа жаю мен басқаға беруді сізден талап
етуге ешкімнің құқығы жоқ. Оны естеи қалдырыңыз және қандай да болмасын
қосалқы таңбаларсыз жазып қойыңыз және мүмкіндігінше өзіңіз қолыңыз жететін
жерде сақтаңыз. Жазылған жеке теңдестіру нөмірді (ПИН – код) төлем
карточкасымен бір жерде ешуақытта сақтамаңыз; Карточка операция жүргізу
кезінде ПИН – кодын енгізу сәтінде ПИН – кодыңыздың бөгде адамға белгілі
болып қалмауын қадағалаңыз; Банктiк карточкаларды колдану бойынша қатысты
негiзгi субъектiлсрi: эмитент, карточка ұстаушы, сауда ұйымы, эквайрер,
төлем ұйьмы, есеп айырысу банкi. Банктік карточка эмитентi — бұл банктiк
карточканы шыгарған және ұстаушыға бергсн несиелiк ұйым. Банктiк карточканы
ұстаушы - оны қолданушы жеке тұлга. Сауда ұйымы — заңды тұлга немссс жскс
кәсiпкер, оларлың және эквайрсрдiц арасьндағы келiсiмге сәйкес, эквайрсрдiң
тауар (кызмет) ұстаушыға банктік карточканы колданьп ксзсктi төлсу үшiн
тапсырылған кұжаттары бойынша жауаптылықта болады. Эквайрер - банктiк
карточканы колданып жургiзiлгсн операция бойынша сауда ұйьмдарымен есеп
айырысатын және ұстаушыға қолма-қол ақша қаржыларын бсрстiн несиелік ұйым
болып табылады [41]. Төлем ұйымы – төлем жүйесi шегiнде банктiк
карточкалармен операция бойынша ережелердi бекiтетiн заңды тұлға болып
табылады. Төлем жүйесi — анықталган түрдегі банктік карточкалармен
операцияларды демейтiн коммуникация және арнайы құрылғылар жүйесі. Төлем
ұйымдары әдетте банктік карточка түрлерін сәйкестендiретiн кызмег көрсету
белгілсрінiң құқынаине болады. Төлем ұйымы сондай-ак тиiстi төлем жүйесiнің
техникалык қалыптасуын камтамасьгз етедi. Есеп айырысу банкі немесе есеп
айырысу агенті — төлем ұйымымен жасалған келiсiм негiзiнде эмитент пен
эквайрсрлер арасындағы озара ессп айырысуды жургiзетін несиелiк ұйым.
Банктiк карточканы ашу ушiн клиент бекiтiлген нысандағы өтiнiштi ұсынады
және банк онымен келiсiм жасайды. Банктiк карточкалар негiзгi екi
операцияны жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi: тауарларды (кьзметтi) төлеу
және банкоматтар арнайы автоматгық құрылғылар немесе ҚАА — колма-кол ақша
каржыларын алу. Казiргі кезде аталған операцияның екеуiн жузеге асыратын
карточкалар (әмбебап карточкалар) кең тараған, алайда тек колма-кол ақша
каржыларын алуга немеса тек тауар немесе кызметтердi төлеуге негiзделген
карточкалар да колданылуда. Банктiк карточкалар екi негiзгi типте болады:
кредиттiк және дебеттiк. Халыкаралык төлем ұйымдарының кредиттiк
карточкаларының дебеттiктен айырмашылығы операция жургiзу технологиясына
байланысты. Дебеттiк карточкалармен операция барлық уақытта авторландыруға
жатқызылады, кредиттiк карточкалармен операциялар анықталған шарттарда
жатқызылмайды. Осындай ерекшелiктерiне байланысты дебеттiк карточкаларды
эмитенттер банктiк шотта бар қаржы қалдығы көлемiнде операцияларды жүзеге
асыруға қолданылады, ал несиелiк карточкалар бойынша шоттағы бар қаржы
көлемiнде операция жургiзуге, сондай-ақ несие ұсынуга болады, әдетте
тәжiрибеде бұл қарызшыға несиелiк желi ашу жолымен жүзеге асырылады.
Банктiк карточканы қолданып тауар немесе қызметтi төлеу кезiнде ұстаушы
карточканы сауда ұйымыныц кассирiне бередi. Кассир авторландыру рәсiмiн
өткiзуi керек, ол үшiн карточка эмитентгерi мен бұл орталықта карточка
ұстаушының банктiк шотының жағдайы туралы деректер базасы жургiзiледi.
Авторландырудьщ негiзгi қызметi — карточка ұстаушының төлем қабiлетіне көз
жеткiзу. Авторландыру екi әдiспен жузеге асырылады: дауыстык және
электрондық. Дауыстық авторландыру кезiнде кассир эквайрер-банкiнiң iс
жүргiзу орталығына телефон соғып, ондағы қызметкерге келесi деректердi
хабарлайды: карточка нөмiрiн және оның әрекет ету мерзiмiн, операция
сомасын және сауда ұйымыныц сәйкестендiрушiсiн (нөмiрiн). Эквайрердiц iс
жургiзу орталығының қызметкерi тиiстi төлем жуйесiнiң байланыс арнасы
аркылы (электронды тәсiлмен, яғни берiлген деректердi компьютерлiк жүйеге
енгiзу аркылы) эмитенттің iс жургiзу орталығымен байланысады [91;Б.228].
Егер қызмет мақұлданса, онда көрсетiлген тiзбек бойынша, бiр-ак керi
бағытта аталған авторландырушылық сұрауды сәйкестендiретiн авторландыру
коды хабарланады. Электронды авторландыру кезінде жоғарыда көрсетiлген
мәлiметтердi сауда ұйымының кассирi арнайы кұрылғы — электрондык терминалға
енгiзедi. Ол аталған деректердi эквайрердің iс жургiзу орталығына жолдайды
және ол автоматты режiмде тиiстi эмитенттiң iс жургiзу орталығына бередi.
Осы ретпен эмитенттің iс жүргiзу орталығы авторландыру кодын жолдайды.
Авторландыру, соныц iшiнде дауыстық авторландыру белгiлi бiр уакыт мерзiмiн
алады және сауда ұйымы қызметiнде қажетсiз болып табылады. Тиiстi
телекоммуникацияны қолдану себептi авторландыру айтарлыктай қымбат тұратын
рәсiм есептеледi, ол аз сомадагы операцияда өзiн ақтамайды. Сондықтан
халыкаралық төлем жүйесiнiц ережесi белгiленген лимиттен аспайтьн сомадағы
банктiк карточкалармен операциялар авторландыруды колданбай жүргiзiлуiн
қарастырады. Көрсетiлген лимит ерекет етуi үшiн анықталған сауда ұйымы мен
эквайрер банк арасындағы келiсiм бойынша тиiстi шарттар қарастырылуы керек.
Халыкаралық төлем жүйесiнiң ережесiне сәйкес лимитке дейінгi сома
операциялары авторландырылган эмитент болып саналады. Бiрак сауда ұйымы
карточканың әрекет ету мерзiмi аяқталмағанына және оның нөмiрi тоқтатым
парағында (стоп-лист) — ұрланған немесе жойылған карточкалардың тiзiмiнде
жоқ екендiгiне көз жеткiзуi тиiс. Атап ететiн жайт, дебеттiк карточкалармен
операция сома көлемiне байланыссыз авторландыруға жатады, өйткенi шоттағы
бар қаржы көлемiнде ғана катаң жүргiзiлуге тиiстi. Авторландырудың заңдық
мәнi, банктiк карточканы қолданып атқаруға ұсынылған құжаттарды эмитенттер
мiндеттемесiнiң еркiн пайдаланылуына негiз болып табылуында. Аталған ереже
авторландыру жузеге асқандығын сол мезетте эмитентке хабарлап, ұзамай оған
тиiстi есеп айырысу құжаттары ұсынылатындығын хабарлайды. Осындай ретпен
авторландыруға құқылық факт статусын беру қалыптасқан қатынастарды
көрсетедi. Авторландыру өткiзу кезiнде эмитент авторландырылган сома
көлемiнде ұстаушының ақшалай қаржыларын шектейдi. Аталған шектеу
өткiзiлетін операциялар сомасын ұстаушыға төлеу бойынша эмитенттің
талаптарын қамтамасыз етуге негiзделген. Егер авторландыру өткiзiлiп,
кандайда бiр себептермен тауар толык ұсынылмаса, онда сауда ұйымы
авторландыруды толықтай немесе жартылай қайтаруы тиіс. Алайда егер
авторландыру өткiзiлмесе және операция сомасы сауда ұйымы бекiткен лимитген
аспаса, эмитент банктiк карточканы колданып құрылған кужаттарда корсетiлген
мiндеттемелердiң орындалуына жауапты. Авторландыру өткiзiлген соң кассир
карточка және импринтер көмегiмен слип деп аталатын арнайы түбiртектi
құрады. Импринтер орнына электронды терминал қолданылуы мүмкiн. Бұл
жағдайда тиiстi құжат электронды терминал түбiртегi деп аталады.
Халықаралық тәжiрибеге сәйкес слип (электронды терминал түбiртегi) кем
дегенде келесi деректерден тұруы тиiс: — сауда ұйымының сәйкестендiргiштерi
(нөмiрi); — операция өткiзу күнi; — операция сомасы; — операция валютасы; —
операция эмитенттерi авторландыруды бекiтетiн код; — банктiк карточка
деректемелерi: — карточка ұстаушының қолы. Әдетте слип ұстаушыныц эмитент
банкке сауда ұйымының операция сомасын төлеу тапсырмасын бiлдiредi. Сонымен
қатар слип және электронды терминал түбiртегiне сауда ұйымы кассирiнiң қолы
қойылады. Спин үш данада құрылады. Бiр данасы ұстаушыға, қалган екi данасы
— сауда ұйымы мен эквайрерге (оның үрдiстiк орталығына) берiледi.
Электронды терминалды қолдану кезiнде қағаз жеткiзушiде карточка ұстаушы
және сауда ұйымы үшiн екi данада электронды терминал құрылады, сонымен
катар откiзiлген операция туралы ақпарат электронды түрде электронды
терминалдан эквайрердiң үрдiстiк орталыгына жiберiледi. Осы ретте қолма-қол
ақша беру нүктелерi арқылы қолма-қол ақша беру жургiзiледi және
ресiмделедi. Бұл кезде слипте (электронды терминал тубiртегi) жоғарыда
аталган деректемелерден баска, кассир қолы мен егер бар болса эквайрерге
операция жургiзгенi үшiн төлем сомасы енгiзiлуi тиiс. Банкомат арқылы ақша
беру кезiнде барлық операция автоматты режiмде жүргiзiледi. Ұстаушы
банкомат клавиатурасында өзiнiң ДСН-iн (дербес сейкестендiру номiрiн)
эмитент белгiлеген құпия сэйкестендiру коды н тередi. ДСН электронды
терминалды колданып өткiзiлетiн операцияларда да колданылады. Егер ДСН
дұрыс терiлсе, ұстаушы белгiлi бiр сома колемiн алуға мүмкiндiгi бар.
Банкомат авторландыру рэсiмiн жузеге асыру ушiн эквайрердiц урдiстiк
орталыгымен байланысады. Авторландырулық сұрауга жағымды жауап алынған
жагдайда банкомат ұстаушыға қолма-қол ақша және келесi деректемелерден
тұратын түбiртектi ұсынады:
Банкоматтар - пластикалық карточкалармен операция жургiзу кезiнде қолма
-қол акшаларлы инкассолайтын және беретiн банктiк автоматтар. Банкоматтар
келесі негiзгi операцияларды жүзеге асырады: 1) шотындағы қалдыктар туралы
клиенттердi хабардар ету; 2) қолма-қол ақша беру. Осындай ретпен банкомат
карточка ұстаушысына шоттың ағымды жагдайы туралы (соның шiнде қағаздағы
шоттан жазбаны) ақпарат алуға мүмкiндк бередi, сондай-ақ бiр шоттан екiншi
шотқа қаржы аудару операциясын жүргiзедi. Банкоматқа операция жүргiзу үшiн
кiру төлем карточкаларын және банк клиенттерiнiң дербес сәйкестендiргiш
нөмiрiн пайдаланып жүргiзiледi. Банкоматты баскаруды және оның жагдайын
бакылауды қамтамасыз ету үшiн дербес ЭЕМ жабдықталған. Банкомат акша
қоймасы болғандыктан бақылау айрьқша маңызды. Бүгiнгi күнi көптеген
үлгiлерi оn-linе режiмiнде магниттi жолагы бар карточкалармен жұмыс
iстеуге, есептеуге, сонымен бiрге смарт-картгармен оff-linе режiмiнде жұмыс
iстеуге қабiлеттi құрылғылар да пайда болган. Банкоматтар ғимарат iшiнде,
сондай-ак кошеде де орналастырылып, тәулiк бойы жұмыс iстейдi. Әр банкомат
үшiн оньң сақтық деңгейiне және уздiксіз жұмыспен қамту қажеттiлiгiне
байланысты, бiр кезекте оныц сейфінде жинақталатын және сакталатын қолма-
қол ақша лимитi белгiленедi. Банкоматпен жүргiзiлетiн операциялар есебi
үшiн, банкоматтағы операциялар есебiнiң кiтабы жүргізіледі. Ақшаны кассаға
салу және кассетадан алу касса бөлмесiнде жузеге асырылады. Тексергеннсн
кейiн кассир ақшаны кассетаға салады, кiлтпен жабады және пломб қояды.
Кассетаға банк аты, банкомат номiрiн, салынған ақша купюрасы, номиналы,
сомасы, күнi және қолдары, кассирдiң жеке таңбасы басылады. Кассетаны
толтырган соң касса меңгерушiсi инкассаторға инкассаторлык бағыт парагын
жазады [41]. Инкассатор бағыт парағын және кассетаны алады, кассетаның
бүтіндігін, құлақша қағазды және ондағы деректемелердi тексередi.
Кассетамен бiргс инкассаторга банкоматтарды толтыру және босату
опсрациялары есебiнiң кiтабына қолхат қалдыра отырып банкомат сейфiнiң және
оны баскару модулiнiң кiлтi, сондай-ақ кiру карточкасы берiледi. Кассетаны
жеткiзген соң инкассатор кіру карточкасын пайдаланып, бағыт парагында
белгiленген кассетаны ішiндегi ақша қалдыгымен алады, орнына жаңа кассетаны
қойып, бағыт парағыдағы деректер бойынша банкоматты баскару модулiнс
қойылган кассетадағы купюра саны мен номинал туралы ақпаратты енгiзедi.
Алынған кассеталарды, кiлттердi, карточканы және банкоматан алынған
түбiртектi инкассатор банкоматтарды толтыру және босату операциялары
есебiнiң кiтабында қолхат бере отырып кассирге тапсырады. Кассир
инкассатордың қатысуымен әкелiнген кассеталардың бүтіндiгiн, құлакша қағазы
мен пломбтардьң бар екендiгiне көз жеткiзедi және одан сома көрсетiлген
түбiртектi қабылдайды. Одан соң ол өз қолымен бағыт парағына кассеталарды
алғандығын сендiрiп қол қояды, касса меңгерушiсiнiң кiтабы мен кассетадан
алынған ақшаны қайта санайды, түбiртек сомасымен салыстырады, кассетадан
алынған ақша сомасына кассалық кiрiс ордерiн толтырады. Осыған сәйкес
банкоматтың баланстан тыс шотынан қаржы алынып касса есебiне жазылуы үшiн
бакылауiпы бухгалтерге кiрiс кассасы бойынша өткiзбе жасауга бередi. Одан
соң қолма-қол ақша касса меңгерушiсiне берiледi. Банкоматтан алынған
кассетадагы колма-кол акшаның нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz