Материалдық сақтандыру қатынастары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-8
1-тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының
түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8-11
1. Сақтандыру ісінің субъектілері мен объектісі және
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 11-15
1.2. Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы...16-27
2- тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
шартының нысаны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-52
2.1. Сақтандыру қызметінің нарықтық қатынас
жағдайындағы қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .52-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...58-5 9
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Кіріспе
Сақтандыру - ісі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан
қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру қоғаммен яғни,
мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың ажырамас бір элементі болып
табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы
салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен
ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде
жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып
табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның
орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының
немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар
ұйымдастыру қажет.
Азаматтық құқықтың интеллектуалдық меншік құқығын, оның ішінде
авторлық құқық, сабақтас құқықтар, өнер табысқа, пайдалы модельге,
өнеркәсіптік үлгіге құқық, селекциялық жетістіктерге құқық, интегралды
микротәсілдер технологиясына құқықтар, ашылмаған ақпаратты заңсыз
пайдаланудан қорғау құқығы, азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет
көрсетуге қатысушылардың даралану құралдары, оның ішінде фирмалық атауға
құқық, тауар белгісін пайдалану құқығы, тауар шығарылатын жердің атауын
пайдалану құқығы; мұрагерлік құқықты, оның ішінде өсиет бойынша
мұрагерлік, заңды мұрагерлік; мүліктік емес өзіндік құқықтар, оның ішінде
жеке бастың құпиясын сақтау құқығы, өз бейнесіне құқық, тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар; міндеттемелік
құқық және т.б. қамтитынын білеміз. Сақтандырк құқықтық қатынастары
тараптардың өзара міндеттемелері сипатында болғандықтан оларды
міндеттемелік құқыққа жатқызуға болады. Азаматтық кодекстің 268- бабында
міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерінің орындалуын талап
етуге құқылы. Осы міндеттемелер Азаматтық кодекстің 7 – бабында
көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда
болады деп 7 – бапқа сілтеме жасалынған (271 бап). 7- бапта
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындау негіздері толық ашылып
көрсетілген. Әрине, оның ішінде бізге қатысты 1 және 8 тармақтары болып
табылғанымен, сонда да болса толығымен мазмұндап өтейік. Азаматтық
құқықтар мен міндеттер:
1. заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмлелерден;
2. заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан;
3. азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;
4. заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5. өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6. басқа жаққа зиян келтіру салдарынан, сол сияқты басқа жақ
есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7. азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8. заңдар азаматтық құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Осы міндеттердің сақтандыру шараларының негізінде туындайтынын
білуіміз керек. Мәселен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға, немесе оның пайдасына
шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың
сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді.
(803 – баптың 1- тармағы).
Сақтандыру сөзі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан
қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру адаммен бірге пайда
болып, оның табиғаттың ажырамас бір қасиеті болып табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы
салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен
ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде
жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып
табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның
орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының
немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар
ұйымдастыру қажет.
Азаматтық құқықтың интеллектуалдық меншік құқығын, оның ішінде
авторлық құқық, сабақтас құқықтар, өнер табысқа, пайдалы модельге,
өнеркәсіптік үлгіге құқық, селекциялық жетістіктерге құқық, интегралды
микротәсілдер технологиясына құқықтар, ашылмаған ақпаратты заңсыз
пайдаланудан қорғау құқығы, азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет
көрсетуге қатысушылардың даралану құралдары, оның ішінде фирмалық атауға
құқық, тауар белгісін пайдалану құқығы, тауар шығарылатын жердің атауын
пайдалану құқығы; мұрагерлік құқықты, оның ішінде өсиет бойынша
мұрагерлік, заңды мұрагерлік; мүліктік емес өзіндік құқықтар, оның ішінде
жеке бастың құпиясын сақтау құқығы, өз бейнесіне құқық, тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар; міндеттемелік
құқық және т.б. қамтитынын білеміз. Сақтандырк құқықтық қатынастары
тараптардың өзара міндеттемелері сипатында болғандықтан оларды
міндеттемелік құқыққа жатқызуға болады. Азаматтық кодекстің 268- бабында
міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерінің орындалуын талап
етуге құқылы. Осы міндеттемелер Азаматтық кодекстің 7 – бабында
көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда
болады деп 7 – бапқа сілтеме жасалынған (271 бап). 7- бапта
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындау негіздері толық ашылып
көрсетілген. Әрине, оның ішінде бізге қатысты 1 және 8 тармақтары болып
табылғанымен, сонда да болса толығымен мазмұндап өтейік. Азаматтық
құқықтар мен міндеттер:
1. заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмлелерден;
2. заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан;
3. азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;
4. заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5. өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6. басқа жаққа зиян келтіру салдарынан, сол сияқты басқа жақ
есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7. азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8. заңдар азаматтық құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Осы міндеттердің сақтандыру шараларының негізінде туындайтынын
білуіміз керек. Мәселен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға, немесе оның пайдасына
шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың
сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдері
1 – тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру шартының түсінігі
мен түрлері.
Сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы кезінде
заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін сақтандыру
жарналары мен сыйлықақылары есебінен мақсатты ақшалай қорларды
қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категория
және бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып
саналады. Ал басқа жағынан қарастырсақ сақтандыру сол қаржы жүйесінің
мына келесідей әрбір элементімен өзара қатынаста болады: мемлекеттік
қаржылар; жергілікті мемлекеттік басқару органдардың қаржылары;
кәсіпорындардың қаржылары; және тағы басқа жекеше қаржылар. Сақтандыру
саласындағы қатынастар негізінде, сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының арасында пайда болады.
Сақтандыру екі нысанда жүзеге асырылады-ерікті және міндетті. Ерікті
сақтандыру екі тараптың құқықтық тенділігі ескеріліп және белгілі бір
мүдделері көзделініп, сақтандырушы мен сақтанушының арасындағы келісімге-
шартқа орай жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыруға байланысты айта кететін
жайт, егер екі тарапдың-бұл жерде сақтандырушы мен сақтанушының өздеріне
тән көзделген мүдделерін ескерсек, онда осы сақтандыру түрі кәсіпкерлік
қызмет сипатында болады және туындайтын қатынастар объектілі түрде
баламалы (эквиваленті) қатынастар сипатында көрініс табады. Алайда, осы
баламалы қатынастар азаматтық құқықтық нормаларымен реттелетін тауарлы-
ақшалай қатынастарға жақын болғанымен, дәл солардың қатарына жатқыза
алмаймыз. Себебі, бұлар қоғамдық қатынастардың аса айырықшаланған түрі
болады. Ал міндетті сақтандыру Қазақстан Республикасының;
Конституциясымен немесе тиісті заңдарымен кепілдендірілген
құқықтарға сәйкес жүзеге асырылады. Мәселен, өте маңызды міндетті
сақтандыру түрлеріне жатады.
1.автокөлік құралдары иелерінің жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
2.тасмалдаушының жолаушылар алдындағы жауапкершіліктерін
міндетті сақтандыру;
3.әскери қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
4.мемлекеттік қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
5. мемлекеттік мүлікті міндетті мемлекеттік сақтандыру;
6. ауылшаруашылығы өнімдерін міндетті сақтандыру;
7.қызметтерді, жұмыстарды, өнімдерді өндірушілердің, жұмыс
берушілердің жекелеген санаттарының жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
8.мемлекеттік қызметкерлердің белгілі бір санаттарының өмірін,
денсаулығын және мүліктерін міндетті сақтандыру;
9.мемлекет пен азаматтардың әлеуметтік мүдделерін қамтамасыз ету
мақсатында тиісті заңдармен белгіленеді.
Сол міндет сақтандыру сақтанушы ретінде сақтандыру тарапы болып
табылатын тиісті атқарушы билік органы бюджеттен бөлінетін қаражаттар
есебінен жүзеге асырылады. Осы міндетті сақтандырулардың негіздеріне
құқықтық актілер немесе болмаса сол нормативтік құқықтық актілерге сәйкес
сақтандырушы мен сақтанушының арасында жасалынған сақтандыру шарттары
жатады. Сақтандыру объектілер ретінде мына келесідей мүліктік мүдделер
көрініс табады:
•сақтанушының немесе сақтандырылушының өміріне, денсаулығына,
еңбекке қабілеттілігіне және зейнетақымен қамтамасыз етілуіне байланысты
жеке сақтандыру;
•мүлікке ие болуға, пайдалануға және жұмсауға байланысты мүліктік
сақтандыру;
• сақтанушының, яғни адамның жеке басына немесе жеке тұлғаның
мүлкіне келтірілген зиянның орнын толтыруға байланысты, сондай-ақ заңды
тұлға шеккен зиянның орнын толтыруға байланысты жауапкершілігін
сақтандыру.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар ме
сақтандырушылар болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз, сақтандырушымен
сақтандыру шартын жасасқан не болмаса мемлекеттің тиісті заңына сәйкес
сақтанушы болып есептелетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар
сақтандырушылармен үшінші тұлғаның пайдасына сатандыру шартын жасай
алады. Сонымен бірге, олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайданы
алушыны-бенефициарды тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай
тұрғанда оларды өз ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.
Сақтандырушылар-белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
(кэсіби) мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар
қызметтерін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Басқа
қызмет түрлерімен тікелей айналысуға рүқсат етілмейді. Мысалы, банктік,
өндірістік қызметпен және саудамен сақтанушылар қызметтерін сақтандыру
агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырылады. Сақтандыру
агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол
сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен іс-қимылын жүзеге асырылатын
заңды немесе жеке тұлғалар жатады.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе
жеке тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтандырушының не болмаса
сақтандырушының тапсырмасы негізінде сақтандыру бойынша делдалдық
қызметті өзінің атынан жүзеге асырылады.
Сақтандыру сақтандыру тәуекелінің туындау жағдайына орай
жүргізіледі. Сақтандыру тәуекелі дегеніміз, туындауы әбден мүмкін және
кездейсоқ, күтпеген, зардапты жағдайлармен белгіленетін оқиға болып
саналады. Ал сақтандыру оқиғасы (жағдайы деп те атауға болады) деп,
заңдарда тура көзделген немесе сақтандыру шартында белгіленген, сондай-ақ
туындауы орын алған жағдайды айтамыз. Сақтандыру оқиғасының туындауына
орай сақтандырушы сатанушыға, сақтандырылушыға және пайданыалушыға
сақтандыру өтемін төлеуге міндетті болады. Мүліктерге байланысты
сақтандыру оқиғаларының туындауы кезінде сақтанушыға сақтандыру өтемі
төленеді. Ал сақтанушының немесе үшінші тұлғаның жеке басына орай
төлемдер сақтандыру қамсыздандыруы түрінде төленеді.
Сақтандыру айрықша қоғамдық қатынастары аясындағы сақтандыру қызметі
екі бағытта жүзеге асады: кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде және
қаржылық (бұл жерде мемлекеттің қызметі) қызметтің бір түрі ретінде.
Жалпы алғанда сақтандыру қызметі деп, лицензия негізінде жүзеге асатын
келешекте сақтандыру өтемдерін төлеуге қажетті сақтандыру ақшалай
қорларын-сақтандыру резервтерін қалыптастыруға байланысты сақтандыру
ұйымдарының іс-қимылдарын айтамыз. Сақтандыру қызметі мынадай түрлерге
бөлінеді:жеке сақтандыру, мүліктік сақтандыру, жауапкершілікті
сақтандыру, қайта сақтандыру.
Әдетте, сақтандыру саласында мемлекет тарапынан жүзеге асатын қызмет
қаржылық-сақтандыру қызметі деп аталады және ол мына келесідей іс-
қимылдарды атқарудан түрады:
1. мемлекеттік және жеке меншік сақтандыру түрлерін реттеу;
2. мемлекет аумағындағы сақтандыру ұйымдарының түрлерін айқындау;
3.сақтандыру ұйымдарының қызмет атқару жағдайлары мен құқықтық
мәртебелерін белгілеу;
4. сақтандыру ұйымдарын тіркеуді жүргізу тәртібін белгілеу;
5. сақтандыру қызметін лицензиялау;
6. сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету
(сақтандыру капиталы мен жекеше қаражаттарының ең аз мөлшерін белгілеу
және сақтандыру резервтерін тиімді орналастыру арқылы);
7.тыйым салу, шектеу және тағы басқа тәсілдерді қолдану арқылы сақтандыру
жүйесін және сақтандыру рыногын қалыптастыру процестерін басқаруды жүзеге
асыру;
8.мемлекеттік сақтандыру қадағалауын ұйымдастыру және жүзеге асыру.
Сонымен, сақтандыру қызметі күрделі құрылымдығы, белгілі бір
талаптар мен бағыттарды ұстана отырып жеке меншік және мемлекеттік қаржы-
қаражаттарға негізделіп, қаржылық, азаматтық және тағы басқа құқық
салаларының құқықтық нормаларына сүйене отырып мемлекеттің қаржылық
қызметтің бір түрі ретінде және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтандыру
ісін жүзеге асыруға байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
қымылдары мен әрекеттері болып табылады. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бапының 2- тармағында заң шығарушы:
Сақтандыру қызметі-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органдарының лицензиясы негізінде жүзеге асатын қызметі деп көрсеткен.
Әрине, осы берілген ұғымның нақтыландырылмағаны, айқындалмағаны
байқалады. Мәселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі
функциясы төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алған алатын
зардаптар мен зиянның орнын толтыру, қалпына келтіру т.б. Сонымен бірге,
алдын алу шаралары да қарастырылады. Міне, осы жәйттерге байланысты
мемлекеттік сақтандыру ұйымдары мен жеке меншік сақтандыру
компанияларының бірінші кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша
қорларын құру болып саналады.
Сондықтан, сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге
болады: Сақтандыру қызметі деп, сақтанушылармен жасалған шарттардың
негізінде, олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының және басқа
тартылатын қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру қорын құру арқылы сол
шарттарда көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салларынан заңды және
жеке тұлғаға келтірілген зиянның орын толтыру және алдын-алу, қалпына
келтіру шараларын жүргізу жөніндегі өкілеттіліктері бар сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының іс-әрекеттерін айтамыз.
Коммерциялық тұрпаттағы, жеке меншік қаражаттары негізінде
сақтандыру қызметін жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының іс-әрекеттері кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметінен басқа мына келесідей іс-қимылдарды
жүзеге асыра алады:
1.сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық
қызмет көрсету;
2.сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы қызметін атқару;
3.уәкілетіті мемлекеттік органының нормативтік құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті жүргізу;
4.жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу саласы шегінде
өз сақтанушыларына қарыз беру;
5.сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын сату;
6.сақтандыру ұйымдарының мұқтаждықтары үшін кезінде сатып алған
немесе олардың қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп
түскен мүлікті сату немесе жалға беру;
7.сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оларды оқытуды ұйымдастыру және жүргізу;
8. консорциум емес жай серіктестік құруға қатысу.
Бұлардан басқа ескеретін бір жайт, егер сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдары таратылған жағдайларда сақтанушылардың
(сақтандырылушылардың, пайда алушының) материалдық мүделерін қамтамасыз
етуге кепілдік беретін ақша қорларын құруға хақылары бар.
Мемлекеттік уәкілетті орган, яғни Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк
сақтандыруды қадағалау департаментінің лицензиялау жөніндегі басқармасы
беретін лицензиясы жоқ тұлға өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрінде
сақтандыру брокерінің, уәкілетіті аудитордың, актуарийдің қызметін
атқаруға құқығы жоқ тұлға болып есептеледі. Осы аталған лицензияның
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының тиісі бабында
белгіленген тәртіп негізінде берілетінін естен шығаруға болмайды.
Мемлекеттік уәкілетті орган сақтандыру ұйымына сақтандыру қызметін жүзеге
асатын құқығына лицензия беруден мынадай жағдайда бас тартуы эбден
ықтимал:
1.егер сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымы мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап алты ай ішінде лицензия алу үшін уәкілетіті
мемлекеттік органға өтініш жасамаса;
2.егер сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына
сақтандырудың қосымша сыныбын енгізу барысында:
• өтініш берген күнге дейінгі соңғы алты ай ішінде сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі туралы заңдардың талаптарвн сақтамаса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына лицензияның қолданылуы
тоқтатыла тұрған болса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын қүқығына берілген лицензияға
сақтандыру қосымша сыныптарына енгізу уәкілетіті мемлекеттік органының
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылмаса.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларда сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рұқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырушымен сақтандырудың
әр түрі үшін бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі
үшін лицензияны (рұқсатты) беру құқығы өкілеті мемлекеттік органымен
келісуге жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларда байланысты
даулар пайда болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар
алынуы тиіс.
1. Сақтандыру ісінің субъектілері мен объектісі және
қатысушылары.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1. сақтандыру объектілерінің тізімін;
2. сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3. сақтандыру тәуекелдерді;
4.сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар және сақтандыруға шек
қоюлар;
5.сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;
6.сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7. тараптардың құқықтары мен міндеттері;
8.сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;
9. сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тізімін;
10. сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен тәртібін;
11. сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде
шешім қабылдау мерзімін;
12. сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
13. дауларды шешудің тәртібін;
14. сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
15. ерекше жағдайлар.
Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып
қаралады. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-
бабына сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын
төлеген кезден бастап, ал оны бөліп-бөліп төлеу қарастырылса, бірінші
сақтандыру жарнасы төленген кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін
міндетті болады. Осыны ескерсек іс жүзінде жалпы тәртіп бойынша
сақтандыру шарты реалды болып келетіні түсінікті. Сақтандыру шартына
консенсуалдық мінез тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен
берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты - ақылы шарт, тараптардың әрқайсысы берілгеннің
орнына мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық
ақылары түрінде мүліктік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе
пайда табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сақтандыру шартының ақылыға сақтандыру төлемі барлық
жағдайларда жасалмайтынына қарамастан сақтала береді. Оның орнатылуы мен
алынуы сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы
керек. Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сақтандыру
шартын рәсімдейтін қүжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік береді.
Тараптар шарттың барлық жағдайлары көрсетілетін бір құжатты жасап оған
қолдарын қоя алады. Мұндай шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-
біріне сай келмейтін тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда
қолданымдырақ болып келеді.
Міндетті сақтандыру аясы мынадай қағидалар пайдаланады:
1. заңда көзделуі, болмаса шарт негізінде болуы;
2. нормативтегі және жоспардағы;
3. ұзақ мерзімдегі және жалғаса беруі;
4. объектісінің толық қамтылуы және үзілмей сақтау;
5. сақтандыру өтемі, сақтандыру жарнасын төлеу міндеттілігі.
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып
табылады. Сақтандырушы сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сақтандыру
жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған
өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру
сомасының) шегінде сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті тұлға.
Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге
асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан құрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам
болуға тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жұмыс істеген және осы кезеңде өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді және өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
қайта құрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру ұйымдарының қызметі шектеледі.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан заңды тұлғалардың мүліктік
мүддесін сақтандыру немесе оның жеке бөлімшелерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып саналатын жеке тұлғаның мүліктік мүддесін
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын
сақтандыру ұйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру объектісі жеке және заңды тұлғалардың мүддесі болып
есептеледі. Сақтанушының құқыққа қайшы мүдделері сақтандыру объектісі
бола алмайды, оларды сақтандыру артынан сақтандыру шартын жарамсыз
екендігіне әкеп соғады. Сақтандыруға жататын мүдделер, мүліктің
жойылуының немесе басқа да жоғалуының, кәсіпкерлік қызметтен күткен
пайданы алмаудың азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылудың өмірге
немесе денсаулыққа зиян келтірудің салдарынан болатын және тағы
басқаларға байланысты қолайсыз мүліктік зардаптардан құтылу немесе оларды
азайтуға бағытталған сақтанушы (сақтандырылған адам) субъектісінің
ықыласымен байланысты. Яғни, сақтандыру объектісін олар жөнінде басқа да
абсолютті және арақатыстық мүліктік және мүліктік емес құқықтық
объектілерінің өздерімен теңестіруге болмайды.
Сақтандыру шартының заңды объектісі болып (қызмет көрсетудің өзге
түрлерінен ерекше болып келетін) қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
сақтандырушының жүріс тұрысы есептеледі.
Сақтандыру шарты көбіне нақты (реалды) шарт болғандықтан, оның
мазмұнын талдауды сақтанушының міндетінен және оған қарама қарсы болы,
келетін сақтандырушының қудығынан бастау керек. Ең басында (бірінші
кезекте) сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйақысын төлеуге міндетт.
Сақтанушы осы өзінің міндетін сақтандырылған адамға да, пайда алушыға да
жүктей алмайды. Мұндай міндет оларға заңды актілерімен де жүктелмейді.
Сақтандыру сыйақыларының мөлшерлері шартпен белгілі ақша сомасы
ретінде қарастырылады. Сақтанушы шартпен сәйкес, сақтандыру объектісі мер
сақтандыру тэуекелінің сипатын ескере отырьш, сақтандыру сомасының
көлемінде (мөлшеріне) қарап есептелетін сақтандыру сыйлық ақысының
мөлшерін белгілейтін сақтандырушы әзірлеген сақтандыру тарифіне
байланысты сақтандыру сыйлық ақыларын төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру сыйлық ақыларын төлеудің тәртібі мен мерзімдері шартпен
белгіленеді. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша олар заңдармен
белгіленуі мүмкін.
Шартқа сәйкес сақтанушы сақтандырылатын тұлға болмаса, онда аталған
міндет сақтандырылған тұлғаның өзінде болып келеді. Егер өзін сақтандыру
шарты жасалса және сақтандыру жағдайы болып сақтандырылғанның өлімі
келсе, онда сақтандырушыға сақтандыру жағдайы болғаны туралы сақтанушы
хабарлайды, ал егер ол біруақтылы сақтандырылған болса бұл міндет пайда
алушыға жүктеледі. Осындай сақтандыру шарттарында хабарлау мерзімі отыз
күннен кем болмауы тиіс. Мерзімнің мұндай ұзақтығы жақын адамның дүниеден
өтуінің жақындарына ауыр болатынына байланысты. Сонымен бірге бұл
кездерде сақтандыру жағдайының фактілері айқын болатынын да ескерген.
Пайда алушы сақтанушымен және сақтандырылушымен бірге сақтанатын жағдай
туралы сақтандырушыға хабарлауға әрқашан құқылы болып келеді. Оның бұл
құқығына ескертуді сақтандырушыға сақтанушы немесе сақтандырылған
жасағаны әсер етпейді. Сақтандырушыға сақтандырылатын жағдай болғаны
туралы тиісті мерзімде ескертілмегені расталса, онда сақтандырушының
сақтандыру төлемін жасаудан бас тарту құқығы пайда болады. Бұған
сақтандырушы сақтандыру жағдайы туралы өзі білген немесе ескерту жасалу
(жасалмауы) оның міндетіне әсер етпейтін реттер кірмейді. Біз бұл жерде
сақтандырушының ескертілмеуі сақтандыру жағдайы болғанда оның мүліктік
мудделеріне ешқалай әсер етпейтін реттер туралы айтып отырмыз. Мысалы:
өлім табиғи себеппен болса (аурудан) және бұл сақтандыратын жағдай болып
қаралса.
Сақтанушы сақтандырылатын жағдайдан болатын шығындарды азайтуға
ықпал салуы керек. Сақтанушының өзінің осы міндетін орындау қалыптасқан
жағдайда шығынның алдын-алу мақсатында қажетті қисынды және қолайлы
шаралар жасалуын талап етеді. Олардың қатарына сақтандырылған мүлікті
құтқаруға және сақтауға бағытталған шаралар да кіреді. Мұндай шараларды
жүзеге асыра келе сақтанушы, сақтандырушының нұсқауын қадағалау керек,
егер оған бұл туралы алдын-ала ескертілсе.
Сақтандыру шартының кейбір ерекшеліктері сол сақтандыру шартының
ерекше арналуына байланысты болады. Бұл мысалы, шарт бойынша азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шарттарына қатысты. Осындай кездерде
сақтандыру олар арқылы шарттық және деликтілік жауапкершілік жүзеге
асатын тетіктерге қосымша болып келеді. Сонымен қатар құқық бұзушылық іс-
әрекетіне байланысты сақтандыру төлемді жасауды қарасыратын нормалар және
құқық бұзушының жауапкершілігін тікелей анықтайтын нормалар арасында
белгілі бір қатынастар анықталады.
Мұндай сақтандыруды қолданудың саласы сол сияқты онымен белгілі
дәрежеде қамтамасыз етілетін шарттық немесе деликтілік жауапкершіліктің
ерекшеліктері азаматық-құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың бір немесе
өзге шарттары бойынша кім пайда алушы болып келетініне тікелей әсер
етеді.
Егер болуы мүмкін деликті жауапкершілік сақтандырылса, онда пайда
алушы болып кез келген зиян шегуші субъект болып табылады.
Шартты жауапкершілікті сақтандыруда пайда алушының тұлғасы нақты
анықталатынына әсерін тигізеді. Бұл қасиетте әрқашан жауапкершілігі
сақтандырылған тұлғаның шарт бойынша әріптесі болып келеді. Егер заңмен
немесе шартпен осыған жол берілсе, тұлғада шарт бойынша бірнеше
контрагенті(әріптесі) болғанда, тұлға бір немесе кейбір контрагенті
алдындағы жауапкершілігін сақтандыра алады. Жауапкершілікке қатысты
сақтандыру тетігі тек көмектес болатыны сақтандырушының пайда табушы
алдындағы міндеті тек нақты нүқсан мөлшерімен шектелетініне әкеледі.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың арналуының
ерекшелігі тағы да мынада, сақтандырылушы тұлғаның іс-әрекетінің
заңсыздығы, оның кінәлілігі сақтандырушыны сақтандыру төлемақысын өтеуден
босатпайды, керісінше, оны төлеудің негізгі шарты болып табылады.
Сақтандырудың дәстүрлі түрлерінде осындай жағдайлардың салдарынан
сақтандырушы өзінің міндетінен босатылады.
Сақтандыру нормалары мен жауапкершілік нормалары арасындағы
үйлесімділік сақтандырушының қолына жәбірленушінің зиян келтірушіге
талабының белгілі бөлігі жәбірленушіге жасалған сақтандыру төлемінің
көлеміне сәйкес өтетінімен қамтамасыз етіледі.
Сақтандыру объектісі бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушымен
сақтандырылуы мүмкін. Мұндай сақтандыру - ортақ сақтандыру деп аталады.
Ортақ сақтандыру шартында келісілген үлесте әр сақтандырушының жеке
міндеті мен қүқығы белгіленеді. Егер әрбір сақтандырушының міндеті мен
құқы белгіленіп көрсетілмесе, онда олар сақтанушы (пайда алушы) алдында
сақтандыру төлемі бойынша ортақтасқан борышкерлер болады.
Ортақ сақтандыру ірі және өте ірі тәуекелділікті сақтандыру қажеті
пайда болғанда қолданылуы мүмкін. Ортақ сақтандыру үшін сақтанушылар
бірлескен қызмет туралы негізінде жай серіктестіктерді құра алады, олар
сақтандыру пүлдары деп аталады. Жоғарыда аталғандардан басқа ортақ
сақтандыру шартының шеңберіндегі өзара қарым-қатынасының ерекшелігі орын
алатын өкілдіктің ерекше қатынасынан көрініс табады. Бұл ортақ
сақтандырушылар арасындағы келісіммен қамтылса, онда сақтанушымен
қатынасқа олардың барлығының атаынан бір ғана ортақ сақтандырушы кіруі
мүмкін, осымен бірге әрбір ортақ сақтандырушы тек өзінің үлесінде ғана
жауапты болып келеді.
Сақтандыру шарттарының тағы бір ерекше түрі-қайта сақтандыру.
Қайта сақтандыру жағдайлары қайта сақтандырушы және қайта сақтанушы
жасасқан шартқа сәйкес анықталады. Қайта сақтандыру қатынастары бұдан
бұрын қалыптасқан сақтандыру қатынастарынан туынды болып келеді,
сондықтан сақтандырудың тікелей объектісі болып азаматтық қатынастар
барлық субъектілерінің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері емес,
тек алғашқы сақтандыру шартын жасасқан сақтандыру ұйымының мүдделері
келеді. Бірақ сақтандыру жанама түрде сақтандырушының (пайда алушының) да
мүліктік мүдделерін де қамтамасыз ететіні сөзсіз. Сондықтан қайта
сақтандыру шартының болмысы алғашқы жасалған сақтандыру шартының күшінде
болуына тәуелді болып келеді. Қайта сақтандыру шартының мазмүны да
сақтандыру шарттарына қойылатын талаптарға сәйкес болуы керек.
Субъектілердің құқықтық жағдайының ерекшелігі бар. Сақтандыру шарты
бойынша сақтандырушы қайта сақтандыру шартында сақтанушының құқықтары мен
міндеттеріне ие болады.
Қайта сақтандыру шарты да қайта сақтандырушылар тарапынан
қатысушылардың көптілігіне де жол береді. Тиісті қайта сақтандыру жүзеге
асыру үшін олар бірлескен қызмет туралы шарттар негізінде жәй
серіктестіктерге (қайта сақтандыру пүлдарына) бірге алады.
Сақтандыру міндеттемелерінің орындалу кепілдігі ізінше екі немесе
бірнеше қайта сақтандыру шарттарын жасау арқылы шейтілуі мүмкін. Осы орын
алса қайта сақтандыруға қос (екі рет) сақтандыруға қолданымды ережелер
қолданылады.
Жоғарыда айтылғандай сақтандырү шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық
ақысын төлегеннен кейін екі жақ үшін де міндетті болып күшіне енеді.
Сонымен бірге жалпы ереже бойынша сақтандыру шарты сақтандырушы бірінші
сақтандыру жағдайы бойынша сақтандыру төлемін төлегеннен кейін егер
заңнама немесе сақтандыру шарты өзгешені қарастырмаса өзінің қолданылуын
тоқтатады. Сақтандыру арқылы қорғаудың мерзімі шарт күшінде болатын
мерзімге сәйкес келеді. Сақтандыру шарттарымен немесе сақтандыру
қатынастарын реттейін заң актілерімен шарт тоқтатылуының өзге жағдайлары
да қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шарты мерзімінен бұрын мына жағдайларда тоқтатылуы
мүмкін:
1. егер сақтандыру объектісі өзінің болмысын тоқтатса;
2. оны ауыстыру орын алмаған кезде сақтанушы болып келмейтін
сақтандырылушы сақтанушы болып келмейтін сақтандырылған тұлғаның өлімі
жалпы ереже бойынша шарт міндеттері мен құқықтарының пайда алушылардан
басқа тұлғаларға ауысуына әкелмейді.
Егер сақтандырылушымен бірге шартта тұлғалардың аталған санаты
қатыспаса, онда сақтандырылушылардың (сақтандырылған тұлғалардың) өлімі
бірден шарттың тоқтатылуына әкеледі;
3. сақтанушының сақтандырылған мүлкін алу, егер сақтандырушы
сақтанушының ауысуына қарсы болса, ал заң актілерінде немесе сақтандыру
шартында осыған қатысты өзге ереже қарастырылмаса. Бұл жағдайда сөз
ішінара құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы болып отыр. Сақтандыру
шартында оның арнайы ережелері қолданылады. Оған қатысты сақтандырушы
борышкер болып келетін сақтанушыны ауыстыру
4. тек борышкер-сақтандырушының келісімімен рұқсат етіледі, себебі
сақтандырушы әрқашан өзінің тәуекелінің дәрежесін бағалауға құқығын
сақтап қалады;
5. өз кәсіпкерлік немесе азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандырған сақтанушы кәсіпкерлік қызметін бекітілген тәртіпте тоқтатса.
Бұл сақтандыру класы бір тараптан кәсіпкерлік қызмет субъектісінің
қатысуын болжайды және сақтанушы тарапынан құқықтық мирасқорлыққа жол
бермейді, өйткені Қазақстан Республикасының кодексінің 810,812-бабына
сәйкес кәсіпкерлік тәуекелдерді шарт бойынша немесе азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтанушы мен сақтандырылушы бір тұлға
болуы керек;
6.сақтандырылатын жағдай туындау мүмкіндігі жойылса және сақтандыру
тәуекелдігі сақтандыратын жағдайдан басқа негізден өз болмысын жоғалтса.
Сақтандыру шартын тоқтатудың бұл негізі жинақты сақтандыру шартына
тарамайды, өйткені бұл шарт бойынша сақтандру төлемін жасау міндеті
сақтандыратын жағдайға тәуелсіз орын алады.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сақтандыру шарты тоқтатылады
деп сақтандыру шарты тоқтатылуының бір негізі орын алса да шарт
тоқтатылады деп есептеледі.
Шарттың тоқтатылуында тарап бұл туралы екінші тарапқа кейінге
қалдырмай хабарлауы керек. Сақтанушы бұл жағдайда сақтандыру шартынан кез
келген уақытта, бас тарту себебіне қарамастан, бас тарта алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 842-бабында
сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатудың салдары қарастырылған.
Сақтандыру шартын ертерек жоғарыда аталған негіздердің біреуі бойынша
тоқтатқанда, егер сақтандырушыда сақтандыру шартын тоқтатуға мүддесі
болмаса, бірақ сақтандыру шартының сақталуын мүмкін емес қылатын
объективті жағдайлар қалыптасса, болмаса оның сақтандырушыға тиімсіз
жақтары ашылса, онда ол сақтандыру күшіне болған уақытқа қарай белгілі
бір үлесте сақтандыру сыйлық ақысын алу құқығына ие болады.
Егер сақтанушы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 811-
бабының 1 -тармағында қаралғаннан басқа себептермен шарттан бас тартса,
онда сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлық ақылар сақтанушыға
қайтарылмайды.
Сақтандыру мен қамтылған қоғамдық қатынастар ерекшелігі
сақтандырудың жарамсыздығы қосымша реттелуін талап етеді. Бұның нақты
себебі бар. Сақтандыру қатынастарының субъектілері, әсіресе, егер бұл
сақтанушы (сақтандырылушы, пайда табушы) тарабы болса, көптеген
жағдайларға мүлік пайдасын заңсыз алуға тырысады, кейде олар сомасы
бойынша өте елеулі болып келетін сақтандыру төлемдерін талап ету құқығына
негізсіз иеленеді. Қосымша ескерілу керек, сақтандыру сыйлық ақысын
төлегеннен кейін сақтандыру шарты сақтанушының елеулі міндеттерін
қарастырмайды және осы жағдайда сақтанушы сақтандырушыға қатысты бір
жақты құқыққа иемденген тұлға болып келеді. Сондықтан сақтандыру
төлемдерді жасау негіздерінің шынайы өлшемдерін анықтамаса, онда
сақтандырушы сақтанушының негізсіз талаптарынан қорғана алмай қалуы
мүмкін.
1.2. Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы.
Сақтандыру шарттарының жарамсыздығын қарастыратын болсақ, онда
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 843-бабымен қарастырылған
сақтандыру шарттарын жарамсыз деп танудың барлық негіздері, мәмілелерді
олардың мазмұны, ондағы субъектілердің еркінің, нысанының ақаулықтарына
байланысты жарамсыз деп танудың негіздерімен байланысты екені, олардың
жеке көрінісі болып келетіні көрінеді. Сонымен қатар, сақтандыру шарттары
жарамсыз болып табылады, егер сақтандыру кез келген жағдаймен байланысты
болса, егер ондай жағдайда мәміленің субъектілік құрамының мазмұнының
нысанының, ондағы еріктің ақауы болса, басқаша айтқанда, сақтандыру
шартына азаматтық құқықтағы мәміленің жарамсыздығы туралы жалпы ережелер
бүтіндей және толығымен тартылады.
Сақтандыру шарттарының заңнамада арнайы бөлініліп шығарылатын
негіздеріне мыналар жатады:
1. шартты жасау сэтінде сақтандыру объектісінің болмауы;
2. сақтандыру объектілері ретінде құқыққа қайшы мүдделердің
қарастырылуы;
3. сақтандыру объектісі болып заңды күшіне енген сот шешіміне
сәйкес тәркіленуге жататын мүлік, немесе қылмыстық жолмен табылған, әлде
қылмыс құралы болған мүлік келсе;
4. сақтандырылатын жағдай ретінде пайда болуының ықтималдық және
кездейсоқтық сипаты жоқ, шарттың күшінде болу кезеңінде ол болмай
қоймайтын объективтік оқиға қарастырылса және бұл туралы тараптар немесе
ең болмағанда сақтандырушы алдын ала білсе;
5.сақтанушы шартты жасағанда заңсыз пайда табу мақсатын көздесе, сол
сияқты сақтандыру шартын сақтандыратын жағдай орын алған соң жасалса;
6.кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты сақтандырушыдан өзге
тұлғаның мүддесінде немесе пайдасына жасалса;
7.шарт бойынша жауапкершілікті сақтандыруда сақтандырушының бөлек,
басқа тұлғаның жауапкершілігінің тәуекелдігі сақтандырылса;
8.сақтандырылушының келісімін алу міндетті болып табылған кезде оның
келісімінің болмағаны;
9. шарттың жазбаша нысанын сақтамау.
Сақтандыру шартының жарамсыздығының құқықтық салдары екі жақты, бір
жақты реституциямен немесе реституцияға жол бермеумен байланысты. Жалпы
ереже бойынша сақтандыру шарты жарамсыз деп танылса сақтандырушы
сақтанушыға одан алынған сақтандыру сыйлық ақыларын қайтаруға, ал
сақтанушы сақтандырушыға алынған сақтандыру төлемдерін қайтаруға
міндетті.
Егер шарт сақтанушының заңсыз әрекеттері әсерінен пайда болатын
негіздер бойынша жарамсыз деп табылса, ал сақтандырушы бұл туралы шартты
жасау кезеңінде де, оны орындау барысында да білмесе, немесе білуі керек
болмаса сақтандырушы өзінің шығындарын ескеріп қалып, сақтанушыға шарттың
аяқталмаған мерзімі үшін сақтандыру сыйақысын қайтаруға тиіс. Егер
сақтандыру төлемі жүргізілген болса, сактандырушыда төленген соманы
қайтаруды талап ету құқығы болып келеді. Мұндай нәтижелер сақтандыру
шарты сақтандырушыға сақтандыру төлемін төлеуден бас тартуға құқық
беретін, ертеректе қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылса да орын
алады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін міндетті сақтандыру шарты деп,
сақтандырушы сақтандыру жағдайы туындаған (орын алған) кезде соның
салдарынан сақтанушыға келтірілген зиянды өтеуге міндеттенетін,
сақтанушы сақтандыру сыйлықақыларын белгіленген мөлшерде және мерзімінде
сақтандырушыға төлеуге міндеттенетін екі жақты келісімді айтамыз.
Осы сақтандыру шартты жазбаша нысанда, әрбір мүліктің түрі бойынша
жеке-жеке жасалады. Сақтанушы төлейтін сақтандыру төлемдерінің мөлшерін
сақтандырушы шартта белгіленген тарифтік ставкаларға сәйкес есептеп
шығарады. Сақтандыру төлемдері негізінде толығымен төленуі тиіс. Ал осы
жөнінде тараптар арасында бөліп-бөліп төлеуге келісім болған жағдайда үш
мерзімге бөліп төлеуге рұқсат беріледі. Бірінші төлем төлеу мерзімі 15
наурыздан кешіктірілмеуі қажет.
Сақтандыру өтемін алуға мүдделі сақтанушы сақтандыру жағдайы
туындаған болса мүліктердің жойылған күнінен, сондай-ақ малдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-8
1-тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың шартының
түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8-11
1. Сақтандыру ісінің субъектілері мен объектісі және
қатысушылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 11-15
1.2. Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы...16-27
2- тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
шартының нысаны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-52
2.1. Сақтандыру қызметінің нарықтық қатынас
жағдайындағы қалыптасу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .52-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...58-5 9
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Кіріспе
Сақтандыру - ісі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан
қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру қоғаммен яғни,
мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың ажырамас бір элементі болып
табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы
салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен
ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде
жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып
табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның
орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының
немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар
ұйымдастыру қажет.
Азаматтық құқықтың интеллектуалдық меншік құқығын, оның ішінде
авторлық құқық, сабақтас құқықтар, өнер табысқа, пайдалы модельге,
өнеркәсіптік үлгіге құқық, селекциялық жетістіктерге құқық, интегралды
микротәсілдер технологиясына құқықтар, ашылмаған ақпаратты заңсыз
пайдаланудан қорғау құқығы, азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет
көрсетуге қатысушылардың даралану құралдары, оның ішінде фирмалық атауға
құқық, тауар белгісін пайдалану құқығы, тауар шығарылатын жердің атауын
пайдалану құқығы; мұрагерлік құқықты, оның ішінде өсиет бойынша
мұрагерлік, заңды мұрагерлік; мүліктік емес өзіндік құқықтар, оның ішінде
жеке бастың құпиясын сақтау құқығы, өз бейнесіне құқық, тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар; міндеттемелік
құқық және т.б. қамтитынын білеміз. Сақтандырк құқықтық қатынастары
тараптардың өзара міндеттемелері сипатында болғандықтан оларды
міндеттемелік құқыққа жатқызуға болады. Азаматтық кодекстің 268- бабында
міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерінің орындалуын талап
етуге құқылы. Осы міндеттемелер Азаматтық кодекстің 7 – бабында
көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда
болады деп 7 – бапқа сілтеме жасалынған (271 бап). 7- бапта
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындау негіздері толық ашылып
көрсетілген. Әрине, оның ішінде бізге қатысты 1 және 8 тармақтары болып
табылғанымен, сонда да болса толығымен мазмұндап өтейік. Азаматтық
құқықтар мен міндеттер:
1. заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмлелерден;
2. заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан;
3. азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;
4. заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5. өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6. басқа жаққа зиян келтіру салдарынан, сол сияқты басқа жақ
есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7. азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8. заңдар азаматтық құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Осы міндеттердің сақтандыру шараларының негізінде туындайтынын
білуіміз керек. Мәселен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға, немесе оның пайдасына
шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың
сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндеттенеді.
(803 – баптың 1- тармағы).
Сақтандыру сөзі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан
қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру адаммен бірге пайда
болып, оның табиғаттың ажырамас бір қасиеті болып табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы
салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен
ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде
жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандырудың пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып
табылатын материалдық құндылықтар.
Ал, Сақтандыру құқығының пәні болып:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның
орнын толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының
немесе оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар
ұйымдастыру қажет.
Азаматтық құқықтың интеллектуалдық меншік құқығын, оның ішінде
авторлық құқық, сабақтас құқықтар, өнер табысқа, пайдалы модельге,
өнеркәсіптік үлгіге құқық, селекциялық жетістіктерге құқық, интегралды
микротәсілдер технологиясына құқықтар, ашылмаған ақпаратты заңсыз
пайдаланудан қорғау құқығы, азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет
көрсетуге қатысушылардың даралану құралдары, оның ішінде фирмалық атауға
құқық, тауар белгісін пайдалану құқығы, тауар шығарылатын жердің атауын
пайдалану құқығы; мұрагерлік құқықты, оның ішінде өсиет бойынша
мұрагерлік, заңды мұрагерлік; мүліктік емес өзіндік құқықтар, оның ішінде
жеке бастың құпиясын сақтау құқығы, өз бейнесіне құқық, тұрғын үйге қол
сұғылмау құқығы; меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтар; міндеттемелік
құқық және т.б. қамтитынын білеміз. Сақтандырк құқықтық қатынастары
тараптардың өзара міндеттемелері сипатында болғандықтан оларды
міндеттемелік құқыққа жатқызуға болады. Азаматтық кодекстің 268- бабында
міндеттемеге сәйкес бір адам борышқор басқа адамның (несие берушінің)
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі
бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекеттерді жасаудан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерінің орындалуын талап
етуге құқылы. Осы міндеттемелер Азаматтық кодекстің 7 – бабында
көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда
болады деп 7 – бапқа сілтеме жасалынған (271 бап). 7- бапта
азаматтық құқықтар мен міндеттердің туындау негіздері толық ашылып
көрсетілген. Әрине, оның ішінде бізге қатысты 1 және 8 тармақтары болып
табылғанымен, сонда да болса толығымен мазмұндап өтейік. Азаматтық
құқықтар мен міндеттер:
1. заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмлелерден;
2. заңдарға сәйкес азаматтық құқықтық жағдайларды туғызатын
әкімшілік құжаттардан;
3. азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;
4. заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау
немесе иемдену нәтижесінде;
5. өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер
шығармаларын және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау
нәтижесінде;
6. басқа жаққа зиян келтіру салдарынан, сол сияқты басқа жақ
есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан;
7. азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан;
8. заңдар азаматтық құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын
оқиғалар салдарынан пайда болады.
Осы міндеттердің сақтандыру шараларының негізінде туындайтынын
білуіміз керек. Мәселен, сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы)
сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға, немесе оның пайдасына
шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың
сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру төлемдері
1 – тарау. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру шартының түсінігі
мен түрлері.
Сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының туындауы кезінде
заңды және жеке тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау үшін сақтандыру
жарналары мен сыйлықақылары есебінен мақсатты ақшалай қорларды
қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты экономикалық категория
және бір жағынан алғанда мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып
саналады. Ал басқа жағынан қарастырсақ сақтандыру сол қаржы жүйесінің
мына келесідей әрбір элементімен өзара қатынаста болады: мемлекеттік
қаржылар; жергілікті мемлекеттік басқару органдардың қаржылары;
кәсіпорындардың қаржылары; және тағы басқа жекеше қаржылар. Сақтандыру
саласындағы қатынастар негізінде, сақтандыру ұйымдары мен азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, басқа да сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының арасында пайда болады.
Сақтандыру екі нысанда жүзеге асырылады-ерікті және міндетті. Ерікті
сақтандыру екі тараптың құқықтық тенділігі ескеріліп және белгілі бір
мүдделері көзделініп, сақтандырушы мен сақтанушының арасындағы келісімге-
шартқа орай жүзеге асырылады. Ерікті сақтандыруға байланысты айта кететін
жайт, егер екі тарапдың-бұл жерде сақтандырушы мен сақтанушының өздеріне
тән көзделген мүдделерін ескерсек, онда осы сақтандыру түрі кәсіпкерлік
қызмет сипатында болады және туындайтын қатынастар объектілі түрде
баламалы (эквиваленті) қатынастар сипатында көрініс табады. Алайда, осы
баламалы қатынастар азаматтық құқықтық нормаларымен реттелетін тауарлы-
ақшалай қатынастарға жақын болғанымен, дәл солардың қатарына жатқыза
алмаймыз. Себебі, бұлар қоғамдық қатынастардың аса айырықшаланған түрі
болады. Ал міндетті сақтандыру Қазақстан Республикасының;
Конституциясымен немесе тиісті заңдарымен кепілдендірілген
құқықтарға сәйкес жүзеге асырылады. Мәселен, өте маңызды міндетті
сақтандыру түрлеріне жатады.
1.автокөлік құралдары иелерінің жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
2.тасмалдаушының жолаушылар алдындағы жауапкершіліктерін
міндетті сақтандыру;
3.әскери қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
4.мемлекеттік қызметкерлерді міндетті мемлекеттік сақтандыру;
5. мемлекеттік мүлікті міндетті мемлекеттік сақтандыру;
6. ауылшаруашылығы өнімдерін міндетті сақтандыру;
7.қызметтерді, жұмыстарды, өнімдерді өндірушілердің, жұмыс
берушілердің жекелеген санаттарының жауапкершіліктерін міндетті
сақтандыру;
8.мемлекеттік қызметкерлердің белгілі бір санаттарының өмірін,
денсаулығын және мүліктерін міндетті сақтандыру;
9.мемлекет пен азаматтардың әлеуметтік мүдделерін қамтамасыз ету
мақсатында тиісті заңдармен белгіленеді.
Сол міндет сақтандыру сақтанушы ретінде сақтандыру тарапы болып
табылатын тиісті атқарушы билік органы бюджеттен бөлінетін қаражаттар
есебінен жүзеге асырылады. Осы міндетті сақтандырулардың негіздеріне
құқықтық актілер немесе болмаса сол нормативтік құқықтық актілерге сәйкес
сақтандырушы мен сақтанушының арасында жасалынған сақтандыру шарттары
жатады. Сақтандыру объектілер ретінде мына келесідей мүліктік мүдделер
көрініс табады:
•сақтанушының немесе сақтандырылушының өміріне, денсаулығына,
еңбекке қабілеттілігіне және зейнетақымен қамтамасыз етілуіне байланысты
жеке сақтандыру;
•мүлікке ие болуға, пайдалануға және жұмсауға байланысты мүліктік
сақтандыру;
• сақтанушының, яғни адамның жеке басына немесе жеке тұлғаның
мүлкіне келтірілген зиянның орнын толтыруға байланысты, сондай-ақ заңды
тұлға шеккен зиянның орнын толтыруға байланысты жауапкершілігін
сақтандыру.
Сақтандыру қатынастарының қатысушылары сақтанушылар ме
сақтандырушылар болып табылады. Сақтанушылар дегеніміз, сақтандырушымен
сақтандыру шартын жасасқан не болмаса мемлекеттің тиісті заңына сәйкес
сақтанушы болып есептелетін заңды және жеке тұлғалар. Сақтанушылар
сақтандырушылармен үшінші тұлғаның пайдасына сатандыру шартын жасай
алады. Сонымен бірге, олар сақтандыру шартын жасау кезінде пайданы
алушыны-бенефициарды тағайындай алады немесе сақтандыру жағдайы туындамай
тұрғанда оларды өз ұйғарымы бойынша ауыстырып жібереді.
Сақтандырушылар-белгілі бір мемлекет аумағында сақтандыру қызметін
жүзеге асыруға құқық беретін лицензия алған, қажетті деңгейдегі арнаулы
(кэсіби) мамандықтары бар сақтандыру ұйымдары болып табылады. Олар
қызметтерін тек лицензияда белгіленген бағытта ғана атқара алады. Басқа
қызмет түрлерімен тікелей айналысуға рүқсат етілмейді. Мысалы, банктік,
өндірістік қызметпен және саудамен сақтанушылар қызметтерін сақтандыру
агенттері мен брокерлері арқылы да жүзеге асырылады. Сақтандыру
агенттеріне өзіне сақтандырушы берген өкілеттіліктерге сәйкес сол
сақтандырушының атынан және оның тапсыруымен іс-қимылын жүзеге асырылатын
заңды немесе жеке тұлғалар жатады.
Сақтандыру брокерлері кәсіпкерлер ретінде тіркелген заңды немесе
жеке тұлғалар болып табылады. Осы брокерлер сақтандырушының не болмаса
сақтандырушының тапсырмасы негізінде сақтандыру бойынша делдалдық
қызметті өзінің атынан жүзеге асырылады.
Сақтандыру сақтандыру тәуекелінің туындау жағдайына орай
жүргізіледі. Сақтандыру тәуекелі дегеніміз, туындауы әбден мүмкін және
кездейсоқ, күтпеген, зардапты жағдайлармен белгіленетін оқиға болып
саналады. Ал сақтандыру оқиғасы (жағдайы деп те атауға болады) деп,
заңдарда тура көзделген немесе сақтандыру шартында белгіленген, сондай-ақ
туындауы орын алған жағдайды айтамыз. Сақтандыру оқиғасының туындауына
орай сақтандырушы сатанушыға, сақтандырылушыға және пайданыалушыға
сақтандыру өтемін төлеуге міндетті болады. Мүліктерге байланысты
сақтандыру оқиғаларының туындауы кезінде сақтанушыға сақтандыру өтемі
төленеді. Ал сақтанушының немесе үшінші тұлғаның жеке басына орай
төлемдер сақтандыру қамсыздандыруы түрінде төленеді.
Сақтандыру айрықша қоғамдық қатынастары аясындағы сақтандыру қызметі
екі бағытта жүзеге асады: кәсіпкерлік қызметтің бір түрі ретінде және
қаржылық (бұл жерде мемлекеттің қызметі) қызметтің бір түрі ретінде.
Жалпы алғанда сақтандыру қызметі деп, лицензия негізінде жүзеге асатын
келешекте сақтандыру өтемдерін төлеуге қажетті сақтандыру ақшалай
қорларын-сақтандыру резервтерін қалыптастыруға байланысты сақтандыру
ұйымдарының іс-қимылдарын айтамыз. Сақтандыру қызметі мынадай түрлерге
бөлінеді:жеке сақтандыру, мүліктік сақтандыру, жауапкершілікті
сақтандыру, қайта сақтандыру.
Әдетте, сақтандыру саласында мемлекет тарапынан жүзеге асатын қызмет
қаржылық-сақтандыру қызметі деп аталады және ол мына келесідей іс-
қимылдарды атқарудан түрады:
1. мемлекеттік және жеке меншік сақтандыру түрлерін реттеу;
2. мемлекет аумағындағы сақтандыру ұйымдарының түрлерін айқындау;
3.сақтандыру ұйымдарының қызмет атқару жағдайлары мен құқықтық
мәртебелерін белгілеу;
4. сақтандыру ұйымдарын тіркеуді жүргізу тәртібін белгілеу;
5. сақтандыру қызметін лицензиялау;
6. сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету
(сақтандыру капиталы мен жекеше қаражаттарының ең аз мөлшерін белгілеу
және сақтандыру резервтерін тиімді орналастыру арқылы);
7.тыйым салу, шектеу және тағы басқа тәсілдерді қолдану арқылы сақтандыру
жүйесін және сақтандыру рыногын қалыптастыру процестерін басқаруды жүзеге
асыру;
8.мемлекеттік сақтандыру қадағалауын ұйымдастыру және жүзеге асыру.
Сонымен, сақтандыру қызметі күрделі құрылымдығы, белгілі бір
талаптар мен бағыттарды ұстана отырып жеке меншік және мемлекеттік қаржы-
қаражаттарға негізделіп, қаржылық, азаматтық және тағы басқа құқық
салаларының құқықтық нормаларына сүйене отырып мемлекеттің қаржылық
қызметтің бір түрі ретінде және кәсіпкерлік қызмет ретінде сақтандыру
ісін жүзеге асыруға байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының іс-
қымылдары мен әрекеттері болып табылады. Сақтандыру қызметі туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 4-бапының 2- тармағында заң шығарушы:
Сақтандыру қызметі-сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру
(қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік
органдарының лицензиясы негізінде жүзеге асатын қызметі деп көрсеткен.
Әрине, осы берілген ұғымның нақтыландырылмағаны, айқындалмағаны
байқалады. Мәселен, көзделген басты мақсаты мен атқаратын негізгі
функциясы төтенше қатерлі жағдайлардың туындауына орай орын алған алатын
зардаптар мен зиянның орнын толтыру, қалпына келтіру т.б. Сонымен бірге,
алдын алу шаралары да қарастырылады. Міне, осы жәйттерге байланысты
мемлекеттік сақтандыру ұйымдары мен жеке меншік сақтандыру
компанияларының бірінші кезектегі міндеттері арнаулы мақсаттағы ақша
қорларын құру болып саналады.
Сондықтан, сақтандыру қызметінің мына келесідей түсінігін беруге
болады: Сақтандыру қызметі деп, сақтанушылармен жасалған шарттардың
негізінде, олар төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының және басқа
тартылатын қаражаттар есебінен мақсатты сақтандыру қорын құру арқылы сол
шарттарда көзделген сақтандыру оқиғаларының болуы салларынан заңды және
жеке тұлғаға келтірілген зиянның орын толтыру және алдын-алу, қалпына
келтіру шараларын жүргізу жөніндегі өкілеттіліктері бар сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдарының іс-әрекеттерін айтамыз.
Коммерциялық тұрпаттағы, жеке меншік қаражаттары негізінде
сақтандыру қызметін жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының іс-әрекеттері кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметінен басқа мына келесідей іс-қимылдарды
жүзеге асыра алады:
1.сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық
қызмет көрсету;
2.сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы қызметін атқару;
3.уәкілетіті мемлекеттік органының нормативтік құқықтық актілерінде
көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті жүргізу;
4.жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу саласы шегінде
өз сақтанушыларына қарыз беру;
5.сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру
үшін пайдаланылатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз ету құралдарын сату;
6.сақтандыру ұйымдарының мұқтаждықтары үшін кезінде сатып алған
немесе олардың қарамағына сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп
түскен мүлікті сату немесе жалға беру;
7.сақтандыру саласындағы мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында
оларды оқытуды ұйымдастыру және жүргізу;
8. консорциум емес жай серіктестік құруға қатысу.
Бұлардан басқа ескеретін бір жайт, егер сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымдары таратылған жағдайларда сақтанушылардың
(сақтандырылушылардың, пайда алушының) материалдық мүделерін қамтамасыз
етуге кепілдік беретін ақша қорларын құруға хақылары бар.
Мемлекеттік уәкілетті орган, яғни Қазақстан Республикасы Ұлттық Банк
сақтандыруды қадағалау департаментінің лицензиялау жөніндегі басқармасы
беретін лицензиясы жоқ тұлға өз атынан сақтандыру, қайта сақтандыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға, негізгі немесе қосымша қызмет түрінде
сақтандыру брокерінің, уәкілетіті аудитордың, актуарийдің қызметін
атқаруға құқығы жоқ тұлға болып есептеледі. Осы аталған лицензияның
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының тиісі бабында
белгіленген тәртіп негізінде берілетінін естен шығаруға болмайды.
Мемлекеттік уәкілетті орган сақтандыру ұйымына сақтандыру қызметін жүзеге
асатын құқығына лицензия беруден мынадай жағдайда бас тартуы эбден
ықтимал:
1.егер сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымы мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап алты ай ішінде лицензия алу үшін уәкілетіті
мемлекеттік органға өтініш жасамаса;
2.егер сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына
сақтандырудың қосымша сыныбын енгізу барысында:
• өтініш берген күнге дейінгі соңғы алты ай ішінде сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі туралы заңдардың талаптарвн сақтамаса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын құқығына лицензияның қолданылуы
тоқтатыла тұрған болса;
• сақтандыру қызметін жүзеге асатын қүқығына берілген лицензияға
сақтандыру қосымша сыныптарына енгізу уәкілетіті мемлекеттік органының
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен жүзеге асырылмаса.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларда сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын өкілетті мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия (рұқсат)
бермеудің негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушымен сақтандырушымен сақтандырудың
әр түрі үшін бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізуі
үшін лицензияны (рұқсатты) беру құқығы өкілеті мемлекеттік органымен
келісуге жатқызылады. Шартта қарастырылмаған жағдайларда байланысты
даулар пайда болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелеріндегі жағдайлар
алынуы тиіс.
1. Сақтандыру ісінің субъектілері мен объектісі және
қатысушылары.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1. сақтандыру объектілерінің тізімін;
2. сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3. сақтандыру тәуекелдерді;
4.сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар және сақтандыруға шек
қоюлар;
5.сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;
6.сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7. тараптардың құқықтары мен міндеттері;
8.сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;
9. сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тізімін;
10. сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайлары мен тәртібін;
11. сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөнінде
шешім қабылдау мерзімін;
12. сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
13. дауларды шешудің тәртібін;
14. сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
15. ерекше жағдайлар.
Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып
қаралады. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 827-
бабына сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын
төлеген кезден бастап, ал оны бөліп-бөліп төлеу қарастырылса, бірінші
сақтандыру жарнасы төленген кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін
міндетті болады. Осыны ескерсек іс жүзінде жалпы тәртіп бойынша
сақтандыру шарты реалды болып келетіні түсінікті. Сақтандыру шартына
консенсуалдық мінез тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен
берілуі мүмкін.
Сақтандыру шарты - ақылы шарт, тараптардың әрқайсысы берілгеннің
орнына мүліктік қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық
ақылары түрінде мүліктік қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе
пайда табушы сақтандыру төлемін алған ретте мүліктік қанағаттандыруға қол
жеткізеді. Сақтандыру шартының ақылыға сақтандыру төлемі барлық
жағдайларда жасалмайтынына қарамастан сақтала береді. Оның орнатылуы мен
алынуы сақтандыру шартын жасау кезінде тараптардың ниетімен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы
керек. Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сақтандыру
шартын рәсімдейтін қүжаттар арасында таңдауға мүмкіншілік береді.
Тараптар шарттың барлық жағдайлары көрсетілетін бір құжатты жасап оған
қолдарын қоя алады. Мұндай шартты жасау жеке келісілген жағдайларға, бір-
біріне сай келмейтін тәуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда
қолданымдырақ болып келеді.
Міндетті сақтандыру аясы мынадай қағидалар пайдаланады:
1. заңда көзделуі, болмаса шарт негізінде болуы;
2. нормативтегі және жоспардағы;
3. ұзақ мерзімдегі және жалғаса беруі;
4. объектісінің толық қамтылуы және үзілмей сақтау;
5. сақтандыру өтемі, сақтандыру жарнасын төлеу міндеттілігі.
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып
табылады. Сақтандырушы сақтандыруды жүзеге асыратын, яғни сақтандыру
жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған
өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған соманың (сақтандыру
сомасының) шегінде сақтандыру төлемін жүргізуге міндетті тұлға.
Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге
асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны
акционерлік қоғам болып табылады. Жаңадан құрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құқықтық нысаны жабық акционерлік қоғам
болуға тиіс.
Жабық акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы ішінде үнемі
залалсыз жұмыс істеген және осы кезеңде өкілетті мемлекеттік орган
белгілеген пруденциялық нормативтерді және өзге де сақталуға міндетті
нормалар мен лимиттерді сақтаған жағдайда мемлекеттік тіркеуден өткен
күннен бастап кемінде бір жыл өткеннен кейін ашық акционерлік қоғам болып
қайта құрылуына жол беріледі.
Шетелдік қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру ұйымдарының қызметі шектеледі.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан заңды тұлғалардың мүліктік
мүддесін сақтандыру немесе оның жеке бөлімшелерін және Қазақстан
Республикасының резиденті болып саналатын жеке тұлғаның мүліктік мүддесін
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын
сақтандыру ұйымымен жүргізіледі.
Сақтандыру объектісі жеке және заңды тұлғалардың мүддесі болып
есептеледі. Сақтанушының құқыққа қайшы мүдделері сақтандыру объектісі
бола алмайды, оларды сақтандыру артынан сақтандыру шартын жарамсыз
екендігіне әкеп соғады. Сақтандыруға жататын мүдделер, мүліктің
жойылуының немесе басқа да жоғалуының, кәсіпкерлік қызметтен күткен
пайданы алмаудың азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылудың өмірге
немесе денсаулыққа зиян келтірудің салдарынан болатын және тағы
басқаларға байланысты қолайсыз мүліктік зардаптардан құтылу немесе оларды
азайтуға бағытталған сақтанушы (сақтандырылған адам) субъектісінің
ықыласымен байланысты. Яғни, сақтандыру объектісін олар жөнінде басқа да
абсолютті және арақатыстық мүліктік және мүліктік емес құқықтық
объектілерінің өздерімен теңестіруге болмайды.
Сақтандыру шартының заңды объектісі болып (қызмет көрсетудің өзге
түрлерінен ерекше болып келетін) қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін
сақтандырушының жүріс тұрысы есептеледі.
Сақтандыру шарты көбіне нақты (реалды) шарт болғандықтан, оның
мазмұнын талдауды сақтанушының міндетінен және оған қарама қарсы болы,
келетін сақтандырушының қудығынан бастау керек. Ең басында (бірінші
кезекте) сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйақысын төлеуге міндетт.
Сақтанушы осы өзінің міндетін сақтандырылған адамға да, пайда алушыға да
жүктей алмайды. Мұндай міндет оларға заңды актілерімен де жүктелмейді.
Сақтандыру сыйақыларының мөлшерлері шартпен белгілі ақша сомасы
ретінде қарастырылады. Сақтанушы шартпен сәйкес, сақтандыру объектісі мер
сақтандыру тэуекелінің сипатын ескере отырьш, сақтандыру сомасының
көлемінде (мөлшеріне) қарап есептелетін сақтандыру сыйлық ақысының
мөлшерін белгілейтін сақтандырушы әзірлеген сақтандыру тарифіне
байланысты сақтандыру сыйлық ақыларын төлеуге міндеттенеді.
Сақтандыру сыйлық ақыларын төлеудің тәртібі мен мерзімдері шартпен
белгіленеді. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша олар заңдармен
белгіленуі мүмкін.
Шартқа сәйкес сақтанушы сақтандырылатын тұлға болмаса, онда аталған
міндет сақтандырылған тұлғаның өзінде болып келеді. Егер өзін сақтандыру
шарты жасалса және сақтандыру жағдайы болып сақтандырылғанның өлімі
келсе, онда сақтандырушыға сақтандыру жағдайы болғаны туралы сақтанушы
хабарлайды, ал егер ол біруақтылы сақтандырылған болса бұл міндет пайда
алушыға жүктеледі. Осындай сақтандыру шарттарында хабарлау мерзімі отыз
күннен кем болмауы тиіс. Мерзімнің мұндай ұзақтығы жақын адамның дүниеден
өтуінің жақындарына ауыр болатынына байланысты. Сонымен бірге бұл
кездерде сақтандыру жағдайының фактілері айқын болатынын да ескерген.
Пайда алушы сақтанушымен және сақтандырылушымен бірге сақтанатын жағдай
туралы сақтандырушыға хабарлауға әрқашан құқылы болып келеді. Оның бұл
құқығына ескертуді сақтандырушыға сақтанушы немесе сақтандырылған
жасағаны әсер етпейді. Сақтандырушыға сақтандырылатын жағдай болғаны
туралы тиісті мерзімде ескертілмегені расталса, онда сақтандырушының
сақтандыру төлемін жасаудан бас тарту құқығы пайда болады. Бұған
сақтандырушы сақтандыру жағдайы туралы өзі білген немесе ескерту жасалу
(жасалмауы) оның міндетіне әсер етпейтін реттер кірмейді. Біз бұл жерде
сақтандырушының ескертілмеуі сақтандыру жағдайы болғанда оның мүліктік
мудделеріне ешқалай әсер етпейтін реттер туралы айтып отырмыз. Мысалы:
өлім табиғи себеппен болса (аурудан) және бұл сақтандыратын жағдай болып
қаралса.
Сақтанушы сақтандырылатын жағдайдан болатын шығындарды азайтуға
ықпал салуы керек. Сақтанушының өзінің осы міндетін орындау қалыптасқан
жағдайда шығынның алдын-алу мақсатында қажетті қисынды және қолайлы
шаралар жасалуын талап етеді. Олардың қатарына сақтандырылған мүлікті
құтқаруға және сақтауға бағытталған шаралар да кіреді. Мұндай шараларды
жүзеге асыра келе сақтанушы, сақтандырушының нұсқауын қадағалау керек,
егер оған бұл туралы алдын-ала ескертілсе.
Сақтандыру шартының кейбір ерекшеліктері сол сақтандыру шартының
ерекше арналуына байланысты болады. Бұл мысалы, шарт бойынша азаматтық-
құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шарттарына қатысты. Осындай кездерде
сақтандыру олар арқылы шарттық және деликтілік жауапкершілік жүзеге
асатын тетіктерге қосымша болып келеді. Сонымен қатар құқық бұзушылық іс-
әрекетіне байланысты сақтандыру төлемді жасауды қарасыратын нормалар және
құқық бұзушының жауапкершілігін тікелей анықтайтын нормалар арасында
белгілі бір қатынастар анықталады.
Мұндай сақтандыруды қолданудың саласы сол сияқты онымен белгілі
дәрежеде қамтамасыз етілетін шарттық немесе деликтілік жауапкершіліктің
ерекшеліктері азаматық-құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың бір немесе
өзге шарттары бойынша кім пайда алушы болып келетініне тікелей әсер
етеді.
Егер болуы мүмкін деликті жауапкершілік сақтандырылса, онда пайда
алушы болып кез келген зиян шегуші субъект болып табылады.
Шартты жауапкершілікті сақтандыруда пайда алушының тұлғасы нақты
анықталатынына әсерін тигізеді. Бұл қасиетте әрқашан жауапкершілігі
сақтандырылған тұлғаның шарт бойынша әріптесі болып келеді. Егер заңмен
немесе шартпен осыған жол берілсе, тұлғада шарт бойынша бірнеше
контрагенті(әріптесі) болғанда, тұлға бір немесе кейбір контрагенті
алдындағы жауапкершілігін сақтандыра алады. Жауапкершілікке қатысты
сақтандыру тетігі тек көмектес болатыны сақтандырушының пайда табушы
алдындағы міндеті тек нақты нүқсан мөлшерімен шектелетініне әкеледі.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың арналуының
ерекшелігі тағы да мынада, сақтандырылушы тұлғаның іс-әрекетінің
заңсыздығы, оның кінәлілігі сақтандырушыны сақтандыру төлемақысын өтеуден
босатпайды, керісінше, оны төлеудің негізгі шарты болып табылады.
Сақтандырудың дәстүрлі түрлерінде осындай жағдайлардың салдарынан
сақтандырушы өзінің міндетінен босатылады.
Сақтандыру нормалары мен жауапкершілік нормалары арасындағы
үйлесімділік сақтандырушының қолына жәбірленушінің зиян келтірушіге
талабының белгілі бөлігі жәбірленушіге жасалған сақтандыру төлемінің
көлеміне сәйкес өтетінімен қамтамасыз етіледі.
Сақтандыру объектісі бір шарт бойынша бірнеше сақтандырушымен
сақтандырылуы мүмкін. Мұндай сақтандыру - ортақ сақтандыру деп аталады.
Ортақ сақтандыру шартында келісілген үлесте әр сақтандырушының жеке
міндеті мен қүқығы белгіленеді. Егер әрбір сақтандырушының міндеті мен
құқы белгіленіп көрсетілмесе, онда олар сақтанушы (пайда алушы) алдында
сақтандыру төлемі бойынша ортақтасқан борышкерлер болады.
Ортақ сақтандыру ірі және өте ірі тәуекелділікті сақтандыру қажеті
пайда болғанда қолданылуы мүмкін. Ортақ сақтандыру үшін сақтанушылар
бірлескен қызмет туралы негізінде жай серіктестіктерді құра алады, олар
сақтандыру пүлдары деп аталады. Жоғарыда аталғандардан басқа ортақ
сақтандыру шартының шеңберіндегі өзара қарым-қатынасының ерекшелігі орын
алатын өкілдіктің ерекше қатынасынан көрініс табады. Бұл ортақ
сақтандырушылар арасындағы келісіммен қамтылса, онда сақтанушымен
қатынасқа олардың барлығының атаынан бір ғана ортақ сақтандырушы кіруі
мүмкін, осымен бірге әрбір ортақ сақтандырушы тек өзінің үлесінде ғана
жауапты болып келеді.
Сақтандыру шарттарының тағы бір ерекше түрі-қайта сақтандыру.
Қайта сақтандыру жағдайлары қайта сақтандырушы және қайта сақтанушы
жасасқан шартқа сәйкес анықталады. Қайта сақтандыру қатынастары бұдан
бұрын қалыптасқан сақтандыру қатынастарынан туынды болып келеді,
сондықтан сақтандырудың тікелей объектісі болып азаматтық қатынастар
барлық субъектілерінің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері емес,
тек алғашқы сақтандыру шартын жасасқан сақтандыру ұйымының мүдделері
келеді. Бірақ сақтандыру жанама түрде сақтандырушының (пайда алушының) да
мүліктік мүдделерін де қамтамасыз ететіні сөзсіз. Сондықтан қайта
сақтандыру шартының болмысы алғашқы жасалған сақтандыру шартының күшінде
болуына тәуелді болып келеді. Қайта сақтандыру шартының мазмүны да
сақтандыру шарттарына қойылатын талаптарға сәйкес болуы керек.
Субъектілердің құқықтық жағдайының ерекшелігі бар. Сақтандыру шарты
бойынша сақтандырушы қайта сақтандыру шартында сақтанушының құқықтары мен
міндеттеріне ие болады.
Қайта сақтандыру шарты да қайта сақтандырушылар тарапынан
қатысушылардың көптілігіне де жол береді. Тиісті қайта сақтандыру жүзеге
асыру үшін олар бірлескен қызмет туралы шарттар негізінде жәй
серіктестіктерге (қайта сақтандыру пүлдарына) бірге алады.
Сақтандыру міндеттемелерінің орындалу кепілдігі ізінше екі немесе
бірнеше қайта сақтандыру шарттарын жасау арқылы шейтілуі мүмкін. Осы орын
алса қайта сақтандыруға қос (екі рет) сақтандыруға қолданымды ережелер
қолданылады.
Жоғарыда айтылғандай сақтандырү шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық
ақысын төлегеннен кейін екі жақ үшін де міндетті болып күшіне енеді.
Сонымен бірге жалпы ереже бойынша сақтандыру шарты сақтандырушы бірінші
сақтандыру жағдайы бойынша сақтандыру төлемін төлегеннен кейін егер
заңнама немесе сақтандыру шарты өзгешені қарастырмаса өзінің қолданылуын
тоқтатады. Сақтандыру арқылы қорғаудың мерзімі шарт күшінде болатын
мерзімге сәйкес келеді. Сақтандыру шарттарымен немесе сақтандыру
қатынастарын реттейін заң актілерімен шарт тоқтатылуының өзге жағдайлары
да қарастырылуы мүмкін.
Сақтандыру шарты мерзімінен бұрын мына жағдайларда тоқтатылуы
мүмкін:
1. егер сақтандыру объектісі өзінің болмысын тоқтатса;
2. оны ауыстыру орын алмаған кезде сақтанушы болып келмейтін
сақтандырылушы сақтанушы болып келмейтін сақтандырылған тұлғаның өлімі
жалпы ереже бойынша шарт міндеттері мен құқықтарының пайда алушылардан
басқа тұлғаларға ауысуына әкелмейді.
Егер сақтандырылушымен бірге шартта тұлғалардың аталған санаты
қатыспаса, онда сақтандырылушылардың (сақтандырылған тұлғалардың) өлімі
бірден шарттың тоқтатылуына әкеледі;
3. сақтанушының сақтандырылған мүлкін алу, егер сақтандырушы
сақтанушының ауысуына қарсы болса, ал заң актілерінде немесе сақтандыру
шартында осыған қатысты өзге ереже қарастырылмаса. Бұл жағдайда сөз
ішінара құқықтық мирасқорлық мүмкіндігі туралы болып отыр. Сақтандыру
шартында оның арнайы ережелері қолданылады. Оған қатысты сақтандырушы
борышкер болып келетін сақтанушыны ауыстыру
4. тек борышкер-сақтандырушының келісімімен рұқсат етіледі, себебі
сақтандырушы әрқашан өзінің тәуекелінің дәрежесін бағалауға құқығын
сақтап қалады;
5. өз кәсіпкерлік немесе азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандырған сақтанушы кәсіпкерлік қызметін бекітілген тәртіпте тоқтатса.
Бұл сақтандыру класы бір тараптан кәсіпкерлік қызмет субъектісінің
қатысуын болжайды және сақтанушы тарапынан құқықтық мирасқорлыққа жол
бермейді, өйткені Қазақстан Республикасының кодексінің 810,812-бабына
сәйкес кәсіпкерлік тәуекелдерді шарт бойынша немесе азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті сақтандыру кезінде сақтанушы мен сақтандырылушы бір тұлға
болуы керек;
6.сақтандырылатын жағдай туындау мүмкіндігі жойылса және сақтандыру
тәуекелдігі сақтандыратын жағдайдан басқа негізден өз болмысын жоғалтса.
Сақтандыру шартын тоқтатудың бұл негізі жинақты сақтандыру шартына
тарамайды, өйткені бұл шарт бойынша сақтандру төлемін жасау міндеті
сақтандыратын жағдайға тәуелсіз орын алады.
Жоғарыда аталған барлық жағдайларда, сақтандыру шарты тоқтатылады
деп сақтандыру шарты тоқтатылуының бір негізі орын алса да шарт
тоқтатылады деп есептеледі.
Шарттың тоқтатылуында тарап бұл туралы екінші тарапқа кейінге
қалдырмай хабарлауы керек. Сақтанушы бұл жағдайда сақтандыру шартынан кез
келген уақытта, бас тарту себебіне қарамастан, бас тарта алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 842-бабында
сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатудың салдары қарастырылған.
Сақтандыру шартын ертерек жоғарыда аталған негіздердің біреуі бойынша
тоқтатқанда, егер сақтандырушыда сақтандыру шартын тоқтатуға мүддесі
болмаса, бірақ сақтандыру шартының сақталуын мүмкін емес қылатын
объективті жағдайлар қалыптасса, болмаса оның сақтандырушыға тиімсіз
жақтары ашылса, онда ол сақтандыру күшіне болған уақытқа қарай белгілі
бір үлесте сақтандыру сыйлық ақысын алу құқығына ие болады.
Егер сақтанушы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 811-
бабының 1 -тармағында қаралғаннан басқа себептермен шарттан бас тартса,
онда сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлық ақылар сақтанушыға
қайтарылмайды.
Сақтандыру мен қамтылған қоғамдық қатынастар ерекшелігі
сақтандырудың жарамсыздығы қосымша реттелуін талап етеді. Бұның нақты
себебі бар. Сақтандыру қатынастарының субъектілері, әсіресе, егер бұл
сақтанушы (сақтандырылушы, пайда табушы) тарабы болса, көптеген
жағдайларға мүлік пайдасын заңсыз алуға тырысады, кейде олар сомасы
бойынша өте елеулі болып келетін сақтандыру төлемдерін талап ету құқығына
негізсіз иеленеді. Қосымша ескерілу керек, сақтандыру сыйлық ақысын
төлегеннен кейін сақтандыру шарты сақтанушының елеулі міндеттерін
қарастырмайды және осы жағдайда сақтанушы сақтандырушыға қатысты бір
жақты құқыққа иемденген тұлға болып келеді. Сондықтан сақтандыру
төлемдерді жасау негіздерінің шынайы өлшемдерін анықтамаса, онда
сақтандырушы сақтанушының негізсіз талаптарынан қорғана алмай қалуы
мүмкін.
1.2. Сақтандыру шартының ерекшеліктері мен жарамсыздығы.
Сақтандыру шарттарының жарамсыздығын қарастыратын болсақ, онда
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 843-бабымен қарастырылған
сақтандыру шарттарын жарамсыз деп танудың барлық негіздері, мәмілелерді
олардың мазмұны, ондағы субъектілердің еркінің, нысанының ақаулықтарына
байланысты жарамсыз деп танудың негіздерімен байланысты екені, олардың
жеке көрінісі болып келетіні көрінеді. Сонымен қатар, сақтандыру шарттары
жарамсыз болып табылады, егер сақтандыру кез келген жағдаймен байланысты
болса, егер ондай жағдайда мәміленің субъектілік құрамының мазмұнының
нысанының, ондағы еріктің ақауы болса, басқаша айтқанда, сақтандыру
шартына азаматтық құқықтағы мәміленің жарамсыздығы туралы жалпы ережелер
бүтіндей және толығымен тартылады.
Сақтандыру шарттарының заңнамада арнайы бөлініліп шығарылатын
негіздеріне мыналар жатады:
1. шартты жасау сэтінде сақтандыру объектісінің болмауы;
2. сақтандыру объектілері ретінде құқыққа қайшы мүдделердің
қарастырылуы;
3. сақтандыру объектісі болып заңды күшіне енген сот шешіміне
сәйкес тәркіленуге жататын мүлік, немесе қылмыстық жолмен табылған, әлде
қылмыс құралы болған мүлік келсе;
4. сақтандырылатын жағдай ретінде пайда болуының ықтималдық және
кездейсоқтық сипаты жоқ, шарттың күшінде болу кезеңінде ол болмай
қоймайтын объективтік оқиға қарастырылса және бұл туралы тараптар немесе
ең болмағанда сақтандырушы алдын ала білсе;
5.сақтанушы шартты жасағанда заңсыз пайда табу мақсатын көздесе, сол
сияқты сақтандыру шартын сақтандыратын жағдай орын алған соң жасалса;
6.кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты сақтандырушыдан өзге
тұлғаның мүддесінде немесе пайдасына жасалса;
7.шарт бойынша жауапкершілікті сақтандыруда сақтандырушының бөлек,
басқа тұлғаның жауапкершілігінің тәуекелдігі сақтандырылса;
8.сақтандырылушының келісімін алу міндетті болып табылған кезде оның
келісімінің болмағаны;
9. шарттың жазбаша нысанын сақтамау.
Сақтандыру шартының жарамсыздығының құқықтық салдары екі жақты, бір
жақты реституциямен немесе реституцияға жол бермеумен байланысты. Жалпы
ереже бойынша сақтандыру шарты жарамсыз деп танылса сақтандырушы
сақтанушыға одан алынған сақтандыру сыйлық ақыларын қайтаруға, ал
сақтанушы сақтандырушыға алынған сақтандыру төлемдерін қайтаруға
міндетті.
Егер шарт сақтанушының заңсыз әрекеттері әсерінен пайда болатын
негіздер бойынша жарамсыз деп табылса, ал сақтандырушы бұл туралы шартты
жасау кезеңінде де, оны орындау барысында да білмесе, немесе білуі керек
болмаса сақтандырушы өзінің шығындарын ескеріп қалып, сақтанушыға шарттың
аяқталмаған мерзімі үшін сақтандыру сыйақысын қайтаруға тиіс. Егер
сақтандыру төлемі жүргізілген болса, сактандырушыда төленген соманы
қайтаруды талап ету құқығы болып келеді. Мұндай нәтижелер сақтандыру
шарты сақтандырушыға сақтандыру төлемін төлеуден бас тартуға құқық
беретін, ертеректе қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылса да орын
алады.
Ауыл шаруашылығы өндірісін міндетті сақтандыру шарты деп,
сақтандырушы сақтандыру жағдайы туындаған (орын алған) кезде соның
салдарынан сақтанушыға келтірілген зиянды өтеуге міндеттенетін,
сақтанушы сақтандыру сыйлықақыларын белгіленген мөлшерде және мерзімінде
сақтандырушыға төлеуге міндеттенетін екі жақты келісімді айтамыз.
Осы сақтандыру шартты жазбаша нысанда, әрбір мүліктің түрі бойынша
жеке-жеке жасалады. Сақтанушы төлейтін сақтандыру төлемдерінің мөлшерін
сақтандырушы шартта белгіленген тарифтік ставкаларға сәйкес есептеп
шығарады. Сақтандыру төлемдері негізінде толығымен төленуі тиіс. Ал осы
жөнінде тараптар арасында бөліп-бөліп төлеуге келісім болған жағдайда үш
мерзімге бөліп төлеуге рұқсат беріледі. Бірінші төлем төлеу мерзімі 15
наурыздан кешіктірілмеуі қажет.
Сақтандыру өтемін алуға мүдделі сақтанушы сақтандыру жағдайы
туындаған болса мүліктердің жойылған күнінен, сондай-ақ малдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz