Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Күрделі сөйлем мүшелерінің ғылыми-теориялық сипаты ... ... ... ... ... ...7
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі ... ... ... ...17
2. С.Мұқановтың Ботагөз романындағы күрделі пысықтауыштар ... ... ... ..27
2.1 Күрделі мезгіл
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 27
2.2 Күрделі мекен
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .31
2.3 Күрделі амал
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...34
2.4 Күрделі мақсат
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..38 2.5 Күрделі себеп
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..41
2.6 Күрделі мөлшер пысықтауыш
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біздің бұл зерттеуіміз С.Мұқановтың
Ботагөз романындағы пысықтауыштардың күрделі түріне арналған. Жалпы қазақ
тіліндегі пысықтауышқа байланысты көптеген зерттеулер мен ғылыми еңбектер
жарық көрді. Бұл еңбектерді үш түрлі кезеңге бөлуге болады. Бірінші –
А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, Р.Әмір, М.Серғалиев,
М.Томановтардың оқулық көлеміндегі зерттеулері. Екінші – толықтауыш пен
пысықтауышты ажыратуға байланысты жазылған 1952-1959 жылдар аралығындағы
қазақ тілшілерінің мақалалары. Үшінші – Х.Басымов, Т.Сайрамбаевтардың жеке
мақаласы мен кітабы, З.Күзекова, Ж.С.Көпбаева, К.Жылқыбаевалардың
диссертациялық жұмыстары. Бұл ретте тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің бірі –
пысықтауыштың сөйлем мүшесі ретінде алатын орны, оның атқаратын қызметі –
пайда болуы мен қалыптасуы, даму жүйесі, байлану түрлері мен семантикалық
құрылымы туралы біршама айтылды. Алайда, қазақ тіліндегі пысықтауыш
түрлерінің, әсіресі, құрылымдық түрлерінің, әлі де жан-жақты қарастырылуы
ғалымдар зерттеулерінен тысқары қалып отыр. Бұл еңбектерде жалпы пысықтауыш
туралы айтылғанмен, олардың күрделі түрлері, оның жасалуы туралы тиянақты
мағлұмат айта алмаймыз.
Негізінен, қазақ тілінде күрделену процесі тілдің барлық деңгейінде
бар. Күрделілік – лексика, морфология сияқты синтаксис саласында да мол
кездесетін мәселе. Сөйлем мен сөз таптары – грамматиканың әр саласы.
Дегенмен қызметі жағынан бұлар грамматиканың аясындағы бір категория. Тіл
білімінде әр сөз табының тұрақты бір синтаксистік қызметі болады. Дара
сөйлем мүшелерінің жасалуында барлық сөз табы (шылаудан басқасы) қатысады.
Олар әрбір сөйлем мүшелерінің жасалуында үнемі негізгі материал болып
табылады. Ал күрделі сөйлем мүшесінің жасалуында сөз таптары екі, тіпті үш
түрлі жағдайда қатысады.
Жұмысымыздың ғылыми-методологиялық негізгі ретінде біз жалпы тіл
біліміндегі және қазақ, түркі, орыс тіл біліміндегі күрделі пысықтауыштарға
арналған зерттеулерді пайдаландық.
Тіліміздегі күрделілік процесі тіл білімінің барлық саласының
дамуына, оның ішінде синтаксистің дамуына зор үлесін қосады. Қазақ тіл
білімінде бұл мәселе әлі түбегейлі зерттелініп біткен жоқ. Бұл күрделі
мәселе соңғы кездерде ғана қолға алынуда. Ғылыми еңбектерден біздің
білетініміз кейбір сөз таптарының күрделі түрлері ғана. Ал сөйлем
мүшелерінің күрделі түрін жасауда бұл күрделі сөз таптарының қызметі
қандай, қалай жасалады, қандай мағынада қолданылады деген мәселелер әлі
ғылыми нысан бола қойған жоқ. Қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың
жасалу жолдары әлі күнге дейін арнайы зерттелген емес.
Күрделі пысықтауыштардың жасалуында сөздердің бір-бірімен тіркесу
аясын, олардың мағыналық бірлігін, бір-біріне қатысын нақты ажыратпайынша
болмайды. Күрделі сөйлем мүшелеріне тікелей тән категориялар – күрделі сөз
таптары, қос сөздер мен сөз тіркестері. Бұлар қаншалықты дербес мағынасы
бар екі, одан да көп бірлікте бір нәрсенің ғана атауы болып қалады. Соның
ішінде қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың жасалу жолдары әлі күнге
дейін арнайы зерттелген емес.
Сөз таптарының күрделі түрлерінің барлығ да сөз тіркестерінің күрделі сыңар
болатыны – негізгі фактор. Негізінде, сөз таптары – синтаксистің негізгі
материалы.
Сөйлем мүшелері басқа түркі тілдеріне қарағанда, қазақ тілінде көбіне
оқулық көлемінде ғана беріліп жүр. Ал оқулықта сөйлем мүшелерінің дара
жасалу жолдарына баса назар аударылды да, олардың құрылымдық түрлеріне көп
тоқталмайды. Оқулықтарда сөйлем мүшелерінің күрделенуінің екі, үш түрі ғана
айтылады және ол барлық оқулықта қайталанып беріледі. Сондықтан да тілдік
категорияның тек дара түрімен шектелмей, олардың күрделі түрінің жасалу
жолын ғылыми жағынан жан-жақты анықтау, оның ішінде күрделі
пысықтауыштардың күрделі түрінің өздеріне тән құрылымдық және функционалдық
аспектілері нақты айқындалуы тиіс.
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысы С.Мұқановтың Ботагөз романындағы
күрделі пысықтауыштардың негізгі белгілерін, жасалу жолдарын, семантикасын,
синтаксистік жүйедегі қызметін зерттеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіл біліміндегі сөйлем
мүшелері теориясын толықтыру мен кеңейту мақсатында күрделі
пысықтауыштардың құрылымдық және функционалдық аспектілерін ашып, сол
ерекшеліктер негізінде теориялық және практикалық қорытындыларға келу.
Жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттердің
орындалуы көзделеді:
- қазақ тіл біліміндегі күрделі пысықтауыштардың зерттелу тарихына
шолу жасау;
- күрделі пысықтауыштардың мағыналық түрлері арқылы олардың жасалу
жолдарын анытау;
- күрделі пысықтауыш жасауда әр түрлі сөз таптарын және олардың
мағыналық бірлігін көрсету;
- күрделі пысықтауыштардың жасалуында көмекші сөздердің (көмекші
есім, көмекші етістік, шылау, модаль сөздердің) ролін көрсету.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында сөйлем
мүшелері, оның ішінде пысықтауышқа байланысты теориялық материалдар
сарапталып, тілдік мысалдар С.Мұқановтың Ботагөз романынан 1000-нан аса
мысал сөйлемдер жиналды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Пысықтауыш бұрын біраз ғылыми
еңбектердің зерттеу тақырыбы болғанымен, оның күрделі түрі бұрынғы
зерттеулерде қарастырылмаған. Тек кейбір ғалымдар күрделі пысықтауыштардың,
көбіне тек шылау сөздер арқылы жасалатынын айтып өтумен шектелген. Бұл
зерттеуде пысықтауыштың күрделі түрі, оның жасалу жолдары мен мағыналық
түрлері жан-жақты қарастырылып отыр. Күрделі пысықтауыштардың жасалу
жолдары, мағыналық түрлері мен байланысу формалары төмендегіше
қарастырылды:
- пысықтауыштың күрделі түрі, оның жасалу жолдары мен өзіндік
ерекшелігі анықталды;
- әр түрлі сөз таптары, яғни сын есімді, үстеулі, етістікті, зат
есімді, сан есімді, есімдікті, еліктеуіш сөзді, одағайлы күрделі
пысықтауыштар көрсетіліп, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалды;
- романдағы пысықтауыштың күрделі түрін жасаудағы көмекші сөздердің
көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль сөздердің қызметі көрсетіліп,
ғылыми көзқарастар сарапталып, тұжырым жасалды;
- әрбір сөз табынан жасалған күрделі пысықтауыштардың жасалу жолы мен
мағыналық бірлігі айқындалды;
- пысықтауыштың күрделі түрлерін жасауда тұрақты тіркестердің де рөлі
анықталды;
- айтылған мәселелерге қатысты пікірлерді тиянақтай келе,
қазіргі С.Мұқановтың Ботагөз романындағы күрделі пысықтауыштардың 1000
–нан аса мысал сөйлемдері жиналып, олардың жасалу жолдары, әрбір сөз
таптарының жұмсалу мүмкіндігі толық дәлелденіп, күрделі пысықтауыштардың
өзіндік ерекшеліктері нақтыланды.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздері. Тақырыпты игеру барысында
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Х.Басымов, М.Балақаев,
Р.Әмір, Т.Сайрамбаев т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа
алынды және де осы ғалымдардың еңбектерінен ғылыми-тәсілдемелік бағдар
алынды.
Зерттеудің жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың мәні мен қолданылу
ерекшеліктері және оның мүмкіндіктерін анықтаудағы алынған нәтижелер мен
тұжырымдарды жоғары оқу орындарында филология мамандарын даярлауда оқытатын
Практикалық қазақ тілі, Қазақ тілінің синтаксисі сияқты бағдарламалық
пәндерде, сондай-ақ арнайы курстар мен арнайы семинарлар өткізуге қосымша
материал ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- пысықтауыштар құрылысына қарай дара да, күрделі де болып келеді;
-әрбір сөз табының күрделі түрлері күрделі пысықтауыш қызметінде
жұмсалады;
-күрделі пысықтауыштар функционалдық ерекшелігіне қарай күрделі
мезгіл пысықтауыш, күрделі мекен пысықтауыш, күрделі себеп пысықтауыш,
күрделі амал пысықтауыш, күрделі мақсат пысықтауыш, күрделі мөлшер
пысықтауыш деген мағыналық топтарға жіктеледі.
Зерттеу әдістері. Пысықтауыштың күрделі түрін анықтау
мақсатында мынадай әдіс-тәсілдер қолданылды: талдау әдісі арқылы күрделі
пысықтауыштар тұлғалық жағынан талданып, олардың құрамдық бөліктері
сараланды, мағыналары айқындалды. Сипаттама әдісі арқылы жинақталған
материалдар тілдік процестерге сүйеніп лингвистикалық тұрғыдан баяндалды.
Сонымен бірге, зерттеу барысында мақсатқа сай дәстүрлі құрылымдық-мағыналық
талдау, жинақтау, жүйелеу, сипаттау, саралау, салыстыру, топтастыру, қорыту
әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында сілтеме және пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
1 КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі
Пысықтауыштың зерттелу тарихын сөз етпей тұрып, ең алдымен сөйлем
мүшелері және оның мағынасына тоқталуымыз керек. Сөйлем мүшелері –
құрылымдық-семантикалық жағынан сөйлемнің дербес бөлшектерін құрайтын толық
мағыналы сөздер мен сөз тіркестері.
Сөйлем мүшелері (ағылшын тілінде ferm, французша fermе, неміс
тілінде ausdruck) – сөйлемнің құрылымдық- семантикалық компоненттері
толық мағыналы сөздер немесе сөз тіркестері арқылы көрінеді [1,426 б.].
Сөйлемнің мүшелері бірталай уақыттан бері арнайы зерттеу нысанына
айналып келе жатыр. Олар жөнінде мектептерге және жоғарғы оқу орындарына
арналған оқулықтардан, сондай-ақ арнайы зерттелген әдістемелік ғылыми
еңбектерден бірталай толық мәліметтер алуға болады.
Синтаксистің ең негізгі объектісінің бірі – сөйлем екендігі белгілі.
Сөйлем, әдетте, синтаксистік бірлік болып есептеледі. Ол – күнделікті
тұрмыста пікір алысу, байланыс, қатынастың ең негізгі көзі болуымен қатар
коммуникативті міндет атқарады. Жай сөйлем синтаксисінде, ондағы ең басты
элемент – сөйлем мүшелерін еске алмау, оған соқпай өту мүмкін емес нәрсе.
Демек, сөйлем аясында сөйлем мүшелерінің қызметі ерекше екені осыдан-ақ
көрініп тұр. Егер сөйлем деген ұғымнан сөйлемнің өн бойындағы ой туралы
түсінік туатын болса, ал сөйлем мүшелері – сол ойдың мәнді бөлігі ретінде
танылатын синтаксистік топ.
Белгілі ғалым Р.Әмірдің сөзімен айтқанда: Сонымен, пікірдің құрамына
сай сөйлемнің құрылысында да тиісті единицалар болады. Олар – сөйлем
мүшелері. Сөйлем мүшелері – сөздің сөйлем құрамындағы негізгі қызметін
функциялық қатынасы тұрғысынан зерттеудің нәтижесі [2,110 б.].
Сөйлем мүшелері деп аталған синтаксистік категория өзінің
грамматикалық мағынасымен және морфологиялық табиғатымен анықталады.
Сөйлемде негізгі материал болатын сөз және сөз тіркесі сөйлем құрамына
енгенде жаңа сипатқа ие болады. Ондағы әрбір сөз морфологиялық тұлғаға
еніп, грамматиканың қарамағына түскенде, оның тілдегі атқаратын қызметі
айқындала түседі, яғни сөйлем құрамында сөйлем мүшелерінің өзіне тән
тиесілі атқаратын жүгі, синтаксистік қызметі бар. Синтаксистік белгілі бір
міндетті атқарумен қатар сөз синтаксистік қатынастарды да қалыптастырады.
Сөздің синтаксистік қызметі көп жағдайда өзі тіркесетін сөздің лексика-
грамматикалық ерекшелігіне байланысты болады да, көбіне сөз тіркесі
құрамында айқындалады. Бұған Т.Сайрамбаевтың: Сөйлем мүшелері сөйлемде
қаралады дедік. Бірақ сөз тіркесі сияқты сөйлем мүшелерін сөйлемнен жеке
алып, өз алдына қарай алмаймыз. Олардың өмірі тек сөйлемде тұрғанда ғана
айқындалса керек. Сөйлем мүшелері сөйлемнің ішінде бастауыштың не
баяндауыштың немесе соларға қатыстылығымен ерекшеленеді. Сөйлем мүшелері
бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш деп жеке-жеке
алынып, талданғанымен, бәрібір екінші бір сөзге қатыстылығы айқын байқалып
отырады, - деген пікірі нақты дәлел [3,66 б.].
Сөйлем мүшесі міндетін лексикалық толық мағынасы бар жеке сөздер де,
еркін сөз тіркестері де, тұрақты тіркестер де атқаруы мүмкін. Бұлар сөйлем
мүшелерінің міндетін атқарғанда айналасындағы басқа сөздермен грамматикалық
байланыста және ішкі қатынастарда тұруы, сондай-ақ белгілі бір
грамматикалық формаға ие болса ғана сөйлем мүшесі міндетін атқарады.
Сөйлем мүшелері жайында орыс ғалымы В.В.Виноградов былай анықтама
береді: Члены предложения – это синтаксические категории, возникающие в
предложении и на основе форм слов и форм словосочетания и отражающие
отношения между структурными элементами предложения [4,412 б.].
Ал А.А.Потебняның пікірі бойынша, әрбір сөйлем мүшесі белгілі бір сөз
табына қатысты дейді [5,320 б.]. Сөйтіп, сөйлем мүшелері мен сөз таптарын
параллельдік тұрғыда алып қарастырады. Осы көзқарасты Д.Н.Овсянико-
Куликовский, А.М.Пешковскийлер де қолдайды.
Қазақ тілі білімінде сөйлем мүшелері жайлы нақты, оң әрі дәл тұжырым
жасаған – А.Байтұрсынов. Барлық сөйлем мүшелерін өте ыңғайлы терминдермен
атап, қысқаша сипаттап беріп кеткен [6,282 б.].
С.Аманжолов та сөйлем мүшелерін анықтауда мынандай пікір айтады:
Сөйлем мүшелерін біз тек мағынасына байланыстырып қана айырамыз. Әр сөзге
сұрау қойып, сол арқылы сөздің мағынасын және тұлғасын ашып аламыз
[7,94 б.].
Сондай-ақ Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев т.б. ғалымдар да сөйлем мүшелері
жайлы көзқарастарды дамытуға өзіндік үлес қосты.
Сөйлем мүшелері туралы елеулі еңбек жазған бірден-бір ғалым -
М.Балақаев. Автор сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелерін айқындауда
бірнеше мақала жазды. Сонымен бірге сөйлем мүшелері туралы практикалық
көзқарасын 1949 жылғы мектеп грамматикасында нақты көрсете келіп, солардың
негізінде сөйлем мүшелерінің теориялық мәселесі туралы бірінші рет жан-
жақты түрде 1954 жылы шыққан академиялық грамматикада сөз етті [8,86 б.].
Сөйлем мүшелері жөнінде көзқарасын батыл білдіріп, синтаксис
саласында салмақты еңбек еткен ғалым – Р.Әмір. Ғалым: Синтаксистік
единицаларды дұрыс тану үшін біз оларды білдіретін мағыналарымен ұштастыра
отырып тануымыз керек. Осы ретте синтаксистік форма мен единицалар
білдіретін мағыналар синтаксистік мағына деп бөлек аталатынын ескертіп
кетпекпіз. Синтаксистік мағына – грамматикалық абстракция саласындағы
мағына. Ол сөз бен сөздің, синтаксистік единицалардың арасындағы
абстрактылы, жалпылық сипаттағы қатынасты білдіреді [2,8 б.], - дей
отырып, сөйлем мүшелерінің семантикалық жағына баса назар аударды. Осы
мәселе төңірегінде соны пікір бере білді.
Сөйлем мүшелері жасалу құрылысына қарай дара және күрделі болып
келіп, белгілі бір сұраққа жауап береді. Сөйлем мүшелері мүшесінің
қатысуымен жасалған жай сөйлемдер жалаң және жайылма болып жіктеледі.
Осыған орай да сөйлем мүшелерінің түрлері келіп сараланады. Жалаң сөйлем
мүшелері бастауыш пен баяндауыштың қатынасы арқылы жасалып, тұрлаулы
мүшелерден тұрады. Ал сөйлем мүшелернің құрамында тұрлаулы мүшелерден басқа
мүшелерді тұрлаусыз мүшелер деп атайды. Сонда жалпы екі үлкен топқа
жіктелетін болады: тұрлаулы мүшелер және тұрлаусыз мүшелер.
Тұрлаулы мүшелер бәрімізге белгілі бастауыш және баяндауыш деп
аталған. Тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш мүше, толықтауыш мүше, пысықтауыш
мүше деп жіктеген. қазірде қазақ тілі білімінде сөйлем мүшелернің жіктелуі
осы негізде қалыптасты.
Сөйлемнің негізін тұрлаулы мүшелер (бас мүшелер) құрайды. Ал
тұрлаусыз мүшелер бастауыш пен баяндауыштың төңірегіне топтасып, соларды
айқындап, толықтырып тұрады. Сөйлемнің бас мүшелері предикаттық қатынастың
негізінде құралады.
Тіл білімінде сөз таптары бұрын қалыптасты ма, әлде сөйлем мүшелері
бұрын пайда болды ма, бұл әлі шешілмеген мәселе. Алайда, көпшілік
ғалымдардың мойындауынша, сөйлем мүшесі тарихи тұрғыдан сөз таптарының
негізінде қалыптасқандығы айтылады. Бұл тұжырымның дұрыс болуы да мүмкін.
Өйткені қай тілдегі сөздер болмасың, олар әуел бастан-ақ белгілі бір
ұғымның әр дәрежедегі қасиетіне (атауын сандық, сапалық, қимыл т.б.)
байланысты туындап жатады.
Сөйлем мүшелерінде бір сөз тұрған орнына, басқа бір сөздермен
тіркесу қабілетіне байланысты әр түрлі сөйлем мүшесі бола береді. Сөз
таптары мен сөйлем мүшелерінің арасындағы басты бір айырмашылықтың негізі
де осында жатыр. Мысалы, Жақсы бала жақсы оқиды дегенде жақсы сөзі қандай
қолданыста болса да сөз табы болып қала береді. Ал сөйлем мүшесінің бойында
осы турасында басқаша заңдылық байқалады. Атау қалпында сөздер көбінесе
бастауыш, ілік жалғаулы сөз анықтауыш болса, өзге септікте тұрған сөздер
толықтауыш (кейде пысықтауыш, баяндауыш) қызметінде жұмсалады. Демек,
белгілі бір сөз таптарының әр түрлі септік жалғауында тұруы олардың сөйлем
ішіндегі синтаксистік қызметіне де әсер етеді. Мұндай заңдылық жалғамалы
тілдердің табиғатымен үйлесіп жатады.
Сонымен, жалпы алғанда, белгілі бір сөз таптары әуел бастан-ақ
белгілі бір сөйлем мүшесі болуға икем тұрады. Мысалы: зат есім негізінен
бастауыш, толықтауыш қызметтерінен басқа қызметте де жұмсала береді.
Етістік сөйлемдегі негізгі қызметі баяндауыш болса, өзге функцияда жұмсалуы
оның екінші қызметімен байланысты болады.
Сөйлем мүшесі дегенде ең алдымен, оның негізгі белгілерін анықтап
алуымыз қажет. Т. Сайрамбаев өз еңбегінде, жалпы, сөйлем мүшесінің мынадай
белгілерін көрсетеді:
1. Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір- біріне қатысты болуы керек.
Сөздің өзі сөйлем мүшесі болған кезінде мынадай жайттарға ұшырайды:
а) негізгі сөз, туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз және қысқарған сөз
түрінде;
ә) сөздің дербес мағынасы бары да, дербес мағынасы жоғы да дара –дара
күйінде емес, сол негізгі сөз бен көмекші сөздер түйдектеліп немесе өзара
қайталануы арқылы барып жұмсалады;
б) сөйлем мүшесі қызметінде тұрақты тіркестер де қатыса алады;
г) сөйлем мүшесі ретінде жеке дыбыстар қатыса алады;
Ендеше, сөз сөйлем мүшесі жасаудың ең басты шарты болады.
2. Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да , күрделі де түрінде қатысады.
Ал сөздердің күрделі түрлерінің өзі екіге бөлінеді:
а ) дербес мағынасы бар сөздердің өзара қатысы;
ә) дербес мағыналы сөз бен көмекші сөздер түйдектеліп немесе өзара
қайталануы арқылы және кейде дербес мағынасы бар сөздердің қосақталып
жұмсалуынан болған деп бөлуге болады;
3. Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына білдіруі тиіс.
4. Сөздер сөйлем мүшесі болған кезеде белгілі бір сұрауға жауап беруі
тиіс.
5. Сөйлем сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі керек [3,15 б.].
Сөйлем мүшесі болу үшін осы негізгі шарттар негізінде мынадай
анықтама беруге болады: сөйлем мүшесі деп сөйлемде бір не бірнеше сөздер
тобының басқа сөздермен синтаксистік қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа
жауап беріп, грамматикалық мағынаға ие болатын түрін айтамыз.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне келетін болсақ, сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері тұрлаулы мүшелер арқылы берілген сөйлемдегі ойды орны, мақсаты,
уақыты, объектілік тұрғыдан, сондай-ақ түр-түс, сын-сапа жағынан
толықтырылады. Оларға қосымша мән беріп, сөйлемді кеңейтеді, оның мазмұнын
толықтай ашып тұрады. Олар, әдетте, тұрлаулы мүшелерге бағынады. Кейде бір-
біріне де бағынауы мүмкін. Толықтауыш пен пысықтауыш үнемі баяндауышқа
тәуелді болса, ал анықтауыш көбінесе бастауышқа бағына байланысады.
Жалпы тюркологиялық және қазақ тілі білімінде жай сөйлем синтаксисі,
оның ішінде сөйлем мүшелерінің әрқайсысы арнайы зерттеу объектісі ретінде
қаралып келді. Көп жағдайларда тұрлаулы мүшелерге назар көбірек аударылды.
Түрік тілдерінде бірқатар ғалымдар тұрлаусыз мүшелерді нысанға алып,
өз еңбектерінде қарастырып отырды. Белгілі ғалым М.А.Казам-Бек өз
еңбегінде: Все слова выражающая второстепенные идеи, в каждом языке
разделяются на три главная отделения: определительный, качественная и
обстоятельственная,- деп тұрлаусыз мүшелерді бөледі [9,424 б.].
В.И.Вербицкийдің редакторлығымен жарық көрген Грамматика Алтайского
языка еңбегінде тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш және толықтауыш деп жіктейді
[10,113-119 б.].
Сондай-ақ көрнекті тюрколог ғалымдар Н.К.Баскаков, И.Я.Батманов,
В.Н.Богородицкий, Н.П.Дыренкова, А.П.Поцелуевский, Г.Д.Санжеев және тағы
басқаларды толықтауыш пен анықтауышқа ғана көңіл бөледі де, пысықтауышты
мүлде елеусіз қалдырады.
Ғалым И.Я.Батманов Краткое введение в изучение языка деген еңбегінде
пысықтауышты толықтауыш аясында берсе [11,130 б.], В.А.Богородицкий
пысықтауышты анықтауыштың ішінара түрлері етіп көрсетеді [12,223 б.].
М.З.Закиев те сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөліп, тұрлаулы
мүшелерді конкретизирующий член, пояснительный член және модальный член деп
үшке бөледі [13,14 б.].
Қазақ тілінде тұрлаусыз мүшелер жайында көптеген еңбектердің жарыққа
шығуына сәйкес қазақ ғалымдарының үлесі зор деп айтуға болады. Сөйлем
мүшелеріне ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінде А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков,
Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, М.Томанов, Р.Әмір,
Т.Сайрамбаевтар құнды пікір білдірді. Олардың кейбіреулері сөйлем
мүшелерінің ғылыми жүйеленуіне назар аударса, басқа ғалымдар олардың жасалу
жағына басым көңіл бөлген.
Сөйлем мүшелеріне байланысты, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне
қатысты қазақ тілі біліміндегі алғашқы толық, жан-жақты деректерді
А.Байтұрсынов еңбектерінен аламыз. Ұлы ғалым тұрлаусыз мүшелер, олардың
түрлері, әр мүшенің грамматикалық белгілері мен орналасу тәртібі, қай сөз
таптарынан болатындығын ХХ ғасырдың басында-ақ сипаттап кеткен. Қазақ тіл
білімінде шоқтығы биік тұратын А Байтұрсыновтың мейлінше ықшамды, сондай-ақ
ұғымға да, тілге де жеңіл бұл тұжырымдары ешбір өзгеріссіз күні бүгінге
дейін синтаксис жайында жазылған барлық еңбектерде қолданылып келеді [6,282
б.].
Профессор Қ.Жұбанов тұрлаусыз мүшелерді біріктіріп, оларға Айқындауыш
деген жалпы атау береді. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбегінде:
Сөйтіп, жаңа грамматикаларда анықтауыш, толықтауыш делінген категориялар
мағынасына қарай жіктеуден туған емес, сөздердің бір-бірімен байланысу
амалына, екінші сөзбен айтқанда, сыртқы белгісіне қарай ғана жіктелгеннен
туған топтар [14,211 б.], - дей отырып, тұрлаусыз мүшелерді айқындауыш деп
атайды. Айқындауышты жалғаулы толықтауыш, жалғаусыз анықтауыш деп екіге
бөледі. Ал пысықтауышты ескермейді. Олардың бұлайша жіктелуін төменде былай
түсіндіреді: Біз мағынасына қарай айқындауыш деп бір бөліп алып, онын
кейін, сол айқындауышты формасына қарай тағы да, тарау-тарауға айырып
отырмыз. Формасына қарай алынған тарау-тараудың әрқайсысын оның әр жағында
мағынасына қарай тағы да жік-жікке айырып отырмыз. Сөйтіп, біздің
топтарымыз тілдің баспалдақтап өсетіндігіне лайық түрде сатылы топтастыру
болып отыр [14,205 б.]. Бұл жерде Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін
анықтауда тұлғалық принципті басшылыққа алады.
Отызыншы жылдары С.Аманжоловтың сөйлем мүшелеріне байланысты
мақалалары мен Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген еңбегі
жарыққа шықты. Бұл еңбектерде автор сөйлем мүшелерінің тек жасалу жағына
ғана емес, олардың қалыптасу мәселелеріне де біршама назар аударды.
Тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш деп атайды. Бір ғана анықтауыш мүшелердің
аясына оның түрлері деп толықтауыштың да, пысықтауыштың да жекелеме
түрлерін жинақтап береді [7,122 б.]. Тек толықтауыш, пысықтауыш деген
терминдерді қолданбайды. Кейіннен 1939 жылға және одан кейінгі шыққан
еңбектерінде де тұрлаусыз мүшелерді Ахмет Байтұрсынов ұсынған мүшелермен
жалғастырғандығын көруге болады.
Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне қатысты С.Жиенбаев, Х.Басымов,
Ә.Ермеков, Ш.Сарыбаев сынды ғалымдарымыз 30-40 жылдары аралығында бірталай
еңбектер қалдырды. Олар бұл зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық
мәселелерімен қатар, әдістемелік жағына да назар аударды.
Солардың ішінде Ш.Сарыбаев Халық мұғалімі журналында жарық көрген
Пысықтауыш пен пысықтауыш мәселесіне деген мақаласында: Біздің кейбір
грамматикалық терминдеріміз мағыналық жағынан олқы болғанмен, сол
грамматикалық категориясының аз болса форма жағын білдіреді. Сонда біз
талассыз толықтауыш болып жүрген және талассыз пысықтауыш болып жүрген
мүшелерді өз атымен атаймыз да, ал біресе толықтауыш, біресе пысықтауыш
делініп таласқа түсіп жүрген мүшелерді сөйлем мүшелерін байланыстырып
тұрған септік жалғауларының атымен барыстық мүше, шығыстық мүше, көмектес
мүше дейтін боламыз, - дейді [15,43 б.]. Ш.Сарыбаевтың сөйлем мүшелерін
бұлай топтау туралы ұсынысына кезінде бірқатар ғалымдар қарсы шыққан
болатын. Шынымен де автордың ұсынған терминдері қолайсыз әрі шұбалаңқы және
мағынаны нақ, дәл бере алмайды.
М.Балақаев Қазіргі қазақ тілінің синтаксистік оқулығында: Сөздер
сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады да,
бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық
(тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады, - деп нақты көрсетеді [16,7 б.].
Сондай-ақ тұрлаусыз мүшелер жайлы профессор М.Томанов 1967 жылғы
академиялық грамматикада жазды [17,95 б.]. Алайда олар өте ықшам, қысқа
берілген.
Р.Әмір Жай сөйлем синтаксисі еңбегінде тұрлаусыз сөйлем мүшелерін
анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп саралап, әрқайсысының сұрауларын,
ережелерін, мағыналық және құрамдық түрлерін береді [2,36 б.].
Сөз етіп отырған тақырыпта М.Серғалиев, Ш.Бектұровпен бірігіп жазған
еңбекте арнайы сөз қозғаса, О.Күлкенова да бұл мәселе жөнінде өзіндік
пікірлер бере білді. Бұл мәселе М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың
журналистика факультеттеріне арналған Қазіргі қазақ тілі оқулығында да
сөз болды.
Тұрлаусыз мүшелер, олардың теориялық мәселелері бойынша Т.Сайрамбаев
біраз еңбектенді. Автор Есім пысықтауыш, Сөйлем мүшелерінің теориялық
мәселелері бағдарламасында, Р.Өмірбековамен бірігіп жазған Анықтауыш,
оның кейбір жасалу жолдары деген зерттеулерінде сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері, оларға қатысты түрлі мәселелерді айта келіп, олардың жасалуын
бірнеше топқа бөліп көрсетеді [18,7 б.].
Әр тұрлаусыз мүшені, оның түрлерін жеке өз алдына дербес қарау енді
қолға алына бастады. Оған З.Күзекованың Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл
пысықтауыш, Г.Есжанованың Қазіргі қазақ тіліндегі тура толықтауыш,
Г.Жылқыбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі етістік пысықтауыш, Ж.Көпбаеваның
Қазіргі қазақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш т.б. диссертациялық жұмыстарды
атауға болады.
Орыс тіл білімінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін зерттеуде Н.И.Греч,
А.Х.Востоков, А.И.Александров, Ф.И.Буслаев, А.А.Потебня, А.А.Пешковский,
В.В.Виноградов, В.М.Никитин, И.И.Мещанинов және тағы басқа көптеген ғалым-
тілшілер зор үлестерін қосты.
Алайда сөйлемнің тұрлаусыз мүшелер жөніндегі түсінік түрлі
лингвистикалық мектеп өкілдерінде бірдей болмады. Сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерін бөлуде қандай принциптерді негізге алатындығы анықталмады, яғни
көзқарастар әр түрлі болды. Орыс тіл білімі синтаксисінде жүздеген жылдар
бойы тұрлаусыз сөйлем мүшелерін үш түрлі анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш
деп бөлу жүзеге асырылып келді. Бірақ осы үш түрлі мүше төңірегінде қаншама
дау-дамай болды. Ал пысықталушы сөздер, қимылдың белгісін білдіретіндері
жартылай анықтауышқа, жартылай толықтауышқа қатысты болды.
Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі көзқараста, яғни
синтаксистік қолданысына қарай және мағынасына қарай қарастырды.
Синтаксистік қолданысқа қарай анықталатын топ тұрлаусыз мүшелер мен
тұрлаусыз мүшелердің байланысу жолдарына тәуелді болды. Ал мағына бойынша
анықталатын топ сұрақтарға байланысты болды [19,29 б.].
А.А.Потебня мағынасы бойынша классификациялау әдісіне үзілді-кесілді
қарсы шыға отырып, тұрлаусыз мүшелердің үш түрлі атауынан бас тартпады.
Қайта оларды формальды-грамматикалық негізге әкеп тіреді [5,19 б.].
Ф.Ф.Фортунатов өз еңбегінде бастауыш пен баяндауыш грамматикалық
сөйлемді білдіреді, ал анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш семантикалық
сөйлем құру үшін қажет деп түсіндірсе [20,447 б.], ал В.В.Богородицкий өз
зерттеуінде: Второстепенные члены предложения распадаются на две группы:
1) собственно определния и атрибуты, указывающие признаки, существующие в
предметные представлениях и в представлениях действий. Например: Это
большая лошадь быстро бегает. 2) Дополнения, - деп ол екіге бөліп
қарастырған болатын [12,22 б.].
Тұрлаусыз мүшелер жөніндегі мәселелер бойынша А.А.Шахматов та кезінде
еңбек етті. Ол сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің дәстүрлі классификациясын
қабылдай отырып, классификацияның басты критериі етіп тұрлауыз мүшелерді
алады. Синтаксистік қатынастардағы сөз тіркестерінің ішкі мағыналарын
білдіруші етіп тұрлаусыз мүшені алу керек, - деп тұжырымдайды [21,274 б.].
А.А.Шахматовтан кейін тұрлаусыз мүшелер жайында журналдарға мақалалар
көптеп жариялана бастады. Олардың ішінен неғұрлым орынды пікір білдірген
Р.И.Аванесовтың, А.Б.Шапиронның, С.И.Абакумовтың мақалаларын айрықша атауға
болады. Кейіннен бұл мәселе М.И.Мещанинов, В.М.Никитин, В.В.Бабайцева т.б.
ғалымдардың еңбектерінде сөз болды.
Сонымен сөйлем мүшелері, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелері тіл
мәдениеті, әдеби тілдің дамуы, қалыптасуымен тығыз байланысты. Олар
көптеген тарихи оқиғалармен бірге дамып, біздің заманымызға жетті. Бүгінгі
таңда тіл ғалымдарының көпшілігі бұл мәселеге зор маңыз беріп отырғандығы
байқалады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің кейбіреуі, олардың ішінара
түрлері әлі де болса зерттей түсуді қажет етеді.
2. Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі
Жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі,
оның ішінде сөйлем мүшелерінің әрқайсысы арнайы зерттеу объектісі ретінде
қаралып келеді. Әсіресе, тұрлаулы мүшелерге көбірек назар аударылады.
Мұның өзі сөйлем мүшелерінің егжей-тегжейлі түрде білуге, оның түрлі
заңдылықтарын айқындауға көп себебін тигізгені анық.
Алайда, жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде, ең алдымен
тұрлаусыз мүшелерді аумақ- көлемі олардың бір-бірімен ұқсастықтары мен
айырмашылықтары, жасалу жолындағы өзіндік ерекшеліктері туралы түрліше
көзқарастар бар.
Жалпы сөйлем мүшелерінің лингвистикалық атауларының қалыптасуы туралы
Қ. Мұсабаев былай дейді: Бұл бес сөйлем мүшесінің атауларының түп төркіні
баста, баянда, анықта, толықта, пысықта бұйрық райлы етістіктер. Сол бұйрық
райлы етістіктерге уыш жұрнағының қосылуы арқылы енді олар бастауыш,
баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш деген грамматикалық
терминге ауысқан [22,111б.].
Тұрлаусыз мүшелердің сөйлем мүшесі ретінде өзіндік қалыптасу дәуірі
бар. Алдымен толықтауыш қалыптасқан болу керек. Мұның өзі жалпы сөз
таптарының шығуымен де тығыз байланысты. Пысықтауыш сөйлем мүшесінің
қалыптасуы үстеу сөз табына тікелей байланысты. Ал үстеулер кейінгі кезде
қалыптасқандығы көптеген әдебиеттерде аталып жүргені белгілі.
Сол сияқты пысықтауыш қызметінде жұмсалатын басқа да сөз таптары
яғни, сын есім, сан есімдердің етістікпен тіркесіп пысықтауыш қызметінде
жұмсалуы да кейінгі дамудың жемісі. Тұрлаулы сөйлем мүшелеріне қарағанда,
тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қарағанда, тұрлаусыз сөйлем мүшелері өзара
тиянақсыздық формада жұмсалу ыңғайына қарай бірынғай болып келеді. Дегенмен
олардың өзара бір-бірімен ұқсастығы болумен қатар, алшақ жақтары да бар.
Пысықтауыш олардың ішінде қай жағынан болмасын өзіндік ерекшеліктері бар
сөйлем мүшесі. Бір жағынан ол басқа тұрлаусыз мүшелермен тұлғалас келеді.
Мысалы, қабыса байланысқан пысықтауыштар формасы жағынан қабыса
байланысқан анықтауышқа, ал меңгеріле байланысқан пысықтауыш толықтауышқа
формальдық жағынан ұқсас болады. Дегенмен олардың әрқайсысы мағыналық
ерекшелігіне қарай бір- бірінен бөлініп, жіктеліп отырады.
Тұрлаусыз мүшелер өзара формальдық жағынан ұқсас болғанымен,
әрқайсысы жеке –жеке сөйлем мүшелері болып табылады. Сондықтан да
әрқайсысының сөйлемде өзіндік қызметі, өзіндік орындары бар. Бастауыш
сөйлемдегі ойдың иесі болуымен, баяндауыш сөйлемді тиянақтауымен
ерекшеленсе, тұрлаусыз мүшелер де іштей ерекшеленіп отырады. Н. Н.
Дмитриев: обстоятельства представляют собой, конечно, менее ценные
элементы мысли, чем другие члены предложения и поэтому легче могут быть
использованы для побочных целей- деп атап атайды [23,15б.].
Әрине, бұған қарап автор пысықтауышты сөйлем мүшесі деп танымаған
деуге болмайды. Бұл тұрлаусыз мүшелердің сөйлемдегі өзіндік қызметіндегі
іштей ерекшеліктері айқындаудан пайда болған қорытынды.
Толықтауыш, анықтауыш сияқты пысықтауыш та сөйлемде белгілі дәрежеде
арнайы орны, мәні бар сөйлем мүшесі.
Жалпы орыс тілінде және кейбір тюркологиялық еңбектерде пысықтауыш
пен оның жеке түрлері арнайы кандидаттық диссертациялар ретінде
зерттелген. Ал қазақ тілі білімінде пысықтауыш сөйлем мүшесі көбіне
оқулықтар көлемінде айтылғаны болмаса, ондай дәрежеде зерттелген емес.
Шындығында келгенде, пысықтауыш туралы әлі де болса көптеген проблемалық
мәселелердің басы толық ашылған жоқ. Осы уақытқа дейін пысықтауыштар көбіне
тек үстеу мен кейбір сөз таптарынан ғана жасалады делініп қана келді, ал
шындығында қазіргі кезде оның аясы әлдеқайда кеңейеді.
Әрбір сөз табына қатысы үлкен ерекшеліктердің бірі - оның
синтаксистік қызметі. Сөз таптарының белгілі бір сөйлем мүшесі қызметінде
жұсалуы сөйлем құраудағы негізгі қызметі болып табылады. Әр сөз табы
арнайы сөйлем мүшесі болуымен бірге ол келе-келе басқа да сөйлем мүшелері
қызметіне аусады. Белгілі ғана сөйлем мүшесі болып жұмсалатын сөздердің
басқа да сөйлем мүшелері қызметінде жұсалуы сөздің тіркесімділігінің
ұлғюына байланысты, соның нәтижесі. Ал, мұның өзі тілдің қоғамдық
қызметінің ұлғаюының, оның құрамындағы сөздердің функциялық жіктелісінің
нәтижесі екені белгілі.
Лингвистикалық әдебиеттерде әрбір сөз табының морфологиялық
өзгерістері, олардың мағыналпарының кенеюі немесе бір сөз табынан екінші
сөз табына ауысуы сияқты мәселелер айтылады да, сөйлем мүшелерінің
синтаксистік қызметінің дамуы немесе керісінше жәйттер олардың
морфологиялық діңгегі - үстеу деп қаралады да, ол қызметінде жұмсалатын
басқа да сөз таптары еленбей келеді. Соның салдарынан кейбір тіл мамандары
пысықтауышты жеке сөйлем мүшесі ретінде қарастырмай келді. Алайда тіл
дамуының барысында пысықтауыштың аясы кеңейеді. Оның өзі, біріншіден,
арнайы пысықтауыш болатын үстеудің аясының кеңеюінен, екіншіден, басқа сөз
таптарының, атап айтқанда зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, көсемше,
еліктеуіш сөздердің тіркесімділігінің артуынан еді. Соңғы сөз таптарының
етістіктермен де тіркеу аясының кеңеюіне байланысты кейбір сөздер
анықтауыштық қызметтен пысықтауыш қызметке ауысты.
Әрине бұндай өзгерістер тек пысықтауыш деп аталатын сөйлем мүшесінде
ғана емес, басқа сөйлем мүшелерінің даму барысынан кездесіп отырады.
Орыс тілі дамуындағы осындай өзгерістер жайлы орыс тілі маманы
А.Н.Кожин былай деп жазды: Эллипсис сказуемого приводит к тому, что
второстепенный член выступает в роли предикатива и тем самым компенсируется
смысл косвенного объекта, выступающего в качестве элемента суждения.
Эллипсис сказуемого создает такие предложения, где в роли сказуемого
выступают наречия, местоимения, наречно-местоименные сочетания [24,76б.] .
Осы пікірді В.Н.Мигирин де қолдайды. Олай болса тек сөз таптарының
аясының кеңеюін сөз етумен бірге сөйлем мүшелерінің өзіндік қызметіндегі
атап айтқанда, бір сөйлем мүшесінің синтаксистік қызметінің екінші сөйлем
мүшесінің синтаксистік қызметіне ауысып отыруы деп сөз ету - өзіндік орны
бар мәселе. Қазақ тіліндегі пысықтауыштың кейбір мәселелері сөз тіркесі
компоненттерінің ерекшеліктеріне байланысты және морфологияға байланысты
шыққан еңбектерде жеке сөз табының синтаксистік қызметі жайлы мәселемен
байланысты айтылып келеді.
Тюркологияда Н.К.Дмитриев, М.Балақаев, А.Н.Кононов, Е.И.Убрятова
пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырса, Г.Д.Санжеев пен
Л.П.Поцелуевский пысықтауышты формалық белгісінің негізіне сүйеніп және тек
үстеу үшін арнайы сөйлем мүшесін ажырату қажет емес деген пікірді негізге
ала отырып, пысықтауышты жай сөйлем мүшесі ретінде қарастырмайды. Олар
пысықтауыштың қабыса байланысқан түрін анықтауышқа, меңгеріле байланысқан
түрін толықтауышқа жатқызды.
Г.Д.Санжеев, А.П.Поцелуевский, Н.П.Дыренковалар пысықтауыш болатын
сөз таптарын түгел талдамайды. Олардың ойынша, арнайы пысықтауыш болатын
сөз табы – үстеу. Үстеу аумақ жағынан көп сөз емес және оның үстіне
күшейткіш үстеулердің синтаксистік қызметі жоқ. Міне, осы себептерге
байланысты ол ғалымдар пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі деп есептемейді.
Олар пысықтауыш, анықтауыш болатын сөз таптарының тұлғалық жағын негізге
алып пысықтауыш қызметінде жұмсалуға тиісті үстеулердің синтаксистік
қызметін анықтауыш деп біледі.
Бұл сияқты ертеректе айтылған пікірлер соңғы кезде шыққан кейбір
тюркологиялық еңбектерде де кездесіп қалады.
Бертагаев Т.А. сөйлем мүшелері туралы айта келіп: Обстоятельство и
дополнения, с нашей точки зрения не члены предложения, а его подчлены, как
изменяемые и неизменяемые определния деп жоғарғы пікірлерді
қолдайтындығын көрсетеді [25,60б.].
Қазақ тілі туралы еңбектерде пысықтауыш туралы түрліше көзқарастар
айтылып келеді. Пысықтауыш қазақ тілі білімінде мектеп, жоғарғы оқу
орындарына арналған еңбектерде 1940 жылға дейін көбіне мектеп
грамматикасының көлемінде сөз болады. Ол кезде С.Аманжоловтың Қазіргі
қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы (1940) атты кітабынан
басқа, синтаксис туралы жоғарғы оқу орнына арналған еңбек болған жоқ. Қазақ
тіл білімінде 1939 жылдары сөйлем мүшелері туралы талас пікірлер болғаны
белгілі. Міне, сол кезде тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелері туралы,
оның ішінде пысықтауыш туралы да құнды-құнды пікірлер айтылды.
С.Аманжолов Сөйлем мүшелерін топтастыру деген мақаласында сол
уақытқа дейінгі сөйлем мүшелері туралы мақалаларға шолу жасап, біраз
ескертпелер жасайды. Автордың пікірінше, осы кезге дейін сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелерінің, біріншеден, аты көп, ондай құбылыс мектеп, жоғары
оқу орындарының мұғалімдерін шатастырады, екіншіден, сөйлем мүшелерінің
көп болуына сәйкес олардың сұрақтары бір-біріне ауысып кетушілік кездесіп
отырады дей келіп, сөйлем мүшелері туралы өзінің жаңа классификациясын
ұсынады. Онда автор жаңа жіктеу жобасы бойынша сөйлем мүшелерін бастауыш,
баяндауыш және анықтауыш дей келіп, анықтауыштың
1. Сынды анықтауыш
2. Деректі анықтауыш
3. Мекенді анықтауыш
4. Мезгіл анықтауыш
5. Себеп анықтауыш
6. Есепті анықтауыш
7. Мақсатты анықтауыш
сияқты 7 түрге бөледі де, толықтауыш және пысықтауыш деген терминді
қолданбайды.
С.Аманжоловтың бұл талдауынан көрініп отырғандай, пысықтауыш
қызметіндегі сөздер мен оның түрлерінің бәрі анықтауыш деп аталған.
Алайда, автор бұл сөйлем мүшелері туралы жаңа жобасының негізсіз
екенін өзі де түсінеді де, кейінгі жылдары мектеп оқулығында және ғылыми
синтаксисінде пысықтауыштарды арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырды.
Дегенмен, сол кейінгі еңбектерінде де пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі
ретінде бергенмен, оның аясын тар көлемде ғана көрсетеді. Оның мынадай
өзіндік себептері бар еді: автор пысықтауыш қызметінде тек үстеу сөздер
жұмсалады да, ал сын есім, сол сияқты септік жалғаулы, шылау, көмекші
есімді күрделі сөздер пысықтауыш болмайды деп есептеді.
Қазақ тіліндегі сөйлем мүшелері туралы құнды пікірлер айтқан кісі –
Басымов Х. Автор Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деген еңбегінде сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелеріне жеке-жеке арнайы түрде талдау жасады. Х.Басымов осы
мақаласында пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырып, оның
негізгі қасиеттерін, жасалу жолдарын, түрлерін алғаш сөз етті.
Автордың пысықтауыш жөніндегі бұл пікірі күні бүгінге дейін өзіндік
құнын жойған жоқ. Сол сияқты Байтеков те сөйлем мүшелері туралы жазған
мақаласында бұл мәселеге тоқталған.
1940 жылға дейінгі жазылған еңбектерде пысықтауыш бірде басқа сөйлем
мүшелерімен бірігіп, енді бірде арнайы түрде өз алдында қарастырылуы журнал
беттерінде түрліше талас тудырды. Бұл мәселедегі ол кезгі үстеме пікір
туралы доцент Ә.Ермеков былай деп жазды. Грамматикамыздағы формализм
әуелгі добал түрінен гөрі сәл өзгерген болып, 1937 жылдың әуелгі кездеріне
дейін болып келді. Жоғарыдағы айтылған формализмнің дәуірлеп тұрған
кезінде, пысықтауыш деген сөйлем мүшесі өзінің правосынан айырылып,
грамматикалық стройдан шығып қалған болатын. Формализм шатағынан құтылып,
1937 жылдың кейінгі жарымынан жаңа 1938 жылдан бастап шыға бастаған
грамматикамызда пысықтауыш сөйлемнің мүшесі ретінде үйірге қосылып, өзінің
грамматикалық правосын қайта алғанын көріп отырмыз. Шынында, осылай болуы
да керек еді, өйткені пысықтауыш деген категория қалыптанған мәдениетті
тілдердің бәрінде де бар – деп пысықтауышты арнайы қарау керектігін дұрыс
қорытындылады.
Ал 1940 жылдан кейінгі жеке мақалалар, мектеп педучилище немесе
жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарда пысықтауыш арнайы сөйлем мүшесі
ретінде қаралады.
Пысықтауыш туралы мағлұматты профессор М.Балақаевтың еңбектерінде
алуға болады. Автор 1949 жылғы мектеп грамматикасында алғаш рет
пысықтауыштың түрлері, жасалу жолдары, әсіресе, оның құрылысын арнайы
талдап көрсетеді. Сол еңбегінің өзінде-ақ сол уақытқа дейінгі бірде сын-
қимыл немесе себеп-салдар деп аталатын түрлерін, амал және себеп деп
көрсетеді. автор сын есім, сан есімдердің де пысықтауыш қызметінде
жұмсалуын алғаш рет осы еңбегінде айтады [8,54б.].
Сол сияқты автор барыс, жатыс, шығыс және көмектес жалғаулы зат
есімдердің де пысықтауыш болып жұмсалуын дұрыс көрсете білді. Мектеп
грамматикасында айтылған осы негізгі желі жоғарғы оқу орындарында арналған
1954, 1961 жылғы Қазіргі қазақ тілі оқулығынан орын тапты. Мұнда автор
пысықтауыштың жасалу жолдары мен түрлеріне ғылыми талдау жасайды.
Пысықтауыш туралы 1967 жылы шыққан академиялық грамматиканың
синтаксис бөлімінде бір шама талдау айтылады. Мұнда (Жазған М.Томанов) бұл
анықтауыштың түрлеріне егжей-тегжейлі талдау жасалады да профессор
М.Балақаевтың классификациясының ізімен, оған алтыншы – мөлшер пысықтауышы
қосылады, оның жасалуы жолдары көрсетіледі. Осы із мектеп оқулықтарында,
оқу программаларында сақталып келеді. Арнайы пысықтауыш болатын сөз табы –
үстеу. Үстеу басқа сөз таптарына қарағанда кейін қалыптасты. Орхон-енисей,
онан кейінгі ескерткіштерде бірен-саран ғана үстеулер кездесетіндігі соны
растайды.
Қазіргі тілдегі үстеулер толып жатқан мағыналық топтарға сараланады.
Бұл кейінгі дамудың нәтижесі. Сонымен бірге, үстеулер тұлғалық жағынан ол
көп түрлі. Олар түрлі жұрнақтар, септік жалғауларының көнеленуі арқылы
толығып отырады. Олай болса, қазіргі кезде пысықтауыш болатын формалар
әлдеқайда кеңейгендігін, жаңа формалар қалыптасқанын анық байқауға болады.
Қазіргі қазақ тілінде пысықтауыш қызметінде тек үстеу ғана емес, зат
есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, еліктеуіш сөздер әне түрлі
модаль, көмекші сөздер де актив қолданылады. Ал осылар да өзіндік
ерекшеліктерімен бір-бірінен оқшауланады.
Пысықтауыш болатын сөздердің үлкен бір тобы - есімдер. Есімдердің
пысықтауыш қызметінде жұмсалуы туралы жалпы тюрколгоиялық және қазақ тіл
білімінде уақытына қарай түрліше көзқарастар айтылады. Кейінгі кезде қазақ
тіл білімінің барлық оқулықтарында пысықтауыш қызметінде есімдердің
барлығының да ретіне қарай жұмсалатындығы толығымен дәлелденіп отыр.
Дегенмен, бұл еңбектерде пысықтауыштардың жасалу жолдары, әсіресе,
есімдердің пысықтауыш қызметінде жұмсалуы, екіншіден, есімдердің
пысықтауыш қызметінде жұмсалуына дәнекер болатын тәсілдер. Ондай тәсілдер,
әр түрлімезгіл мәнді сөздер, шылаулар, көмекші есім, көмекші етістік,
модаль сөздер, т.с.
Есімдер пысықтауыштың барлық түрі ретінде жұмсала береді. Мұндай
қызметте жұмсалғанда жоғары екі фактордың тікелей қатысы бар. Бұл жұмыста
зат есім, сын есім, сан есім мен есімдіктердің пысықтауыш (қабыса және
меңгеріле байланысқан) қызметінде жұмсалу заңдылықтары сөз болады.
Сөйлем мүшелеріне, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қатысты
қазақ тіл біліміндегі алғашқы деректерді А.Байтұрсынов еңбектерінен аламыз.
Кейін М.Балақаев, САманжолов, Ә.Ермеков, Х.Басымов, СЖиенбаев, Ш.Сарыбаев,
Р.Әмір, Т.Сайрамбаев т.б. ғалымдар да олардың жасалу жолдарына біршама шолу
жасады. Қазақ тіл білімінде пысықгауыштың сөйлем мүшесі ретіңде алатын
орны, оның аткаратын қызметі, пайда болуы мен қалыптасуы, түрлері, даму
жүйесі, байланысу түрлері мен семантикалық кұрылымы біршама зерттелінді.
Мәселен, З.С.Күзекованың "Казіргі казақ тіліндегі мезгіл пысықгауыш",
Г.Жылқыбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі етістік пысықтауыш", Ж.Көпбаеваның
"Қазіргі казақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш" атты ғылыми-зерттеу еңбектерін
атауға болады.
Қазақ тіл біліміндегі зерттеулердің жаңа бағыттары, көптеген тілдік
құбылыстардың табиғатын нақты ойды білдіретін мағынасының шеңберінде ғана
емес, тілдің қызметіне байланысты, таным кеңістігіне байланысты кеңірек,
күрделі ойды да білдіретіні заңды болса, сол күрделі ойды білдіретін тілдік
тұлғасының да күрделенуі заңы. Бұл айтылған қағида қимыл-қозғалыстың,
әрекеттің қалай өтетінін қалыптасқан бір түрде ғана білдірмейтін
пысықтауыштың қызметіне де тікелей қатысы бар. Бұл пысықтауыштың жасалуы,
түрлері жағынан күрделі табиғатын көрсетеді. Оның күрделі түрі, жасалуы
қазақ тіл білімінде әлі де зерттеудің арнайы нысаны бола қойған жоқ. Осы
бағыт пен қағидалардың негізіңдегі ғылыми-әдістемелік еңбектерді басшылыққа
ала отырған, қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың өзіндік қасиеттерін,
ерекшеліктерін айқындау мақсатында төмендегідей белгілері басшылыққа
алынды:
— күрделі пысықтауыштар кем дегенде екі сөздің байланысуынан
тұруы;
— олардың өзара тығыз мағыналық бірлікте келуі;
— олардың бір ритмикалық топ құрап, сөйлем ішінде айқын сезілуі;
олардың барлығы бір ғана сұраққа жауап беруі;
күрделі пысықтауыштардың етістік баяндауышқа және басқа да сөз таптарымен
қабыса, әрі меңгеріле байланысуы;
күрделі пысықтауыштың түрлерін айқындауда басты белгінің бірі —
семантикалық ерекшелігі.
Күрделі пысықтауыштар түркі тіл білімінде де зерттелді. Түркі
тілдерінде пысықтауышқа байланысты көптеген зерттеулер мен ғылыми
еңбектерге назар аударылды. Мәселен, А.Сафаев "Қазіргі өзбек тіліндегі
тұрлаусыз мүшелер" атты еңбегінде пысықтауыш, оның түрлері туралы,
Д.Семигулова "Қазіргі өзбек тіліндегі мекен және мезгіл пысықтауыш",
А.Амирова "Қазіргі өзбек тіліндегі себеп және мақсат пысықтауыш",
М.Муминова "Қазіргі өзбек тіліндегі қимыл-сын пысыктауыш", К.Жаманқұлова
"Қырғыз тіліндегі мезгіл-мекен пысықтауыш", А.К.Муталиева "Қазіргі қырғыз
әдеби тіліндегі пысықтауыш " атты ғылыми зерттеу еңбектерін жазды.
Негізінен, түркі тіл білімінде пысықтауыштың түрлері әрқалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Күрделі сөйлем мүшелерінің ғылыми-теориялық сипаты ... ... ... ... ... ...7
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі ... ... ... ...17
2. С.Мұқановтың Ботагөз романындағы күрделі пысықтауыштар ... ... ... ..27
2.1 Күрделі мезгіл
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 27
2.2 Күрделі мекен
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .31
2.3 Күрделі амал
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...34
2.4 Күрделі мақсат
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..38 2.5 Күрделі себеп
пысықтауыш ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..41
2.6 Күрделі мөлшер пысықтауыш
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біздің бұл зерттеуіміз С.Мұқановтың
Ботагөз романындағы пысықтауыштардың күрделі түріне арналған. Жалпы қазақ
тіліндегі пысықтауышқа байланысты көптеген зерттеулер мен ғылыми еңбектер
жарық көрді. Бұл еңбектерді үш түрлі кезеңге бөлуге болады. Бірінші –
А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, Р.Әмір, М.Серғалиев,
М.Томановтардың оқулық көлеміндегі зерттеулері. Екінші – толықтауыш пен
пысықтауышты ажыратуға байланысты жазылған 1952-1959 жылдар аралығындағы
қазақ тілшілерінің мақалалары. Үшінші – Х.Басымов, Т.Сайрамбаевтардың жеке
мақаласы мен кітабы, З.Күзекова, Ж.С.Көпбаева, К.Жылқыбаевалардың
диссертациялық жұмыстары. Бұл ретте тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің бірі –
пысықтауыштың сөйлем мүшесі ретінде алатын орны, оның атқаратын қызметі –
пайда болуы мен қалыптасуы, даму жүйесі, байлану түрлері мен семантикалық
құрылымы туралы біршама айтылды. Алайда, қазақ тіліндегі пысықтауыш
түрлерінің, әсіресі, құрылымдық түрлерінің, әлі де жан-жақты қарастырылуы
ғалымдар зерттеулерінен тысқары қалып отыр. Бұл еңбектерде жалпы пысықтауыш
туралы айтылғанмен, олардың күрделі түрлері, оның жасалуы туралы тиянақты
мағлұмат айта алмаймыз.
Негізінен, қазақ тілінде күрделену процесі тілдің барлық деңгейінде
бар. Күрделілік – лексика, морфология сияқты синтаксис саласында да мол
кездесетін мәселе. Сөйлем мен сөз таптары – грамматиканың әр саласы.
Дегенмен қызметі жағынан бұлар грамматиканың аясындағы бір категория. Тіл
білімінде әр сөз табының тұрақты бір синтаксистік қызметі болады. Дара
сөйлем мүшелерінің жасалуында барлық сөз табы (шылаудан басқасы) қатысады.
Олар әрбір сөйлем мүшелерінің жасалуында үнемі негізгі материал болып
табылады. Ал күрделі сөйлем мүшесінің жасалуында сөз таптары екі, тіпті үш
түрлі жағдайда қатысады.
Жұмысымыздың ғылыми-методологиялық негізгі ретінде біз жалпы тіл
біліміндегі және қазақ, түркі, орыс тіл біліміндегі күрделі пысықтауыштарға
арналған зерттеулерді пайдаландық.
Тіліміздегі күрделілік процесі тіл білімінің барлық саласының
дамуына, оның ішінде синтаксистің дамуына зор үлесін қосады. Қазақ тіл
білімінде бұл мәселе әлі түбегейлі зерттелініп біткен жоқ. Бұл күрделі
мәселе соңғы кездерде ғана қолға алынуда. Ғылыми еңбектерден біздің
білетініміз кейбір сөз таптарының күрделі түрлері ғана. Ал сөйлем
мүшелерінің күрделі түрін жасауда бұл күрделі сөз таптарының қызметі
қандай, қалай жасалады, қандай мағынада қолданылады деген мәселелер әлі
ғылыми нысан бола қойған жоқ. Қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың
жасалу жолдары әлі күнге дейін арнайы зерттелген емес.
Күрделі пысықтауыштардың жасалуында сөздердің бір-бірімен тіркесу
аясын, олардың мағыналық бірлігін, бір-біріне қатысын нақты ажыратпайынша
болмайды. Күрделі сөйлем мүшелеріне тікелей тән категориялар – күрделі сөз
таптары, қос сөздер мен сөз тіркестері. Бұлар қаншалықты дербес мағынасы
бар екі, одан да көп бірлікте бір нәрсенің ғана атауы болып қалады. Соның
ішінде қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың жасалу жолдары әлі күнге
дейін арнайы зерттелген емес.
Сөз таптарының күрделі түрлерінің барлығ да сөз тіркестерінің күрделі сыңар
болатыны – негізгі фактор. Негізінде, сөз таптары – синтаксистің негізгі
материалы.
Сөйлем мүшелері басқа түркі тілдеріне қарағанда, қазақ тілінде көбіне
оқулық көлемінде ғана беріліп жүр. Ал оқулықта сөйлем мүшелерінің дара
жасалу жолдарына баса назар аударылды да, олардың құрылымдық түрлеріне көп
тоқталмайды. Оқулықтарда сөйлем мүшелерінің күрделенуінің екі, үш түрі ғана
айтылады және ол барлық оқулықта қайталанып беріледі. Сондықтан да тілдік
категорияның тек дара түрімен шектелмей, олардың күрделі түрінің жасалу
жолын ғылыми жағынан жан-жақты анықтау, оның ішінде күрделі
пысықтауыштардың күрделі түрінің өздеріне тән құрылымдық және функционалдық
аспектілері нақты айқындалуы тиіс.
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысы С.Мұқановтың Ботагөз романындағы
күрделі пысықтауыштардың негізгі белгілерін, жасалу жолдарын, семантикасын,
синтаксистік жүйедегі қызметін зерттеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіл біліміндегі сөйлем
мүшелері теориясын толықтыру мен кеңейту мақсатында күрделі
пысықтауыштардың құрылымдық және функционалдық аспектілерін ашып, сол
ерекшеліктер негізінде теориялық және практикалық қорытындыларға келу.
Жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттердің
орындалуы көзделеді:
- қазақ тіл біліміндегі күрделі пысықтауыштардың зерттелу тарихына
шолу жасау;
- күрделі пысықтауыштардың мағыналық түрлері арқылы олардың жасалу
жолдарын анытау;
- күрделі пысықтауыш жасауда әр түрлі сөз таптарын және олардың
мағыналық бірлігін көрсету;
- күрделі пысықтауыштардың жасалуында көмекші сөздердің (көмекші
есім, көмекші етістік, шылау, модаль сөздердің) ролін көрсету.
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында сөйлем
мүшелері, оның ішінде пысықтауышқа байланысты теориялық материалдар
сарапталып, тілдік мысалдар С.Мұқановтың Ботагөз романынан 1000-нан аса
мысал сөйлемдер жиналды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Пысықтауыш бұрын біраз ғылыми
еңбектердің зерттеу тақырыбы болғанымен, оның күрделі түрі бұрынғы
зерттеулерде қарастырылмаған. Тек кейбір ғалымдар күрделі пысықтауыштардың,
көбіне тек шылау сөздер арқылы жасалатынын айтып өтумен шектелген. Бұл
зерттеуде пысықтауыштың күрделі түрі, оның жасалу жолдары мен мағыналық
түрлері жан-жақты қарастырылып отыр. Күрделі пысықтауыштардың жасалу
жолдары, мағыналық түрлері мен байланысу формалары төмендегіше
қарастырылды:
- пысықтауыштың күрделі түрі, оның жасалу жолдары мен өзіндік
ерекшелігі анықталды;
- әр түрлі сөз таптары, яғни сын есімді, үстеулі, етістікті, зат
есімді, сан есімді, есімдікті, еліктеуіш сөзді, одағайлы күрделі
пысықтауыштар көрсетіліп, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалды;
- романдағы пысықтауыштың күрделі түрін жасаудағы көмекші сөздердің
көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль сөздердің қызметі көрсетіліп,
ғылыми көзқарастар сарапталып, тұжырым жасалды;
- әрбір сөз табынан жасалған күрделі пысықтауыштардың жасалу жолы мен
мағыналық бірлігі айқындалды;
- пысықтауыштың күрделі түрлерін жасауда тұрақты тіркестердің де рөлі
анықталды;
- айтылған мәселелерге қатысты пікірлерді тиянақтай келе,
қазіргі С.Мұқановтың Ботагөз романындағы күрделі пысықтауыштардың 1000
–нан аса мысал сөйлемдері жиналып, олардың жасалу жолдары, әрбір сөз
таптарының жұмсалу мүмкіндігі толық дәлелденіп, күрделі пысықтауыштардың
өзіндік ерекшеліктері нақтыланды.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздері. Тақырыпты игеру барысында
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Х.Басымов, М.Балақаев,
Р.Әмір, Т.Сайрамбаев т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа
алынды және де осы ғалымдардың еңбектерінен ғылыми-тәсілдемелік бағдар
алынды.
Зерттеудің жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың мәні мен қолданылу
ерекшеліктері және оның мүмкіндіктерін анықтаудағы алынған нәтижелер мен
тұжырымдарды жоғары оқу орындарында филология мамандарын даярлауда оқытатын
Практикалық қазақ тілі, Қазақ тілінің синтаксисі сияқты бағдарламалық
пәндерде, сондай-ақ арнайы курстар мен арнайы семинарлар өткізуге қосымша
материал ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- пысықтауыштар құрылысына қарай дара да, күрделі де болып келеді;
-әрбір сөз табының күрделі түрлері күрделі пысықтауыш қызметінде
жұмсалады;
-күрделі пысықтауыштар функционалдық ерекшелігіне қарай күрделі
мезгіл пысықтауыш, күрделі мекен пысықтауыш, күрделі себеп пысықтауыш,
күрделі амал пысықтауыш, күрделі мақсат пысықтауыш, күрделі мөлшер
пысықтауыш деген мағыналық топтарға жіктеледі.
Зерттеу әдістері. Пысықтауыштың күрделі түрін анықтау
мақсатында мынадай әдіс-тәсілдер қолданылды: талдау әдісі арқылы күрделі
пысықтауыштар тұлғалық жағынан талданып, олардың құрамдық бөліктері
сараланды, мағыналары айқындалды. Сипаттама әдісі арқылы жинақталған
материалдар тілдік процестерге сүйеніп лингвистикалық тұрғыдан баяндалды.
Сонымен бірге, зерттеу барысында мақсатқа сай дәстүрлі құрылымдық-мағыналық
талдау, жинақтау, жүйелеу, сипаттау, саралау, салыстыру, топтастыру, қорыту
әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында сілтеме және пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
1 КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі
Пысықтауыштың зерттелу тарихын сөз етпей тұрып, ең алдымен сөйлем
мүшелері және оның мағынасына тоқталуымыз керек. Сөйлем мүшелері –
құрылымдық-семантикалық жағынан сөйлемнің дербес бөлшектерін құрайтын толық
мағыналы сөздер мен сөз тіркестері.
Сөйлем мүшелері (ағылшын тілінде ferm, французша fermе, неміс
тілінде ausdruck) – сөйлемнің құрылымдық- семантикалық компоненттері
толық мағыналы сөздер немесе сөз тіркестері арқылы көрінеді [1,426 б.].
Сөйлемнің мүшелері бірталай уақыттан бері арнайы зерттеу нысанына
айналып келе жатыр. Олар жөнінде мектептерге және жоғарғы оқу орындарына
арналған оқулықтардан, сондай-ақ арнайы зерттелген әдістемелік ғылыми
еңбектерден бірталай толық мәліметтер алуға болады.
Синтаксистің ең негізгі объектісінің бірі – сөйлем екендігі белгілі.
Сөйлем, әдетте, синтаксистік бірлік болып есептеледі. Ол – күнделікті
тұрмыста пікір алысу, байланыс, қатынастың ең негізгі көзі болуымен қатар
коммуникативті міндет атқарады. Жай сөйлем синтаксисінде, ондағы ең басты
элемент – сөйлем мүшелерін еске алмау, оған соқпай өту мүмкін емес нәрсе.
Демек, сөйлем аясында сөйлем мүшелерінің қызметі ерекше екені осыдан-ақ
көрініп тұр. Егер сөйлем деген ұғымнан сөйлемнің өн бойындағы ой туралы
түсінік туатын болса, ал сөйлем мүшелері – сол ойдың мәнді бөлігі ретінде
танылатын синтаксистік топ.
Белгілі ғалым Р.Әмірдің сөзімен айтқанда: Сонымен, пікірдің құрамына
сай сөйлемнің құрылысында да тиісті единицалар болады. Олар – сөйлем
мүшелері. Сөйлем мүшелері – сөздің сөйлем құрамындағы негізгі қызметін
функциялық қатынасы тұрғысынан зерттеудің нәтижесі [2,110 б.].
Сөйлем мүшелері деп аталған синтаксистік категория өзінің
грамматикалық мағынасымен және морфологиялық табиғатымен анықталады.
Сөйлемде негізгі материал болатын сөз және сөз тіркесі сөйлем құрамына
енгенде жаңа сипатқа ие болады. Ондағы әрбір сөз морфологиялық тұлғаға
еніп, грамматиканың қарамағына түскенде, оның тілдегі атқаратын қызметі
айқындала түседі, яғни сөйлем құрамында сөйлем мүшелерінің өзіне тән
тиесілі атқаратын жүгі, синтаксистік қызметі бар. Синтаксистік белгілі бір
міндетті атқарумен қатар сөз синтаксистік қатынастарды да қалыптастырады.
Сөздің синтаксистік қызметі көп жағдайда өзі тіркесетін сөздің лексика-
грамматикалық ерекшелігіне байланысты болады да, көбіне сөз тіркесі
құрамында айқындалады. Бұған Т.Сайрамбаевтың: Сөйлем мүшелері сөйлемде
қаралады дедік. Бірақ сөз тіркесі сияқты сөйлем мүшелерін сөйлемнен жеке
алып, өз алдына қарай алмаймыз. Олардың өмірі тек сөйлемде тұрғанда ғана
айқындалса керек. Сөйлем мүшелері сөйлемнің ішінде бастауыштың не
баяндауыштың немесе соларға қатыстылығымен ерекшеленеді. Сөйлем мүшелері
бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш деп жеке-жеке
алынып, талданғанымен, бәрібір екінші бір сөзге қатыстылығы айқын байқалып
отырады, - деген пікірі нақты дәлел [3,66 б.].
Сөйлем мүшесі міндетін лексикалық толық мағынасы бар жеке сөздер де,
еркін сөз тіркестері де, тұрақты тіркестер де атқаруы мүмкін. Бұлар сөйлем
мүшелерінің міндетін атқарғанда айналасындағы басқа сөздермен грамматикалық
байланыста және ішкі қатынастарда тұруы, сондай-ақ белгілі бір
грамматикалық формаға ие болса ғана сөйлем мүшесі міндетін атқарады.
Сөйлем мүшелері жайында орыс ғалымы В.В.Виноградов былай анықтама
береді: Члены предложения – это синтаксические категории, возникающие в
предложении и на основе форм слов и форм словосочетания и отражающие
отношения между структурными элементами предложения [4,412 б.].
Ал А.А.Потебняның пікірі бойынша, әрбір сөйлем мүшесі белгілі бір сөз
табына қатысты дейді [5,320 б.]. Сөйтіп, сөйлем мүшелері мен сөз таптарын
параллельдік тұрғыда алып қарастырады. Осы көзқарасты Д.Н.Овсянико-
Куликовский, А.М.Пешковскийлер де қолдайды.
Қазақ тілі білімінде сөйлем мүшелері жайлы нақты, оң әрі дәл тұжырым
жасаған – А.Байтұрсынов. Барлық сөйлем мүшелерін өте ыңғайлы терминдермен
атап, қысқаша сипаттап беріп кеткен [6,282 б.].
С.Аманжолов та сөйлем мүшелерін анықтауда мынандай пікір айтады:
Сөйлем мүшелерін біз тек мағынасына байланыстырып қана айырамыз. Әр сөзге
сұрау қойып, сол арқылы сөздің мағынасын және тұлғасын ашып аламыз
[7,94 б.].
Сондай-ақ Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев т.б. ғалымдар да сөйлем мүшелері
жайлы көзқарастарды дамытуға өзіндік үлес қосты.
Сөйлем мүшелері туралы елеулі еңбек жазған бірден-бір ғалым -
М.Балақаев. Автор сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелерін айқындауда
бірнеше мақала жазды. Сонымен бірге сөйлем мүшелері туралы практикалық
көзқарасын 1949 жылғы мектеп грамматикасында нақты көрсете келіп, солардың
негізінде сөйлем мүшелерінің теориялық мәселесі туралы бірінші рет жан-
жақты түрде 1954 жылы шыққан академиялық грамматикада сөз етті [8,86 б.].
Сөйлем мүшелері жөнінде көзқарасын батыл білдіріп, синтаксис
саласында салмақты еңбек еткен ғалым – Р.Әмір. Ғалым: Синтаксистік
единицаларды дұрыс тану үшін біз оларды білдіретін мағыналарымен ұштастыра
отырып тануымыз керек. Осы ретте синтаксистік форма мен единицалар
білдіретін мағыналар синтаксистік мағына деп бөлек аталатынын ескертіп
кетпекпіз. Синтаксистік мағына – грамматикалық абстракция саласындағы
мағына. Ол сөз бен сөздің, синтаксистік единицалардың арасындағы
абстрактылы, жалпылық сипаттағы қатынасты білдіреді [2,8 б.], - дей
отырып, сөйлем мүшелерінің семантикалық жағына баса назар аударды. Осы
мәселе төңірегінде соны пікір бере білді.
Сөйлем мүшелері жасалу құрылысына қарай дара және күрделі болып
келіп, белгілі бір сұраққа жауап береді. Сөйлем мүшелері мүшесінің
қатысуымен жасалған жай сөйлемдер жалаң және жайылма болып жіктеледі.
Осыған орай да сөйлем мүшелерінің түрлері келіп сараланады. Жалаң сөйлем
мүшелері бастауыш пен баяндауыштың қатынасы арқылы жасалып, тұрлаулы
мүшелерден тұрады. Ал сөйлем мүшелернің құрамында тұрлаулы мүшелерден басқа
мүшелерді тұрлаусыз мүшелер деп атайды. Сонда жалпы екі үлкен топқа
жіктелетін болады: тұрлаулы мүшелер және тұрлаусыз мүшелер.
Тұрлаулы мүшелер бәрімізге белгілі бастауыш және баяндауыш деп
аталған. Тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш мүше, толықтауыш мүше, пысықтауыш
мүше деп жіктеген. қазірде қазақ тілі білімінде сөйлем мүшелернің жіктелуі
осы негізде қалыптасты.
Сөйлемнің негізін тұрлаулы мүшелер (бас мүшелер) құрайды. Ал
тұрлаусыз мүшелер бастауыш пен баяндауыштың төңірегіне топтасып, соларды
айқындап, толықтырып тұрады. Сөйлемнің бас мүшелері предикаттық қатынастың
негізінде құралады.
Тіл білімінде сөз таптары бұрын қалыптасты ма, әлде сөйлем мүшелері
бұрын пайда болды ма, бұл әлі шешілмеген мәселе. Алайда, көпшілік
ғалымдардың мойындауынша, сөйлем мүшесі тарихи тұрғыдан сөз таптарының
негізінде қалыптасқандығы айтылады. Бұл тұжырымның дұрыс болуы да мүмкін.
Өйткені қай тілдегі сөздер болмасың, олар әуел бастан-ақ белгілі бір
ұғымның әр дәрежедегі қасиетіне (атауын сандық, сапалық, қимыл т.б.)
байланысты туындап жатады.
Сөйлем мүшелерінде бір сөз тұрған орнына, басқа бір сөздермен
тіркесу қабілетіне байланысты әр түрлі сөйлем мүшесі бола береді. Сөз
таптары мен сөйлем мүшелерінің арасындағы басты бір айырмашылықтың негізі
де осында жатыр. Мысалы, Жақсы бала жақсы оқиды дегенде жақсы сөзі қандай
қолданыста болса да сөз табы болып қала береді. Ал сөйлем мүшесінің бойында
осы турасында басқаша заңдылық байқалады. Атау қалпында сөздер көбінесе
бастауыш, ілік жалғаулы сөз анықтауыш болса, өзге септікте тұрған сөздер
толықтауыш (кейде пысықтауыш, баяндауыш) қызметінде жұмсалады. Демек,
белгілі бір сөз таптарының әр түрлі септік жалғауында тұруы олардың сөйлем
ішіндегі синтаксистік қызметіне де әсер етеді. Мұндай заңдылық жалғамалы
тілдердің табиғатымен үйлесіп жатады.
Сонымен, жалпы алғанда, белгілі бір сөз таптары әуел бастан-ақ
белгілі бір сөйлем мүшесі болуға икем тұрады. Мысалы: зат есім негізінен
бастауыш, толықтауыш қызметтерінен басқа қызметте де жұмсала береді.
Етістік сөйлемдегі негізгі қызметі баяндауыш болса, өзге функцияда жұмсалуы
оның екінші қызметімен байланысты болады.
Сөйлем мүшесі дегенде ең алдымен, оның негізгі белгілерін анықтап
алуымыз қажет. Т. Сайрамбаев өз еңбегінде, жалпы, сөйлем мүшесінің мынадай
белгілерін көрсетеді:
1. Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір- біріне қатысты болуы керек.
Сөздің өзі сөйлем мүшесі болған кезінде мынадай жайттарға ұшырайды:
а) негізгі сөз, туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз және қысқарған сөз
түрінде;
ә) сөздің дербес мағынасы бары да, дербес мағынасы жоғы да дара –дара
күйінде емес, сол негізгі сөз бен көмекші сөздер түйдектеліп немесе өзара
қайталануы арқылы барып жұмсалады;
б) сөйлем мүшесі қызметінде тұрақты тіркестер де қатыса алады;
г) сөйлем мүшесі ретінде жеке дыбыстар қатыса алады;
Ендеше, сөз сөйлем мүшесі жасаудың ең басты шарты болады.
2. Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да , күрделі де түрінде қатысады.
Ал сөздердің күрделі түрлерінің өзі екіге бөлінеді:
а ) дербес мағынасы бар сөздердің өзара қатысы;
ә) дербес мағыналы сөз бен көмекші сөздер түйдектеліп немесе өзара
қайталануы арқылы және кейде дербес мағынасы бар сөздердің қосақталып
жұмсалуынан болған деп бөлуге болады;
3. Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына білдіруі тиіс.
4. Сөздер сөйлем мүшесі болған кезеде белгілі бір сұрауға жауап беруі
тиіс.
5. Сөйлем сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі керек [3,15 б.].
Сөйлем мүшесі болу үшін осы негізгі шарттар негізінде мынадай
анықтама беруге болады: сөйлем мүшесі деп сөйлемде бір не бірнеше сөздер
тобының басқа сөздермен синтаксистік қатынастары арқылы арнайы бір сұраққа
жауап беріп, грамматикалық мағынаға ие болатын түрін айтамыз.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне келетін болсақ, сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері тұрлаулы мүшелер арқылы берілген сөйлемдегі ойды орны, мақсаты,
уақыты, объектілік тұрғыдан, сондай-ақ түр-түс, сын-сапа жағынан
толықтырылады. Оларға қосымша мән беріп, сөйлемді кеңейтеді, оның мазмұнын
толықтай ашып тұрады. Олар, әдетте, тұрлаулы мүшелерге бағынады. Кейде бір-
біріне де бағынауы мүмкін. Толықтауыш пен пысықтауыш үнемі баяндауышқа
тәуелді болса, ал анықтауыш көбінесе бастауышқа бағына байланысады.
Жалпы тюркологиялық және қазақ тілі білімінде жай сөйлем синтаксисі,
оның ішінде сөйлем мүшелерінің әрқайсысы арнайы зерттеу объектісі ретінде
қаралып келді. Көп жағдайларда тұрлаулы мүшелерге назар көбірек аударылды.
Түрік тілдерінде бірқатар ғалымдар тұрлаусыз мүшелерді нысанға алып,
өз еңбектерінде қарастырып отырды. Белгілі ғалым М.А.Казам-Бек өз
еңбегінде: Все слова выражающая второстепенные идеи, в каждом языке
разделяются на три главная отделения: определительный, качественная и
обстоятельственная,- деп тұрлаусыз мүшелерді бөледі [9,424 б.].
В.И.Вербицкийдің редакторлығымен жарық көрген Грамматика Алтайского
языка еңбегінде тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш және толықтауыш деп жіктейді
[10,113-119 б.].
Сондай-ақ көрнекті тюрколог ғалымдар Н.К.Баскаков, И.Я.Батманов,
В.Н.Богородицкий, Н.П.Дыренкова, А.П.Поцелуевский, Г.Д.Санжеев және тағы
басқаларды толықтауыш пен анықтауышқа ғана көңіл бөледі де, пысықтауышты
мүлде елеусіз қалдырады.
Ғалым И.Я.Батманов Краткое введение в изучение языка деген еңбегінде
пысықтауышты толықтауыш аясында берсе [11,130 б.], В.А.Богородицкий
пысықтауышты анықтауыштың ішінара түрлері етіп көрсетеді [12,223 б.].
М.З.Закиев те сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөліп, тұрлаулы
мүшелерді конкретизирующий член, пояснительный член және модальный член деп
үшке бөледі [13,14 б.].
Қазақ тілінде тұрлаусыз мүшелер жайында көптеген еңбектердің жарыққа
шығуына сәйкес қазақ ғалымдарының үлесі зор деп айтуға болады. Сөйлем
мүшелеріне ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінде А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Х.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков,
Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев, М.Балақаев, Т.Қордабаев, М.Томанов, Р.Әмір,
Т.Сайрамбаевтар құнды пікір білдірді. Олардың кейбіреулері сөйлем
мүшелерінің ғылыми жүйеленуіне назар аударса, басқа ғалымдар олардың жасалу
жағына басым көңіл бөлген.
Сөйлем мүшелеріне байланысты, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне
қатысты қазақ тілі біліміндегі алғашқы толық, жан-жақты деректерді
А.Байтұрсынов еңбектерінен аламыз. Ұлы ғалым тұрлаусыз мүшелер, олардың
түрлері, әр мүшенің грамматикалық белгілері мен орналасу тәртібі, қай сөз
таптарынан болатындығын ХХ ғасырдың басында-ақ сипаттап кеткен. Қазақ тіл
білімінде шоқтығы биік тұратын А Байтұрсыновтың мейлінше ықшамды, сондай-ақ
ұғымға да, тілге де жеңіл бұл тұжырымдары ешбір өзгеріссіз күні бүгінге
дейін синтаксис жайында жазылған барлық еңбектерде қолданылып келеді [6,282
б.].
Профессор Қ.Жұбанов тұрлаусыз мүшелерді біріктіріп, оларға Айқындауыш
деген жалпы атау береді. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбегінде:
Сөйтіп, жаңа грамматикаларда анықтауыш, толықтауыш делінген категориялар
мағынасына қарай жіктеуден туған емес, сөздердің бір-бірімен байланысу
амалына, екінші сөзбен айтқанда, сыртқы белгісіне қарай ғана жіктелгеннен
туған топтар [14,211 б.], - дей отырып, тұрлаусыз мүшелерді айқындауыш деп
атайды. Айқындауышты жалғаулы толықтауыш, жалғаусыз анықтауыш деп екіге
бөледі. Ал пысықтауышты ескермейді. Олардың бұлайша жіктелуін төменде былай
түсіндіреді: Біз мағынасына қарай айқындауыш деп бір бөліп алып, онын
кейін, сол айқындауышты формасына қарай тағы да, тарау-тарауға айырып
отырмыз. Формасына қарай алынған тарау-тараудың әрқайсысын оның әр жағында
мағынасына қарай тағы да жік-жікке айырып отырмыз. Сөйтіп, біздің
топтарымыз тілдің баспалдақтап өсетіндігіне лайық түрде сатылы топтастыру
болып отыр [14,205 б.]. Бұл жерде Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін
анықтауда тұлғалық принципті басшылыққа алады.
Отызыншы жылдары С.Аманжоловтың сөйлем мүшелеріне байланысты
мақалалары мен Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген еңбегі
жарыққа шықты. Бұл еңбектерде автор сөйлем мүшелерінің тек жасалу жағына
ғана емес, олардың қалыптасу мәселелеріне де біршама назар аударды.
Тұрлаусыз мүшелерді анықтауыш деп атайды. Бір ғана анықтауыш мүшелердің
аясына оның түрлері деп толықтауыштың да, пысықтауыштың да жекелеме
түрлерін жинақтап береді [7,122 б.]. Тек толықтауыш, пысықтауыш деген
терминдерді қолданбайды. Кейіннен 1939 жылға және одан кейінгі шыққан
еңбектерінде де тұрлаусыз мүшелерді Ахмет Байтұрсынов ұсынған мүшелермен
жалғастырғандығын көруге болады.
Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне қатысты С.Жиенбаев, Х.Басымов,
Ә.Ермеков, Ш.Сарыбаев сынды ғалымдарымыз 30-40 жылдары аралығында бірталай
еңбектер қалдырды. Олар бұл зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық
мәселелерімен қатар, әдістемелік жағына да назар аударды.
Солардың ішінде Ш.Сарыбаев Халық мұғалімі журналында жарық көрген
Пысықтауыш пен пысықтауыш мәселесіне деген мақаласында: Біздің кейбір
грамматикалық терминдеріміз мағыналық жағынан олқы болғанмен, сол
грамматикалық категориясының аз болса форма жағын білдіреді. Сонда біз
талассыз толықтауыш болып жүрген және талассыз пысықтауыш болып жүрген
мүшелерді өз атымен атаймыз да, ал біресе толықтауыш, біресе пысықтауыш
делініп таласқа түсіп жүрген мүшелерді сөйлем мүшелерін байланыстырып
тұрған септік жалғауларының атымен барыстық мүше, шығыстық мүше, көмектес
мүше дейтін боламыз, - дейді [15,43 б.]. Ш.Сарыбаевтың сөйлем мүшелерін
бұлай топтау туралы ұсынысына кезінде бірқатар ғалымдар қарсы шыққан
болатын. Шынымен де автордың ұсынған терминдері қолайсыз әрі шұбалаңқы және
мағынаны нақ, дәл бере алмайды.
М.Балақаев Қазіргі қазақ тілінің синтаксистік оқулығында: Сөздер
сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем құраудың материалы болады да,
бастауыштық-баяндауыштық (тұрлаулы), толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыштық
(тұрлаусыз) қатынаста жұмсалады, - деп нақты көрсетеді [16,7 б.].
Сондай-ақ тұрлаусыз мүшелер жайлы профессор М.Томанов 1967 жылғы
академиялық грамматикада жазды [17,95 б.]. Алайда олар өте ықшам, қысқа
берілген.
Р.Әмір Жай сөйлем синтаксисі еңбегінде тұрлаусыз сөйлем мүшелерін
анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп саралап, әрқайсысының сұрауларын,
ережелерін, мағыналық және құрамдық түрлерін береді [2,36 б.].
Сөз етіп отырған тақырыпта М.Серғалиев, Ш.Бектұровпен бірігіп жазған
еңбекте арнайы сөз қозғаса, О.Күлкенова да бұл мәселе жөнінде өзіндік
пікірлер бере білді. Бұл мәселе М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың
журналистика факультеттеріне арналған Қазіргі қазақ тілі оқулығында да
сөз болды.
Тұрлаусыз мүшелер, олардың теориялық мәселелері бойынша Т.Сайрамбаев
біраз еңбектенді. Автор Есім пысықтауыш, Сөйлем мүшелерінің теориялық
мәселелері бағдарламасында, Р.Өмірбековамен бірігіп жазған Анықтауыш,
оның кейбір жасалу жолдары деген зерттеулерінде сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері, оларға қатысты түрлі мәселелерді айта келіп, олардың жасалуын
бірнеше топқа бөліп көрсетеді [18,7 б.].
Әр тұрлаусыз мүшені, оның түрлерін жеке өз алдына дербес қарау енді
қолға алына бастады. Оған З.Күзекованың Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл
пысықтауыш, Г.Есжанованың Қазіргі қазақ тіліндегі тура толықтауыш,
Г.Жылқыбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі етістік пысықтауыш, Ж.Көпбаеваның
Қазіргі қазақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш т.б. диссертациялық жұмыстарды
атауға болады.
Орыс тіл білімінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін зерттеуде Н.И.Греч,
А.Х.Востоков, А.И.Александров, Ф.И.Буслаев, А.А.Потебня, А.А.Пешковский,
В.В.Виноградов, В.М.Никитин, И.И.Мещанинов және тағы басқа көптеген ғалым-
тілшілер зор үлестерін қосты.
Алайда сөйлемнің тұрлаусыз мүшелер жөніндегі түсінік түрлі
лингвистикалық мектеп өкілдерінде бірдей болмады. Сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерін бөлуде қандай принциптерді негізге алатындығы анықталмады, яғни
көзқарастар әр түрлі болды. Орыс тіл білімі синтаксисінде жүздеген жылдар
бойы тұрлаусыз сөйлем мүшелерін үш түрлі анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш
деп бөлу жүзеге асырылып келді. Бірақ осы үш түрлі мүше төңірегінде қаншама
дау-дамай болды. Ал пысықталушы сөздер, қимылдың белгісін білдіретіндері
жартылай анықтауышқа, жартылай толықтауышқа қатысты болды.
Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі көзқараста, яғни
синтаксистік қолданысына қарай және мағынасына қарай қарастырды.
Синтаксистік қолданысқа қарай анықталатын топ тұрлаусыз мүшелер мен
тұрлаусыз мүшелердің байланысу жолдарына тәуелді болды. Ал мағына бойынша
анықталатын топ сұрақтарға байланысты болды [19,29 б.].
А.А.Потебня мағынасы бойынша классификациялау әдісіне үзілді-кесілді
қарсы шыға отырып, тұрлаусыз мүшелердің үш түрлі атауынан бас тартпады.
Қайта оларды формальды-грамматикалық негізге әкеп тіреді [5,19 б.].
Ф.Ф.Фортунатов өз еңбегінде бастауыш пен баяндауыш грамматикалық
сөйлемді білдіреді, ал анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш семантикалық
сөйлем құру үшін қажет деп түсіндірсе [20,447 б.], ал В.В.Богородицкий өз
зерттеуінде: Второстепенные члены предложения распадаются на две группы:
1) собственно определния и атрибуты, указывающие признаки, существующие в
предметные представлениях и в представлениях действий. Например: Это
большая лошадь быстро бегает. 2) Дополнения, - деп ол екіге бөліп
қарастырған болатын [12,22 б.].
Тұрлаусыз мүшелер жөніндегі мәселелер бойынша А.А.Шахматов та кезінде
еңбек етті. Ол сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің дәстүрлі классификациясын
қабылдай отырып, классификацияның басты критериі етіп тұрлауыз мүшелерді
алады. Синтаксистік қатынастардағы сөз тіркестерінің ішкі мағыналарын
білдіруші етіп тұрлаусыз мүшені алу керек, - деп тұжырымдайды [21,274 б.].
А.А.Шахматовтан кейін тұрлаусыз мүшелер жайында журналдарға мақалалар
көптеп жариялана бастады. Олардың ішінен неғұрлым орынды пікір білдірген
Р.И.Аванесовтың, А.Б.Шапиронның, С.И.Абакумовтың мақалаларын айрықша атауға
болады. Кейіннен бұл мәселе М.И.Мещанинов, В.М.Никитин, В.В.Бабайцева т.б.
ғалымдардың еңбектерінде сөз болды.
Сонымен сөйлем мүшелері, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелері тіл
мәдениеті, әдеби тілдің дамуы, қалыптасуымен тығыз байланысты. Олар
көптеген тарихи оқиғалармен бірге дамып, біздің заманымызға жетті. Бүгінгі
таңда тіл ғалымдарының көпшілігі бұл мәселеге зор маңыз беріп отырғандығы
байқалады. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің кейбіреуі, олардың ішінара
түрлері әлі де болса зерттей түсуді қажет етеді.
2. Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі
Жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі,
оның ішінде сөйлем мүшелерінің әрқайсысы арнайы зерттеу объектісі ретінде
қаралып келеді. Әсіресе, тұрлаулы мүшелерге көбірек назар аударылады.
Мұның өзі сөйлем мүшелерінің егжей-тегжейлі түрде білуге, оның түрлі
заңдылықтарын айқындауға көп себебін тигізгені анық.
Алайда, жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде, ең алдымен
тұрлаусыз мүшелерді аумақ- көлемі олардың бір-бірімен ұқсастықтары мен
айырмашылықтары, жасалу жолындағы өзіндік ерекшеліктері туралы түрліше
көзқарастар бар.
Жалпы сөйлем мүшелерінің лингвистикалық атауларының қалыптасуы туралы
Қ. Мұсабаев былай дейді: Бұл бес сөйлем мүшесінің атауларының түп төркіні
баста, баянда, анықта, толықта, пысықта бұйрық райлы етістіктер. Сол бұйрық
райлы етістіктерге уыш жұрнағының қосылуы арқылы енді олар бастауыш,
баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш деген грамматикалық
терминге ауысқан [22,111б.].
Тұрлаусыз мүшелердің сөйлем мүшесі ретінде өзіндік қалыптасу дәуірі
бар. Алдымен толықтауыш қалыптасқан болу керек. Мұның өзі жалпы сөз
таптарының шығуымен де тығыз байланысты. Пысықтауыш сөйлем мүшесінің
қалыптасуы үстеу сөз табына тікелей байланысты. Ал үстеулер кейінгі кезде
қалыптасқандығы көптеген әдебиеттерде аталып жүргені белгілі.
Сол сияқты пысықтауыш қызметінде жұмсалатын басқа да сөз таптары
яғни, сын есім, сан есімдердің етістікпен тіркесіп пысықтауыш қызметінде
жұмсалуы да кейінгі дамудың жемісі. Тұрлаулы сөйлем мүшелеріне қарағанда,
тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қарағанда, тұрлаусыз сөйлем мүшелері өзара
тиянақсыздық формада жұмсалу ыңғайына қарай бірынғай болып келеді. Дегенмен
олардың өзара бір-бірімен ұқсастығы болумен қатар, алшақ жақтары да бар.
Пысықтауыш олардың ішінде қай жағынан болмасын өзіндік ерекшеліктері бар
сөйлем мүшесі. Бір жағынан ол басқа тұрлаусыз мүшелермен тұлғалас келеді.
Мысалы, қабыса байланысқан пысықтауыштар формасы жағынан қабыса
байланысқан анықтауышқа, ал меңгеріле байланысқан пысықтауыш толықтауышқа
формальдық жағынан ұқсас болады. Дегенмен олардың әрқайсысы мағыналық
ерекшелігіне қарай бір- бірінен бөлініп, жіктеліп отырады.
Тұрлаусыз мүшелер өзара формальдық жағынан ұқсас болғанымен,
әрқайсысы жеке –жеке сөйлем мүшелері болып табылады. Сондықтан да
әрқайсысының сөйлемде өзіндік қызметі, өзіндік орындары бар. Бастауыш
сөйлемдегі ойдың иесі болуымен, баяндауыш сөйлемді тиянақтауымен
ерекшеленсе, тұрлаусыз мүшелер де іштей ерекшеленіп отырады. Н. Н.
Дмитриев: обстоятельства представляют собой, конечно, менее ценные
элементы мысли, чем другие члены предложения и поэтому легче могут быть
использованы для побочных целей- деп атап атайды [23,15б.].
Әрине, бұған қарап автор пысықтауышты сөйлем мүшесі деп танымаған
деуге болмайды. Бұл тұрлаусыз мүшелердің сөйлемдегі өзіндік қызметіндегі
іштей ерекшеліктері айқындаудан пайда болған қорытынды.
Толықтауыш, анықтауыш сияқты пысықтауыш та сөйлемде белгілі дәрежеде
арнайы орны, мәні бар сөйлем мүшесі.
Жалпы орыс тілінде және кейбір тюркологиялық еңбектерде пысықтауыш
пен оның жеке түрлері арнайы кандидаттық диссертациялар ретінде
зерттелген. Ал қазақ тілі білімінде пысықтауыш сөйлем мүшесі көбіне
оқулықтар көлемінде айтылғаны болмаса, ондай дәрежеде зерттелген емес.
Шындығында келгенде, пысықтауыш туралы әлі де болса көптеген проблемалық
мәселелердің басы толық ашылған жоқ. Осы уақытқа дейін пысықтауыштар көбіне
тек үстеу мен кейбір сөз таптарынан ғана жасалады делініп қана келді, ал
шындығында қазіргі кезде оның аясы әлдеқайда кеңейеді.
Әрбір сөз табына қатысы үлкен ерекшеліктердің бірі - оның
синтаксистік қызметі. Сөз таптарының белгілі бір сөйлем мүшесі қызметінде
жұсалуы сөйлем құраудағы негізгі қызметі болып табылады. Әр сөз табы
арнайы сөйлем мүшесі болуымен бірге ол келе-келе басқа да сөйлем мүшелері
қызметіне аусады. Белгілі ғана сөйлем мүшесі болып жұмсалатын сөздердің
басқа да сөйлем мүшелері қызметінде жұсалуы сөздің тіркесімділігінің
ұлғюына байланысты, соның нәтижесі. Ал, мұның өзі тілдің қоғамдық
қызметінің ұлғаюының, оның құрамындағы сөздердің функциялық жіктелісінің
нәтижесі екені белгілі.
Лингвистикалық әдебиеттерде әрбір сөз табының морфологиялық
өзгерістері, олардың мағыналпарының кенеюі немесе бір сөз табынан екінші
сөз табына ауысуы сияқты мәселелер айтылады да, сөйлем мүшелерінің
синтаксистік қызметінің дамуы немесе керісінше жәйттер олардың
морфологиялық діңгегі - үстеу деп қаралады да, ол қызметінде жұмсалатын
басқа да сөз таптары еленбей келеді. Соның салдарынан кейбір тіл мамандары
пысықтауышты жеке сөйлем мүшесі ретінде қарастырмай келді. Алайда тіл
дамуының барысында пысықтауыштың аясы кеңейеді. Оның өзі, біріншіден,
арнайы пысықтауыш болатын үстеудің аясының кеңеюінен, екіншіден, басқа сөз
таптарының, атап айтқанда зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, көсемше,
еліктеуіш сөздердің тіркесімділігінің артуынан еді. Соңғы сөз таптарының
етістіктермен де тіркеу аясының кеңеюіне байланысты кейбір сөздер
анықтауыштық қызметтен пысықтауыш қызметке ауысты.
Әрине бұндай өзгерістер тек пысықтауыш деп аталатын сөйлем мүшесінде
ғана емес, басқа сөйлем мүшелерінің даму барысынан кездесіп отырады.
Орыс тілі дамуындағы осындай өзгерістер жайлы орыс тілі маманы
А.Н.Кожин былай деп жазды: Эллипсис сказуемого приводит к тому, что
второстепенный член выступает в роли предикатива и тем самым компенсируется
смысл косвенного объекта, выступающего в качестве элемента суждения.
Эллипсис сказуемого создает такие предложения, где в роли сказуемого
выступают наречия, местоимения, наречно-местоименные сочетания [24,76б.] .
Осы пікірді В.Н.Мигирин де қолдайды. Олай болса тек сөз таптарының
аясының кеңеюін сөз етумен бірге сөйлем мүшелерінің өзіндік қызметіндегі
атап айтқанда, бір сөйлем мүшесінің синтаксистік қызметінің екінші сөйлем
мүшесінің синтаксистік қызметіне ауысып отыруы деп сөз ету - өзіндік орны
бар мәселе. Қазақ тіліндегі пысықтауыштың кейбір мәселелері сөз тіркесі
компоненттерінің ерекшеліктеріне байланысты және морфологияға байланысты
шыққан еңбектерде жеке сөз табының синтаксистік қызметі жайлы мәселемен
байланысты айтылып келеді.
Тюркологияда Н.К.Дмитриев, М.Балақаев, А.Н.Кононов, Е.И.Убрятова
пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырса, Г.Д.Санжеев пен
Л.П.Поцелуевский пысықтауышты формалық белгісінің негізіне сүйеніп және тек
үстеу үшін арнайы сөйлем мүшесін ажырату қажет емес деген пікірді негізге
ала отырып, пысықтауышты жай сөйлем мүшесі ретінде қарастырмайды. Олар
пысықтауыштың қабыса байланысқан түрін анықтауышқа, меңгеріле байланысқан
түрін толықтауышқа жатқызды.
Г.Д.Санжеев, А.П.Поцелуевский, Н.П.Дыренковалар пысықтауыш болатын
сөз таптарын түгел талдамайды. Олардың ойынша, арнайы пысықтауыш болатын
сөз табы – үстеу. Үстеу аумақ жағынан көп сөз емес және оның үстіне
күшейткіш үстеулердің синтаксистік қызметі жоқ. Міне, осы себептерге
байланысты ол ғалымдар пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі деп есептемейді.
Олар пысықтауыш, анықтауыш болатын сөз таптарының тұлғалық жағын негізге
алып пысықтауыш қызметінде жұмсалуға тиісті үстеулердің синтаксистік
қызметін анықтауыш деп біледі.
Бұл сияқты ертеректе айтылған пікірлер соңғы кезде шыққан кейбір
тюркологиялық еңбектерде де кездесіп қалады.
Бертагаев Т.А. сөйлем мүшелері туралы айта келіп: Обстоятельство и
дополнения, с нашей точки зрения не члены предложения, а его подчлены, как
изменяемые и неизменяемые определния деп жоғарғы пікірлерді
қолдайтындығын көрсетеді [25,60б.].
Қазақ тілі туралы еңбектерде пысықтауыш туралы түрліше көзқарастар
айтылып келеді. Пысықтауыш қазақ тілі білімінде мектеп, жоғарғы оқу
орындарына арналған еңбектерде 1940 жылға дейін көбіне мектеп
грамматикасының көлемінде сөз болады. Ол кезде С.Аманжоловтың Қазіргі
қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы (1940) атты кітабынан
басқа, синтаксис туралы жоғарғы оқу орнына арналған еңбек болған жоқ. Қазақ
тіл білімінде 1939 жылдары сөйлем мүшелері туралы талас пікірлер болғаны
белгілі. Міне, сол кезде тұрлаулы және тұрлаусыз сөйлем мүшелері туралы,
оның ішінде пысықтауыш туралы да құнды-құнды пікірлер айтылды.
С.Аманжолов Сөйлем мүшелерін топтастыру деген мақаласында сол
уақытқа дейінгі сөйлем мүшелері туралы мақалаларға шолу жасап, біраз
ескертпелер жасайды. Автордың пікірінше, осы кезге дейін сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелерінің, біріншеден, аты көп, ондай құбылыс мектеп, жоғары
оқу орындарының мұғалімдерін шатастырады, екіншіден, сөйлем мүшелерінің
көп болуына сәйкес олардың сұрақтары бір-біріне ауысып кетушілік кездесіп
отырады дей келіп, сөйлем мүшелері туралы өзінің жаңа классификациясын
ұсынады. Онда автор жаңа жіктеу жобасы бойынша сөйлем мүшелерін бастауыш,
баяндауыш және анықтауыш дей келіп, анықтауыштың
1. Сынды анықтауыш
2. Деректі анықтауыш
3. Мекенді анықтауыш
4. Мезгіл анықтауыш
5. Себеп анықтауыш
6. Есепті анықтауыш
7. Мақсатты анықтауыш
сияқты 7 түрге бөледі де, толықтауыш және пысықтауыш деген терминді
қолданбайды.
С.Аманжоловтың бұл талдауынан көрініп отырғандай, пысықтауыш
қызметіндегі сөздер мен оның түрлерінің бәрі анықтауыш деп аталған.
Алайда, автор бұл сөйлем мүшелері туралы жаңа жобасының негізсіз
екенін өзі де түсінеді де, кейінгі жылдары мектеп оқулығында және ғылыми
синтаксисінде пысықтауыштарды арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырды.
Дегенмен, сол кейінгі еңбектерінде де пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі
ретінде бергенмен, оның аясын тар көлемде ғана көрсетеді. Оның мынадай
өзіндік себептері бар еді: автор пысықтауыш қызметінде тек үстеу сөздер
жұмсалады да, ал сын есім, сол сияқты септік жалғаулы, шылау, көмекші
есімді күрделі сөздер пысықтауыш болмайды деп есептеді.
Қазақ тіліндегі сөйлем мүшелері туралы құнды пікірлер айтқан кісі –
Басымов Х. Автор Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деген еңбегінде сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелеріне жеке-жеке арнайы түрде талдау жасады. Х.Басымов осы
мақаласында пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі ретінде қарастырып, оның
негізгі қасиеттерін, жасалу жолдарын, түрлерін алғаш сөз етті.
Автордың пысықтауыш жөніндегі бұл пікірі күні бүгінге дейін өзіндік
құнын жойған жоқ. Сол сияқты Байтеков те сөйлем мүшелері туралы жазған
мақаласында бұл мәселеге тоқталған.
1940 жылға дейінгі жазылған еңбектерде пысықтауыш бірде басқа сөйлем
мүшелерімен бірігіп, енді бірде арнайы түрде өз алдында қарастырылуы журнал
беттерінде түрліше талас тудырды. Бұл мәселедегі ол кезгі үстеме пікір
туралы доцент Ә.Ермеков былай деп жазды. Грамматикамыздағы формализм
әуелгі добал түрінен гөрі сәл өзгерген болып, 1937 жылдың әуелгі кездеріне
дейін болып келді. Жоғарыдағы айтылған формализмнің дәуірлеп тұрған
кезінде, пысықтауыш деген сөйлем мүшесі өзінің правосынан айырылып,
грамматикалық стройдан шығып қалған болатын. Формализм шатағынан құтылып,
1937 жылдың кейінгі жарымынан жаңа 1938 жылдан бастап шыға бастаған
грамматикамызда пысықтауыш сөйлемнің мүшесі ретінде үйірге қосылып, өзінің
грамматикалық правосын қайта алғанын көріп отырмыз. Шынында, осылай болуы
да керек еді, өйткені пысықтауыш деген категория қалыптанған мәдениетті
тілдердің бәрінде де бар – деп пысықтауышты арнайы қарау керектігін дұрыс
қорытындылады.
Ал 1940 жылдан кейінгі жеке мақалалар, мектеп педучилище немесе
жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтарда пысықтауыш арнайы сөйлем мүшесі
ретінде қаралады.
Пысықтауыш туралы мағлұматты профессор М.Балақаевтың еңбектерінде
алуға болады. Автор 1949 жылғы мектеп грамматикасында алғаш рет
пысықтауыштың түрлері, жасалу жолдары, әсіресе, оның құрылысын арнайы
талдап көрсетеді. Сол еңбегінің өзінде-ақ сол уақытқа дейінгі бірде сын-
қимыл немесе себеп-салдар деп аталатын түрлерін, амал және себеп деп
көрсетеді. автор сын есім, сан есімдердің де пысықтауыш қызметінде
жұмсалуын алғаш рет осы еңбегінде айтады [8,54б.].
Сол сияқты автор барыс, жатыс, шығыс және көмектес жалғаулы зат
есімдердің де пысықтауыш болып жұмсалуын дұрыс көрсете білді. Мектеп
грамматикасында айтылған осы негізгі желі жоғарғы оқу орындарында арналған
1954, 1961 жылғы Қазіргі қазақ тілі оқулығынан орын тапты. Мұнда автор
пысықтауыштың жасалу жолдары мен түрлеріне ғылыми талдау жасайды.
Пысықтауыш туралы 1967 жылы шыққан академиялық грамматиканың
синтаксис бөлімінде бір шама талдау айтылады. Мұнда (Жазған М.Томанов) бұл
анықтауыштың түрлеріне егжей-тегжейлі талдау жасалады да профессор
М.Балақаевтың классификациясының ізімен, оған алтыншы – мөлшер пысықтауышы
қосылады, оның жасалуы жолдары көрсетіледі. Осы із мектеп оқулықтарында,
оқу программаларында сақталып келеді. Арнайы пысықтауыш болатын сөз табы –
үстеу. Үстеу басқа сөз таптарына қарағанда кейін қалыптасты. Орхон-енисей,
онан кейінгі ескерткіштерде бірен-саран ғана үстеулер кездесетіндігі соны
растайды.
Қазіргі тілдегі үстеулер толып жатқан мағыналық топтарға сараланады.
Бұл кейінгі дамудың нәтижесі. Сонымен бірге, үстеулер тұлғалық жағынан ол
көп түрлі. Олар түрлі жұрнақтар, септік жалғауларының көнеленуі арқылы
толығып отырады. Олай болса, қазіргі кезде пысықтауыш болатын формалар
әлдеқайда кеңейгендігін, жаңа формалар қалыптасқанын анық байқауға болады.
Қазіргі қазақ тілінде пысықтауыш қызметінде тек үстеу ғана емес, зат
есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, еліктеуіш сөздер әне түрлі
модаль, көмекші сөздер де актив қолданылады. Ал осылар да өзіндік
ерекшеліктерімен бір-бірінен оқшауланады.
Пысықтауыш болатын сөздердің үлкен бір тобы - есімдер. Есімдердің
пысықтауыш қызметінде жұмсалуы туралы жалпы тюрколгоиялық және қазақ тіл
білімінде уақытына қарай түрліше көзқарастар айтылады. Кейінгі кезде қазақ
тіл білімінің барлық оқулықтарында пысықтауыш қызметінде есімдердің
барлығының да ретіне қарай жұмсалатындығы толығымен дәлелденіп отыр.
Дегенмен, бұл еңбектерде пысықтауыштардың жасалу жолдары, әсіресе,
есімдердің пысықтауыш қызметінде жұмсалуы, екіншіден, есімдердің
пысықтауыш қызметінде жұмсалуына дәнекер болатын тәсілдер. Ондай тәсілдер,
әр түрлімезгіл мәнді сөздер, шылаулар, көмекші есім, көмекші етістік,
модаль сөздер, т.с.
Есімдер пысықтауыштың барлық түрі ретінде жұмсала береді. Мұндай
қызметте жұмсалғанда жоғары екі фактордың тікелей қатысы бар. Бұл жұмыста
зат есім, сын есім, сан есім мен есімдіктердің пысықтауыш (қабыса және
меңгеріле байланысқан) қызметінде жұмсалу заңдылықтары сөз болады.
Сөйлем мүшелеріне, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қатысты
қазақ тіл біліміндегі алғашқы деректерді А.Байтұрсынов еңбектерінен аламыз.
Кейін М.Балақаев, САманжолов, Ә.Ермеков, Х.Басымов, СЖиенбаев, Ш.Сарыбаев,
Р.Әмір, Т.Сайрамбаев т.б. ғалымдар да олардың жасалу жолдарына біршама шолу
жасады. Қазақ тіл білімінде пысықгауыштың сөйлем мүшесі ретіңде алатын
орны, оның аткаратын қызметі, пайда болуы мен қалыптасуы, түрлері, даму
жүйесі, байланысу түрлері мен семантикалық кұрылымы біршама зерттелінді.
Мәселен, З.С.Күзекованың "Казіргі казақ тіліндегі мезгіл пысықгауыш",
Г.Жылқыбаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі етістік пысықтауыш", Ж.Көпбаеваның
"Қазіргі казақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш" атты ғылыми-зерттеу еңбектерін
атауға болады.
Қазақ тіл біліміндегі зерттеулердің жаңа бағыттары, көптеген тілдік
құбылыстардың табиғатын нақты ойды білдіретін мағынасының шеңберінде ғана
емес, тілдің қызметіне байланысты, таным кеңістігіне байланысты кеңірек,
күрделі ойды да білдіретіні заңды болса, сол күрделі ойды білдіретін тілдік
тұлғасының да күрделенуі заңы. Бұл айтылған қағида қимыл-қозғалыстың,
әрекеттің қалай өтетінін қалыптасқан бір түрде ғана білдірмейтін
пысықтауыштың қызметіне де тікелей қатысы бар. Бұл пысықтауыштың жасалуы,
түрлері жағынан күрделі табиғатын көрсетеді. Оның күрделі түрі, жасалуы
қазақ тіл білімінде әлі де зерттеудің арнайы нысаны бола қойған жоқ. Осы
бағыт пен қағидалардың негізіңдегі ғылыми-әдістемелік еңбектерді басшылыққа
ала отырған, қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың өзіндік қасиеттерін,
ерекшеліктерін айқындау мақсатында төмендегідей белгілері басшылыққа
алынды:
— күрделі пысықтауыштар кем дегенде екі сөздің байланысуынан
тұруы;
— олардың өзара тығыз мағыналық бірлікте келуі;
— олардың бір ритмикалық топ құрап, сөйлем ішінде айқын сезілуі;
олардың барлығы бір ғана сұраққа жауап беруі;
күрделі пысықтауыштардың етістік баяндауышқа және басқа да сөз таптарымен
қабыса, әрі меңгеріле байланысуы;
күрделі пысықтауыштың түрлерін айқындауда басты белгінің бірі —
семантикалық ерекшелігі.
Күрделі пысықтауыштар түркі тіл білімінде де зерттелді. Түркі
тілдерінде пысықтауышқа байланысты көптеген зерттеулер мен ғылыми
еңбектерге назар аударылды. Мәселен, А.Сафаев "Қазіргі өзбек тіліндегі
тұрлаусыз мүшелер" атты еңбегінде пысықтауыш, оның түрлері туралы,
Д.Семигулова "Қазіргі өзбек тіліндегі мекен және мезгіл пысықтауыш",
А.Амирова "Қазіргі өзбек тіліндегі себеп және мақсат пысықтауыш",
М.Муминова "Қазіргі өзбек тіліндегі қимыл-сын пысыктауыш", К.Жаманқұлова
"Қырғыз тіліндегі мезгіл-мекен пысықтауыш", А.К.Муталиева "Қазіргі қырғыз
әдеби тіліндегі пысықтауыш " атты ғылыми зерттеу еңбектерін жазды.
Негізінен, түркі тіл білімінде пысықтауыштың түрлері әрқалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz