Өндірістік қорлар ретінде есептелетін материалдар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС – да ТАУРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..5
1.1 Тауарлы-материалдық қорлар: экономикалық мәні,
жіктеу ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Тауарлы-материалдық қорларды бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2 2 КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС-де ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ
ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Каз-флор АстанаЖШС-нің ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы және
қаржылық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 15
2.2 Тауарлы–материалдық қорларды пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..27
2.3 Тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысын құжаттық ресімдеу және
олардың
__________есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 34
2.4 Тауарлы-материалдық қорларды түгендеу және ақпаратты қаржылық
есептілікте көрсету
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...42
3КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС-де ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ ЕСЕПТЕУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Тауарлы-материалдық қорлардың есебін ұйымдастыруды жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 51
Қосымша А. Бухгалтерлік баланс на 31 желтоқсан 2011
жыл ... ... ... ... ... ... 52
Қосымша Б. Кірістер мен шығындар есебі 2011
жылға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..54
Қосымша В. Бухгалтерлік баланс на 31 желтоқсан 2010
жыл ... ... ... ... ... ... .55
Қосымша Г. Кірістер мен шығындар есебі 2010 жылға
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қосымша Д. Бухгалтерлік баланс на 31 желтоқсан 2009
жыл ... ... ... ... ... ... .58
Қосымша Е. Кірістер мен шығындар есебі 2009
жылға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастатық жағдайында шаруашылық
субьектінің ақпараты ерекше маңызды рөл атқарады. Қолданыстағы заңға сәйкес
барлық мекемелер өзінің меншігіне және бағындырылуына қарамастан меншік
есебі және шаруашылық операция туралы бухгалтерлік есебін міндетті түрде
жүргізуі тиіс [1].
Тауарлы маретиалдық қорлар (ТМҚ) шаруашылық – өндірістік қызметте кез
– келген кәсіпорында маңызды рөл атқарады.
Материалдық құндылықтар мен өндірістік қорлар мекеменің негізгі
өндірістік просетері мен еңбек құралдарын қамтамасыз етеді. Бұл тауарлардың
өзіндік құны жаңадан өндірілген тауарларға толығымен кіреді, сонымен қатар
жоғары салыстырмалы салмақты орынға ие болады.
Бастапқы тауарды өндіру сатысында материалдық өндірістік қорларды
дайындау және кіріске алу қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда маңызды
рөл атқарады. Тауарлы материалдық құндылықтарды пайдалану және өндіру
мақсатында, оларды алдағы уақытта үнемді пайдалану, тауарлы материалдық
құндылықтарды өндіру кезінде әрбір айда бухгалтерлік қызметте есеп айқын,
қол жетімді және толық ақпарат қамту керек. Сонымен қоса, бухгалтерлік
есепте тауарлы материалдық құндылықтар резервін, өнімнің өзіндік құнын
айқындайтын, өнімді тиімді пайдалану сияқты ақпараттары болуы тиіс.
Бухгалтерлік есепте таурлы материалдық қорларды дұрыс есепке алмау
және қадағалау дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда қоймадағы қалдықтар мен
келіп түсетін тауарларды бақылау мүмкін болмайды.
Өндірістік қызмет атқаратын кәсіпопрын басшылары әр қашан салыстырмалы
салмақты динамикасының шығын нормаларын қолдануы тиіс, өйткені материалдық
шығандар жоғары салыстырмалы салмақтың динамикасы өндірістегі шығындардың
көп бөлігін қамтиды. Өндірістің тиімді нәтижесінің жоғары факторы
материалдық ресурыстарды үнемдеу болып табылады.
Кәсіпкерліктің дамуы бухгалтерлік есеппен қатар басқа
салалардағы басқару, талдау, бақылау маңызды екендігін көрсетеді.
Өндірістегі және шаруашылық келісім – шарттарды ұйымдастыруда және сатып
алу, жеткізу, шикізаттарды, материалдарды сақтау, бөшектік бұйымдарды
сонымен қатар оларды есепке алу, бақылау, пайдалану таурлы материалдық
қорларды бақылаудың, басқарудың маңызды бөлігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты тауарлы материалдық қорлардың есебі және оларды
кәсіпорында пайдалану тиімділігін талдау отырып оларды жақсарту. Мақсатқа
жету үшін келесідей зерттеу жүргізу қажет:
• Кәсіпорынның тауарлы материалдық қорларының нормативтік – құқықтық
теориясын зерттеу;
• Кәсіпорындағы тауарлы материалдық қорлардың есеп объектілерін
зерттеу;
• Объектінің 2009 – 2011 ж.ж. қаржылық – экономикалық жағдайының
динамикасын зерттеу;
• Кәсіпорында тауарлы материалдық қорлардың жүргізілуін талдау;
• Тауарлы материалдық қорлардың есебі құрылған резервтерді анықтау және
оларды пайдалану тиімділігін талдауға;
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі болып экономикалық қарым қатынаста
ЖШС Каз-флор Астана кәсіпорнының тауарлы материалдық қорлардың есебі
және оларды пайдалану тиімділігін талдау.
Методологиялық және методикалық зерттеудің негізі. Методологиялық
зерттеу базасы ҚР нормалық – құқықтық актілер және заңнамалардың жиынтығы,
шаруашылық субьектілердің регламинттелген бухгалтерлік есептілігі құрайды:
ҚР бухгалтерлік есеппен қаржылық есептілік заңы, ҚР аудиторлық заңы, ҚР
ҚӘ бұйырықтары. Талдау келесідей әдіс тәсілдермен өткізілді: жалпылама –
логикалық, монографиялық, санаулы – конструктивтік. Зерттеудің негізгі
ақпарат келесідей құжаттар болып табылды, кәсіпорынның қаржылық есептілігі
2009 – 2011 ж.ж., шаруашылық субектідегі сататистикалық және аналитикалық
материалдар бухгалтерлік есептілігі мен аудиті.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен (25 атаудан); 6 қосымшадан;
17 кестеден, 9 суреттен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 58 беттен тұрады
(қосымшаны қоспағанда).
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
1. Тауарлы-материалдық қорлар: экономикалық мәні, жіктеу
Қорлар 2 ХҚЕС-на сәйкес, қорлар - күнделікті қызмет барысында
сатуға, немесе осындай сауда үшін тауарлар (қызмет көрсетулер) өндірісіне
арналған активтер, сондай-ақ өндіріс процесінде пайдаланылатын шикізат пен
материалдар. Қорлар сондай-ақ қайта сатуға арналған жылжымайтын мүлікті де
қамтиды. Компанияның қызмет көрсетулерді ұсынатын қорлары,өзіне саудадан
түскен ақшасы саналмайтын қызметтердің құнын да қамтиды [2].
Қорлар активтер ретінде танылуы үшін келесі критерийлерді сақтау
қажет:
- келекшекте осы аталған актив бойынша экономикалық пайданы алу
ықтималдығының бар болуы;
- активті сатып алуға немесе өндіруге кеткен нақты шығындарды
бағалаудың мүмкіндігі.
Тауарлы-материалдық қорлар (бұдан әрі ТМҚ), кәсіпорын активтері
құрамына қысқа мерзімді активтер ретінде кіре отырып, қаржылық жағдай
коэффициенттерін есептеу үшін пайдаланылады және өткізілген өнімнің өзіндік
құны арқылы салық салынатын табысты қалыптастыру кезіндегі шығыстар деп
танылады.
Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар еңбек заттары да қатысады,
олар өндірістік қорлар ретінде көрсетіледі. Өндірістік қорлар деп (шикізат,
материалдар, отын және т.б.) дайын өнімді алу мақсатымен адамның еңбегі
жұмсалған заттарды айтады. Экономикалық әдебиетте келесі сұрақтар белсенді
түрде талқыланады: тауарлы-материалдық қорлар түсінігі, олардың жіктелуі,
танылуы мен бағалануы.
Сонымен, В.Назарованың пікірі бойынша, өндірістік процесте өзінің
құрылымын сақтайтын және құнды өнімге ақырындап көшіретін еңбек
құралдарымен салыстырғанда, еңбек заттары толығымен тұтынылады, өзнінің
құнын осы өнімге толығымен көшіреді және әрбір өндірістік циклдан кейін
ауыстырылады.[3]
Сондықтан нарықтық экономикаға өту жағдайында айналым қаражаттарына
қаржы бөлінудің орнын толтыру, өндірістік қорларды пайдаланудың сапалы
көрсеткіштерін жақсарту мәселелері үлкен мағынаға ие болуда. Бұл жағдайда
қорлар ретінде нені түсінуге болатынын айқындау қажет.
Шетелдік авторлардың, атап айтқанда Б.Нидлздің, Х.Андерсонның,
Д.Колдуэллдің көзқарасы тұрғысынан, тауарлы-материалдық қорлар – бұл өзіне
фирма иелігінде болатын және сатуға арналған тауарлардың барлығын қамтушы
тауар қорлары, оның ішінде жолдағы тауарлар. Тауарлық қорлар айналым
қаражаттарына жатқызылады, себебі олар әдетте бір жылдың ішінде қолма-қол
ақшаға өзгертіледі деп саналады [4].
Нормативтік-құқықтық әдебиетте өндірістік қорлар деп активтер
түсіндіріледі. Барлық осы тәсілдер толығырақ Қорлар №2 ХҚЕС-да көбірек
нақты айқындалған, онда ТМҚ ретінде мына активтер түсіндіріледі:
- әдеттегі қызмет барысында сатуға арналған активтер;
- осындай сату мақсатымен өндірістік процесте болатындар;
- шикізат немесе материалдар түрінде болады, олар өндіріс процесінде
немесе қызмет көрсетулерде тұтынылады.
Егер ТМҚ-ды қаржылық талдау көзқарасы тұрғысынан қарастырсақ, онда
К.Ш. Дюсембаевтың пікірі бойынша [5], оларға келесі активтер жатады:
- шикізат пен материалдар;
- сатып алынатын жартылай фабрикаттар, жинақтаушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер;
- отын;
- қорап – ыдыс пен ыдыс материалдары;
- қосалқы бөлшектер;
- қайта өңдеуге берілген материалдар;
- өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызмет көрсетулерді
орындауға арналған құрылыс және басқа да материалдар.
Мұндай жіктеуге арналған тәсіл Бухгалтерлік баланс қаржылық
есептілік нысанынан, немесе оның түсініктеме хаттағы баптарының мағынасын
ашудан ақпарат алуға, ал содан соң айналым қаражаттарының айналымдылығы
коэффициентін анықтау үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан
А.А.Ғалымжанов кәсіпорын үшін қорлар материалдық ресурстарды білдіреді және
оның ең маңызды активтері болып табылады деп санайды. [6]
В.Н.Жуковтің пікірі бойынша ТМҚ, ұйымның айналым активтерінің құрама
бөлігі бола отырып, шаруашылық қызмет процесінде әртүрлі функцияларды
атқарады: сатуға арналған өнімді дайындау үшін пайдаланылады (жұмыстарды
орындау, қызметтер көрсету), көтерме және мен бөлшек сауданың құралы
болады, басқару жүйесін қамтамасыз етеді. [7]
Барлық бұл пікір таластар өзінің бейнесін Қорлар 2 ХҚЕС-да тапты,
онда былай деп айқындалған: ТМҚ - бұл мына түрдегі активтер: өндірісте
немесе жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау кезінде пайдалануға
арналған шикізат қорлары, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар
және жинақталған бұйымдар (бөлшектер), отын, қорап-ыдыс пен ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, өзге материалдар; аяқталмаған өндірісте;
субъектінің қызметі барысында сатуға арналған дайын өнім, тауарлар.
Тауарлы-материалдық қорлардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін олардың
ғылыми-дәйектелген жіктелуі, бағалануы мен есеп бірлігін таңдау үлкен
мағынаға ие болады. Жоспарлауда, технологиясында және есепке алуда екі
маңызды топты айырады, олардың негізінде өндіріс процесіндегі міндеті мен
рөлі жатады, сондай-ақ техникалық қасиеттері (сорт, мөлшері, маркасы, түрі,
сұлбасы). Есепке алуды ұйымдастыру тұрғысынан, ТМҚ-ды айқындауға жауап
беретін активтерді 3 кіші топқа бөлу мақсатқа сай:
1) Өндірістік қорлар ретінде есептелетін материалдар;
2) аяқталмаған өндіріс;
3) тауарлар мен дайын өнім.
Қорытындылай отырып, В.К.Радостовцтан үзінді келтіруге болады: Жалпы
түсініктемеде тауарлы-материалдық қорлар - бұл мына түрдегі активтер:
- өндірісте және жұмыстар мен қызмет көрсетулерді атқару кезінде
пайдалануға арналған шикізат қорлары, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар және жинақталған бұйымдар, отын, қорап-ыдыс пен ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар;
- аяқталмаған өндірістің;
- дайын өнімнің;
- сатуға арналған тауарлардың. [8]
Мұндай есеп беруді нақтылау үшін Х.Е.Фирон мен М.Р.Линдерс әрбір
өндірістік процесс үшін бастапқы материалдардың келесі түрлері (немесе
өндірістік процестің сатылары) бөлінуі мүмкін деп есептейді:
- Соңғы өнімнің едәуір бөлігін қайта өңдеу нәтижесінде пайда болатын
шикізат (мөлшер саны немесе құны бойынша). Шикізатқа, әдетте, қайта
өңдеуден мүлдем өтпеген немесе одан болмашы мөлшерде ғана өткен бастапқы
материалдар жатады. Мысалдар ретінде өсімдік зерттеу ғылымының, мал
шаруашылығының немесе балық аулау кәсібінің өнімдеріжатады; тау-кен қазушы
және металлургия өнеркәсібіндегі кенді қазумен байыту өнімдері,сондай-ақ
химиялық және физикалық өңдеудің арнайы технологиялық процестерінің
нәтижесінде алынатын материалдар жатады. Аса жоғары деңгейде қайта өңдеуден
өткен бастапқы өнімдер, мысалы, электрмоторы сияқты соңғы өнімнің саны
бойынша едәуір бөлігін құрайтын, алдын ала құрастырылған бөлшектер жартылай
дайындалған өнімдер санатына жатады. [9]
- Соңғы өнімнің құрамында шамалы ғана бөлігін иеленетін қосымша
материалдар (саны немесе құны бойынша). Дегенмен, мұндай материалдар
маңызды функциональдық мәнге ие болады. Қосымша материалдардың мысалдары
ретінде киім тігудегі тігін жібі, құрастыру болттары, сым болып табылады.
Өнімді материалдардың кез келген категориясына жатқызу, сонымен қатар,
өндірістік процестің ерекшеліктеріне байланысты болатын жағдайын да ескеру
қажет. Сонымен, тоқыма өнеркәсібіндегі сол бір жіптер матаны дайындауға
арналған шикізат ретінде де қызмет атқарады.
- Соңғы өнімнің шикізаты мен материалдары болып қамтылмайтын, бірақ
өндірістік процестің дұрыс жұмысы үшін қажетті болатын өндірістік
материалдар. Олар жабдықтың іске қосылуын және пайдалануын қамтамасыз
етеді. Мұндай құралдарға майлайтын материалдар, салқындататын сұйықтық,
тазартатын және жуатын заттар жатады. Өндірістік материалдар құрамына
сонымен қатар энергия да кіреді, өзінің жоғары құны мен маңызды
қажеттілігіне байланысты, әдетте, өндірістік материалдардың басқа қалған
түрлерінен бөлек саналады.
- Жинақталған бұйымдар қатарына өңдеуді мүлдем қажет етпейтін немесе
өте аз мөлшерде қажет ететін өнімдер жатады. Бұған қайта сұрыптау, партия
көлемінің өзгерісі, таңбалау және т.б. жатады.
Қазіргі таңда экономикалық әдебиетте қорлар категориясы барынша толық
және жан-жақты сипатталған. Алайда, қорлардың кәсіпорынға қаншалықты қажет
екенін анықтау керек, сондай-ақ қорлардың құрамына байланысты алып жүретін
шығындардың түрлерін анықтау қажет.
Н.С.Шевченконың пікірі бойынша қорлар құрылуының объективті
қажеттілігі өндіріс пен қайта өндіріс процестерінің сипатына байланысты.
Қорлар құрылуының негізгі себебі, материалдық ресурстарды өндіру мен
тұтынудағы кеңістік пен уақыттың дәл келмеуі болып табылады. [10]
В.К.Радостовец тауарлы-материалдық құндылықтар (бұдан әрі ТМҚ) – оның
нақты материалдық мүлік түріндегі, ұйымның айналым қаражаттарының бір
бөлігі екенін атап өтеді. Ұйым ТМҚ-ды сатуға немесе өндірістік процесте
пайдалану үшін (әдетте, бір жылдың ішінде немесе күнделікті опреациялық
цикл барысында), немесе басқа да шаруашылық мұқтаждықтарға өндіреді және
сатып алады. [8]
Өндірістік қорлардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды алғышарттары,
олардың өндіріс процесіндегі міндеті мен рөлі және техникалық белгілері
бойынша сыныптау болып табылады. Өндірістік қорлар былай топтастырылады:
өндіріс процесіндегі функциональдық рөлі мен міндеті бойынша; техникалық
қасиеттері бойынша (сорты, көлемі, маркасы, сұлбасы және басқа да
белгілері).
Өндірістік қорлар өндіріс процесінде функциональдық рөлі мен міндеті
бойынша шартты түрде негізгі және қосымша болып бөлінеді (1сурет).
1 сурет – Өндіріс процесінде өндірістік қорларды функциональдық рөлі
мен міндеті бойынша жіктеу
Негізгі – бұл жасап шығарылатын өнімнің негізін құрайтын еңбек
заттары. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдар, сатып алынатын
жартылай дайындалған өнімдер және толымдаушы бұйымдар.
Қосымша – бұл негізгі материалдарға белгілі қасиеттер мен сапаларды
беретін еңбек заттары (лактар, бояулар) немесе еңбек құралдарын қалпында
ұстау(майлайтын, сүртетін материалдар) және басқа шаруашылық мақсаттар
(бөлмені жуып-тазалау) үшін пайдаланылады. Қосымша материалдар ретінде
отын, қорап және қорап материалдары, қосалқы бөлшектер жеке алынады.
Отынды жағармай (қозғалтқыштық) ретінде технологиялық мақсаттарға
(технологиялық) және жылыту үшін (шаруашылық) пайдалануына байланысты
ажыратады.
Қорап және қорап материалдарына өзге заттарды және дайын өнімдерді
буып-түю мен тасымалдау үшін пайдаланылатын заттарды жатқызады.
Машиналар мен жабдықтарды жөндеу және оның кейбір бөлшектерін ауыстыру
үшін пайдаланылатын заттар қосалқы бөлшектер болып табылады.
Бұрын арнайы топқа құны төмен және тез тозатын заттар бөлінетін. Құны
төмендерге, пайдалану мерзіміне қарамастан, негізгі құралдар құнының заңмен
белгіленген лимитінен төмен болатын заттар жататын. Тез тозатындарға,
олардың құнына қарамастан, бір жылдан аз уақыт жұмысқа төзімді заттар
жатады.
Өндірістік қорларды техникалық қасиеттері бойынша сыныптау өндіріс
технологиясында және аналитикалық есепті ұйымдастыруда пайдаланылады. Ол
номенклатураларды, яғни, өндірісте пайдаланатын жүйелендірілген
материалдардың тізімін дайындау кезінде де негіз болып табылады.
Материалдың әрбір түріне оны бір мағыналы сәйкестендіруші, жеке
номенклатурлық нөмір (код) беріледі. Н.В.Абрамованың пікірі бойынша [11],
есептік бағаны айқындау кезінде, материалдық құндылықтардың есеп бірлігін
белгілеу өте маңызды. Мұндай бірлік деп әрбір түрді, сортты, таңбаны, яғни
әрбір номенклатурлық нөмірді айтамыз.
Қорларды есепке алу үшін Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің
2007 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығымен бекітілген бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарының (бұдан әрі - шоттардың үлгілік жоспары) 1300
Қорлар тобының белсенді шоттары арналған: 1310 Шикізат және
материалдар, 1320 Дайын өнім, 1330 Тауарлар, 1340 Аяқталмаған
өндіріс, 1350 Өзге қорлар.
2. Тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістері
Ұйымның нарықтық қатынастарға өтуіне және сатылатын бағалардың
деңгейін айқындау кезіндегі шығыстарды салыстыруға байланысты,
пайдаланылатын қорларды бағалау нысандарын таңдау процесі үлкен мағынаға ие
болады. Ұйымдар өзінің тәжірибелік қызметінде ТМҚ-ды бағалаудың әртүрлі
нысандарын қолданады: нақты өзіндік құнды, нарықтық құнды, қалдық құнды,
таратылу құнын, іске асырудың таза құнын, тұтыну құнын және басқалар.
Қорлар өзінің қозғалысында үш сатыдан өтеді:
- қорлардың түсімі (сатып алу немесе өндіру);
- өткізуді немесе қайта өңдеуді күту (сақтау сатысы);
- қорлардың шығып кетуі (өткізу немесе шығысқа шығару).
Бірінші сатыда – түсімдер сатысында қорлар нақты өзіндік құны бойынша
бағаланады.
Э.О.Нурсеитов мына ұғымды түсіндіреді – қорлардың өзіндік құны. Ол
мыналарды қамтиды: сатып алуға, қайта өңдеуге барлық шығындар және қорларды
олардың нақты болатын орнына дейін жеткізу үшін жұмсалған өзге шығындар.
[12]
Қорларды сатып алуға жұмсалған шығындар төмендегілерді қамтиды:
- кез-келген саудалық жеңілдіктерді, салық төлемдерініңқайтарылуларын
(мысалы, ҚҚС) және өзге де ұқсас салаларды шегеру арқылы сатып алуға
жұмсау;
- импорттық (кедендік) баж салықтары және сатып алумен байланысты
болатын өзге де салықтар;
- тасымалдаумен (жеткізумен) байланысты болатын шығындар;
- жүктерді түсіру мен өңдеу бойынша шығындар;
- қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқа шығындар.
Қорларды қайта өңдеуге кеткен шығындар, шикізат пен материалдарға,
еңбекақыға тікелей жұмсалған шығындар сияқты, өнімнің бірліктерімен
тікелей байланысты шығындарды қамтиды. Қайта өңдеуге жұмсалған шығындарға,
сондай-ақ тұрақты және өзгермелі өндірістік үстеме шығыстарды жүйелі бөлу
жатады.
Қорлардың өзіндік құнына қамтылмайды: шикізаттың, жұмсалған еңбектің
немесе өзге өндірістік шығындардың нормативтен тыс шығындары; сақтауға
кеткен шығындар, егер олар келесі кезеңге өту үшін өндірістік процесте
қажет болмаса; қорларды өзінің қалпына дейін жеткізумен байланысты
болмайтын әкімшілік және өзге де шығыстар; өтім бойынша шығындар.
№ 2 ҰҚЕС-ның 227-тармағына сәйкес қорлардың өзіндік құны іс жүзінде
сатып алуға және қайта өңдеуге кеткен шығындарға сәйкес қалыптасады. Алайда
егер нәтижелер өзіндік құнның мәнін шамалап білдіретін болса, онда
қорлардың өзіндік құнын қалыптастыру кезінде келесі әдістерді пайдалануға
рұқсат беріледі:
- бөлшек сауда бағасының әдісі – бөлшек сауда ұйымдары үшін;
- нормативтік шығындар әдісі – өндірістік ұйымдар үшін.
Нормативтік шығындар әдісі шикізатты, материалдарды, еңбекті, оларды
өндірудің тиімділігі мен қуатын пайдаланудыңқалыпты (белгіленген нормаларға
сәйкес келуші) деңгейін ескереді. Яғни дайын өнімнің құны өндіріске қажет
нақты шығындардың нормаланғаннан пайда болған ауытқуларын міндетті
талдаумен бірге, жоспарланған бір калькуляциямен анықталады.
Бөлшек сауда бағаларының әдісі негізінен, бөлшек саудада бағадағы
жалпы пайданың бірдей пайызына ие болатын көп мөлшерлі тез ауысатын
бұйымдардан тұратын қорларды бағалау үшін пайдаланады, оларға қатысты
өзіндік құнды бағалаудың басқа әдістерін іс жүзінде қолданумүмкін емес.
Қорлар бірлігінің өзіндік құны қорлардысату құнын жалпы пайданың тиісті
пайызының шамасына азайту жолымен анықталады. Пайыз мөлшерін анықтау
кезінде, сондай-ақ бастапқы сату бағасынан төмен деңгейге дейін түсірілген
қорлар ескеріледі.
К.Кеулимжаевтың айтуы бойынша, шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылайфабрикаттар, отын, қосалқы бөлшектер және басқа да материалдық
қорлар баланста олардың нақтылы өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Алайда
қарама-қайшылық туындайды, егер ТМҚ-дысинтетикалық есепте ескерсе, ал
аналитикалық есепте – болжамдық бағалар бойынша (келісімді немесе жоспарлы-
есептік бағалар), ағымдағы есептік кезеңде дайын өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыруды тездету үшін көрсетеді. [13]
Г.Каюпова пікірі бойынша, егер субъект материалдық құндылықтардың
есебін аналитикалық есепте келісімді бағалар бойынша жүргізсе, онда олардың
нақты өзіндік құны, осы бағалар бойынша материалдар құны, оған қоса
транспорттық дайындау шығыстары және бағалардың болжаулы деңгейінен
ауытқулардан құралады. [14]
В.Назарова анықтауы бойынша, егер материалдар есебін сатып алудың
жоспарлы өзіндік құнына сәйкес жүргізсе, онда қорлардың нақты өзіндік құны
есептік бағалар бойынша құннан және құннан ауытқудан құралады. Жоспарлы-
есептік бағаларды субъектінің өзі ТДШ-ның жоспарлы мөлшерін есепке алумен,
келісімді бағалар негізінде дайындайды. [3]
Осындай бағалау нұсқасын К.Тайгашинова нақтылайды, ол бұл жағдайда
субъект материалдардың номенклатурасын анықтайды деп санайды, осы бойынша
атаулар, түрлер, материалдық құндылықтар топтары шегінде жоспарлы-есептік
бағалар белгіленеді, ал ауытқуларды өндірістік қорлардың түрлері бойынша
есептейді және айсайын материалдарды пайдалануды есепке алудың шоттарына
шығысқа жазады, сондай-ақ жұмсалған және босатылған материалдардың
жоспарлы-есептік құнын есепке алу объектілеріне пропорционалды түрде
қосады. Немесе бұл ауытқулар тек басқарма есебінде танылады. [15]
Өткізуді немесе қайта өңдеуді күту сатысында (сақтау сатысы) қорларды
екі шамалардың ең азы бойынша өлшеу қажет:
- өзіндік құны бойынша;
- таза өткізу құны бойынша (бұдан әрі ӨТҚ).
№2 ХҚЕС сәйкес ТМҚ-ды өткізудің таза құны әдеттегі қызметтің барысында
болжалды сатылатын бағаға тең болады және жинақтаушылар мен сатуды
ұйымдастыруға шығындар алып тасталынады.
Басқаша айтқанда, И.Хегай пікірі бойынша, материалдар өткізудің таза
құны бойынша бағаланады, егер де қорлардың өзіндік құны төленбеген болса,
себебі қорлар бұзылған, толық немесе жарым-жартылай тозған, және осыған
сәйкес, олардың бағасы төмендеген, сондай-ақ сату алдындағы дайындыққа
немесе өткізуді жүзеге асыруға бағаланған шығындар ұлғайып кетуі мүмкін.
Бұл жағдайда қорлардың баланстық құны материалдық қорларды пайдаланудан
немесе оларды өткізуден түсетін сомадан асып кетпейді. [16]
Қорларды ӨТҚ дейін өзіндік құнынан төмен есептен шығару алды-артын
байқаушылықтың (консерватизмнің) қағидатына жауап береді: ұйым балансында
активтер сомадан жоғары есепке алынбауы тиіс, оларды алу сатудан немесе
пайдаланудан күтіледі.Сонымен бірге қорларды олардың сыныптамасы негізінде
есептен шығару мақсатқа сай емес.
Қорларды ӨТҚ-на дейін есептен шығарудың келесі әдістері бар:
- ТМҚ бірліктері бойынша (салалық әдіс);
- ТМҚ негізгі топтары бойынша (негізгі тауар топтарының әдісі);
- ТМҚ жалпы көлемі негізінде (қорлардың жалпы деңгейінің әдісі).
Бухгалтерлік есепте өзіндік құнды төмендету есептік кезеңнің шығыстары
ретінде мойындалады.
О.В.Ефимова соңғы уақытта бухгалтерлік есептің халықаралық
тәжірибесінде мүлікті бағалаудың негізгі нысаны болып табылатын сатып алу
құны бойынша емес, оның ағымдағы (нарықтық) құны бойынша көрсетудің үрдісі
орын алуда деп санайды. [17]
ТМҚ бағалау, олардың сан алуан түрлерін және пайдалану сипатын ескере
отырып, баланс активтерінің ең күрделі және маңызды нақтылығы және ұйым
қызметінің қаржылық нәтижесі.
Әрбір құндылық түрлері, олардың ұйымдағы қозғалысының белгілі бір
кезеңдерінде құндық мағынада бағаланады және бухгалтерлік есепте жеке
көрсетіледі. Біртекті құндылықтарды қасиеттері бойынша еркін (топтық)
бағалау мен есепке алуға рұқсат беріледі.
2 ХҚЕС-ның негізгі мақсаты, актив ретінде танылуға жатқызылатын
шығындардың мөлшерін, және есептік кезеңде шығыстар ретінде танылатын
шығындардың мөлшерін айқындаудан тұрады.
Осылайша, өткізуге дайын (кезеңнің басындағы ТМҚ, оған қоса есептік
кезеңдегі сатып алулар) ТМҚ құнынан қандай көлемде көрсетілетінін анықтау
қажет: өткізілген тауарлардың өзіндік құны (кірістер мен шығыстар туралы
есеп); есептік кезеңнің соңындағы ТМҚ (бухгалтерлік баланс).
ТМҚ бағалау жолдарының әр түрлілігі Қорлар 2 ХҚЕС-да бекітілген,
оларды кәсіпорын өз бетінше таңдап алады және Есеп саясатында бекітіледі.
Қорлардың шығып кетуі сатысында ТМҚ-ды бағалаудың 3 әдісі қарастырылады:
өлшенген орташа құнның, ФИФО, арнайы сәйкестендірудің.
Бұл әдістерге ең толық түсініктемені В.К.Радостовец берді.
Орташа құн өлшемі әдісі. Материалдық қорлардың құны – бұл айдың
(кезеңнің) басындағы қолда бар қорлардың орташа құны, оған қоса осы айдың
(кезеңнің) ішінде түскендердің құны деп болжамданады.Ол орташа бағаны
анықтаудан тұрады, бұл кезде аттас материалдардың жалпы құны (түсімдер,
оған қоса кезеңнің басындағы қалдықтар) осы қордың бірліктер санына
бөлінеді.
ФИФО әдісі –қорларды бірінші сатып алу бағалары бойынша бағалау
әдісі. Бұл әдістің мәнісі, қорлар сатып алынатын тәртіпте сатылумен
(есептен шығарылумен) тұжырымдалады: бірінші келді – бірінші кетті.
Осылайша, соңында қалдықтар құны сатып алу уақыты бойынша соңғылардың
құнына негізделеді. ФИФО әдісін балансты құрастыру кезінде қолданады,
себебі қорлардың құны есептік кезеңнің соңында ағымдағы бағаларға ең
көбірек жақын. [9]
Арнайы сәйкестендіру әдісі тауарлы-материалдық қорлар бірліктерінің
өзіндік құнын есептеуді болжамдайды, олар әдетте арнайы жобалар немесе
тапсырыстар үшін жасалған және арналған тауарлар мен қызмет көрсетулердің
бірін-бірі алмастыратындары болып табылмайды. Әдісті пайдалану кезінде
тауарлы-материалдық қорлардың нақты қандай бірліктері сатылғаны (өндіріске
жіберілді), ал қайсысы қалғаны белгілі екені болжамданады.
Материалдарды бағалаудың әртүрлі әдістерінің артықшылықтары мен
кемшіліктері 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Материалдарды бағалаудың әртүрлі әдістерінің артықшылықтары мен
кемшіліктері
Бағалау әдістері Кемшіліктер Артықшылықтар
ФИФО Ескірген өндірістік шығындарға ТМҚ-ды
әкеледі, кірісті көтереді және нақтылы бағалауды
қорларды есепке алуды жүргізеді
қиындатады
Орташа өлшенген Нақты мәндерден өзгеше, Қолдануда қарапайым,
қорларды және өндірістік есептер саны ең аз
шығындарды бағалауға әкеледі
Арнайы Түгендеуді жүргізудің Қорларды және
сәйкестендірудің көпеңбектіқажетететін процесі өндірістік шығындарды
қосымша шығындарға әкеледі нақты бағалауға
әкеледі
Т.Дурановская ұйымда қорларды бағалаудың әртүрлі әдістерін таңдаудың
мүмкіндігі бар екенін нақтылайды, бірақ оны таңдаудан кейін, ол бір есептік
кезеңнен екіншісіне дәйекті түрде қолданылуы тиіс. [18]
Әдісті тек егер маңызды негіздер болған жағдайда ғана өзгерту мүмкін.
Сонымен бірге ауысудың себептері мен салдарлары жылдық қаржылық есептілікке
арналған түсініктеме хатта түсіндірілуі тиіс.
Бұл қажетті, себебі материалдық қорларды және ТДШ сомасын
бағалаужылдық жиынтық табыстың (ЖЖТ) мөлшеріне өткізілген өнімнің өзіндік
құны арқылы тікелей әсер етеді, ал демек, КТС мөлшеріне де әсер етеді.
Сондықтан материалдық қорларды қолданудың дұрыстығын және ТДШ-ды есептен
шығаруды салық органдары бақылайды.
ҚР Салық кодексіне сәйкес, салық төлеушінің осының алдындағы салық
кезеңінде қолданғанымен салыстырғанда, активтерді бағалаудың өзге әдісіне
өту кезінде салық төлеушінің ЖЖТ оң курстық айырмасы сомасына ұлғаюға және
жаңа бағалау әдісінің нәтижесінде алынған теріс айырманың сомасына азаюға
жатады [19].
ТМҚ-мен операцияларды есепке алу үшін компанияесеп саясатында немесе
есеп саясатының ажыратылмас бөлігі болып табылатын жеке ережеде негізгі
тәсілдерді және таңдап алынған бағалау әдістерін көрсетуі қажет.
Есеп саясаты немесе ережелер, И.Хегай пікірі бойынша, келесі
аспектілерден құралуы тиіс:
- ТМҚ бағалау әдісі, оның үстіне бағалау әдісі барлық ТМҚ үшін бірдей
болуы тиіс;
- басшымен бекітілген тұлғалар немесе арнайы сатып алубөлімі, оларға
жабдықтаушыны таңдау және жеткізулерді бақылау құқығы берілген;
- кәсіпорында бекітілген сатып алуларға рұқсат беру рәсімдері;
- бастапқы құжаттар тізімі, олардың негізінде сатып алулар
бухгалтерлік есепте тіркелетін болады;
- басшымен бекітілген ТМҚ есепке алу бойынша құжатайналымының сызбасы;
- ТМҚ таза өткізу құны бойынша есептен шығару тәртібі;
- ТМҚ түгендеуді жүргізудің тәртібі мен мерзімдері (материалдарды,
аяқталмаған өндірісті, тауарларды);
- өзіндік құнды өндіру мен калькуляциялауға шығындарды есепке алу;
- ТМҚ жіктеу, бухгалтерлік есептің регистрлері және аналитикалық
есепті ұйымдастыру. [16]
ҚЕХС 2 сәйкес қаржылық есептілікті ашуға ТМҚ туралы келесі ақпарат
жатады:
- есеп саясаты, оның ішінде қорлардың құнын есептеп шығарудың әдісі;
- қорлардың жалпы баланстық құны, кәсіпорын қабылдаған жіктеуді салалық
ашу арқылы;
- таза өткізу құны бойынша есептелетін қорлардың баланстық құны;
- табыс ретінде танылған бұрында арзандатылған қорларды бағалау сомасы;
- бұрында арзандатылған қорларды бағалауды негіздеуші жағдайлар;
- міндеттемелерді қамтамасыз етуге салынған қорлардың баланстық құны.
1. КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС-де ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖАҒДАЙЫ
1. Каз-флор АстанаЖШС-нің ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы
және қаржылық жағдайы
Каз-флор Астана ЖШС өз қызметін № 16866-1901Заңды
тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы Куәліктің негізінде жүзеге асырады
-23.07.2004 ж. ЖШС Код ОКПО 40322759, СТН620200242335.
04.07.2005 ж. 62305 № 0011105 сериялы ҚҚС бойынша есепке тұрғызу туралы
куәлік. 27.07.2004 ж.№ 0179325 62 сериялы салық төлеушінің куәлігі.[23]
Меншік нысаны–жекеменшік.
Каз-флор Астана ЖШС заңды тұлға болып табылады және өз қызметін
Қазақстан Республикасынң заңнамасына, сондай-ақ Жарғы ережелеріне сай
жүзеге асырады.
Серіктестіктің орналасқан жері: ҚР, Астана қаласы, Алматы ауданы,
Толстой көшесі, 1. Серіктестіктің құрылтайшысы Мукатов Г.М. болып
табылады. Жарғылық капитал 91 900 теңге.
Каз-флор Астана ЖШС –Қазақстан аумағындағы ең сенімді және ширақ
дамушы фирмалардың бірі. Компания 5 жылдан астам уақыт табысты дамуда және
Таяу және Алыс шетелдерден әріптестерін кеңейтуде.
Орасан зор тәжірибе және үлкен клиенттік база – Компанияға бөлме және
жаңадан кесілген гүлдерді бөлшек және көтерме саудада сату саласында
көшбасшы болып саналу құқығын береді. ЖШС гүлдерді Қазақстанның барлық
өңірлері бойынша жабдықтауды жүзеге асырады.тапсырыстарды рәсімдеудің
қолайлы жүесі және тауарларды ең қысқа мерзімде жеткізу, кәсіпорынды кәсіби
және сенімді әріптес ретінде көрсетеді.
Каз-флор Астана ЖШС аумағында қазіргі заманғы жылыжай, мұнда
клиенттер әртүрлі бөлме өсімдіктерінің (Голландия) 500-ден аса түрлері сен
сорттарын сатып алады, жаңадан кесіп алынған гүлдер қоймасы (Эквадор,
Колумбия, Голландия, Қазақстан)және гүлдер салоны, мұнда кәсіби флористер
қайталанбас гүл композияциясын құрастыруға көмектеседі, орналасқан.
Кесілген гүлдер мен бөлме өсімдіктері (бау-бақша бөлімі) үшін ілеспелі
тауарлардың бай ассортименті (фурнитура бөлімі) бізге қосымша қызметтердің
кең спектрін көрсетуге мүмкіндік береді.
Каз-флор Астана ЖШС-тің Қазақстан аумағында екі ресми филиалы бар.
Олар сауда қызметін жүзеге асырады және осы өңірлердегі фирманың толық
құқылы өкілдері болып табылады. Бұл:
Павлодарфилиалы (тіркеу күні: 04.05.2009 жыл)
Мекенжайы: Павлодар облысы, Павлодар қаласы, Маяковский көшесі, 9 үй
Қостанай филиалы (тіркеу күні: 13.04.2010 жыл)
Мекенжайы: Қостанай облысы, Қостанай қаласы, Железнодорожная көшесі, 1 а үй
Каз-флор Астана компаниясы көтерме және бөлшектеп ұсынады:
- жаңадан кесіп алынған гүлдер;
- бөлме өсімдіктері;
- отырғызылатын материал (дәндер, пияз текті көшеттер, көшеттер);
- бақ құрал-сайманы;
- барлық өсімдік түрлері үшін топырақ-грунт;
- қыш құмыра-кашпо, тыңайтқыштар және басқа ілемпе тауарлардың үлкен
ассортименті.
Сондай-ақ Каз-флор Астана ЖШС келесі қызметтерді ұсынады:
- кез келген салтанатты шараларды кесілген және бөлме гүлдерімен
безендіру (үйлену тойы, мерейтой, тұсау кесер және т.б.);
- кеңселер мен тұрғын үйлердібөлме өсімдіктерімен және кесілген
гүлдермен безендіру;
- үйлену тойының көлігін, себеттерді, композицияларды, гүлшоқтарын
безендіру;
- бөлме өсімдіктерін күту бойынша қызметтер (агрономиялық сүйемелдеу);
- өсімдікті қайта отырғызу;
- көшені көгалдандыру;
- бөлме өсімдерін және ілеспе құрал-саймандарды жалға беру;
- оқытушы курстар;
- жеткізу.
ЖШС ұйымдастырушылық құрылымы 3 суретте көрсетілген.
Cурет 3 - Каз-флор Астана ЖШС ұйымдастырушылық құрылымы
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның жұмыс істеуінің
экономикалық мақсатқа сәйкестілігі табыс табумен айқындалады. Нарық
жағдайында табыстың рөлі елеулі түрде артты. Табысқа жету кез-келген
кәсіпорынның жұмыс істеуінің негізгі мақсаты болды, себебі ол нарықтық даму
жағдайында. Табыстың өсуі,нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның
табысты шаруашылық қызметінің міндетті шарты болыптабылатын, өзін-өзі
қаржыландыруға арналған қаржылық базасын құрайды.
Табыс маңызды кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалау
үшін көрсеткіш болып табылады. Ол оның іскер белсенділігі мен қаржылық
саулылығы дәрежесін сипаттайды. Каз-флор АстанаЖШС табыстылығын бағалау 3
кестеде көрсетілген.
Кесте 3 – Каз-флор АстанаЖШС-нің 2009-2011 жж. табыстылығының
көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауытқулар (+;)
рт
2009 2010 2011 2010ж. 2011ж.
2009 ж. 2010ж.
салыстырғанда салыстырғанда
2009 2010 2011 2010ж. 20092011ж.
ж. 2010ж.
салыстырғандсалыстырғанд
а а
Сома, мың.тг Үлес салм %
2009 2010 2011 2010ж. 2009ж.2011ж.
салыс 2010ж. салыс
Сома, мың.тг Үлес салм.,Сома, мың.тг
%
2009 2010 2011 2010 2011ж
ж. .
2009ж.2010ж
салыс .салы
с
Тәуелді (%) -30 -3,5 16 26,5 19,5 Жеке капитал Баланс
валютасыа*100%(50%)
Тәуелсіз(%) 130 103,5 84 -26,5 -19,5Қарыз капитал Баланс
валютасы *100(50%)
Қаржыландыруға -0,23-0,03 0,19 0,2 0,22 Жеке капиталқарыз капитал
(1)
Инвестициялауға-0,6 -0,1 0,8 0,5 0,9 Жеке капиталНегізгі
құралдар(0,5)
Инвестицияны 0,05 0,42 0,36 0,37 -0,06Жеке капитал + Ұзақ
жабуға мерзімді
міндеттемелерБаланс
валютасы (0,9;075-сыни)
Оңтайлылыққа -0,36-12,4 -0,8 -12,0411,6 Жеке айналым капиталыжеке
капитал(0,5)
Тәуелсіз коэффициенті кәсіпорынның қарыз ақшалардан қаншалықты
тәуелсіз екендігін сипаттайды. 2009-2010 жылдар аралығында оның мәні
теріс болды, бұл кәсіпорын қызметіне оңтайлы әсерін тигізбейді. Бірақ 2011
жылы оның мәнінің 16%-ға дейін өсуі байқалады, ұсынылған мән 50% артық
болуына қарамастан, бұл өзгертулер берілген кезеңді оң жағынан сипаттайды.
Бірінші кезекте, бұл кәсіпорын өзін қаржыландыру тәсілдерін тек қарыз
ақшалардың есебінен ғана іздемей, сондай-ақ айналымға қатысатын тауарлар
мен өзге активтерді пайдалану тиімділігін арттырады. Қаржыландыру
коэффициенті активтердің қай бөлігі өз қаражаттарының есебінен, ал қай
бөлігі қарыз ақшалардың есебінен қаржыландырылып отырғандығын көрсетеді.
2010 жылы көрсеткіш 0,2%-ке артып, - 0,03%-ті құрады, ал 2011 жылы 0,19%-ға
тең болды. Бұл көрсеткіштің шамасы 1-ден аз болған жағдай кәсіпорынның
төлеу қабілетсіздігі қаупі туралы баяндауы мүмкін. Келесі көрсеткіш -
инфестициялау коэффициентін талдай келе, 2011 жылы негізгі құралдарды сатып
алу үшін өз капиталын жеткілікті мөлшерде пайдалануын тұжырымдауға болады,
бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтандырылуын дәлелдейді. Ол 0,8%
құрады, мұнда 2010 жылмен салыстырғанда 0,9% -ға шамалы өсу орын алды.
Қаржылық тұрақтылық коэффициенті немесе инвестицияларды жабу коэффициентін
есептеу айтарлықтай маңызды рөл атқарады, ол авансталған капиталда өзіндік
капитал және ұзақ мерзімді міндеттемелердің үлесін сипаттайды. Бұл
көрсеткіш 2010 жылы 0,37%-ға өсіп, 0,42%-ні құрағанына қарамастан, 2011
жылы 2010 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 0,06%-ға кеміп, 0,36%-ға тең
болып қалады. Жалпы алғанда бұл көрсеткіштің мәні кәсіпорындағы өзіндік
және қарыз ақшалардың пайдаланылуын оңтайлы деп сипаттап жатқан жоқ, себебі
қалыпты мәні ретінде 0,9 санын есептеу қалыптасқан. Келесі көрсеткіш -
ептілік көрсеткіші - өзіндік капиталдың қай бөлігі тез әрекет етуші формада
екендігін көрсетеді. Талдау көрсеткендей, кәсіпорында еркін әрекет етуге
болатын қаражаттардың үлесі өте төмен екен, оның салдарынан фирмаға өз
қаражаттарының әдеуір бөлігін айналымға салуға тура келеді.
Қаржылық тұрақтылықтың салыстырмалы көрсеткіштерінен басқа, ТМҚ-ң
оларды қалыптастыру көздерімен қамсыздандырылу деңгейін сипаттайтын қаржы
тұрақтылығының абсолюттік көрсеткіштері бар. Мұндай талдаудың мәні -
активтерді жабу үшін қаражаттардың қандай көздері және қандай көлемде
пайдаланылатындығын тексеру.
Бұл талдау 7 кестеде келтірілген.
Кесте 7 – Каз-флор Астана ЖШС-нің абсолютты қаржылық тұрақтылығын
сипаттаушы көрсеткіштер
мың теңге
Көрсеткіштер Жылдар Өзгерістер(2011
ж. 2009 ж.
салыстырғанда )
(+;)
2009 2010 2011
Жеке капитал -90947 -14175 105010 195957
Ұзақ мерзімді активтер 142702 190288 192819 50117
Жеке айналым капиталы (ЖАК) -233649-204463-87809 145840
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 106282 184904 130207 23925
СОКД -127367-19559 42398 169765
Қысқа мерзімді кредиттер мен 286880 187730 168334
қарыздар -118546
Негізгі көздер (НК) 159513 168171 210732 51219
ТМҚ 47095 72971 91862 44767
СОК қалдығы немесе -280744-277434-179671101073
жетіспеушілігі
СОКД қалдығы немесе -174462-92530 -49464 124998
жетіспеушілігі
ОИ қалдығы немесе 112418 95200 118870 6452
жетіспеушілігі
Абсолютті қаржы тұрақтылығының үш басты көрсеткіші: өзіндік айналым
капиталы, өзіндік айналым капиталы және ұзақ мерзімді міндеттемелер, ТМҚ
қалытастырудың негізгі көздері есептелген 7 кестедегі мәліметтер талданды.
2009 жылы ТМҚ қалыптастыру үшін өзіндік айналым капиталының жетіспеуі
байқалады, ол ең алдымен кәсіпорын қарыз ақшаларды белсенді түрде
пайдалануымен байланысты. 2011 жылы 145840 мың теңгеге өсу жүргізілсе де,
бұл көрсеткіш жеткіліксіз болып қала береді. Алдыңғы көрсеткішті ұзақ
мерзімді міндеттемелер сомасына ұлғайту жолымен қалыптасқан келесі
көрсеткіш 2011 жылы 42398 құрады, осылайша жетіспеген соманы 124998 мың
теңгеге қысқартты. Соңғы көрсеткішті есептеу кезінде артығы байқалады, 2009
жылы 112418 мың теңгеге, сол сияқты келесі екі кезеңде де: 2010 – 95200,
2011 – 118870. Бұл кәсіпорынды қаржыландыру үшін қомақты қарыз ақшаларын
тартумен байланысты. 3 көрсеткішті есептеу талданатын кезеңнің соңына
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының типін анықтау мүмкіндігін береді.
Деректер мына теңсіздікті СОКДТМҚОИ қанағаттандыратындықтан, қаржы
тұрақтылығын қалыпты ден анықтауға болады. Келтірілген қатынас сәтті қызмет
етіп жатқан кәсіпорын әр-түрлі қаражат көздерін (яғни өзіндік және
тартылған) пайдаланған кездегі жағдайға сәйкес келеді).
Кез келген кәсіпорын, қызмет ерекшелігіне тәуелсіз, оңтайлы
қажеттілік шегінде өтімді құралдардың бар болуын реттеуі тиіс.
Каз-флор Астана ЖШС-нің төлем қабілеттелігін бағалау үшін көрсеткіштер
қолданылады, олардың есебі 8 кестеде берілген.
Кесте 8 – Каз-флор АстанаЖШС-нің өтімділік көрсеткіштері
Өтімділік Жылдар Өзгерістер (+;) Формула,
көрсеткіші ұсынылған мән
31.1231.1231.122010ж. 2011ж.
. . . 2009ж. 2010ж.
салыстырғансалыстырған
да да
2009 2010 2011
1. Ағымдағы 0,55 0,91 1,18 0,36 0,27 Ағымдағы
өтімділік активтердің
коэффициенті қысқа мерзімді
міндеттемелерге
қатынасы.
Қалыпты мән: 2
және одан
көбірек.
2. Тез 0,39 0,4 0,35 0,01 -0,05 Ең өтімді және
(аралық) тез өтетін
өтімділік активтердің
коэффициенті қысқа мерзімді
міндеттемелерге
қатынасы.
Қалыпты мән:
0,7-0,8 немесе
1.
3. Абсолютті 0,01 0,1 0,05 0,09 -0,05 Өтімі жоғары
өтімділік активтердің
коэффициенті қысқа мерзімді
міндеттемелерге
қатынасы.
Қалыпты мән:
0,2
8 кестедегі талданатын мәліметтерді қарастыра отырып, кәсіпорын несие
берушілермен уақытылы есептесу және өнімді өткізу жағдайында ғана емес,
сондай-ақ өзге айналым құралдарын сату жағдайында бағаланатын ағымдағы
активтер ағымдағы міндеттемелерді неше есе өтейтіндігін көрсететін ағымдағы
өтімділік коффициенті 2011 жылы 27% өсіп, 1,18% көрсеткішіне ие болғанына
қарамастан, өтімді құралдарда тапшылық көріп отырғандығын байқауға болады.
Келесі көрсеткіш - абсолютті өтімділік коэффициенті. Қаз-флор Астана ЖШС
2010 жылы 9% өсіп, 0,1 көрсеткішті құрады, ал 2011 жылы абсолютті өтімділік
коэффициенті 0,05%-ке теңелді. Яғни өтімділік құралдары 2011 жылы 5%
құрады, бұл олардың өткір тапшылығын көрсетеді. Сондықтан да кәсіпорынның
төлем қабілеттілігі толықтай дебиторлар сеніділігіне тәуелді болады.
Абсолютті өтімділік коэффициенті қысқа мерзімді міндеттемелердің қай бөлігі
қолда бар қолма-қол ақша құралдарының есебінен өтеле алатындығын
көрсетедіҚаз-флор Астана ЖШС капиталының құрылымын талдай отырып,
капиталдың бүкіл сомасының кесіндісіндегі өзіндік капиталдың үлесі өте аз
екендігі және 2011 жылға 16% құрайтындығы байқалды. Мұның салдарынан
кәсіпорын өзін қаржыландыру үшін қарыз ақшаларды тартуға мәжбүр болады.
Оған қоса үлкен бөлігін қысқа мерзімді міндеттемелер алып жатыр - 64%. Оның
ішінде сондай-ақ қысқа мерзімді қарыз ақшалар, салықтар бойынша қарыздар
және т.б. бар.
Нарықтық жағдайларда, кәсіпорынның шаруашылық қызметі және оның дамуы
өзін-өзі қаржыландыру есебінен, ал өз қаражат қорлары жетіспей жатқан
жағдайда - қарыз ақшалардың есебінен жүзеге асырылатын кезде, талдаудың
маңызды сипаттамасы болып - кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының (Ол мынадай түрде болады. Ешкі
келісім-шартының 6 – бабында көрсеткіштері 6 - кестеде көрсетілген.
Сурет 6 – Каз-флор Астана ЖШС-нің өтімділігі коэффициенттерінің
динамикасы
2. Тауарлы-материалдық қорларды пайдалануды талдау
Каз-флор Астана ЖШС-де тауарлы-материалдық қорлар күнделікті қызмет
барысында сатуға арналған тауарлар мен активтер түрінде, негізгі қызмет
барысында тауарларды өткізу процесінде қызмет көрсету үшін пайдаланылатын
материалдар түрінде берілген. ТМҚ нақтылы өзіндік құны бойынша
есептеледі.Тауарлы-материалдық қорлардың динамикасы мен құрылымы 9 кестеде
берілген.
Кесте 9 –"Каз-флор Астана" ЖШС-дегі ТМҚ динамикасы мен құрылымы
Баланс Жылдар Өзгерістер (+;)
баптары
2009 2010 2011 2010ж.2009ж.2011ж. 2010ж.
салыстыр салыстыр
Сома, мың. тг
жаңадан бөлме өсімдіктері гүлге бақ-парк жабдығы
кесілген арналған
гүлдер фурнитура
1 Раушан CYMBIDIUM лента, Отырғызатын материал (ұрық,
гүлдер Цимбидиум мөлдір көшет, пияз тектес көшеттер);
слюда,
рәсімдеуге
арналған
қағаз
2 ЛалагүлдерAeschynanthusЭсхингүл дерге баққұрал-сайманы;
антус арналған
лак
3 Герберлер Anthurium микрофон, тыңайтқыштар;
Антуриум микрофон
астындағы
белдемше
4 БақытгүлдеAechmea оазис жер;
рі fasciataжолақ
Эхмея
5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС – да ТАУРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..5
1.1 Тауарлы-материалдық қорлар: экономикалық мәні,
жіктеу ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Тауарлы-материалдық қорларды бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2 2 КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС-де ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ
ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Каз-флор АстанаЖШС-нің ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы және
қаржылық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 15
2.2 Тауарлы–материалдық қорларды пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..27
2.3 Тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысын құжаттық ресімдеу және
олардың
__________есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 34
2.4 Тауарлы-материалдық қорларды түгендеу және ақпаратты қаржылық
есептілікте көрсету
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...42
3КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС-де ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ ЕСЕПТЕУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Тауарлы-материалдық қорлардың есебін ұйымдастыруды жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 51
Қосымша А. Бухгалтерлік баланс на 31 желтоқсан 2011
жыл ... ... ... ... ... ... 52
Қосымша Б. Кірістер мен шығындар есебі 2011
жылға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..54
Қосымша В. Бухгалтерлік баланс на 31 желтоқсан 2010
жыл ... ... ... ... ... ... .55
Қосымша Г. Кірістер мен шығындар есебі 2010 жылға
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қосымша Д. Бухгалтерлік баланс на 31 желтоқсан 2009
жыл ... ... ... ... ... ... .58
Қосымша Е. Кірістер мен шығындар есебі 2009
жылға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастатық жағдайында шаруашылық
субьектінің ақпараты ерекше маңызды рөл атқарады. Қолданыстағы заңға сәйкес
барлық мекемелер өзінің меншігіне және бағындырылуына қарамастан меншік
есебі және шаруашылық операция туралы бухгалтерлік есебін міндетті түрде
жүргізуі тиіс [1].
Тауарлы маретиалдық қорлар (ТМҚ) шаруашылық – өндірістік қызметте кез
– келген кәсіпорында маңызды рөл атқарады.
Материалдық құндылықтар мен өндірістік қорлар мекеменің негізгі
өндірістік просетері мен еңбек құралдарын қамтамасыз етеді. Бұл тауарлардың
өзіндік құны жаңадан өндірілген тауарларға толығымен кіреді, сонымен қатар
жоғары салыстырмалы салмақты орынға ие болады.
Бастапқы тауарды өндіру сатысында материалдық өндірістік қорларды
дайындау және кіріске алу қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда маңызды
рөл атқарады. Тауарлы материалдық құндылықтарды пайдалану және өндіру
мақсатында, оларды алдағы уақытта үнемді пайдалану, тауарлы материалдық
құндылықтарды өндіру кезінде әрбір айда бухгалтерлік қызметте есеп айқын,
қол жетімді және толық ақпарат қамту керек. Сонымен қоса, бухгалтерлік
есепте тауарлы материалдық құндылықтар резервін, өнімнің өзіндік құнын
айқындайтын, өнімді тиімді пайдалану сияқты ақпараттары болуы тиіс.
Бухгалтерлік есепте таурлы материалдық қорларды дұрыс есепке алмау
және қадағалау дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда қоймадағы қалдықтар мен
келіп түсетін тауарларды бақылау мүмкін болмайды.
Өндірістік қызмет атқаратын кәсіпопрын басшылары әр қашан салыстырмалы
салмақты динамикасының шығын нормаларын қолдануы тиіс, өйткені материалдық
шығандар жоғары салыстырмалы салмақтың динамикасы өндірістегі шығындардың
көп бөлігін қамтиды. Өндірістің тиімді нәтижесінің жоғары факторы
материалдық ресурыстарды үнемдеу болып табылады.
Кәсіпкерліктің дамуы бухгалтерлік есеппен қатар басқа
салалардағы басқару, талдау, бақылау маңызды екендігін көрсетеді.
Өндірістегі және шаруашылық келісім – шарттарды ұйымдастыруда және сатып
алу, жеткізу, шикізаттарды, материалдарды сақтау, бөшектік бұйымдарды
сонымен қатар оларды есепке алу, бақылау, пайдалану таурлы материалдық
қорларды бақылаудың, басқарудың маңызды бөлігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты тауарлы материалдық қорлардың есебі және оларды
кәсіпорында пайдалану тиімділігін талдау отырып оларды жақсарту. Мақсатқа
жету үшін келесідей зерттеу жүргізу қажет:
• Кәсіпорынның тауарлы материалдық қорларының нормативтік – құқықтық
теориясын зерттеу;
• Кәсіпорындағы тауарлы материалдық қорлардың есеп объектілерін
зерттеу;
• Объектінің 2009 – 2011 ж.ж. қаржылық – экономикалық жағдайының
динамикасын зерттеу;
• Кәсіпорында тауарлы материалдық қорлардың жүргізілуін талдау;
• Тауарлы материалдық қорлардың есебі құрылған резервтерді анықтау және
оларды пайдалану тиімділігін талдауға;
Дипломдық жобаның зерттеу объектісі болып экономикалық қарым қатынаста
ЖШС Каз-флор Астана кәсіпорнының тауарлы материалдық қорлардың есебі
және оларды пайдалану тиімділігін талдау.
Методологиялық және методикалық зерттеудің негізі. Методологиялық
зерттеу базасы ҚР нормалық – құқықтық актілер және заңнамалардың жиынтығы,
шаруашылық субьектілердің регламинттелген бухгалтерлік есептілігі құрайды:
ҚР бухгалтерлік есеппен қаржылық есептілік заңы, ҚР аудиторлық заңы, ҚР
ҚӘ бұйырықтары. Талдау келесідей әдіс тәсілдермен өткізілді: жалпылама –
логикалық, монографиялық, санаулы – конструктивтік. Зерттеудің негізгі
ақпарат келесідей құжаттар болып табылды, кәсіпорынның қаржылық есептілігі
2009 – 2011 ж.ж., шаруашылық субектідегі сататистикалық және аналитикалық
материалдар бухгалтерлік есептілігі мен аудиті.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен (25 атаудан); 6 қосымшадан;
17 кестеден, 9 суреттен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 58 беттен тұрады
(қосымшаны қоспағанда).
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
1. Тауарлы-материалдық қорлар: экономикалық мәні, жіктеу
Қорлар 2 ХҚЕС-на сәйкес, қорлар - күнделікті қызмет барысында
сатуға, немесе осындай сауда үшін тауарлар (қызмет көрсетулер) өндірісіне
арналған активтер, сондай-ақ өндіріс процесінде пайдаланылатын шикізат пен
материалдар. Қорлар сондай-ақ қайта сатуға арналған жылжымайтын мүлікті де
қамтиды. Компанияның қызмет көрсетулерді ұсынатын қорлары,өзіне саудадан
түскен ақшасы саналмайтын қызметтердің құнын да қамтиды [2].
Қорлар активтер ретінде танылуы үшін келесі критерийлерді сақтау
қажет:
- келекшекте осы аталған актив бойынша экономикалық пайданы алу
ықтималдығының бар болуы;
- активті сатып алуға немесе өндіруге кеткен нақты шығындарды
бағалаудың мүмкіндігі.
Тауарлы-материалдық қорлар (бұдан әрі ТМҚ), кәсіпорын активтері
құрамына қысқа мерзімді активтер ретінде кіре отырып, қаржылық жағдай
коэффициенттерін есептеу үшін пайдаланылады және өткізілген өнімнің өзіндік
құны арқылы салық салынатын табысты қалыптастыру кезіндегі шығыстар деп
танылады.
Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар еңбек заттары да қатысады,
олар өндірістік қорлар ретінде көрсетіледі. Өндірістік қорлар деп (шикізат,
материалдар, отын және т.б.) дайын өнімді алу мақсатымен адамның еңбегі
жұмсалған заттарды айтады. Экономикалық әдебиетте келесі сұрақтар белсенді
түрде талқыланады: тауарлы-материалдық қорлар түсінігі, олардың жіктелуі,
танылуы мен бағалануы.
Сонымен, В.Назарованың пікірі бойынша, өндірістік процесте өзінің
құрылымын сақтайтын және құнды өнімге ақырындап көшіретін еңбек
құралдарымен салыстырғанда, еңбек заттары толығымен тұтынылады, өзнінің
құнын осы өнімге толығымен көшіреді және әрбір өндірістік циклдан кейін
ауыстырылады.[3]
Сондықтан нарықтық экономикаға өту жағдайында айналым қаражаттарына
қаржы бөлінудің орнын толтыру, өндірістік қорларды пайдаланудың сапалы
көрсеткіштерін жақсарту мәселелері үлкен мағынаға ие болуда. Бұл жағдайда
қорлар ретінде нені түсінуге болатынын айқындау қажет.
Шетелдік авторлардың, атап айтқанда Б.Нидлздің, Х.Андерсонның,
Д.Колдуэллдің көзқарасы тұрғысынан, тауарлы-материалдық қорлар – бұл өзіне
фирма иелігінде болатын және сатуға арналған тауарлардың барлығын қамтушы
тауар қорлары, оның ішінде жолдағы тауарлар. Тауарлық қорлар айналым
қаражаттарына жатқызылады, себебі олар әдетте бір жылдың ішінде қолма-қол
ақшаға өзгертіледі деп саналады [4].
Нормативтік-құқықтық әдебиетте өндірістік қорлар деп активтер
түсіндіріледі. Барлық осы тәсілдер толығырақ Қорлар №2 ХҚЕС-да көбірек
нақты айқындалған, онда ТМҚ ретінде мына активтер түсіндіріледі:
- әдеттегі қызмет барысында сатуға арналған активтер;
- осындай сату мақсатымен өндірістік процесте болатындар;
- шикізат немесе материалдар түрінде болады, олар өндіріс процесінде
немесе қызмет көрсетулерде тұтынылады.
Егер ТМҚ-ды қаржылық талдау көзқарасы тұрғысынан қарастырсақ, онда
К.Ш. Дюсембаевтың пікірі бойынша [5], оларға келесі активтер жатады:
- шикізат пен материалдар;
- сатып алынатын жартылай фабрикаттар, жинақтаушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер;
- отын;
- қорап – ыдыс пен ыдыс материалдары;
- қосалқы бөлшектер;
- қайта өңдеуге берілген материалдар;
- өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызмет көрсетулерді
орындауға арналған құрылыс және басқа да материалдар.
Мұндай жіктеуге арналған тәсіл Бухгалтерлік баланс қаржылық
есептілік нысанынан, немесе оның түсініктеме хаттағы баптарының мағынасын
ашудан ақпарат алуға, ал содан соң айналым қаражаттарының айналымдылығы
коэффициентін анықтау үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан
А.А.Ғалымжанов кәсіпорын үшін қорлар материалдық ресурстарды білдіреді және
оның ең маңызды активтері болып табылады деп санайды. [6]
В.Н.Жуковтің пікірі бойынша ТМҚ, ұйымның айналым активтерінің құрама
бөлігі бола отырып, шаруашылық қызмет процесінде әртүрлі функцияларды
атқарады: сатуға арналған өнімді дайындау үшін пайдаланылады (жұмыстарды
орындау, қызметтер көрсету), көтерме және мен бөлшек сауданың құралы
болады, басқару жүйесін қамтамасыз етеді. [7]
Барлық бұл пікір таластар өзінің бейнесін Қорлар 2 ХҚЕС-да тапты,
онда былай деп айқындалған: ТМҚ - бұл мына түрдегі активтер: өндірісте
немесе жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау кезінде пайдалануға
арналған шикізат қорлары, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар
және жинақталған бұйымдар (бөлшектер), отын, қорап-ыдыс пен ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, өзге материалдар; аяқталмаған өндірісте;
субъектінің қызметі барысында сатуға арналған дайын өнім, тауарлар.
Тауарлы-материалдық қорлардың есебін дұрыс ұйымдастыру үшін олардың
ғылыми-дәйектелген жіктелуі, бағалануы мен есеп бірлігін таңдау үлкен
мағынаға ие болады. Жоспарлауда, технологиясында және есепке алуда екі
маңызды топты айырады, олардың негізінде өндіріс процесіндегі міндеті мен
рөлі жатады, сондай-ақ техникалық қасиеттері (сорт, мөлшері, маркасы, түрі,
сұлбасы). Есепке алуды ұйымдастыру тұрғысынан, ТМҚ-ды айқындауға жауап
беретін активтерді 3 кіші топқа бөлу мақсатқа сай:
1) Өндірістік қорлар ретінде есептелетін материалдар;
2) аяқталмаған өндіріс;
3) тауарлар мен дайын өнім.
Қорытындылай отырып, В.К.Радостовцтан үзінді келтіруге болады: Жалпы
түсініктемеде тауарлы-материалдық қорлар - бұл мына түрдегі активтер:
- өндірісте және жұмыстар мен қызмет көрсетулерді атқару кезінде
пайдалануға арналған шикізат қорлары, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар және жинақталған бұйымдар, отын, қорап-ыдыс пен ыдыс
материалдары, қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар;
- аяқталмаған өндірістің;
- дайын өнімнің;
- сатуға арналған тауарлардың. [8]
Мұндай есеп беруді нақтылау үшін Х.Е.Фирон мен М.Р.Линдерс әрбір
өндірістік процесс үшін бастапқы материалдардың келесі түрлері (немесе
өндірістік процестің сатылары) бөлінуі мүмкін деп есептейді:
- Соңғы өнімнің едәуір бөлігін қайта өңдеу нәтижесінде пайда болатын
шикізат (мөлшер саны немесе құны бойынша). Шикізатқа, әдетте, қайта
өңдеуден мүлдем өтпеген немесе одан болмашы мөлшерде ғана өткен бастапқы
материалдар жатады. Мысалдар ретінде өсімдік зерттеу ғылымының, мал
шаруашылығының немесе балық аулау кәсібінің өнімдеріжатады; тау-кен қазушы
және металлургия өнеркәсібіндегі кенді қазумен байыту өнімдері,сондай-ақ
химиялық және физикалық өңдеудің арнайы технологиялық процестерінің
нәтижесінде алынатын материалдар жатады. Аса жоғары деңгейде қайта өңдеуден
өткен бастапқы өнімдер, мысалы, электрмоторы сияқты соңғы өнімнің саны
бойынша едәуір бөлігін құрайтын, алдын ала құрастырылған бөлшектер жартылай
дайындалған өнімдер санатына жатады. [9]
- Соңғы өнімнің құрамында шамалы ғана бөлігін иеленетін қосымша
материалдар (саны немесе құны бойынша). Дегенмен, мұндай материалдар
маңызды функциональдық мәнге ие болады. Қосымша материалдардың мысалдары
ретінде киім тігудегі тігін жібі, құрастыру болттары, сым болып табылады.
Өнімді материалдардың кез келген категориясына жатқызу, сонымен қатар,
өндірістік процестің ерекшеліктеріне байланысты болатын жағдайын да ескеру
қажет. Сонымен, тоқыма өнеркәсібіндегі сол бір жіптер матаны дайындауға
арналған шикізат ретінде де қызмет атқарады.
- Соңғы өнімнің шикізаты мен материалдары болып қамтылмайтын, бірақ
өндірістік процестің дұрыс жұмысы үшін қажетті болатын өндірістік
материалдар. Олар жабдықтың іске қосылуын және пайдалануын қамтамасыз
етеді. Мұндай құралдарға майлайтын материалдар, салқындататын сұйықтық,
тазартатын және жуатын заттар жатады. Өндірістік материалдар құрамына
сонымен қатар энергия да кіреді, өзінің жоғары құны мен маңызды
қажеттілігіне байланысты, әдетте, өндірістік материалдардың басқа қалған
түрлерінен бөлек саналады.
- Жинақталған бұйымдар қатарына өңдеуді мүлдем қажет етпейтін немесе
өте аз мөлшерде қажет ететін өнімдер жатады. Бұған қайта сұрыптау, партия
көлемінің өзгерісі, таңбалау және т.б. жатады.
Қазіргі таңда экономикалық әдебиетте қорлар категориясы барынша толық
және жан-жақты сипатталған. Алайда, қорлардың кәсіпорынға қаншалықты қажет
екенін анықтау керек, сондай-ақ қорлардың құрамына байланысты алып жүретін
шығындардың түрлерін анықтау қажет.
Н.С.Шевченконың пікірі бойынша қорлар құрылуының объективті
қажеттілігі өндіріс пен қайта өндіріс процестерінің сипатына байланысты.
Қорлар құрылуының негізгі себебі, материалдық ресурстарды өндіру мен
тұтынудағы кеңістік пен уақыттың дәл келмеуі болып табылады. [10]
В.К.Радостовец тауарлы-материалдық құндылықтар (бұдан әрі ТМҚ) – оның
нақты материалдық мүлік түріндегі, ұйымның айналым қаражаттарының бір
бөлігі екенін атап өтеді. Ұйым ТМҚ-ды сатуға немесе өндірістік процесте
пайдалану үшін (әдетте, бір жылдың ішінде немесе күнделікті опреациялық
цикл барысында), немесе басқа да шаруашылық мұқтаждықтарға өндіреді және
сатып алады. [8]
Өндірістік қорлардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды алғышарттары,
олардың өндіріс процесіндегі міндеті мен рөлі және техникалық белгілері
бойынша сыныптау болып табылады. Өндірістік қорлар былай топтастырылады:
өндіріс процесіндегі функциональдық рөлі мен міндеті бойынша; техникалық
қасиеттері бойынша (сорты, көлемі, маркасы, сұлбасы және басқа да
белгілері).
Өндірістік қорлар өндіріс процесінде функциональдық рөлі мен міндеті
бойынша шартты түрде негізгі және қосымша болып бөлінеді (1сурет).
1 сурет – Өндіріс процесінде өндірістік қорларды функциональдық рөлі
мен міндеті бойынша жіктеу
Негізгі – бұл жасап шығарылатын өнімнің негізін құрайтын еңбек
заттары. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдар, сатып алынатын
жартылай дайындалған өнімдер және толымдаушы бұйымдар.
Қосымша – бұл негізгі материалдарға белгілі қасиеттер мен сапаларды
беретін еңбек заттары (лактар, бояулар) немесе еңбек құралдарын қалпында
ұстау(майлайтын, сүртетін материалдар) және басқа шаруашылық мақсаттар
(бөлмені жуып-тазалау) үшін пайдаланылады. Қосымша материалдар ретінде
отын, қорап және қорап материалдары, қосалқы бөлшектер жеке алынады.
Отынды жағармай (қозғалтқыштық) ретінде технологиялық мақсаттарға
(технологиялық) және жылыту үшін (шаруашылық) пайдалануына байланысты
ажыратады.
Қорап және қорап материалдарына өзге заттарды және дайын өнімдерді
буып-түю мен тасымалдау үшін пайдаланылатын заттарды жатқызады.
Машиналар мен жабдықтарды жөндеу және оның кейбір бөлшектерін ауыстыру
үшін пайдаланылатын заттар қосалқы бөлшектер болып табылады.
Бұрын арнайы топқа құны төмен және тез тозатын заттар бөлінетін. Құны
төмендерге, пайдалану мерзіміне қарамастан, негізгі құралдар құнының заңмен
белгіленген лимитінен төмен болатын заттар жататын. Тез тозатындарға,
олардың құнына қарамастан, бір жылдан аз уақыт жұмысқа төзімді заттар
жатады.
Өндірістік қорларды техникалық қасиеттері бойынша сыныптау өндіріс
технологиясында және аналитикалық есепті ұйымдастыруда пайдаланылады. Ол
номенклатураларды, яғни, өндірісте пайдаланатын жүйелендірілген
материалдардың тізімін дайындау кезінде де негіз болып табылады.
Материалдың әрбір түріне оны бір мағыналы сәйкестендіруші, жеке
номенклатурлық нөмір (код) беріледі. Н.В.Абрамованың пікірі бойынша [11],
есептік бағаны айқындау кезінде, материалдық құндылықтардың есеп бірлігін
белгілеу өте маңызды. Мұндай бірлік деп әрбір түрді, сортты, таңбаны, яғни
әрбір номенклатурлық нөмірді айтамыз.
Қорларды есепке алу үшін Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің
2007 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығымен бекітілген бухгалтерлік есеп
шоттарының үлгілік жоспарының (бұдан әрі - шоттардың үлгілік жоспары) 1300
Қорлар тобының белсенді шоттары арналған: 1310 Шикізат және
материалдар, 1320 Дайын өнім, 1330 Тауарлар, 1340 Аяқталмаған
өндіріс, 1350 Өзге қорлар.
2. Тауарлы-материалдық қорларды бағалау әдістері
Ұйымның нарықтық қатынастарға өтуіне және сатылатын бағалардың
деңгейін айқындау кезіндегі шығыстарды салыстыруға байланысты,
пайдаланылатын қорларды бағалау нысандарын таңдау процесі үлкен мағынаға ие
болады. Ұйымдар өзінің тәжірибелік қызметінде ТМҚ-ды бағалаудың әртүрлі
нысандарын қолданады: нақты өзіндік құнды, нарықтық құнды, қалдық құнды,
таратылу құнын, іске асырудың таза құнын, тұтыну құнын және басқалар.
Қорлар өзінің қозғалысында үш сатыдан өтеді:
- қорлардың түсімі (сатып алу немесе өндіру);
- өткізуді немесе қайта өңдеуді күту (сақтау сатысы);
- қорлардың шығып кетуі (өткізу немесе шығысқа шығару).
Бірінші сатыда – түсімдер сатысында қорлар нақты өзіндік құны бойынша
бағаланады.
Э.О.Нурсеитов мына ұғымды түсіндіреді – қорлардың өзіндік құны. Ол
мыналарды қамтиды: сатып алуға, қайта өңдеуге барлық шығындар және қорларды
олардың нақты болатын орнына дейін жеткізу үшін жұмсалған өзге шығындар.
[12]
Қорларды сатып алуға жұмсалған шығындар төмендегілерді қамтиды:
- кез-келген саудалық жеңілдіктерді, салық төлемдерініңқайтарылуларын
(мысалы, ҚҚС) және өзге де ұқсас салаларды шегеру арқылы сатып алуға
жұмсау;
- импорттық (кедендік) баж салықтары және сатып алумен байланысты
болатын өзге де салықтар;
- тасымалдаумен (жеткізумен) байланысты болатын шығындар;
- жүктерді түсіру мен өңдеу бойынша шығындар;
- қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқа шығындар.
Қорларды қайта өңдеуге кеткен шығындар, шикізат пен материалдарға,
еңбекақыға тікелей жұмсалған шығындар сияқты, өнімнің бірліктерімен
тікелей байланысты шығындарды қамтиды. Қайта өңдеуге жұмсалған шығындарға,
сондай-ақ тұрақты және өзгермелі өндірістік үстеме шығыстарды жүйелі бөлу
жатады.
Қорлардың өзіндік құнына қамтылмайды: шикізаттың, жұмсалған еңбектің
немесе өзге өндірістік шығындардың нормативтен тыс шығындары; сақтауға
кеткен шығындар, егер олар келесі кезеңге өту үшін өндірістік процесте
қажет болмаса; қорларды өзінің қалпына дейін жеткізумен байланысты
болмайтын әкімшілік және өзге де шығыстар; өтім бойынша шығындар.
№ 2 ҰҚЕС-ның 227-тармағына сәйкес қорлардың өзіндік құны іс жүзінде
сатып алуға және қайта өңдеуге кеткен шығындарға сәйкес қалыптасады. Алайда
егер нәтижелер өзіндік құнның мәнін шамалап білдіретін болса, онда
қорлардың өзіндік құнын қалыптастыру кезінде келесі әдістерді пайдалануға
рұқсат беріледі:
- бөлшек сауда бағасының әдісі – бөлшек сауда ұйымдары үшін;
- нормативтік шығындар әдісі – өндірістік ұйымдар үшін.
Нормативтік шығындар әдісі шикізатты, материалдарды, еңбекті, оларды
өндірудің тиімділігі мен қуатын пайдаланудыңқалыпты (белгіленген нормаларға
сәйкес келуші) деңгейін ескереді. Яғни дайын өнімнің құны өндіріске қажет
нақты шығындардың нормаланғаннан пайда болған ауытқуларын міндетті
талдаумен бірге, жоспарланған бір калькуляциямен анықталады.
Бөлшек сауда бағаларының әдісі негізінен, бөлшек саудада бағадағы
жалпы пайданың бірдей пайызына ие болатын көп мөлшерлі тез ауысатын
бұйымдардан тұратын қорларды бағалау үшін пайдаланады, оларға қатысты
өзіндік құнды бағалаудың басқа әдістерін іс жүзінде қолданумүмкін емес.
Қорлар бірлігінің өзіндік құны қорлардысату құнын жалпы пайданың тиісті
пайызының шамасына азайту жолымен анықталады. Пайыз мөлшерін анықтау
кезінде, сондай-ақ бастапқы сату бағасынан төмен деңгейге дейін түсірілген
қорлар ескеріледі.
К.Кеулимжаевтың айтуы бойынша, шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылайфабрикаттар, отын, қосалқы бөлшектер және басқа да материалдық
қорлар баланста олардың нақтылы өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Алайда
қарама-қайшылық туындайды, егер ТМҚ-дысинтетикалық есепте ескерсе, ал
аналитикалық есепте – болжамдық бағалар бойынша (келісімді немесе жоспарлы-
есептік бағалар), ағымдағы есептік кезеңде дайын өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыруды тездету үшін көрсетеді. [13]
Г.Каюпова пікірі бойынша, егер субъект материалдық құндылықтардың
есебін аналитикалық есепте келісімді бағалар бойынша жүргізсе, онда олардың
нақты өзіндік құны, осы бағалар бойынша материалдар құны, оған қоса
транспорттық дайындау шығыстары және бағалардың болжаулы деңгейінен
ауытқулардан құралады. [14]
В.Назарова анықтауы бойынша, егер материалдар есебін сатып алудың
жоспарлы өзіндік құнына сәйкес жүргізсе, онда қорлардың нақты өзіндік құны
есептік бағалар бойынша құннан және құннан ауытқудан құралады. Жоспарлы-
есептік бағаларды субъектінің өзі ТДШ-ның жоспарлы мөлшерін есепке алумен,
келісімді бағалар негізінде дайындайды. [3]
Осындай бағалау нұсқасын К.Тайгашинова нақтылайды, ол бұл жағдайда
субъект материалдардың номенклатурасын анықтайды деп санайды, осы бойынша
атаулар, түрлер, материалдық құндылықтар топтары шегінде жоспарлы-есептік
бағалар белгіленеді, ал ауытқуларды өндірістік қорлардың түрлері бойынша
есептейді және айсайын материалдарды пайдалануды есепке алудың шоттарына
шығысқа жазады, сондай-ақ жұмсалған және босатылған материалдардың
жоспарлы-есептік құнын есепке алу объектілеріне пропорционалды түрде
қосады. Немесе бұл ауытқулар тек басқарма есебінде танылады. [15]
Өткізуді немесе қайта өңдеуді күту сатысында (сақтау сатысы) қорларды
екі шамалардың ең азы бойынша өлшеу қажет:
- өзіндік құны бойынша;
- таза өткізу құны бойынша (бұдан әрі ӨТҚ).
№2 ХҚЕС сәйкес ТМҚ-ды өткізудің таза құны әдеттегі қызметтің барысында
болжалды сатылатын бағаға тең болады және жинақтаушылар мен сатуды
ұйымдастыруға шығындар алып тасталынады.
Басқаша айтқанда, И.Хегай пікірі бойынша, материалдар өткізудің таза
құны бойынша бағаланады, егер де қорлардың өзіндік құны төленбеген болса,
себебі қорлар бұзылған, толық немесе жарым-жартылай тозған, және осыған
сәйкес, олардың бағасы төмендеген, сондай-ақ сату алдындағы дайындыққа
немесе өткізуді жүзеге асыруға бағаланған шығындар ұлғайып кетуі мүмкін.
Бұл жағдайда қорлардың баланстық құны материалдық қорларды пайдаланудан
немесе оларды өткізуден түсетін сомадан асып кетпейді. [16]
Қорларды ӨТҚ дейін өзіндік құнынан төмен есептен шығару алды-артын
байқаушылықтың (консерватизмнің) қағидатына жауап береді: ұйым балансында
активтер сомадан жоғары есепке алынбауы тиіс, оларды алу сатудан немесе
пайдаланудан күтіледі.Сонымен бірге қорларды олардың сыныптамасы негізінде
есептен шығару мақсатқа сай емес.
Қорларды ӨТҚ-на дейін есептен шығарудың келесі әдістері бар:
- ТМҚ бірліктері бойынша (салалық әдіс);
- ТМҚ негізгі топтары бойынша (негізгі тауар топтарының әдісі);
- ТМҚ жалпы көлемі негізінде (қорлардың жалпы деңгейінің әдісі).
Бухгалтерлік есепте өзіндік құнды төмендету есептік кезеңнің шығыстары
ретінде мойындалады.
О.В.Ефимова соңғы уақытта бухгалтерлік есептің халықаралық
тәжірибесінде мүлікті бағалаудың негізгі нысаны болып табылатын сатып алу
құны бойынша емес, оның ағымдағы (нарықтық) құны бойынша көрсетудің үрдісі
орын алуда деп санайды. [17]
ТМҚ бағалау, олардың сан алуан түрлерін және пайдалану сипатын ескере
отырып, баланс активтерінің ең күрделі және маңызды нақтылығы және ұйым
қызметінің қаржылық нәтижесі.
Әрбір құндылық түрлері, олардың ұйымдағы қозғалысының белгілі бір
кезеңдерінде құндық мағынада бағаланады және бухгалтерлік есепте жеке
көрсетіледі. Біртекті құндылықтарды қасиеттері бойынша еркін (топтық)
бағалау мен есепке алуға рұқсат беріледі.
2 ХҚЕС-ның негізгі мақсаты, актив ретінде танылуға жатқызылатын
шығындардың мөлшерін, және есептік кезеңде шығыстар ретінде танылатын
шығындардың мөлшерін айқындаудан тұрады.
Осылайша, өткізуге дайын (кезеңнің басындағы ТМҚ, оған қоса есептік
кезеңдегі сатып алулар) ТМҚ құнынан қандай көлемде көрсетілетінін анықтау
қажет: өткізілген тауарлардың өзіндік құны (кірістер мен шығыстар туралы
есеп); есептік кезеңнің соңындағы ТМҚ (бухгалтерлік баланс).
ТМҚ бағалау жолдарының әр түрлілігі Қорлар 2 ХҚЕС-да бекітілген,
оларды кәсіпорын өз бетінше таңдап алады және Есеп саясатында бекітіледі.
Қорлардың шығып кетуі сатысында ТМҚ-ды бағалаудың 3 әдісі қарастырылады:
өлшенген орташа құнның, ФИФО, арнайы сәйкестендірудің.
Бұл әдістерге ең толық түсініктемені В.К.Радостовец берді.
Орташа құн өлшемі әдісі. Материалдық қорлардың құны – бұл айдың
(кезеңнің) басындағы қолда бар қорлардың орташа құны, оған қоса осы айдың
(кезеңнің) ішінде түскендердің құны деп болжамданады.Ол орташа бағаны
анықтаудан тұрады, бұл кезде аттас материалдардың жалпы құны (түсімдер,
оған қоса кезеңнің басындағы қалдықтар) осы қордың бірліктер санына
бөлінеді.
ФИФО әдісі –қорларды бірінші сатып алу бағалары бойынша бағалау
әдісі. Бұл әдістің мәнісі, қорлар сатып алынатын тәртіпте сатылумен
(есептен шығарылумен) тұжырымдалады: бірінші келді – бірінші кетті.
Осылайша, соңында қалдықтар құны сатып алу уақыты бойынша соңғылардың
құнына негізделеді. ФИФО әдісін балансты құрастыру кезінде қолданады,
себебі қорлардың құны есептік кезеңнің соңында ағымдағы бағаларға ең
көбірек жақын. [9]
Арнайы сәйкестендіру әдісі тауарлы-материалдық қорлар бірліктерінің
өзіндік құнын есептеуді болжамдайды, олар әдетте арнайы жобалар немесе
тапсырыстар үшін жасалған және арналған тауарлар мен қызмет көрсетулердің
бірін-бірі алмастыратындары болып табылмайды. Әдісті пайдалану кезінде
тауарлы-материалдық қорлардың нақты қандай бірліктері сатылғаны (өндіріске
жіберілді), ал қайсысы қалғаны белгілі екені болжамданады.
Материалдарды бағалаудың әртүрлі әдістерінің артықшылықтары мен
кемшіліктері 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Материалдарды бағалаудың әртүрлі әдістерінің артықшылықтары мен
кемшіліктері
Бағалау әдістері Кемшіліктер Артықшылықтар
ФИФО Ескірген өндірістік шығындарға ТМҚ-ды
әкеледі, кірісті көтереді және нақтылы бағалауды
қорларды есепке алуды жүргізеді
қиындатады
Орташа өлшенген Нақты мәндерден өзгеше, Қолдануда қарапайым,
қорларды және өндірістік есептер саны ең аз
шығындарды бағалауға әкеледі
Арнайы Түгендеуді жүргізудің Қорларды және
сәйкестендірудің көпеңбектіқажетететін процесі өндірістік шығындарды
қосымша шығындарға әкеледі нақты бағалауға
әкеледі
Т.Дурановская ұйымда қорларды бағалаудың әртүрлі әдістерін таңдаудың
мүмкіндігі бар екенін нақтылайды, бірақ оны таңдаудан кейін, ол бір есептік
кезеңнен екіншісіне дәйекті түрде қолданылуы тиіс. [18]
Әдісті тек егер маңызды негіздер болған жағдайда ғана өзгерту мүмкін.
Сонымен бірге ауысудың себептері мен салдарлары жылдық қаржылық есептілікке
арналған түсініктеме хатта түсіндірілуі тиіс.
Бұл қажетті, себебі материалдық қорларды және ТДШ сомасын
бағалаужылдық жиынтық табыстың (ЖЖТ) мөлшеріне өткізілген өнімнің өзіндік
құны арқылы тікелей әсер етеді, ал демек, КТС мөлшеріне де әсер етеді.
Сондықтан материалдық қорларды қолданудың дұрыстығын және ТДШ-ды есептен
шығаруды салық органдары бақылайды.
ҚР Салық кодексіне сәйкес, салық төлеушінің осының алдындағы салық
кезеңінде қолданғанымен салыстырғанда, активтерді бағалаудың өзге әдісіне
өту кезінде салық төлеушінің ЖЖТ оң курстық айырмасы сомасына ұлғаюға және
жаңа бағалау әдісінің нәтижесінде алынған теріс айырманың сомасына азаюға
жатады [19].
ТМҚ-мен операцияларды есепке алу үшін компанияесеп саясатында немесе
есеп саясатының ажыратылмас бөлігі болып табылатын жеке ережеде негізгі
тәсілдерді және таңдап алынған бағалау әдістерін көрсетуі қажет.
Есеп саясаты немесе ережелер, И.Хегай пікірі бойынша, келесі
аспектілерден құралуы тиіс:
- ТМҚ бағалау әдісі, оның үстіне бағалау әдісі барлық ТМҚ үшін бірдей
болуы тиіс;
- басшымен бекітілген тұлғалар немесе арнайы сатып алубөлімі, оларға
жабдықтаушыны таңдау және жеткізулерді бақылау құқығы берілген;
- кәсіпорында бекітілген сатып алуларға рұқсат беру рәсімдері;
- бастапқы құжаттар тізімі, олардың негізінде сатып алулар
бухгалтерлік есепте тіркелетін болады;
- басшымен бекітілген ТМҚ есепке алу бойынша құжатайналымының сызбасы;
- ТМҚ таза өткізу құны бойынша есептен шығару тәртібі;
- ТМҚ түгендеуді жүргізудің тәртібі мен мерзімдері (материалдарды,
аяқталмаған өндірісті, тауарларды);
- өзіндік құнды өндіру мен калькуляциялауға шығындарды есепке алу;
- ТМҚ жіктеу, бухгалтерлік есептің регистрлері және аналитикалық
есепті ұйымдастыру. [16]
ҚЕХС 2 сәйкес қаржылық есептілікті ашуға ТМҚ туралы келесі ақпарат
жатады:
- есеп саясаты, оның ішінде қорлардың құнын есептеп шығарудың әдісі;
- қорлардың жалпы баланстық құны, кәсіпорын қабылдаған жіктеуді салалық
ашу арқылы;
- таза өткізу құны бойынша есептелетін қорлардың баланстық құны;
- табыс ретінде танылған бұрында арзандатылған қорларды бағалау сомасы;
- бұрында арзандатылған қорларды бағалауды негіздеуші жағдайлар;
- міндеттемелерді қамтамасыз етуге салынған қорлардың баланстық құны.
1. КАЗ-ФЛОР АСТАНА ЖШС-де ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖАҒДАЙЫ
1. Каз-флор АстанаЖШС-нің ұйымдастырушылық-экономикалық сипаттамасы
және қаржылық жағдайы
Каз-флор Астана ЖШС өз қызметін № 16866-1901Заңды
тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы Куәліктің негізінде жүзеге асырады
-23.07.2004 ж. ЖШС Код ОКПО 40322759, СТН620200242335.
04.07.2005 ж. 62305 № 0011105 сериялы ҚҚС бойынша есепке тұрғызу туралы
куәлік. 27.07.2004 ж.№ 0179325 62 сериялы салық төлеушінің куәлігі.[23]
Меншік нысаны–жекеменшік.
Каз-флор Астана ЖШС заңды тұлға болып табылады және өз қызметін
Қазақстан Республикасынң заңнамасына, сондай-ақ Жарғы ережелеріне сай
жүзеге асырады.
Серіктестіктің орналасқан жері: ҚР, Астана қаласы, Алматы ауданы,
Толстой көшесі, 1. Серіктестіктің құрылтайшысы Мукатов Г.М. болып
табылады. Жарғылық капитал 91 900 теңге.
Каз-флор Астана ЖШС –Қазақстан аумағындағы ең сенімді және ширақ
дамушы фирмалардың бірі. Компания 5 жылдан астам уақыт табысты дамуда және
Таяу және Алыс шетелдерден әріптестерін кеңейтуде.
Орасан зор тәжірибе және үлкен клиенттік база – Компанияға бөлме және
жаңадан кесілген гүлдерді бөлшек және көтерме саудада сату саласында
көшбасшы болып саналу құқығын береді. ЖШС гүлдерді Қазақстанның барлық
өңірлері бойынша жабдықтауды жүзеге асырады.тапсырыстарды рәсімдеудің
қолайлы жүесі және тауарларды ең қысқа мерзімде жеткізу, кәсіпорынды кәсіби
және сенімді әріптес ретінде көрсетеді.
Каз-флор Астана ЖШС аумағында қазіргі заманғы жылыжай, мұнда
клиенттер әртүрлі бөлме өсімдіктерінің (Голландия) 500-ден аса түрлері сен
сорттарын сатып алады, жаңадан кесіп алынған гүлдер қоймасы (Эквадор,
Колумбия, Голландия, Қазақстан)және гүлдер салоны, мұнда кәсіби флористер
қайталанбас гүл композияциясын құрастыруға көмектеседі, орналасқан.
Кесілген гүлдер мен бөлме өсімдіктері (бау-бақша бөлімі) үшін ілеспелі
тауарлардың бай ассортименті (фурнитура бөлімі) бізге қосымша қызметтердің
кең спектрін көрсетуге мүмкіндік береді.
Каз-флор Астана ЖШС-тің Қазақстан аумағында екі ресми филиалы бар.
Олар сауда қызметін жүзеге асырады және осы өңірлердегі фирманың толық
құқылы өкілдері болып табылады. Бұл:
Павлодарфилиалы (тіркеу күні: 04.05.2009 жыл)
Мекенжайы: Павлодар облысы, Павлодар қаласы, Маяковский көшесі, 9 үй
Қостанай филиалы (тіркеу күні: 13.04.2010 жыл)
Мекенжайы: Қостанай облысы, Қостанай қаласы, Железнодорожная көшесі, 1 а үй
Каз-флор Астана компаниясы көтерме және бөлшектеп ұсынады:
- жаңадан кесіп алынған гүлдер;
- бөлме өсімдіктері;
- отырғызылатын материал (дәндер, пияз текті көшеттер, көшеттер);
- бақ құрал-сайманы;
- барлық өсімдік түрлері үшін топырақ-грунт;
- қыш құмыра-кашпо, тыңайтқыштар және басқа ілемпе тауарлардың үлкен
ассортименті.
Сондай-ақ Каз-флор Астана ЖШС келесі қызметтерді ұсынады:
- кез келген салтанатты шараларды кесілген және бөлме гүлдерімен
безендіру (үйлену тойы, мерейтой, тұсау кесер және т.б.);
- кеңселер мен тұрғын үйлердібөлме өсімдіктерімен және кесілген
гүлдермен безендіру;
- үйлену тойының көлігін, себеттерді, композицияларды, гүлшоқтарын
безендіру;
- бөлме өсімдіктерін күту бойынша қызметтер (агрономиялық сүйемелдеу);
- өсімдікті қайта отырғызу;
- көшені көгалдандыру;
- бөлме өсімдерін және ілеспе құрал-саймандарды жалға беру;
- оқытушы курстар;
- жеткізу.
ЖШС ұйымдастырушылық құрылымы 3 суретте көрсетілген.
Cурет 3 - Каз-флор Астана ЖШС ұйымдастырушылық құрылымы
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның жұмыс істеуінің
экономикалық мақсатқа сәйкестілігі табыс табумен айқындалады. Нарық
жағдайында табыстың рөлі елеулі түрде артты. Табысқа жету кез-келген
кәсіпорынның жұмыс істеуінің негізгі мақсаты болды, себебі ол нарықтық даму
жағдайында. Табыстың өсуі,нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның
табысты шаруашылық қызметінің міндетті шарты болыптабылатын, өзін-өзі
қаржыландыруға арналған қаржылық базасын құрайды.
Табыс маңызды кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалау
үшін көрсеткіш болып табылады. Ол оның іскер белсенділігі мен қаржылық
саулылығы дәрежесін сипаттайды. Каз-флор АстанаЖШС табыстылығын бағалау 3
кестеде көрсетілген.
Кесте 3 – Каз-флор АстанаЖШС-нің 2009-2011 жж. табыстылығының
көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауытқулар (+;)
рт
2009 2010 2011 2010ж. 2011ж.
2009 ж. 2010ж.
салыстырғанда салыстырғанда
2009 2010 2011 2010ж. 20092011ж.
ж. 2010ж.
салыстырғандсалыстырғанд
а а
Сома, мың.тг Үлес салм %
2009 2010 2011 2010ж. 2009ж.2011ж.
салыс 2010ж. салыс
Сома, мың.тг Үлес салм.,Сома, мың.тг
%
2009 2010 2011 2010 2011ж
ж. .
2009ж.2010ж
салыс .салы
с
Тәуелді (%) -30 -3,5 16 26,5 19,5 Жеке капитал Баланс
валютасыа*100%(50%)
Тәуелсіз(%) 130 103,5 84 -26,5 -19,5Қарыз капитал Баланс
валютасы *100(50%)
Қаржыландыруға -0,23-0,03 0,19 0,2 0,22 Жеке капиталқарыз капитал
(1)
Инвестициялауға-0,6 -0,1 0,8 0,5 0,9 Жеке капиталНегізгі
құралдар(0,5)
Инвестицияны 0,05 0,42 0,36 0,37 -0,06Жеке капитал + Ұзақ
жабуға мерзімді
міндеттемелерБаланс
валютасы (0,9;075-сыни)
Оңтайлылыққа -0,36-12,4 -0,8 -12,0411,6 Жеке айналым капиталыжеке
капитал(0,5)
Тәуелсіз коэффициенті кәсіпорынның қарыз ақшалардан қаншалықты
тәуелсіз екендігін сипаттайды. 2009-2010 жылдар аралығында оның мәні
теріс болды, бұл кәсіпорын қызметіне оңтайлы әсерін тигізбейді. Бірақ 2011
жылы оның мәнінің 16%-ға дейін өсуі байқалады, ұсынылған мән 50% артық
болуына қарамастан, бұл өзгертулер берілген кезеңді оң жағынан сипаттайды.
Бірінші кезекте, бұл кәсіпорын өзін қаржыландыру тәсілдерін тек қарыз
ақшалардың есебінен ғана іздемей, сондай-ақ айналымға қатысатын тауарлар
мен өзге активтерді пайдалану тиімділігін арттырады. Қаржыландыру
коэффициенті активтердің қай бөлігі өз қаражаттарының есебінен, ал қай
бөлігі қарыз ақшалардың есебінен қаржыландырылып отырғандығын көрсетеді.
2010 жылы көрсеткіш 0,2%-ке артып, - 0,03%-ті құрады, ал 2011 жылы 0,19%-ға
тең болды. Бұл көрсеткіштің шамасы 1-ден аз болған жағдай кәсіпорынның
төлеу қабілетсіздігі қаупі туралы баяндауы мүмкін. Келесі көрсеткіш -
инфестициялау коэффициентін талдай келе, 2011 жылы негізгі құралдарды сатып
алу үшін өз капиталын жеткілікті мөлшерде пайдалануын тұжырымдауға болады,
бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтандырылуын дәлелдейді. Ол 0,8%
құрады, мұнда 2010 жылмен салыстырғанда 0,9% -ға шамалы өсу орын алды.
Қаржылық тұрақтылық коэффициенті немесе инвестицияларды жабу коэффициентін
есептеу айтарлықтай маңызды рөл атқарады, ол авансталған капиталда өзіндік
капитал және ұзақ мерзімді міндеттемелердің үлесін сипаттайды. Бұл
көрсеткіш 2010 жылы 0,37%-ға өсіп, 0,42%-ні құрағанына қарамастан, 2011
жылы 2010 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 0,06%-ға кеміп, 0,36%-ға тең
болып қалады. Жалпы алғанда бұл көрсеткіштің мәні кәсіпорындағы өзіндік
және қарыз ақшалардың пайдаланылуын оңтайлы деп сипаттап жатқан жоқ, себебі
қалыпты мәні ретінде 0,9 санын есептеу қалыптасқан. Келесі көрсеткіш -
ептілік көрсеткіші - өзіндік капиталдың қай бөлігі тез әрекет етуші формада
екендігін көрсетеді. Талдау көрсеткендей, кәсіпорында еркін әрекет етуге
болатын қаражаттардың үлесі өте төмен екен, оның салдарынан фирмаға өз
қаражаттарының әдеуір бөлігін айналымға салуға тура келеді.
Қаржылық тұрақтылықтың салыстырмалы көрсеткіштерінен басқа, ТМҚ-ң
оларды қалыптастыру көздерімен қамсыздандырылу деңгейін сипаттайтын қаржы
тұрақтылығының абсолюттік көрсеткіштері бар. Мұндай талдаудың мәні -
активтерді жабу үшін қаражаттардың қандай көздері және қандай көлемде
пайдаланылатындығын тексеру.
Бұл талдау 7 кестеде келтірілген.
Кесте 7 – Каз-флор Астана ЖШС-нің абсолютты қаржылық тұрақтылығын
сипаттаушы көрсеткіштер
мың теңге
Көрсеткіштер Жылдар Өзгерістер(2011
ж. 2009 ж.
салыстырғанда )
(+;)
2009 2010 2011
Жеке капитал -90947 -14175 105010 195957
Ұзақ мерзімді активтер 142702 190288 192819 50117
Жеке айналым капиталы (ЖАК) -233649-204463-87809 145840
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 106282 184904 130207 23925
СОКД -127367-19559 42398 169765
Қысқа мерзімді кредиттер мен 286880 187730 168334
қарыздар -118546
Негізгі көздер (НК) 159513 168171 210732 51219
ТМҚ 47095 72971 91862 44767
СОК қалдығы немесе -280744-277434-179671101073
жетіспеушілігі
СОКД қалдығы немесе -174462-92530 -49464 124998
жетіспеушілігі
ОИ қалдығы немесе 112418 95200 118870 6452
жетіспеушілігі
Абсолютті қаржы тұрақтылығының үш басты көрсеткіші: өзіндік айналым
капиталы, өзіндік айналым капиталы және ұзақ мерзімді міндеттемелер, ТМҚ
қалытастырудың негізгі көздері есептелген 7 кестедегі мәліметтер талданды.
2009 жылы ТМҚ қалыптастыру үшін өзіндік айналым капиталының жетіспеуі
байқалады, ол ең алдымен кәсіпорын қарыз ақшаларды белсенді түрде
пайдалануымен байланысты. 2011 жылы 145840 мың теңгеге өсу жүргізілсе де,
бұл көрсеткіш жеткіліксіз болып қала береді. Алдыңғы көрсеткішті ұзақ
мерзімді міндеттемелер сомасына ұлғайту жолымен қалыптасқан келесі
көрсеткіш 2011 жылы 42398 құрады, осылайша жетіспеген соманы 124998 мың
теңгеге қысқартты. Соңғы көрсеткішті есептеу кезінде артығы байқалады, 2009
жылы 112418 мың теңгеге, сол сияқты келесі екі кезеңде де: 2010 – 95200,
2011 – 118870. Бұл кәсіпорынды қаржыландыру үшін қомақты қарыз ақшаларын
тартумен байланысты. 3 көрсеткішті есептеу талданатын кезеңнің соңына
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының типін анықтау мүмкіндігін береді.
Деректер мына теңсіздікті СОКДТМҚОИ қанағаттандыратындықтан, қаржы
тұрақтылығын қалыпты ден анықтауға болады. Келтірілген қатынас сәтті қызмет
етіп жатқан кәсіпорын әр-түрлі қаражат көздерін (яғни өзіндік және
тартылған) пайдаланған кездегі жағдайға сәйкес келеді).
Кез келген кәсіпорын, қызмет ерекшелігіне тәуелсіз, оңтайлы
қажеттілік шегінде өтімді құралдардың бар болуын реттеуі тиіс.
Каз-флор Астана ЖШС-нің төлем қабілеттелігін бағалау үшін көрсеткіштер
қолданылады, олардың есебі 8 кестеде берілген.
Кесте 8 – Каз-флор АстанаЖШС-нің өтімділік көрсеткіштері
Өтімділік Жылдар Өзгерістер (+;) Формула,
көрсеткіші ұсынылған мән
31.1231.1231.122010ж. 2011ж.
. . . 2009ж. 2010ж.
салыстырғансалыстырған
да да
2009 2010 2011
1. Ағымдағы 0,55 0,91 1,18 0,36 0,27 Ағымдағы
өтімділік активтердің
коэффициенті қысқа мерзімді
міндеттемелерге
қатынасы.
Қалыпты мән: 2
және одан
көбірек.
2. Тез 0,39 0,4 0,35 0,01 -0,05 Ең өтімді және
(аралық) тез өтетін
өтімділік активтердің
коэффициенті қысқа мерзімді
міндеттемелерге
қатынасы.
Қалыпты мән:
0,7-0,8 немесе
1.
3. Абсолютті 0,01 0,1 0,05 0,09 -0,05 Өтімі жоғары
өтімділік активтердің
коэффициенті қысқа мерзімді
міндеттемелерге
қатынасы.
Қалыпты мән:
0,2
8 кестедегі талданатын мәліметтерді қарастыра отырып, кәсіпорын несие
берушілермен уақытылы есептесу және өнімді өткізу жағдайында ғана емес,
сондай-ақ өзге айналым құралдарын сату жағдайында бағаланатын ағымдағы
активтер ағымдағы міндеттемелерді неше есе өтейтіндігін көрсететін ағымдағы
өтімділік коффициенті 2011 жылы 27% өсіп, 1,18% көрсеткішіне ие болғанына
қарамастан, өтімді құралдарда тапшылық көріп отырғандығын байқауға болады.
Келесі көрсеткіш - абсолютті өтімділік коэффициенті. Қаз-флор Астана ЖШС
2010 жылы 9% өсіп, 0,1 көрсеткішті құрады, ал 2011 жылы абсолютті өтімділік
коэффициенті 0,05%-ке теңелді. Яғни өтімділік құралдары 2011 жылы 5%
құрады, бұл олардың өткір тапшылығын көрсетеді. Сондықтан да кәсіпорынның
төлем қабілеттілігі толықтай дебиторлар сеніділігіне тәуелді болады.
Абсолютті өтімділік коэффициенті қысқа мерзімді міндеттемелердің қай бөлігі
қолда бар қолма-қол ақша құралдарының есебінен өтеле алатындығын
көрсетедіҚаз-флор Астана ЖШС капиталының құрылымын талдай отырып,
капиталдың бүкіл сомасының кесіндісіндегі өзіндік капиталдың үлесі өте аз
екендігі және 2011 жылға 16% құрайтындығы байқалды. Мұның салдарынан
кәсіпорын өзін қаржыландыру үшін қарыз ақшаларды тартуға мәжбүр болады.
Оған қоса үлкен бөлігін қысқа мерзімді міндеттемелер алып жатыр - 64%. Оның
ішінде сондай-ақ қысқа мерзімді қарыз ақшалар, салықтар бойынша қарыздар
және т.б. бар.
Нарықтық жағдайларда, кәсіпорынның шаруашылық қызметі және оның дамуы
өзін-өзі қаржыландыру есебінен, ал өз қаражат қорлары жетіспей жатқан
жағдайда - қарыз ақшалардың есебінен жүзеге асырылатын кезде, талдаудың
маңызды сипаттамасы болып - кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының (Ол мынадай түрде болады. Ешкі
келісім-шартының 6 – бабында көрсеткіштері 6 - кестеде көрсетілген.
Сурет 6 – Каз-флор Астана ЖШС-нің өтімділігі коэффициенттерінің
динамикасы
2. Тауарлы-материалдық қорларды пайдалануды талдау
Каз-флор Астана ЖШС-де тауарлы-материалдық қорлар күнделікті қызмет
барысында сатуға арналған тауарлар мен активтер түрінде, негізгі қызмет
барысында тауарларды өткізу процесінде қызмет көрсету үшін пайдаланылатын
материалдар түрінде берілген. ТМҚ нақтылы өзіндік құны бойынша
есептеледі.Тауарлы-материалдық қорлардың динамикасы мен құрылымы 9 кестеде
берілген.
Кесте 9 –"Каз-флор Астана" ЖШС-дегі ТМҚ динамикасы мен құрылымы
Баланс Жылдар Өзгерістер (+;)
баптары
2009 2010 2011 2010ж.2009ж.2011ж. 2010ж.
салыстыр салыстыр
Сома, мың. тг
жаңадан бөлме өсімдіктері гүлге бақ-парк жабдығы
кесілген арналған
гүлдер фурнитура
1 Раушан CYMBIDIUM лента, Отырғызатын материал (ұрық,
гүлдер Цимбидиум мөлдір көшет, пияз тектес көшеттер);
слюда,
рәсімдеуге
арналған
қағаз
2 ЛалагүлдерAeschynanthusЭсхингүл дерге баққұрал-сайманы;
антус арналған
лак
3 Герберлер Anthurium микрофон, тыңайтқыштар;
Антуриум микрофон
астындағы
белдемше
4 БақытгүлдеAechmea оазис жер;
рі fasciataжолақ
Эхмея
5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz