Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПСИХОЛОГИЯСЫ
(5-6 ЖАС)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
І ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
1.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз әдебиеті
арқылы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ-ДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын іс-әрекет үрдісінде
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Педагогикалық экспериментті ұйымдастыру және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық
және саяси өзгерістер барысында дүниетаным мәселесі ең негізгі көкейкесті
мәселеге айналып отыр. Оған себеп - адам, қоғам, табиғат заңдылығымен
санаспау салдарынан туған қарама-қайшылықтар.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде
оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол
мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту
халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби
шығармалардлы кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: ... біз
тарихи мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәрбиелеуді мектепке
дейінгі кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы
жастарды адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге
тиіспіз, - дей келе, бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің
баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өттік. Қазақ ертегілерін, батырлар
жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін, - деген болатын
[1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының негізгі бағыттары мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие
үрдісінде жұмыс мазмұнын, оның әдіс-тәсілдерін жетілдіруді жас ұрпақты
болашақ өмірге даярлаумен тығыз ұштастыра жүргізу талабын қойды [2]. Соған
сәйкес, тәрбиенің алғашқы негіздерін беретін мектепке дейінгі ұйымдардың
ұстаз-педагогтарына, ата-аналарға үлкен жауапкершілік жүктеліп отыр.
Өйткені жан-жақты жетілген жеке адамды қалыптастырудың іргетасы отбасынан,
тәрбие ұйымдарынан тәлім-тәрбие арқылы қаланатыны белгілі.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де,
реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен
тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында
бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен
оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді.
Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарында, ҚР Білім туралы
Заңында, Қазақстан Республикасының Конституциясында, Тіл туралы
Заңдарында т.б. атап көретілген [3, 4, 5].
Балаға өз ұлтының мәдениетін меңгерту халықтың ауыз әдебиеті: ер-
тегілер, әндер, аңыздар және т.б. арқылы жүзеге асады. Балаға қоршаған
ортаны танытуда, олардың арасындағы байланыстар мен заңдылықтарды қарапайым
да тұжырымды етіп ұғындыруда, бала табиғаты мен түсінігіне тән құнарлы
қазынаны халық ауыз әдебиетінен табуға болады.
Халық ауыз әдебиетінің дүниетанымдық негізі, тәлім-тәрбиелік маңызы
туралы зерттеу дәстүрі ертеде қалыптасқаны белгілі. Ертеде қазақ
даласындағы ұлы ғұламалар (Әл -Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи,
Махмұт Қашқари т.б.), күміс көмей, жез таңдай ақын-жыраулар (Шалкиіз,
Досмағамбет, Бұхар жырау т.б.), ұлы ағартушылар (Шоқан, Ыбырай, Абай)
болашақ ұрпақты имандылық, адалдық, шыншылдық сияқты қасиеттерге
тәрбиелеуге талпынған және халық даналығын жоғары бағалаған
[13,15,16,19,20,21].
Ұлттық дүниетанымның арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-
маңызы мен құндылығын кеңес өкіметі тұсында көптеген ғалымдар (Е.Н.Волков,
А.Э.Измайлов, К.Пирлиев, Я.И.Ханбиков, Е.Л.Христова т.б.) зерттеген [16,
17, 18, 19, 20].
Қазақ этнопедагогикасының тәлімдік тағылымдары, құнды идеялары, әдіс-
тәсілдері, амал-жолдары, құралдары Қ.Жарықбаевтың, С.Қалиевтың,
С.Ұзақбаеваның, К.Қожахметованың, А.Мұхамбаеваның, Е.Сағындықов пен
К.Сейсенбаевтың, И.Оршыбековтың және т.б. еңбектерінде жан-жақты баяндалады
[].
Зерттеліп отырған мәселенің әдістемелік негізін дәлелдеуде көптеген
ғалым-жазушылардың шығармалары (М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан,
Ә.Қоңыратбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Ә.Табылдиев т.б.) философтар
(Ш.В.Алексеев, А.А.Айталиев, Ә.Нысанбаев, О.Сегізбаев, И.Т.Фролов,
Ш.Шүлембаев, Ғ.Есімов т.б.) елеулі септігін тигізді [].
Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі 60-
шы жылдардан бастап қолға алына бастады. Э.И.Моносзонның басшылығындағы
ғалымдар балалардың дүниетанымын қалыптастыру мақсатында философия, этика,
жаратылыстану ғылымдарының негізінде дүниетаным түсінігінің ұғымдық,
категориялық аппараттарына сипаттама беріп, оның мазмұны мен әдістемесін
жеке пәндер мен пәнаралық байланыстар арқылы айқындауға талпынса,
Н.А.Менчинскаяның жетекшілігіндегі ғалымдар мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастырудың психологиялық аспектісін
зерттегенде дүниетанымды жеке тұлғаның бір құрылымы ретінде қарастырып,
оның басқа құрылымдармен байланысын, әсіресе, баланың дүниетаным жөніндегі
бағыт-бағдарымен тығыз ұштасатындығын дәлелдеген [43]. Дүниетанымды
қалыптастыруда кіріккен сабақтардың рөлін, мүмкіндіктерін айқындаған.
Бұл мәселеге бірқатар психологтар да аса мән берген. Мәселен,
Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец балабақшаның жоғарғы
топтары мен мектеп жасына дейінгі балалардың таным әрекеттері
мүмкіндіктерін анықтаған [ 44, 45,46, 47].
Қазақстан Республикасы көлемінде халық ауыз әдебиетінің дамуы туралы
Ш.Ахметов, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, К.Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, С.Ахметова,
К.Сейсембаев, Н.Албытова т.б. зерттеулерінде әдеби шығармаларды пайдалану
тәсілдері жөнінде келелі ой қозғағанына көз жеткіздік [ 48, 49, 50, 51, 52,
53, 54, 55].
Қазақстандағы бірқатар ғалымдардың ғылыми зерттеу нәтижесінде көптеген
еңбектері жарияланып, қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбиелік-
білімдік үрдісінде халық ауыз әдебиеті арқылы келешек жастарды тәрбиелеу
мәселесі жүзеге асырылып отыр. Атап айтсақ, мектеп жасына дейінгі
балалардың тілін дамыту жөнінде (Б.Баймұратова, Р.Аралбаева, А.Бакреденова,
К.Метербаева) [56,57, 58, 59], ойын әрекеті (М.Турскельдина, Т.Иманбеков,
Ұ.Төленова) [60,61,62,63], айналамен таныстыру, экологиялық тәрбие және
денсаулықты сақтау (Р.Керімбаева, А.Манкеш, Н.Сайлауова, Ш.Сұлтангазиева)
[64,65,66,67], рухани-адамгершілік (Ә.Әмірова, Р.Сыздық, М.Асылбаева,
А.Казетова) [68,69,70,71], мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық
тәрбиесі (Т.Левченко, Ф.Жұмабекова, Р.Нұрахметова, Ж.Ақпарова)
[72,73,74,75], еңбек тәрбиесі (Г.Менлібекова, С.Жиенбаева, Ш.Сапарбаева)
[76,77,78], баланы мектепке дайындау (К.Сейсенбаев, М.Сәтімбекова,
Ж.Рысбаева, Ғ.Таубаева ) [79,80,81,82].
Зерттеу мәселесі саласында жарық көрген еңбектерге жасаған талдау
мектеп жасына дейінгі балалардың тұтастай дүниетанымын қалыптастыруда халық
ауыз әдебиетін пайдалану мәселесі теория мен практикада әлі де болса өз
деңгейінде ашылмағанын көрсетеді.
Егемен елдің болашағы дүниетанымы дұрыс қалыптасқан ұрпақка бай-ланысты
болғандықтан, бұл мәселеге мектепке дейінгі кезеңнен бастап аса мән
берілгені жөн.
Сонымен, халық ауыз әдебиетінің мүмкіндіктері мен оларды тәрбиелік-
білімдік үрдісте мектеп жасына дейінгі балалардың тұтастай дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында жүйелі пайдаланбау арасындағы; халық ауыз әдебиетін
қазіргі өмір талаптарына сай балалардың дүниетанымын қалыптастыру
мақсатында пайдалану қажеттігі мен педагогика ғылымында бұл мәселенің
белгілі деңгейде зерттелмеуі арасындағы; балалардың тұтастай дүниетанымын
халық ауыз әдебиеті арқылы қалыптастырүды тиімді әдістемемен қамтамасыз ету
қажеттігі мен оның практика жүзінде іске асырылмауы арасындағы қайшылықтар
айқын байқалады. Педагогикалық үрдісте халық ауыз әдебиеті арқылы
балалардың дүниетанымын қалыптастыру біздің зерттеу мәселелемізді айқындап
берді және тақырыпты Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: тәрбиелік-білімдік үрдісте мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың тұтастай дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу міндеттері:
- халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тұтастай
дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыруда халық
ауыз әдебиеті мүмкіндіктерімен шарттарын айқындау;
- балалардың тұтастай дүниетанымын қалыптастыруда халық ауыз әдебиетін
пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы тексеріп,
дәлелдеу.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Конституциясы,
қаулы-қарарлары; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
тұжырымдамалары, бағдарламалары, дүниетанымды қалыптастыру туралы философ,
психолог-педагог және әдебиетшілер еңбектері; стандарт, бағдарламалар мен
оқу құралдары; тәрбиешілердің озат іс-тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психо-
логиялық, педагогикалық, тарихи-этнографиялық әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; бақылау, әңгіме, сауалнамалар жүргізу; озат
педагогтардың іс-тәжірибелерімен танысу және оларды сараптау, эксперимент
нәтижесіне баға беру, оларды математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы №18 мектепке дейінгі ұйымның мектепалды
тобы. Эксперментке 62 бала (бақылау тобы–30 бала, эксперименттік топ – 32
бала) қатысты.
Зерттеудің негізгі кезеңдері :
Бірінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз әдебиеті
арқылы дүниетанымын қалыптастыру мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және арнайы зерттеу еңбектеріне, Қазақстан
Республикасының мектепке дейінгі білім бағдарламалары мен
тұжырымдамаларына, Жалпыға міндетті білім беру стандартына (мектепке
дейінгі тәрбиелеу мен оқыту), т.б әдебиеттерге шолу жасалынды. Зерттеу
тақырыбына сәйкес ғылыми зерттеу аппараты құрылды.
Екінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз
әдебиеті арқылы қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық негіздері,
балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы мен мүмкіндіктері
анықталды. Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық шарттары мен жолдары
айқындалды.
Үшінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз әдебиеті
арқылы дүниетанымын қалыптастырудың жолдары тәжірибеде анықталып, оны
математикалық тұрғыда өңделіп, дәлелденді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына
дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы анықталып,
мүмкіндіктері мен шарттары айқындалды; балалардың дүниетанымын
қалыптастыруда халық ауыз әдебиетін пайдаланудың тиімділігі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық құндылығы: мектепке дейінгі ұйымдарда
ұйымдастырылған оқу іс – әрекеті мен күннің екінші жартысында өткізілетін
балалардың жас ерекшелігіне қарай шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында
рольдерді сахналау, кейіптендіруді, оны өмірмен байланыстыруды, баланың
барлық іс – әрекетінде ойын, сабақ, еңбек, серуен кезінде ұйымдастыруға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық маңыздылығы туралы сөз болады.
Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері деп аталатын
бірінші тарауда мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз
әдебиеті арқылы қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық негіздері,
сонымен қатар балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
туралы баяндалады.
Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттары деп аталатын екінші
тарауда халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын іс-әрекет үрдісінде қалыптастырудың жолдары мен әдіс-
тәсілдері, сондай-ақ, зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық тәжірибені
ұйымдастырып, оны математикалық тұрғыда өңделіп, дәлелденді.
Қорытындыда зерттеу тақырыбына байланысты Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысы (1999), Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
министрлігінің тұжырымдамалары мен қаулылары, философиялық, психологиялық,
педагогикалық және арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастырудағы тәрбие
салалары бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда білімдік тәрбиелік үдерісінде
пайдаланудың жолдары мен әдіс-тәсілдері анықталды.
Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде және
күннің екінші жартысында кешенді тәрбие жұмысын жүргізу мақсатында арнайы
семинар, педагогикалық кеңестер жоспарланып, ұйымдастырылды, оларға
педагогикалық кеңестер берілді.
Сонымен қатар, тәжірибе барысында ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде
жәге күннің екінші жартысында, халық ауыз әдебиетін қажетіне қарай
пайдалану, өзіндік қорытынды жасау, шығармашылық қабілетін дамыту,
рольдерді сахналау, кейіптендіруде, оны өмірмен байланыстыру, балалардың
барлық іс-әрекетінде жүргізілгендігі туралы анықталып дәлелденді.
І ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ теориялық НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз әдебиеті
арқылы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Дүниетанымды қоғамдық және жеке сананың ерекше формасы, идеологиялық
қондырғының негізгі элементі ретінде сипаттай келе, жеке және қоғамдық сана
интеграциясы тұлға санасының жоғары формасы болып табылатын жеке көзқарас
пен наным-сенім жүйесінің қалыптасу үрдісі мен нәтижесінде пайда болатынын
атап көрсетеді. Осы арқылы адам дүние көріністерін ғылыми жағынан танып-
білуге қадам басады. Оның деңгейі өркендеп-дамудың сол кезеңінде қоғам қол
жеткізген қоғамдық сананың даму деңгейіне байланысты болады. Қарапайым сана
мен дүниетаным деңгейінің арасын анық бөле отырып, дүниетанымнын тууы мен
одан әрі дамуы адамдардың бірлесе қоғамдық іс-әрекет етудегі қабілет-
қарымының нәтижесі болып табылатынын атап көрсетеді. Адамдардың тұрмыс-
жағдайы, қоғамдық қарым-қатынастары, қоғамдық тұрмыс-тіршілігіне байланысты
олардың ұғым-түсінігі, көзқарастары, бір сөзбен айтқанда, сана-сезімі де
өзгеретін пайымдау үшін ерекше терең ақыл-ой қажет емес шығар деген пікір
айтады. Қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаны танып-білуді айқындайтын
белгілі бір идеялардың пайда болып, адамның оған деген көзқарасы мен іс-
әрекеттерінің ортақ бағытының қалыптасуы қоғамдық-экономикалық құрылыс
арқылы ғана жүзеге асады. Сондықтан, қазақстандық философтар ғылыми
дүниетанымның ықпалды-белсенді сипаты, оның қоршаған ортаны қалыптастыру
мен өзгертудегі басым рөлі туралы айта келе, адам дүниетанымның негізі
болып табылатын және жүйелі білім алу нәтижесінде қол жеткізілетін ғылыми
білімді игеру дүниетанымды қалыптастырудың маңызды жолы екенін атап
көрсетті. Дүниенің материалдығы туралы ғылыми білімді меңгеру адамға
құбылыстардың түп-төркініне үңілуге, олардың даму заңдылықтарын танып-
білуге мүмкіндік береді. Сол кітапта жастарға белгілі бір шешім
қабылдағанда шындығына әбден көз жеткен идеяларға сүйену жөнінде ақыл-
кеңес берді.
Қарапайым санада тек тұрмыс-тіршілік фактілерінің ғана көрініс беруі,
адамдардың эмпирикалық тәжірибесі нәтижесінде, ғылыми емес, табиғат
және қоғамдық даму заңдылықтары арасындағы терең байланысты бейнелей
алмайды. Олар құбылыстардың сыртқы көрінісін ғана сипаттайтын
байланыссыз, жүйесіз ғылыми білімдерге сүйенеді.
Жан-жақты және үйлесімді дамыған адам қалыптастыру бағдарламасын ұсына
отырып, философ ғалымдар қоршаған ортаны тану адамның эмоционалдық көңіл-
күйі, сезімімен, оның іс-қызметі және тәжірибесімен бірлікте жүзеге
асатынын көрсетті. Сезім әрекетінсіз адам шындыққа жетуге ұмтылған емес,
ұмтылмайды да. Адамның шындыққа жеке қарым-катынасы оның өз алдына қойған
және ішкі себептерден туындайтын әрекеттерді жасау арқылы жетуге ұмтылған
мақсаттарымен тығыз байланысты. Сондықтан, адамның жан-жақты даму
қажеттілігі өндіріс мұқтажынан ғана емес, оның өзі мен еңбегінің мән-
маңызынан туындайды.
Адам қалыптасқан жағдай мен тәрбиенің ырықсыз жемісі емес, адам
жағдайды қандай шамада тудырса, жағдай да оны сондай деңгейде
қалыптастырады деген тұжырым жасауға болады. Сыртқы табиғатқа әсер етіп,
өзгерте отырып, адам өз жеке басының табиғатын да өзгертеді. Осыдан келіп
жан-жақты дамыған тұлғаны зерттеуде ерекше кешенді әдіс-амалдардың
қажеттігі туындайды.
Дүниетаным - адамның іс-әрекет, қарым-катынасының дүниетанымдық
идеялармен үйлесуінен, яғни адамгершілік негіздерден бастау алады.
Ж.Әбділдин дүниетанымды қалыптастыру негізінен өнегені, яғни идеалды
жақындата түсуге бағытталған іс-қимылға деген көзқарасты меңгеру арқылы
жүзеге асады деп санайды. Адамның қоғамдық келбетін бағалауға маңызды мән
бере келе Ә.Нысанбаев: ...Нақтылы аламның нақты ойы мен сезімі ол - бұл
адамдардың қимыл-қарекеті сондыктан адамның қоғамдық іс-әрекеті, яғни
әлеуметтік факті дегенді қосқан жөн деп, адамның қалыптасу деңгейі мен
тәрбие тиімділігінің өлшемдерін атап көрсетті.
Сөйтіп, диалектикалық материализм ілімінің негізін салушылар
объективтік алғышарттарды зерттеп, әлеуметтік қоғамда жаңа, жан-жақты
дамыған және шығармашылық жағынан белсенді адамды қалыптастыру тәсілдері
мен бағыттарын анықтай отырып, жасөспірімдерге гуманистік тәрбие берудің,
соның ішінде ең алдымен адамгершілік және эстетикалық идеалдарды, сезім мен
ойлау мәдениетін, адамдармен қарым-қатынас жасау мәдениетін орнықтырудың
орасан зор маңызына жете назар аударды. Ғылыми дүниетанымның мәнін
айқындап, әсіресе олардың философиялық, әлеуметтік-экономикалық және
адамгершілік негіздерін баса көрсетті.
Философиялық еңбектерде адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан
дүниетанымын жинақтап, қорытындылаушы бірден-бір ғылым ретіндегі тарихи
үрдістерге сәйкес, ғылыми деректерге негізделген дүниетаным ғана
қарастырылады. Дүниетанымды әр тұрғыда түсіндіретін диалектикалық-
материалистік, маркстік-лениндік терминдері синоним ретінде қолданылады.
Философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде бұл
терминдердің бәрі қолданылды және олардың айырмашылығына емес, бірлігіне
баса назар аударылды. Сонымен қатар, кез келген дамудың ең жалпы
заңдылықтары туралы түсінік беретін басты, байланыстырушы желі ретінде
дүниетанымды авторлар объективті жағынан - ғылыми, таным, тәсілі жағынан -
диалектикалық-материалистік деп саралап, сараптайды.
Дүниетанымды басқа, ғылыми емес барлық көзқарастардан ерекшелеп
көрсететін белгілері мыналар болып табылады: ғылымлылығы, идеялық бағыт-
бағдары, пәрменділігі мен жаңашылдығы, қоғамдық құбылыстарға
демократиялылығы, пікір сан алуандығы саласымен ерекшеленеді.
Жеке тұлғаның дүниетанымдық қасиеттерін зерттеуде әрбір ғылым бұл
ұғымның әсіресе өз зерттеу пәнінің ауқымына енетін жақтарына баса назар
аударады.
Көптеген философтар (И.К.Журавлев, А.Н.Леонтьев, А.Г.Спиркин,
П.Н.Федосеев, Ә.Нысанбаев, Ж.Әбділдин, Д.Кішібеков т.б.) дүниетаным
құрылымын, ең алдымен, оның негізгі формаларын - қоғамдық сана формаларын
саралау тұрғысынан қарастырады. Олардың еңбектеріндегі сананың шығу тегі
мен дамуы тұрғысынан баяндалған теориялық қағидалар мен оның жеке адамның
дүниетанымын қалыптастырудағы құрылымы дүниетаным проблемасы саласында
маңызды орын алады. Сонымен қатар, соңғы жылдары ерекше рухани біліктілік
ретіндегі дүниетанымға қатысты нәрсенің бәрін зерттеп-білуге деген ынта-
ықылас артып отыр.
Дүниетаным гносеологиялық тұрғыдан қоршаған ортаның адам санасынан
көрініс табуы ретінде қатынастардың жиынтығы арқылы анықталатынын атап
көрсетеді. Бұның нақ өзі адамның өмірлік іс-әрекетінің шынайы негізі болып
табылады. Сондықтан, дүниетаным тек субъект-объективті ғана емес. субъект-
субъективті қарым-қатынастардың, яғни адам-дүние қатынасының ғана емес,
адам көзқарасының да көрінісі, сондай-ақ ол жеке тұлғаның белсенділігімен
қатар оның іс-әрекетінің бағыт-бағдарын да білдіреді. Басқаша айтқанда,
адам дүниетанымының функционалды орталығы білім емес, сана болып табылады,
ол адамның негізгі анықтаушы, оның іс-қызметі мен тұрмысының мәнін
сипаттайды.
Философ Ә.Нысанбаевтың пікірінше, дүниетаным құрылымындағы реттеуші
басты элемент сенім болын табылады. Адамның, соның ішінде балалардың сенімі
- объективті шындықтың субъективті бейнесі іспетті. Наным адам іс-
қызметінің ұтымды негізіне айналып, оның әрекеттері мен мінез-құлқын
анықтайды. Сонымен қатар, сенім дегеніміз -ішкі позицияға, өткен бітім,
ұғым, түсінік, идея, қағида, норма, мұрат жиынтығынан тұрады. Олар адам
табиғатына етене жақын, ықпалы мол, оның адамгершілік қасиеттерін жүйелеуші
санасады. Жеке тұлғаның ерік-жігері осылар арқылы анықталады.
Философиялық әдебиеттерге жасаған талдау дүниені сезіну, дүниені
қабылдау, дүниені ұғыну, дүниені саралау, дүниетаным тәрізді; дүниені тұтас
бейнелеу формаларының тағы бір қырын көрсетіп берді. Бұлардың арасындағы
айырмашылық белгілі бір субъектінің дүниені бейнелену деңгейінде ұғыну
ерекшелігінде жатыр. Сонымен катар, дүниені сезіну, дүниені қабылдау
деңгейінде дүниені көріп-білу сананың құрылымдары арқылы анықталады. Олар
дүние құбылыстарын елеп-екшеп, адам үшін мәні барларын ғана санаға
өткізеді, сөйтіп адамның қарым-қатынасы, ынта-жігері, тілегі, түптеп
келгенде, мұқтаждары көрініс тапқан шындықтың бейнесін қалыптастырады.
Бұл тұрғыдан қарастыру философтарға дүниетанымды адам санасы
құрылымындағы жоғары деңгей, дүниеге қарым-қатынастың эмоциалық-
сезімдерін, сондай-ақ теориялық тәсілдерін бейнелеп, жеке тіршілік ететін
басқа да құрылымдарды біріктіруші ядро деп қабылдауға мүмкіндік туғызады
Сонымен, философтардың айтқандарына сүйене отырып, дүниетаным сыртқы
дүниенің адам санасындағы жай көрінісі ғана емес, тұлғаның дүниеге қарым-
қатынасы деп қорытындылауға болады. Бұл қарым-қатынас білім формасында ғана
емес, сенім идеал, құндылық, адамдардың ынта-талабы, іс-әрекеттің танымдық
және тәжірибелік принциптері формасында да көрініс береді. Бұл - адамның
қоғамдық сана-сезімнің формасы, дүниені практикалық-рухани тұрғыдан
меңгеру тәсілі. Ол адамның іс-әрекеті нәтижесінде дүниемен қатар оның
заңдылықтарын, тенденциялары мен өзгерістерін танып қана қоймай, ондағы өз
орнын сезіне білуін байқатады. Сол арқылы адамның дүниемен қарым-
қатынасының бағалы аспектісі қалыптасады. Дүниетаным сана-сезімнің құбылысы
ретінде оның қызметі мен дамып-өрістетуіне тәуелді болады.
Дүниетаным құрылымдарының арасындағы елеулі байланыстарының мәнін ашуда
психолог еңбектерінің маңызы ерекше зор (Л.И.Божович, Л.С.Выготский,
В.А.Крутецкий, С.Л.Рубинштейн, Т.С.Смирнова, М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев,Т.Тәжібаев т.б.). Кеңес психологтары дүниетаным дамушы тұлғаның
жасына және жеке-дара айырмашылықтарына байланысты өзіндік ерекшелігі бар
жеке сананың түрі деп тұжырымдайды. Мұнда дүниетанымды зерттеудің теориялық
дәйегі сана мен іс-әрекет бірлігінің принципіне саяды, яғни іс-әрекетте
болмаған нәрсе санада да болмайды. Бұл принциптің ішкі мазмұны басқа адам
тұлғаға айналады, ал белгілі бір функцияньщ дамуы тұлғаның тұтастай
дамуынан келіп туындайды және соған тәуелді.
Жеке тұлға мен дүниетаным арасындағы байланысқа диалектикалық жағынан
талдау жасай келе, Л.С.Выготский дүниетанымды дүние мен оның құрамды
бөліктері туралы түсінік жүйесі деп қана қабылдауға болмайтынын айтты; жеке
адамға байланысты дүниетанымды ...адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынасы
жөніндегі мәдени тұрғыдағы бүкіл іс-әрекеті ретінде анықтаған жөн.
А.Н.Леонтьев жеке қарым-қатынас пен жеке маңызды дүниетанымды маңыз
жүйесі (білім жүйесіне байланысты) және мағына жүйесі (жеке қарым-қатынаска
байланысты) ретінде әр түрлі қарастыруға мүмкіндік беретін ұғымдар деп атап
көрсетті. Және соңғысы іс-әрекеттің шығу себебіне байланысты болады.
Сондықтан, шығу себептерін талдамай тұрып жеке мағынаны қалыптастыру мүмкін
емес.
Б.Г.Ананьев адамның тұлға және іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі
қасиеттері даралық ұғымымен байланысты екенін атап көрсетіп, оның өзіне
қатысты әлеуметтік рөлін атқару сипатына және оған тән құндылық қасиеттерге
назар аударады. Бұл қасиеттер адамның қоршаған ортамен өзара қарым-
қатынасының негізінде пайда болып, оның ішкі қарекет-амалын іс-әрекет,
қайғыру, ынта-жігер арқылы реттеп отырады.
Адам дүниетанымына таным мен сана-сезімнің бірлесіп, бірігуі ретінде
қарауымыздың себебі не? Бұған С.Л.Рубинштейн адамда сезімнің жоғары формасы
- дүниетанымдық қасиеттердің болуына орай деп жауап береді. Сондықтан
дүниетанымды адамның танымдық және эмоционалдық қасиеттерінің жиынтығы,
тұлғаның дүниетанымын анықтайтын іс-әрекеті, бағыт-бағдары, рөлі тәрізді
өзіне сай қасиеттердің бірлігі ретінде танып-білген жөн. Бұған
психологтардың В.А.Крутецкий, Т.К.Мухина, Т.Тәжібаев, М.Мұқанов т.б.)
адамның адамгершілік санасы жөніндегі соңғы кездегі зерттеулері дәлел
болады. Олар дүниетаным этикалық ұғымдарды сезім мен эмоция арқылы меңгеру
үрдісінде қалыптасатынын көрсетті. Адамның амалдарын саналы түрде реттеп
отыратын ерік-жігері дүниетанымның тұтас құрылымдағы ең қажетті элемент
болып табылады. И.К.Журавлев зерттеушілердің мұның алдында айтылған
қорытындыларымен келісе отырып, сонымен қатар қажеттілік дүниетаным
құрылымына еңбейді, оның қалыптасуын қамтамасыз етуге ғана байланысты деп
санайды. Және ғылыми білімдерді, оған адамның жеке қарым-қатынасы
(танымдық, эмоционалдық жағы, пәрменді, әрекетті құндылығы); оларды
тәжірибеде қолдану, дәлелдеуге деген қажеттілік; дәлелдеу, қолдану, теріске
шығару, бағалау дағдысы т.б. атап көрсетеді. Тұтастай алғанда,
дүниетанымның адамның тұтас құрылымы дамуымен тығыз байланыстылығын жүйе
құраушы компонент ретінде қарастыра отырып, психологтар оның
интеллектуалдық жеке және тәжірибелік тәрізді аспектілерін бөліп көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандары қорытындылап және тұлғаның негізі дүниетаным
аспектілерін сипаттай келе, Н.А.Менчинская интеллектуалдық аспект қолдануға
қажетті дүниетанымдық білімдер мен ой-пікірлерді меңгеруді қажет етеді,
өйткені білім мен ой-пікір жүйесі дүниетанымның жоғары компонеттері болып
саналатын көзқарастар мен сенімдердің қалыптасу негізі болып табылады; жеке
аспект дүниені бағалау аспектісіне жатады, меңгерілген білімге белгілі бір
қарым-қатынастың пайда болуына мүмкіндік жасайды, себебі қарым-қатынассыз
білімнің көзқарас пен сенімге айналуы мүмкін емес деп жазады. Бұл аспект
тұлғаның бағдарлылығымен, яғни оның себеп-салдар, қызығушылық, идеал,
сонымен бірге эмоционалдық және адамгершілік - эстетикалық қасиеттерімен
тығыз байланысты; үшінші пәрменді-тәжірибелік аспект тәсілдерін өзі
реттеуін аныктайды; бұл орайда тұлғаның ерік-жігерін қалыптастыру басты
нәрсе болып табылады. Зерттеушілердің ойынша, бұл пікірлер себеп-салдар
және бағалау үрдістерін біртіндеп күшейтуге саяды.
Адамның талап-тілегі мен ынта-жігерінің өзара байланысты күрделі жүйесі
саналатын себепті - қажеттілік әрекет өрісі мұндай бірлікке негіз болады.
Л.И.Божовичтің айтуынша, бұл жағдайда белгілі ынта-жігер басым орын алады,
өйткені олар тұлғаның бет алысына себепкер болады. Осыған байланысты
дүниетаным адамгершілік идеалдар мен принциптердің тұрақты жүйесіне
айналады. Соған сәйкес ол іс-әрекетті, қызметті, қоршаған ортаға және өзіне
деген қарым-қатынасты реттейтін пәрменді де тұрақты өнеге нышаны саналады.
Дүниетанымды тұлға құрылымындағы жүйе құраушы компонент ретінде
зерделеу арқылы психологиялық зерттеулерде адамның шындық жөніндегі
біртұтас көзқарасын қалыптастыруға көмектесетін механизм-анализі; механизм
мен себеп-салдар, идея, баға және сезім арасындағы өзара байланьгс тәрізді
мәселелер қоса қарастырылады; адам іс-әрекетінің басты принциптерін іске
асырудағы ерік-жігер ролі; іс-әрекетті реттеу денгейлері анықталады.
Дүниетаным құрылымдары компоненттері мен тұлға құрылымдары арасындағы
өзара байланысты жүйелі түрде қарастыру педагогтардың еңбектерін талдауда
да маңызды орын алады.
Дүниетанымның негізгі мен құрылымын сипаттайтын ғылыми-теориялық
методологиялық әдістер, мәселені шешудегі аралас ғылым ретіндегі
жеке адамды қалыптастыру мәселесін кешенді түрде қарастыру негізінде
кеңінен пайдаланылады (Н.К.Крупская, Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер,
А.С.Макаренко, Э.И.Моносзон В.А.Сластенин, В.А.Сухомлинский, И.Ф.Харламов,
Р.М.Қоянбаев т.б.). Дүниетаным ұғымының негізгі аспектілерін түсінуде
зерттеушілердің ойы белгілі бір пікірде тоғысады.
Э.И.Моносзон берген төмендегі анықтама теория жүзінде жеке тәжірибе
арасында жүргізілген үлкен зерттеу жұмыстың нәтижесі болып табылады:
Дүниетаным дегеніміз-шындыққа, идеалға деген жалпылама көзқарастар жүйесі,
сол арқылы адам өзін қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға қарым-қатынасын
білдіреді. Адамның қоғамдық тұрмыс-тіршілігінің ерекшіліктері мен оның
нақтылы тарихи қоғамдық-қатынастар жүйесіндегі орны бейнеленген білім,
тәжірибе және эмоционалдық баға жиынтығы саналатын дүниетаным тұлға
өмірінің идеялық бағыт-бағдарын, іс-әрекетін айқындайды.
Байқап отырғанымыздай, өз жұмысымызға біз де арқау еткен бұл анықтамада
дүниетанымның негізгі элементтері байқалады. Бұл, ең алдымен, дүниетанымның
интеллектуалды, эмоционалды және пәрменді-тәжірибелік үш аспектісіне сәйкес
келетін білім, сенім қатынасы және іс-әрекет.
Педагогтар, тұтастай алғанда, мұрат мен сенімді дүниетаным құрылымының
негізгі элементтері ретінде қарастырады (И.Я.Лернер, И.Л.Люблинская,
Э.И.Моносзон, Р.М.Рогова, И.В.Сысоенко т.б.
Дүниетанымның психологиялық-педагогикалық аспектісінің мәнді сипаттары
зерттеушілерге жүйелі-құрылымдық және пәрменді негізде зерделеу арқылы
тұлға дүниетанымының элементтері мен оның функциясы арасындағы өзара
байланысын анықтауға мүмкіндік берді. В.М.Щуревич, И.К.Журавлев және
басқалары құрылым элементтерінің дамуы мен өзара ішкі байланыстарушы-жүйе
ретінде, ал соңғы байланыстарын функция ретінде қарастырады. Жоғарыда
аталған авторлар дүниетанымның іс жүзіндегі психологиялық құрылымын ескере
келе, оның төмендегідей функцияларын атап көрсетеді. Олар мыналар: танымдық-
бағыттылық, бағалаушы-қозғаушы және пәрменді-тәжірибелік.
Дүниетанымның нақтылы қалыптасу деңгейі балалар мен қатар үлкендерде де
әртүрлі болып келеді (Н.А.Менчинская, Э.И.Моносзон, Т.К.Мухина). Алайда
мәселе тек жүйелілік сақталуында ғана емес, әр жастағы балалардың біртұтас
дүниетанымында осы элементтердің бірлесе әрекет етуінде
Э.И.Моносзон болатынын көрсетеді. Оларды тұтас дүниетаным дамуының жас
шамасына байланысты баспалдақтары ретінде емес, синоним ретінде қарастыруға
болады.
Жалпы, ғалымдардың дүниетанымның мәні мен құрылымын зерттеу
және анықтау жөніндегі көзқарастарын қолдай отырып, зерттеушілер
негізінен мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын зерттеуге баса
көңіл бөлгенін айтқан жөн. Көптеген психологтар мен педагогтар
дүниетанымның бастапқы негіздерін жасөспірімдер бойына неғұрлым ерте
сіңіру кажеттігін атап айтса да (Л.С.Выготский, Н.А.Менчинская, Т.К.Мухина,
В.А.Сластенин, В.А.Сухомлинский т.б.) бұл арада балалар тәрбиесі назардан
тыс қалған.
Балалардың жас ерекшеліктерінің айырмашылығын психологиялық-
педагогикалық жағынан айқындау елеулі түрде ықпал етті (Л.И.Божович,
А.В.Запорожец, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т.б.). Соның
нәтижесінде балалар ұжымында ойлау, қызығу қабілеттерінің жеке қарым-
қатынастарының дамуы, олардың дамуына әсер ететін басты іс-қызметтің мәнісі
жайында мәліметтерге қол жеткізілді. Педагогтар кішкентай балалардың
санасында қоршаған ортаның қалай бейнеленетінін, көзқарас пен қарым-
қатынастың қалай қалыптасатынын анықтады; олардың табиғат, жұмыс, адам,
қоғамдық өмір т.б. туралы ұғым-түсініктерінің мазмұнын айқындады. Біздің
ойымызша, мектеп жасына дейінгі балаларда бастапқы дүниетанымның қалыптасу
жайы сарапталғанда, педагогикалықтан гөрі психологиялық аспектіге баса
назар аударылған тәрізді.
Дүниетанымды қалыптастыру мәселесін зерттеуде ғалым М.Н.Скаткин
балалардың қоршаған орта жөніндегі алғашкы түсінігі мектеп жасына дейін
қалыптасатынын айтады. Балаларда табиғат пен қоғам өмірі туралы нақты білім
қалыптастырып, қоршаған дүниенің құбылыстары мен заттарын ажырата білуге,
олардың қасиеттерін сипаттауға, құбылыстар арасындағы байланысты анықтауға
үйретуге болады. Педагог В.А.Сластениннің пікірі бойынша, балалардың
бойында белгілі бір ұйымдастыру үрдістері нәтижесінде дүниетанымдық
мазмұндағы ұғым, түсінік, идеялар ғана емес, іс-әрекетке қатысты көзқарас,
идеал және сенім қалыптасады. Әдебиеттердегі бастапқы дүниетаным ұғымына
берілген түрлі сипаттамаларды жинақтай келе, біз авторлар көрсеткен.
В.А.Сластенин кішкентай балалардың дүниетанымының бастапқы негіздері туралы
айта келіп, дүниетанымның сенім тәрізді компонентінің маңыздылығын баса
көрсетеді және оны балалар дүниетанымы құрылымындағы заңды нәрсе деп
санайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың бастапқы дүниетанымын зерттеушілер
дүниетанымның диалектикалық бірлікте болатын танымдық, эмоционалдык және
ерік-жігср компоненттерінің бар екендігін атап көрсетеді. Психологтар
сияқты, зерттеушілер де олардың бірінің қалыптаспауы дүниетанымның тұтас
жүйе ретінде қалыптаспауына әкеп соғатынын айтады.
Алайда, балалар дүниетанымын зерттеуші кейбір ғалымдар, сонымен бірге,
дүниетанымның интеллектуалдық компонентінің белсенділігін
табиғатты материалистік тұрғыда түсіну элементтерін қалыптастыруға арналған
зерттеулерінде табиғатты материалистік тұрғыдан түсіну нышанының
интеллектуалдық компоненттері критерийлері мен көрсеткіштері берілген. Олар
мыналар: объект және табиғат құбылыстары арасындағы байланыс пен
тәуелділікті түсіну; бұрын игерілген білімдерді пайдалану арқылы
қалыптасқан өзара байланыс пен өзара тәуелділікті дұрыс негіздей білу;
табиғат объектілері мен олардың арасындағы байланыстар жөніндегі білімдерді
іс жүзінде қолданып, пайдалана білу. Біздің ойымызша, аталған еңбектерде
маңызды принцип -жүйенің тұтастығы принципі назардан тыс қолған. Бұл факт
аталмыш зерттеудің құндылығын кемітпесе де, мәселені шешуге мәнді теориялық
жаңалық енгізбейді.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, мектеп жасына дейінгі балалардың бастапқы
дүниетанымының мәні мен құрылымын анықтау үшін балалардың әлеуметтік-
психологиялық, психологиялық-педагогикалық және жас ерекшеліктерінің толық
әрі барабар есебін жасау қажет.
Философтар сананың құрылымын былайша жіктейді: дүниені сезіну, дүниені
қабылдау, дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниені тану. Дүниетаным -
жоғары деңгей, тұлға санасы құрылымындағы тұтастықтың негізгі қасиеттерін
өз бойына жинақтаған басқа құрылымдарды біріктіруші ядро.
Дүниетанымды ғылыми емес басқа да дүниетанымдардан даралайтын негізгі
белгілер мыналар болып табылады: ғылымилық, идеялық бағыттылық, пәрменділік
және қоғамдық құбылыстар нақтылы-тарихи тұрғыдан бағамдау, теорияның
тәжірибемен байланысы, гуманизм, патриотизм, интернационализм.
Диалектикалық-материалистік терминдерін ғалымдар дүниетанымды әр қырынан
білдіретін синонимдер ретінде пайдаланады. Бұл арада олардың айырмашылығына
емес, бірлігіне назар аударылады.
Дүниетанымды ғылыми, философиялық, әлеуметтік-саяси, моральдық,
эстетикалық және атеистік көзқарастардың, наным-сенімнің, қоршаған орта
(табиғат, қоғам, ойлау жүйесі) және іс-әрекетінің бағыт-бағдарын
айқындайтын адам идеалының тұтас жүйесі ретінде қарастыруда ғалымдардың ой-
пікірі бір арнада тоғысады.
Тұлға дүниетанымының негізінде жүйе құраушы ғылыми білім жиынтығы
тоғысқан ұғым, түсінік, көзқарас, идея, принцип, сенім мен мұрат
қалыптасқан дүниетанымның құрылым элементтері саналады.
Сонымен, дүниетанымды интеллектуалдық, жеке (қарым-қатынас, себеп-
салдар, моральдық бағыт-бағдар) және тәжірибелік (өнегелі-ерікті, білімді
жүзеге асыру) аспектілеріне ие рухтандырушы және бағыттаушы компонент
ретінде тұтас тұлға құрылымының дамуымен тығыз байланыста қараған жөн. Олар
өзара диалектикалық байланыста болады, біреуінің қалыптаспауы дүние-
танымның тұтас жүйесін ыдырауға соқтырады. Іс жүзінде бұл - дамып,
жетілмеу, сананың бүлінуі, тұлғаның қалыптаспай қалуы. Қалыптасу үрдісінің
синтез тенденциясымен, дүниетаным компоненттерінің - білім, қатынас,
белсенді іс-әрекетке дайындықтың органикалық үйлесуімен сипатталуы
кездейсоқ емес.
Балалар үшін іс-әрекеттің негізгі түрлері таным (оқу), қарым-қатынас,
еңбек, ойын болып табылады. Дүниетанымның қалыптасу деңгейі жоғарыда
аталған компоненттердің бірлесуіне байланысты. Әрқайсысының өлшемі
критерийлер мен көрсеткіштер арқылы анықталады. Жеке тұлғаның жас
ерекшеліктері, дербес типологиялық айырмашылықтары, қоршаған ортаны рухани-
тәжірибелік жағынан меңгерудегі іс-әрекетінің әлеуметтік-психологиялық
позициясы объективті шарттар болып саналады.
Қазіргі біртұтас дүниетанымды қалыптастыруда ғылым негіздері үлкен роль
атқарады. Алайда, бүгінгі күні ғылымның мәдени-дүниетанымдық мүмкіндіктерін
асыра бағалауға болмайтындығы байқалды. Дүниетаным саласында тек ғылымға
бағдарлану, ал дін, философия, өнер сияқты мәдениеттің басқа нысандарының
дүниетанымдық маңыздылығын төмендетудің немесе мүлде жоққа шығарудың
зияндылығы белгілі болды. Қазіргі дүниетанымды қалыптастыруда ғылымның
басқа да мәдени нысандармен бірлігі аса қажет екендігі анықталып отыр.
Балалардың дүниетанымын қалыптастыруда балалар әдебиетінің мән-маңызы
ерекше.
Әлеуметтік, экономикалык реформалар тереңдеген сайын ұлттық жаңарудың
өркениеттік ерекшеліктері мен келбеті де айқындала түседі. Ұлттық мәдени
және баска этникалық төлтума ерекшеліктер жаңа мәнге ие болып, дәстүр мен
тілді жаңартуға деген ынта-ықылас артады. Біз, -дейді Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан халқына Жолдауында, - өзіміздің белгілі тарихымыз бен өзіндік
болашағымыз бар еуразиялык елміз. Сондықтан біздің міндетіміз басқа
ешкімнің моделіне ұқсамайтын болады. Ұлттық қайта түлеу - этномәдени
қазынаны ұлт мүддесіне жарату, оның жасампаздық жақтарын айқындап, этнос
санасының даму тірегіне айналдыру. Рухани байлықтар - ұлттың өзін-өзі
тануының және танытуының, ұлттық жігер-қайратты жұмылдырудың, оны белсенді
әлеуметтік іс-қимыл, әрекетке айналдырудың құралы. Ұлттық рухани үрдістің
астарында мәдениеттің болашағы туралы орынды қауіптену, үстемдік жасаған
таптық идеологияның, бұқаралық мәдениеттің зиянды салдарынан сескену
сияқты заңды көріністер орын алып отыр. Қазақстан мемлекетінің өркениет
жолына бетбұрысы да қиындықтарға толы, бір-біріне қарама-қарсы үрдістердің
араласып, шиеленісіп жатуымен ерекшеленеді.
Этникалык-мәдени білім тұжырымдамасының өте-мөте қажеттілігі өтпелі
кезеңдегі білім беру жүйесіндегі дағдарыстан да туындайды. Оқыту мен тәрбие
беру мазмұнын бір ізге түсіру елдің ұлт пен ұлттың топтарының этникалық-
мәдени қажеттітігінің канағаттандырылмауына әкеп соқты. Осы айтылғандардан
шығар қорытынды: бірыңғай саясатқа, жалпылама үрдіске бағытталған
дүниетаным жекелеген ұлттардың дүниетанымдық ерекшеліктерінің қалыптасуына
кері ықпалын тигізеді. Халқымыздың дүниетанымының ерекшелігі оның
тұрмысынан аңғарылуы заңды дүние... Ұлт өз дүниетанымын тілі, діні, ділі,
әдебиеті арқылы білдіріп отырады. Демек, ұлттық ойлауды зерттеу үшін
негізгі сүйенетініміз күнделікті тұрмыста қолданылатын әдет-ғұрпы,
салт-санасы, халықтық деңгейде қалыптаскан образдары, дүние туралы
халықтың ұлттық ұғым-түсінігі және т.б.
Білім туралы сөз қозғағанда, оның мәніне, оқытылу дәрежесіне ғана емес,
маңызды әдістемелік мәселелерге де назар аудару қажет болып отыр. Олардың
ішіндегі негізгісі этномәдени дәстүрлікті жаңарту, ұлттық төлтума
ерекшеліктер мен жалпы адамзаттық құндылықтардың білім аясында өзара
диалектикалық үйлесуін қамтамасыз ету болып табылады.
Бүгінде бүкіл дүние жүзінде қоғамның белсенділік дәрежесіне, ғылыми
және техникалық сауаттылығына байланысты алаңдаушылық байқалады. Бұл білім
беру салаларына да қатысты. Білім берудегі дағдарыс - көп жағдайда
экономикалық қайта құрылымдардың салдары емес, ол мәдени-әлеуметтік саяси
үрдістерінен туындаған үрдісінде қарама-қайшылықтар тудырады. Сондықтан, ол
ұлттық мәдениетті дамыту мен нығайту құралынан ұлтты төлтума қазынасынан
ажырататын, бөлектейтін құралға айналды. Білім мен тәрбие берудің мыңдаған
жылдық дәстүрі бар европалық емес бай тәжірибесін жоққа шығарды.
Бұл орайда Қазақстан Республика Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат
жөніндегі ұлттық кеңес ұсынған Қазақстан Республикасындағы этникалық-
мәдени білім тұжырымдамасының маңызын атаған орынды. Оның негізгі идеясы
этникалық топтардың өзіндік ерекшелігін сақтауға, сонымен бірге өзге
мәдениеттердің де құндылықтарын игеруге бағытталған білім беру үлгісін
жасау болып табылады. Оның стратегиясы мен тактикасы белгіленіп, этникалык-
мәдени білім стратегиясы өзара байланысты екі мақсатты: этникалық
сәйкестендіру мен мемлекеттік интеграцияны жүзеге асыруға негізделген. Ал
халықтың этникалық-мәдени сәйкестілігі өз тарихы мен мәдениетінде болған
уақиғаларды білу, қалыптасқан рухани құндылықтар мен жетістіктерге адалдық
таныту, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралатындығы атап
көрсетілген. Бұл - этномәдени мұралардың ерекшелігін, оның тамыры тереңде
жатқандығын, ешқашан өшіп-солмайтындығын дәлелдей түседі.
Рухани дүние байлығы жалпы адамзатқа ортақ болғанымен, әр халық дүниені
өз тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі тұрғысында ұғынып-түсінді. Әр ұлттың
дүниеге көзкарасынан, оны түсінуі мен бағалауынан, жетік білуі мен
сезінуінен туатын дүниетанымға қатысты өзгешеліктердің маңызы зор.
Бұл мәселемен айналысып, түйінді ой айтып жүрген қазақ ғалымдары
баршылық. Мәселен, Д.Кішібеков: Дүниетаным дегеніміз - қоғамның әрбір
мүшесіне, олардың өміріне, іс-әрекетіне, бүкіл тіршілігіне терең әсер
етуші, сонымен бірге әлем құбылыстары мен үрдістеріне ықпал жасаушы,
тұрақты, тұтас көзқарастар жүйесі деген анықтама береді.
Ғалымдар І.Ерғалиев пен Ғ.Төлебаевтің пайымдауынша, Дүниетаным -
адамның дүниеге деген рухани қатынастарына негіз болатын жоне солардың
бәрін жалпылама түрде қамтитын, адам мен әлемнің саналуан арақатынасын
білдіретін ұғым.
Абайдың рухани әлемін, даналық мүрасын зерделеп жүрген зерттеушілер:
Дүниетаным - ақиқатты, рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай
алғанда адамдардың білімі мен танымы, ар-ұждан қоршаған ортаға
психологиялық және эстетикалық көзқарасы. Дүниені танып-білу нәтижелері
дүниетаным ұғымында бейнеленеді, бұл - жеке адам үшін өзінің қоғамдағы
орны жайлы ұғымдардың жиынтығы, сана-сезім қалпы, дүниені біртұтас ретінде
түсіну нәтижесі, деп ой түйеді.
Ал, Ә.Нысанбаев болса: Дүниенің қыр-сырын тану өркениетті ірі
ұлттардың қоғамдық өмір салаларында айрықша орын алған. Біз осы
тұжырымдарға сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын
қалыптастырудағы дүниетаным ұғымын осы жастағы балалардың білім көлемі
мен өмір тәжірибесіне сәйкес, ұлттың мәдениетінен, рухани қазынасынан,
адамгершілік мұраттарынан бастау алатын айнала қоршаған орта, бүкіл әлем,
тұтас дүние туралы, ондағы адам орны, тіршіліктің мән-мағынасы туралы
көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы ретінде
қарастырамыз.
Бүкіл дүние туралы ойлау, оның шығу тегін білуге ұмтылу, адамның
дүниедегі орнына үңілу, адам мен дүниенің арақатынастарының сырын ашу,
табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу, адам өмірінің мәнін
айқындау, өмір мен өлімнің жігін айыру - философиялық дүниетанымның негізі.
Дүниетаным сатыларының ең жоғарғысы дүниеге философиялық көзқарас болып
табылады. Бірақ философиялық көзқарас бойынша жалпы адамзаттық ойға ортақ
белгілермен қатар әр елдің өзіне тән ерекшеліктері де нысанаға алынады.
Олардың негізгі ұғымдары да оның діліне байланысты. Дүниетаным іргетасы тәл
мәдиенетті терең білуден басталады. Философ ғалымдар А.Касабеков пен
Ж.Алтаев Қазақ философиясының тарихына кіріспе атты еңбегінде ұлтты жан-
жақты тану үшін оның дүниетаным тарихын оқып-білу зерделі зерттеу қажет
деген орынды ой айтқан.
Дүниеге философиялық көзқарас-дүниетанымның жоғарғы сатысы, оның
нысандары дүниетанымның әр түрінде көрініс береді. Белгілі ғалым, философ
Д.Кішібеков: қазақ халқында жүйеленген философия жоқ, оның философиясы жай
қарапайым философия дәстүрінде дей келе, Біздің мақал-мәтелдеріміз тұнып
тұрған философия деген тұжырым айтады. Осыған орай ғалым М.Орынбеков:
Қазақ қоғамы үшін қалыптастыратын әмбебап дүниетанымдық дәрежесінде
қолданылады, - деп жазады.
Соңғы уақытта ғалым педагогтар мен философтар ежелгі қазақ
дүниетанымының түрлеріне мақал-мәтелдер, жырлар, дастандар, ертегілер,
термелер және т.б. жатқызады. Өткен замандарға өмір тіршілігін көбіне
табиғат аясында, күндіз-түні мал соңында өткізген қазақ қауымы аспан мен
жер, ай мен күн, күн мен түн, қараңғы мен жарық, адам мен табиғат, жан мен
тән, бақ пен сор сияқты айналасын қоршаған жаратылыс дүниесі және оның сан
алуан құбылыстары жайында сан қилы аңыз, қиял-ғажайып ертегілер, өлең-жыр,
мақал-мәтел және толғаулар ойлап шығарып, түрліше ой топшылаған.
Абайдың шығармашылық ерекшелігін, дүниеге деген көзқарасын М.Әуезов
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ұлы ақыны атты еңбегінде белгілі бір
жүйелі пікір қалыптастырған. Ұлттық және бүкіл адамзаттық мәдениеттің үш
түрлі мол арнасы данышпан ақынның творчестволық ісіне рухани азық болды.
Абайдың бүкіл ой-қиялына, әлеуметтік, ақындық ісіне дем беріп, шапағатты
нәр алған арнаның бірі - халықтың өзі жасаған, ауыздан-ауызға тарап, баспа
жүзінде сақталып келген қазақтың бағзы замандағы халық мәдениетінің бай
мұрасы, араб-иран және түрік халықтарының классикалық поэзиясы, - деген
еді. Бұдан шығатын қорытынды: мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан дала
өркениетінің мұрагерлері болып табылатын қазақ халқының көп уақыттан бергі
жиған үлкен дүниетанымдық қазынасы бар.
Ғалымдардың халық ауыз әдебиеті, фольклор ұғымдарына байланысты
айтылған пікірлерін саралай келіп, біз атадан балаға жетіп, ел арасында
сақталып келген керкемсез, сахна өнері музыка, ән-күй, би, қолданбалы өнер,
халық ойындары, тұрмыс-салт, наным-сенім сияқты салаларды, оның айтылу және
орындалу ерекшеліктеріне орай фольклор ұғымына жатқызамыз. Сол себепті біз
зерттеу жұмысында ауыз әдебиеті деген ұғымнан гөрі кең ауқымдағы
фольклор терминін қолдануды орынды санадық.
Балалар дүниетанымы ересектер көзқарасымен тікелей байланысты
болғанымен, баланың жас ерекшелігіне орай оның күнделікті тіршілігі,
өзіндік ой-пікірі, қиял-арманы, ойыны мсн талап-талғамы үлкендерден өзгеше
екендігі белгілі жай.
Халық ауыз әдебиеті - балалар психологиясын, шығармашылық
мүмкіндіктерін танытатын халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл мұрасы. Ол
өзінің бастауыш мектеп жасындағы балалардың қызыға, еліктей отырып
үйренуіне, кейін дағдыға айналдыруына, сүйсіне орындап не болмаса атқару
аркылы шығармашылық қасиетінің артуына лайықтылығымен, ал тұтастай алғанда
дүниетанымдық мәнділігімен бағалы. ...Балалар рухани әлемінің жеке сала
ретінде отау тігіп, ізінше енші иемденіп, балалар әдебиеті деген атқа ие
болуы үстіміздегі ғасыр үлесіне тиеді... Халық ауыз әдебиетінің тарихын
жасауға елеулі еңбек сіңірген Ш.Ахметов...„балалар әдебиеті терминін алғаш
қолданып, түсініктеме берді.
Тәрбие – тарихи құбылыс, өйткені адам баласы дүниеге келгеннен бастап
тәрбие де пайда болды, содан бері дамып келеді. Міне, содан бері де халық
білім мен ғылымды жоғары бағалап, қадірлеп, атадан балаға мирас қылып,
жалғастырып келеді. Тіпті бізге дейінгі ата тегімізден сыр шертетін Орхон
жазулары сол кездің өзінде (V- VIII ғ.) тәрбиенің қоғамдық рөл атқарғанын
танытумен қатар, жоғарыда айтылған пікірлеріміздің растығын дәлелдеді.
Мысалы: Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Төрт бұрыштағы халықтың
Бәрін бейбіт қылдым,
Тату қылдым...
Осы іспеттес құлпы тастардағы өнегелі сөздердің жас ұрпақты елін,
халқын сүюге, бірлікке шақыру, үлкенді сыйлау, т.б. өсиеттері әлі күнге
дейін тәлімдік-тәрбиелік мәнін жойған жоқ.
Аристотель Баланы жөргегінен бастап, барлық жақсы қасиеттерге және
оларды өзінің отбасында тәрбиелеу керек. Ең бастысы, кішкентайлар үшін
олардың дене мүшелерін дұрыс жетілдіру, тамақтандыру, шынықтыру керек –
деген. Осы пікірге сүйене отырып, балалардың психологиялық, физиологиялық
ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, балабақшада және мектепте
оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерін пайдалану керек деп
санаймыз.
Ғұлама философ, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған Әбу Насыр
әл-Фараби философияның іргетасын қалады. Оның Философиялық трактаттар,
Ақылдың мәні туралы, Әлеуметтік этикалық трактаттар, Философияны аңсап
үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі жайлы т.б. көптеген еңбектері бар.
Философиялық трактат шығармасында адамзатты бақытқа, игілікке, шаттыққа
жеткізу жолындағы ең негізгі компоненттер деп саясатты, экономиканы, отбасы
тәрбиесін атаған. Бұған дәлел оның ғылым мен философияның адамға қоятын
басты талабы – ол адамның жаны, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз халқына деген
таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПСИХОЛОГИЯСЫ
(5-6 ЖАС)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
І ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ-ДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
1.1. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз әдебиеті
арқылы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ-ДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын іс-әрекет үрдісінде
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Педагогикалық экспериментті ұйымдастыру және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық
және саяси өзгерістер барысында дүниетаным мәселесі ең негізгі көкейкесті
мәселеге айналып отыр. Оған себеп - адам, қоғам, табиғат заңдылығымен
санаспау салдарынан туған қарама-қайшылықтар.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде
оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол
мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту
халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби
шығармалардлы кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: ... біз
тарихи мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәрбиелеуді мектепке
дейінгі кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы
жастарды адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге
тиіспіз, - дей келе, бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің
баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өттік. Қазақ ертегілерін, батырлар
жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін, - деген болатын
[1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының негізгі бағыттары мектепке дейінгі ұйымдардың оқу-тәрбие
үрдісінде жұмыс мазмұнын, оның әдіс-тәсілдерін жетілдіруді жас ұрпақты
болашақ өмірге даярлаумен тығыз ұштастыра жүргізу талабын қойды [2]. Соған
сәйкес, тәрбиенің алғашқы негіздерін беретін мектепке дейінгі ұйымдардың
ұстаз-педагогтарына, ата-аналарға үлкен жауапкершілік жүктеліп отыр.
Өйткені жан-жақты жетілген жеке адамды қалыптастырудың іргетасы отбасынан,
тәрбие ұйымдарынан тәлім-тәрбие арқылы қаланатыны белгілі.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де,
реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен
тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында
бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен
оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді.
Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарында, ҚР Білім туралы
Заңында, Қазақстан Республикасының Конституциясында, Тіл туралы
Заңдарында т.б. атап көретілген [3, 4, 5].
Балаға өз ұлтының мәдениетін меңгерту халықтың ауыз әдебиеті: ер-
тегілер, әндер, аңыздар және т.б. арқылы жүзеге асады. Балаға қоршаған
ортаны танытуда, олардың арасындағы байланыстар мен заңдылықтарды қарапайым
да тұжырымды етіп ұғындыруда, бала табиғаты мен түсінігіне тән құнарлы
қазынаны халық ауыз әдебиетінен табуға болады.
Халық ауыз әдебиетінің дүниетанымдық негізі, тәлім-тәрбиелік маңызы
туралы зерттеу дәстүрі ертеде қалыптасқаны белгілі. Ертеде қазақ
даласындағы ұлы ғұламалар (Әл -Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи,
Махмұт Қашқари т.б.), күміс көмей, жез таңдай ақын-жыраулар (Шалкиіз,
Досмағамбет, Бұхар жырау т.б.), ұлы ағартушылар (Шоқан, Ыбырай, Абай)
болашақ ұрпақты имандылық, адалдық, шыншылдық сияқты қасиеттерге
тәрбиелеуге талпынған және халық даналығын жоғары бағалаған
[13,15,16,19,20,21].
Ұлттық дүниетанымның арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-
маңызы мен құндылығын кеңес өкіметі тұсында көптеген ғалымдар (Е.Н.Волков,
А.Э.Измайлов, К.Пирлиев, Я.И.Ханбиков, Е.Л.Христова т.б.) зерттеген [16,
17, 18, 19, 20].
Қазақ этнопедагогикасының тәлімдік тағылымдары, құнды идеялары, әдіс-
тәсілдері, амал-жолдары, құралдары Қ.Жарықбаевтың, С.Қалиевтың,
С.Ұзақбаеваның, К.Қожахметованың, А.Мұхамбаеваның, Е.Сағындықов пен
К.Сейсенбаевтың, И.Оршыбековтың және т.б. еңбектерінде жан-жақты баяндалады
[].
Зерттеліп отырған мәселенің әдістемелік негізін дәлелдеуде көптеген
ғалым-жазушылардың шығармалары (М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан,
Ә.Қоңыратбаев, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев, Ә.Табылдиев т.б.) философтар
(Ш.В.Алексеев, А.А.Айталиев, Ә.Нысанбаев, О.Сегізбаев, И.Т.Фролов,
Ш.Шүлембаев, Ғ.Есімов т.б.) елеулі септігін тигізді [].
Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі 60-
шы жылдардан бастап қолға алына бастады. Э.И.Моносзонның басшылығындағы
ғалымдар балалардың дүниетанымын қалыптастыру мақсатында философия, этика,
жаратылыстану ғылымдарының негізінде дүниетаным түсінігінің ұғымдық,
категориялық аппараттарына сипаттама беріп, оның мазмұны мен әдістемесін
жеке пәндер мен пәнаралық байланыстар арқылы айқындауға талпынса,
Н.А.Менчинскаяның жетекшілігіндегі ғалымдар мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастырудың психологиялық аспектісін
зерттегенде дүниетанымды жеке тұлғаның бір құрылымы ретінде қарастырып,
оның басқа құрылымдармен байланысын, әсіресе, баланың дүниетаным жөніндегі
бағыт-бағдарымен тығыз ұштасатындығын дәлелдеген [43]. Дүниетанымды
қалыптастыруда кіріккен сабақтардың рөлін, мүмкіндіктерін айқындаған.
Бұл мәселеге бірқатар психологтар да аса мән берген. Мәселен,
Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец балабақшаның жоғарғы
топтары мен мектеп жасына дейінгі балалардың таным әрекеттері
мүмкіндіктерін анықтаған [ 44, 45,46, 47].
Қазақстан Республикасы көлемінде халық ауыз әдебиетінің дамуы туралы
Ш.Ахметов, С.Қалиев, Ә.Табылдиев, К.Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, С.Ахметова,
К.Сейсембаев, Н.Албытова т.б. зерттеулерінде әдеби шығармаларды пайдалану
тәсілдері жөнінде келелі ой қозғағанына көз жеткіздік [ 48, 49, 50, 51, 52,
53, 54, 55].
Қазақстандағы бірқатар ғалымдардың ғылыми зерттеу нәтижесінде көптеген
еңбектері жарияланып, қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбиелік-
білімдік үрдісінде халық ауыз әдебиеті арқылы келешек жастарды тәрбиелеу
мәселесі жүзеге асырылып отыр. Атап айтсақ, мектеп жасына дейінгі
балалардың тілін дамыту жөнінде (Б.Баймұратова, Р.Аралбаева, А.Бакреденова,
К.Метербаева) [56,57, 58, 59], ойын әрекеті (М.Турскельдина, Т.Иманбеков,
Ұ.Төленова) [60,61,62,63], айналамен таныстыру, экологиялық тәрбие және
денсаулықты сақтау (Р.Керімбаева, А.Манкеш, Н.Сайлауова, Ш.Сұлтангазиева)
[64,65,66,67], рухани-адамгершілік (Ә.Әмірова, Р.Сыздық, М.Асылбаева,
А.Казетова) [68,69,70,71], мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық
тәрбиесі (Т.Левченко, Ф.Жұмабекова, Р.Нұрахметова, Ж.Ақпарова)
[72,73,74,75], еңбек тәрбиесі (Г.Менлібекова, С.Жиенбаева, Ш.Сапарбаева)
[76,77,78], баланы мектепке дайындау (К.Сейсенбаев, М.Сәтімбекова,
Ж.Рысбаева, Ғ.Таубаева ) [79,80,81,82].
Зерттеу мәселесі саласында жарық көрген еңбектерге жасаған талдау
мектеп жасына дейінгі балалардың тұтастай дүниетанымын қалыптастыруда халық
ауыз әдебиетін пайдалану мәселесі теория мен практикада әлі де болса өз
деңгейінде ашылмағанын көрсетеді.
Егемен елдің болашағы дүниетанымы дұрыс қалыптасқан ұрпақка бай-ланысты
болғандықтан, бұл мәселеге мектепке дейінгі кезеңнен бастап аса мән
берілгені жөн.
Сонымен, халық ауыз әдебиетінің мүмкіндіктері мен оларды тәрбиелік-
білімдік үрдісте мектеп жасына дейінгі балалардың тұтастай дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында жүйелі пайдаланбау арасындағы; халық ауыз әдебиетін
қазіргі өмір талаптарына сай балалардың дүниетанымын қалыптастыру
мақсатында пайдалану қажеттігі мен педагогика ғылымында бұл мәселенің
белгілі деңгейде зерттелмеуі арасындағы; балалардың тұтастай дүниетанымын
халық ауыз әдебиеті арқылы қалыптастырүды тиімді әдістемемен қамтамасыз ету
қажеттігі мен оның практика жүзінде іске асырылмауы арасындағы қайшылықтар
айқын байқалады. Педагогикалық үрдісте халық ауыз әдебиеті арқылы
балалардың дүниетанымын қалыптастыру біздің зерттеу мәселелемізді айқындап
берді және тақырыпты Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: тәрбиелік-білімдік үрдісте мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың дүниетанымын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі
балалардың тұтастай дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын
теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемелік жағынан қамтамасыз ету.
Зерттеу міндеттері:
- халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тұтастай
дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастыруда халық
ауыз әдебиеті мүмкіндіктерімен шарттарын айқындау;
- балалардың тұтастай дүниетанымын қалыптастыруда халық ауыз әдебиетін
пайдаланудың тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы тексеріп,
дәлелдеу.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Конституциясы,
қаулы-қарарлары; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
тұжырымдамалары, бағдарламалары, дүниетанымды қалыптастыру туралы философ,
психолог-педагог және әдебиетшілер еңбектері; стандарт, бағдарламалар мен
оқу құралдары; тәрбиешілердің озат іс-тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психо-
логиялық, педагогикалық, тарихи-этнографиялық әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; бақылау, әңгіме, сауалнамалар жүргізу; озат
педагогтардың іс-тәжірибелерімен танысу және оларды сараптау, эксперимент
нәтижесіне баға беру, оларды математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы №18 мектепке дейінгі ұйымның мектепалды
тобы. Эксперментке 62 бала (бақылау тобы–30 бала, эксперименттік топ – 32
бала) қатысты.
Зерттеудің негізгі кезеңдері :
Бірінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз әдебиеті
арқылы дүниетанымын қалыптастыру мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және арнайы зерттеу еңбектеріне, Қазақстан
Республикасының мектепке дейінгі білім бағдарламалары мен
тұжырымдамаларына, Жалпыға міндетті білім беру стандартына (мектепке
дейінгі тәрбиелеу мен оқыту), т.б әдебиеттерге шолу жасалынды. Зерттеу
тақырыбына сәйкес ғылыми зерттеу аппараты құрылды.
Екінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз
әдебиеті арқылы қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық негіздері,
балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы мен мүмкіндіктері
анықталды. Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық шарттары мен жолдары
айқындалды.
Үшінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың халық ауыз әдебиеті
арқылы дүниетанымын қалыптастырудың жолдары тәжірибеде анықталып, оны
математикалық тұрғыда өңделіп, дәлелденді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына
дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы анықталып,
мүмкіндіктері мен шарттары айқындалды; балалардың дүниетанымын
қалыптастыруда халық ауыз әдебиетін пайдаланудың тиімділігі дәлелденді.
Зерттеудің практикалық құндылығы: мектепке дейінгі ұйымдарда
ұйымдастырылған оқу іс – әрекеті мен күннің екінші жартысында өткізілетін
балалардың жас ерекшелігіне қарай шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында
рольдерді сахналау, кейіптендіруді, оны өмірмен байланыстыруды, баланың
барлық іс – әрекетінде ойын, сабақ, еңбек, серуен кезінде ұйымдастыруға
болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлімнен,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми
жаңалығы, теориялық және практикалық маңыздылығы туралы сөз болады.
Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері деп аталатын
бірінші тарауда мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз
әдебиеті арқылы қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық негіздері,
сонымен қатар балалардың дүниетанымын қалыптастырудың қазіргі жағдайы
туралы баяндалады.
Халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық шарттары деп аталатын екінші
тарауда халық ауыз әдебиеті арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың
дүниетанымын іс-әрекет үрдісінде қалыптастырудың жолдары мен әдіс-
тәсілдері, сондай-ақ, зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық тәжірибені
ұйымдастырып, оны математикалық тұрғыда өңделіп, дәлелденді.
Қорытындыда зерттеу тақырыбына байланысты Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысы (1999), Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
министрлігінің тұжырымдамалары мен қаулылары, философиялық, психологиялық,
педагогикалық және арнайы әдебиеттерге талдау жасалынды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын қалыптастырудағы тәрбие
салалары бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда білімдік тәрбиелік үдерісінде
пайдаланудың жолдары мен әдіс-тәсілдері анықталды.
Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде және
күннің екінші жартысында кешенді тәрбие жұмысын жүргізу мақсатында арнайы
семинар, педагогикалық кеңестер жоспарланып, ұйымдастырылды, оларға
педагогикалық кеңестер берілді.
Сонымен қатар, тәжірибе барысында ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде
жәге күннің екінші жартысында, халық ауыз әдебиетін қажетіне қарай
пайдалану, өзіндік қорытынды жасау, шығармашылық қабілетін дамыту,
рольдерді сахналау, кейіптендіруде, оны өмірмен байланыстыру, балалардың
барлық іс-әрекетінде жүргізілгендігі туралы анықталып дәлелденді.
І ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ теориялық НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын халық ауыз әдебиеті
арқылы қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Дүниетанымды қоғамдық және жеке сананың ерекше формасы, идеологиялық
қондырғының негізгі элементі ретінде сипаттай келе, жеке және қоғамдық сана
интеграциясы тұлға санасының жоғары формасы болып табылатын жеке көзқарас
пен наным-сенім жүйесінің қалыптасу үрдісі мен нәтижесінде пайда болатынын
атап көрсетеді. Осы арқылы адам дүние көріністерін ғылыми жағынан танып-
білуге қадам басады. Оның деңгейі өркендеп-дамудың сол кезеңінде қоғам қол
жеткізген қоғамдық сананың даму деңгейіне байланысты болады. Қарапайым сана
мен дүниетаным деңгейінің арасын анық бөле отырып, дүниетанымнын тууы мен
одан әрі дамуы адамдардың бірлесе қоғамдық іс-әрекет етудегі қабілет-
қарымының нәтижесі болып табылатынын атап көрсетеді. Адамдардың тұрмыс-
жағдайы, қоғамдық қарым-қатынастары, қоғамдық тұрмыс-тіршілігіне байланысты
олардың ұғым-түсінігі, көзқарастары, бір сөзбен айтқанда, сана-сезімі де
өзгеретін пайымдау үшін ерекше терең ақыл-ой қажет емес шығар деген пікір
айтады. Қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаны танып-білуді айқындайтын
белгілі бір идеялардың пайда болып, адамның оған деген көзқарасы мен іс-
әрекеттерінің ортақ бағытының қалыптасуы қоғамдық-экономикалық құрылыс
арқылы ғана жүзеге асады. Сондықтан, қазақстандық философтар ғылыми
дүниетанымның ықпалды-белсенді сипаты, оның қоршаған ортаны қалыптастыру
мен өзгертудегі басым рөлі туралы айта келе, адам дүниетанымның негізі
болып табылатын және жүйелі білім алу нәтижесінде қол жеткізілетін ғылыми
білімді игеру дүниетанымды қалыптастырудың маңызды жолы екенін атап
көрсетті. Дүниенің материалдығы туралы ғылыми білімді меңгеру адамға
құбылыстардың түп-төркініне үңілуге, олардың даму заңдылықтарын танып-
білуге мүмкіндік береді. Сол кітапта жастарға белгілі бір шешім
қабылдағанда шындығына әбден көз жеткен идеяларға сүйену жөнінде ақыл-
кеңес берді.
Қарапайым санада тек тұрмыс-тіршілік фактілерінің ғана көрініс беруі,
адамдардың эмпирикалық тәжірибесі нәтижесінде, ғылыми емес, табиғат
және қоғамдық даму заңдылықтары арасындағы терең байланысты бейнелей
алмайды. Олар құбылыстардың сыртқы көрінісін ғана сипаттайтын
байланыссыз, жүйесіз ғылыми білімдерге сүйенеді.
Жан-жақты және үйлесімді дамыған адам қалыптастыру бағдарламасын ұсына
отырып, философ ғалымдар қоршаған ортаны тану адамның эмоционалдық көңіл-
күйі, сезімімен, оның іс-қызметі және тәжірибесімен бірлікте жүзеге
асатынын көрсетті. Сезім әрекетінсіз адам шындыққа жетуге ұмтылған емес,
ұмтылмайды да. Адамның шындыққа жеке қарым-катынасы оның өз алдына қойған
және ішкі себептерден туындайтын әрекеттерді жасау арқылы жетуге ұмтылған
мақсаттарымен тығыз байланысты. Сондықтан, адамның жан-жақты даму
қажеттілігі өндіріс мұқтажынан ғана емес, оның өзі мен еңбегінің мән-
маңызынан туындайды.
Адам қалыптасқан жағдай мен тәрбиенің ырықсыз жемісі емес, адам
жағдайды қандай шамада тудырса, жағдай да оны сондай деңгейде
қалыптастырады деген тұжырым жасауға болады. Сыртқы табиғатқа әсер етіп,
өзгерте отырып, адам өз жеке басының табиғатын да өзгертеді. Осыдан келіп
жан-жақты дамыған тұлғаны зерттеуде ерекше кешенді әдіс-амалдардың
қажеттігі туындайды.
Дүниетаным - адамның іс-әрекет, қарым-катынасының дүниетанымдық
идеялармен үйлесуінен, яғни адамгершілік негіздерден бастау алады.
Ж.Әбділдин дүниетанымды қалыптастыру негізінен өнегені, яғни идеалды
жақындата түсуге бағытталған іс-қимылға деген көзқарасты меңгеру арқылы
жүзеге асады деп санайды. Адамның қоғамдық келбетін бағалауға маңызды мән
бере келе Ә.Нысанбаев: ...Нақтылы аламның нақты ойы мен сезімі ол - бұл
адамдардың қимыл-қарекеті сондыктан адамның қоғамдық іс-әрекеті, яғни
әлеуметтік факті дегенді қосқан жөн деп, адамның қалыптасу деңгейі мен
тәрбие тиімділігінің өлшемдерін атап көрсетті.
Сөйтіп, диалектикалық материализм ілімінің негізін салушылар
объективтік алғышарттарды зерттеп, әлеуметтік қоғамда жаңа, жан-жақты
дамыған және шығармашылық жағынан белсенді адамды қалыптастыру тәсілдері
мен бағыттарын анықтай отырып, жасөспірімдерге гуманистік тәрбие берудің,
соның ішінде ең алдымен адамгершілік және эстетикалық идеалдарды, сезім мен
ойлау мәдениетін, адамдармен қарым-қатынас жасау мәдениетін орнықтырудың
орасан зор маңызына жете назар аударды. Ғылыми дүниетанымның мәнін
айқындап, әсіресе олардың философиялық, әлеуметтік-экономикалық және
адамгершілік негіздерін баса көрсетті.
Философиялық еңбектерде адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан
дүниетанымын жинақтап, қорытындылаушы бірден-бір ғылым ретіндегі тарихи
үрдістерге сәйкес, ғылыми деректерге негізделген дүниетаным ғана
қарастырылады. Дүниетанымды әр тұрғыда түсіндіретін диалектикалық-
материалистік, маркстік-лениндік терминдері синоним ретінде қолданылады.
Философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде бұл
терминдердің бәрі қолданылды және олардың айырмашылығына емес, бірлігіне
баса назар аударылды. Сонымен қатар, кез келген дамудың ең жалпы
заңдылықтары туралы түсінік беретін басты, байланыстырушы желі ретінде
дүниетанымды авторлар объективті жағынан - ғылыми, таным, тәсілі жағынан -
диалектикалық-материалистік деп саралап, сараптайды.
Дүниетанымды басқа, ғылыми емес барлық көзқарастардан ерекшелеп
көрсететін белгілері мыналар болып табылады: ғылымлылығы, идеялық бағыт-
бағдары, пәрменділігі мен жаңашылдығы, қоғамдық құбылыстарға
демократиялылығы, пікір сан алуандығы саласымен ерекшеленеді.
Жеке тұлғаның дүниетанымдық қасиеттерін зерттеуде әрбір ғылым бұл
ұғымның әсіресе өз зерттеу пәнінің ауқымына енетін жақтарына баса назар
аударады.
Көптеген философтар (И.К.Журавлев, А.Н.Леонтьев, А.Г.Спиркин,
П.Н.Федосеев, Ә.Нысанбаев, Ж.Әбділдин, Д.Кішібеков т.б.) дүниетаным
құрылымын, ең алдымен, оның негізгі формаларын - қоғамдық сана формаларын
саралау тұрғысынан қарастырады. Олардың еңбектеріндегі сананың шығу тегі
мен дамуы тұрғысынан баяндалған теориялық қағидалар мен оның жеке адамның
дүниетанымын қалыптастырудағы құрылымы дүниетаным проблемасы саласында
маңызды орын алады. Сонымен қатар, соңғы жылдары ерекше рухани біліктілік
ретіндегі дүниетанымға қатысты нәрсенің бәрін зерттеп-білуге деген ынта-
ықылас артып отыр.
Дүниетаным гносеологиялық тұрғыдан қоршаған ортаның адам санасынан
көрініс табуы ретінде қатынастардың жиынтығы арқылы анықталатынын атап
көрсетеді. Бұның нақ өзі адамның өмірлік іс-әрекетінің шынайы негізі болып
табылады. Сондықтан, дүниетаным тек субъект-объективті ғана емес. субъект-
субъективті қарым-қатынастардың, яғни адам-дүние қатынасының ғана емес,
адам көзқарасының да көрінісі, сондай-ақ ол жеке тұлғаның белсенділігімен
қатар оның іс-әрекетінің бағыт-бағдарын да білдіреді. Басқаша айтқанда,
адам дүниетанымының функционалды орталығы білім емес, сана болып табылады,
ол адамның негізгі анықтаушы, оның іс-қызметі мен тұрмысының мәнін
сипаттайды.
Философ Ә.Нысанбаевтың пікірінше, дүниетаным құрылымындағы реттеуші
басты элемент сенім болын табылады. Адамның, соның ішінде балалардың сенімі
- объективті шындықтың субъективті бейнесі іспетті. Наным адам іс-
қызметінің ұтымды негізіне айналып, оның әрекеттері мен мінез-құлқын
анықтайды. Сонымен қатар, сенім дегеніміз -ішкі позицияға, өткен бітім,
ұғым, түсінік, идея, қағида, норма, мұрат жиынтығынан тұрады. Олар адам
табиғатына етене жақын, ықпалы мол, оның адамгершілік қасиеттерін жүйелеуші
санасады. Жеке тұлғаның ерік-жігері осылар арқылы анықталады.
Философиялық әдебиеттерге жасаған талдау дүниені сезіну, дүниені
қабылдау, дүниені ұғыну, дүниені саралау, дүниетаным тәрізді; дүниені тұтас
бейнелеу формаларының тағы бір қырын көрсетіп берді. Бұлардың арасындағы
айырмашылық белгілі бір субъектінің дүниені бейнелену деңгейінде ұғыну
ерекшелігінде жатыр. Сонымен катар, дүниені сезіну, дүниені қабылдау
деңгейінде дүниені көріп-білу сананың құрылымдары арқылы анықталады. Олар
дүние құбылыстарын елеп-екшеп, адам үшін мәні барларын ғана санаға
өткізеді, сөйтіп адамның қарым-қатынасы, ынта-жігері, тілегі, түптеп
келгенде, мұқтаждары көрініс тапқан шындықтың бейнесін қалыптастырады.
Бұл тұрғыдан қарастыру философтарға дүниетанымды адам санасы
құрылымындағы жоғары деңгей, дүниеге қарым-қатынастың эмоциалық-
сезімдерін, сондай-ақ теориялық тәсілдерін бейнелеп, жеке тіршілік ететін
басқа да құрылымдарды біріктіруші ядро деп қабылдауға мүмкіндік туғызады
Сонымен, философтардың айтқандарына сүйене отырып, дүниетаным сыртқы
дүниенің адам санасындағы жай көрінісі ғана емес, тұлғаның дүниеге қарым-
қатынасы деп қорытындылауға болады. Бұл қарым-қатынас білім формасында ғана
емес, сенім идеал, құндылық, адамдардың ынта-талабы, іс-әрекеттің танымдық
және тәжірибелік принциптері формасында да көрініс береді. Бұл - адамның
қоғамдық сана-сезімнің формасы, дүниені практикалық-рухани тұрғыдан
меңгеру тәсілі. Ол адамның іс-әрекеті нәтижесінде дүниемен қатар оның
заңдылықтарын, тенденциялары мен өзгерістерін танып қана қоймай, ондағы өз
орнын сезіне білуін байқатады. Сол арқылы адамның дүниемен қарым-
қатынасының бағалы аспектісі қалыптасады. Дүниетаным сана-сезімнің құбылысы
ретінде оның қызметі мен дамып-өрістетуіне тәуелді болады.
Дүниетаным құрылымдарының арасындағы елеулі байланыстарының мәнін ашуда
психолог еңбектерінің маңызы ерекше зор (Л.И.Божович, Л.С.Выготский,
В.А.Крутецкий, С.Л.Рубинштейн, Т.С.Смирнова, М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев,Т.Тәжібаев т.б.). Кеңес психологтары дүниетаным дамушы тұлғаның
жасына және жеке-дара айырмашылықтарына байланысты өзіндік ерекшелігі бар
жеке сананың түрі деп тұжырымдайды. Мұнда дүниетанымды зерттеудің теориялық
дәйегі сана мен іс-әрекет бірлігінің принципіне саяды, яғни іс-әрекетте
болмаған нәрсе санада да болмайды. Бұл принциптің ішкі мазмұны басқа адам
тұлғаға айналады, ал белгілі бір функцияньщ дамуы тұлғаның тұтастай
дамуынан келіп туындайды және соған тәуелді.
Жеке тұлға мен дүниетаным арасындағы байланысқа диалектикалық жағынан
талдау жасай келе, Л.С.Выготский дүниетанымды дүние мен оның құрамды
бөліктері туралы түсінік жүйесі деп қана қабылдауға болмайтынын айтты; жеке
адамға байланысты дүниетанымды ...адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынасы
жөніндегі мәдени тұрғыдағы бүкіл іс-әрекеті ретінде анықтаған жөн.
А.Н.Леонтьев жеке қарым-қатынас пен жеке маңызды дүниетанымды маңыз
жүйесі (білім жүйесіне байланысты) және мағына жүйесі (жеке қарым-қатынаска
байланысты) ретінде әр түрлі қарастыруға мүмкіндік беретін ұғымдар деп атап
көрсетті. Және соңғысы іс-әрекеттің шығу себебіне байланысты болады.
Сондықтан, шығу себептерін талдамай тұрып жеке мағынаны қалыптастыру мүмкін
емес.
Б.Г.Ананьев адамның тұлға және іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі
қасиеттері даралық ұғымымен байланысты екенін атап көрсетіп, оның өзіне
қатысты әлеуметтік рөлін атқару сипатына және оған тән құндылық қасиеттерге
назар аударады. Бұл қасиеттер адамның қоршаған ортамен өзара қарым-
қатынасының негізінде пайда болып, оның ішкі қарекет-амалын іс-әрекет,
қайғыру, ынта-жігер арқылы реттеп отырады.
Адам дүниетанымына таным мен сана-сезімнің бірлесіп, бірігуі ретінде
қарауымыздың себебі не? Бұған С.Л.Рубинштейн адамда сезімнің жоғары формасы
- дүниетанымдық қасиеттердің болуына орай деп жауап береді. Сондықтан
дүниетанымды адамның танымдық және эмоционалдық қасиеттерінің жиынтығы,
тұлғаның дүниетанымын анықтайтын іс-әрекеті, бағыт-бағдары, рөлі тәрізді
өзіне сай қасиеттердің бірлігі ретінде танып-білген жөн. Бұған
психологтардың В.А.Крутецкий, Т.К.Мухина, Т.Тәжібаев, М.Мұқанов т.б.)
адамның адамгершілік санасы жөніндегі соңғы кездегі зерттеулері дәлел
болады. Олар дүниетаным этикалық ұғымдарды сезім мен эмоция арқылы меңгеру
үрдісінде қалыптасатынын көрсетті. Адамның амалдарын саналы түрде реттеп
отыратын ерік-жігері дүниетанымның тұтас құрылымдағы ең қажетті элемент
болып табылады. И.К.Журавлев зерттеушілердің мұның алдында айтылған
қорытындыларымен келісе отырып, сонымен қатар қажеттілік дүниетаным
құрылымына еңбейді, оның қалыптасуын қамтамасыз етуге ғана байланысты деп
санайды. Және ғылыми білімдерді, оған адамның жеке қарым-қатынасы
(танымдық, эмоционалдық жағы, пәрменді, әрекетті құндылығы); оларды
тәжірибеде қолдану, дәлелдеуге деген қажеттілік; дәлелдеу, қолдану, теріске
шығару, бағалау дағдысы т.б. атап көрсетеді. Тұтастай алғанда,
дүниетанымның адамның тұтас құрылымы дамуымен тығыз байланыстылығын жүйе
құраушы компонент ретінде қарастыра отырып, психологтар оның
интеллектуалдық жеке және тәжірибелік тәрізді аспектілерін бөліп көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандары қорытындылап және тұлғаның негізі дүниетаным
аспектілерін сипаттай келе, Н.А.Менчинская интеллектуалдық аспект қолдануға
қажетті дүниетанымдық білімдер мен ой-пікірлерді меңгеруді қажет етеді,
өйткені білім мен ой-пікір жүйесі дүниетанымның жоғары компонеттері болып
саналатын көзқарастар мен сенімдердің қалыптасу негізі болып табылады; жеке
аспект дүниені бағалау аспектісіне жатады, меңгерілген білімге белгілі бір
қарым-қатынастың пайда болуына мүмкіндік жасайды, себебі қарым-қатынассыз
білімнің көзқарас пен сенімге айналуы мүмкін емес деп жазады. Бұл аспект
тұлғаның бағдарлылығымен, яғни оның себеп-салдар, қызығушылық, идеал,
сонымен бірге эмоционалдық және адамгершілік - эстетикалық қасиеттерімен
тығыз байланысты; үшінші пәрменді-тәжірибелік аспект тәсілдерін өзі
реттеуін аныктайды; бұл орайда тұлғаның ерік-жігерін қалыптастыру басты
нәрсе болып табылады. Зерттеушілердің ойынша, бұл пікірлер себеп-салдар
және бағалау үрдістерін біртіндеп күшейтуге саяды.
Адамның талап-тілегі мен ынта-жігерінің өзара байланысты күрделі жүйесі
саналатын себепті - қажеттілік әрекет өрісі мұндай бірлікке негіз болады.
Л.И.Божовичтің айтуынша, бұл жағдайда белгілі ынта-жігер басым орын алады,
өйткені олар тұлғаның бет алысына себепкер болады. Осыған байланысты
дүниетаным адамгершілік идеалдар мен принциптердің тұрақты жүйесіне
айналады. Соған сәйкес ол іс-әрекетті, қызметті, қоршаған ортаға және өзіне
деген қарым-қатынасты реттейтін пәрменді де тұрақты өнеге нышаны саналады.
Дүниетанымды тұлға құрылымындағы жүйе құраушы компонент ретінде
зерделеу арқылы психологиялық зерттеулерде адамның шындық жөніндегі
біртұтас көзқарасын қалыптастыруға көмектесетін механизм-анализі; механизм
мен себеп-салдар, идея, баға және сезім арасындағы өзара байланьгс тәрізді
мәселелер қоса қарастырылады; адам іс-әрекетінің басты принциптерін іске
асырудағы ерік-жігер ролі; іс-әрекетті реттеу денгейлері анықталады.
Дүниетаным құрылымдары компоненттері мен тұлға құрылымдары арасындағы
өзара байланысты жүйелі түрде қарастыру педагогтардың еңбектерін талдауда
да маңызды орын алады.
Дүниетанымның негізгі мен құрылымын сипаттайтын ғылыми-теориялық
методологиялық әдістер, мәселені шешудегі аралас ғылым ретіндегі
жеке адамды қалыптастыру мәселесін кешенді түрде қарастыру негізінде
кеңінен пайдаланылады (Н.К.Крупская, Р.Г.Лемберг, И.Я.Лернер,
А.С.Макаренко, Э.И.Моносзон В.А.Сластенин, В.А.Сухомлинский, И.Ф.Харламов,
Р.М.Қоянбаев т.б.). Дүниетаным ұғымының негізгі аспектілерін түсінуде
зерттеушілердің ойы белгілі бір пікірде тоғысады.
Э.И.Моносзон берген төмендегі анықтама теория жүзінде жеке тәжірибе
арасында жүргізілген үлкен зерттеу жұмыстың нәтижесі болып табылады:
Дүниетаным дегеніміз-шындыққа, идеалға деген жалпылама көзқарастар жүйесі,
сол арқылы адам өзін қоршаған табиғи және әлеуметтік ортаға қарым-қатынасын
білдіреді. Адамның қоғамдық тұрмыс-тіршілігінің ерекшіліктері мен оның
нақтылы тарихи қоғамдық-қатынастар жүйесіндегі орны бейнеленген білім,
тәжірибе және эмоционалдық баға жиынтығы саналатын дүниетаным тұлға
өмірінің идеялық бағыт-бағдарын, іс-әрекетін айқындайды.
Байқап отырғанымыздай, өз жұмысымызға біз де арқау еткен бұл анықтамада
дүниетанымның негізгі элементтері байқалады. Бұл, ең алдымен, дүниетанымның
интеллектуалды, эмоционалды және пәрменді-тәжірибелік үш аспектісіне сәйкес
келетін білім, сенім қатынасы және іс-әрекет.
Педагогтар, тұтастай алғанда, мұрат мен сенімді дүниетаным құрылымының
негізгі элементтері ретінде қарастырады (И.Я.Лернер, И.Л.Люблинская,
Э.И.Моносзон, Р.М.Рогова, И.В.Сысоенко т.б.
Дүниетанымның психологиялық-педагогикалық аспектісінің мәнді сипаттары
зерттеушілерге жүйелі-құрылымдық және пәрменді негізде зерделеу арқылы
тұлға дүниетанымының элементтері мен оның функциясы арасындағы өзара
байланысын анықтауға мүмкіндік берді. В.М.Щуревич, И.К.Журавлев және
басқалары құрылым элементтерінің дамуы мен өзара ішкі байланыстарушы-жүйе
ретінде, ал соңғы байланыстарын функция ретінде қарастырады. Жоғарыда
аталған авторлар дүниетанымның іс жүзіндегі психологиялық құрылымын ескере
келе, оның төмендегідей функцияларын атап көрсетеді. Олар мыналар: танымдық-
бағыттылық, бағалаушы-қозғаушы және пәрменді-тәжірибелік.
Дүниетанымның нақтылы қалыптасу деңгейі балалар мен қатар үлкендерде де
әртүрлі болып келеді (Н.А.Менчинская, Э.И.Моносзон, Т.К.Мухина). Алайда
мәселе тек жүйелілік сақталуында ғана емес, әр жастағы балалардың біртұтас
дүниетанымында осы элементтердің бірлесе әрекет етуінде
Э.И.Моносзон болатынын көрсетеді. Оларды тұтас дүниетаным дамуының жас
шамасына байланысты баспалдақтары ретінде емес, синоним ретінде қарастыруға
болады.
Жалпы, ғалымдардың дүниетанымның мәні мен құрылымын зерттеу
және анықтау жөніндегі көзқарастарын қолдай отырып, зерттеушілер
негізінен мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын зерттеуге баса
көңіл бөлгенін айтқан жөн. Көптеген психологтар мен педагогтар
дүниетанымның бастапқы негіздерін жасөспірімдер бойына неғұрлым ерте
сіңіру кажеттігін атап айтса да (Л.С.Выготский, Н.А.Менчинская, Т.К.Мухина,
В.А.Сластенин, В.А.Сухомлинский т.б.) бұл арада балалар тәрбиесі назардан
тыс қалған.
Балалардың жас ерекшеліктерінің айырмашылығын психологиялық-
педагогикалық жағынан айқындау елеулі түрде ықпал етті (Л.И.Божович,
А.В.Запорожец, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т.б.). Соның
нәтижесінде балалар ұжымында ойлау, қызығу қабілеттерінің жеке қарым-
қатынастарының дамуы, олардың дамуына әсер ететін басты іс-қызметтің мәнісі
жайында мәліметтерге қол жеткізілді. Педагогтар кішкентай балалардың
санасында қоршаған ортаның қалай бейнеленетінін, көзқарас пен қарым-
қатынастың қалай қалыптасатынын анықтады; олардың табиғат, жұмыс, адам,
қоғамдық өмір т.б. туралы ұғым-түсініктерінің мазмұнын айқындады. Біздің
ойымызша, мектеп жасына дейінгі балаларда бастапқы дүниетанымның қалыптасу
жайы сарапталғанда, педагогикалықтан гөрі психологиялық аспектіге баса
назар аударылған тәрізді.
Дүниетанымды қалыптастыру мәселесін зерттеуде ғалым М.Н.Скаткин
балалардың қоршаған орта жөніндегі алғашкы түсінігі мектеп жасына дейін
қалыптасатынын айтады. Балаларда табиғат пен қоғам өмірі туралы нақты білім
қалыптастырып, қоршаған дүниенің құбылыстары мен заттарын ажырата білуге,
олардың қасиеттерін сипаттауға, құбылыстар арасындағы байланысты анықтауға
үйретуге болады. Педагог В.А.Сластениннің пікірі бойынша, балалардың
бойында белгілі бір ұйымдастыру үрдістері нәтижесінде дүниетанымдық
мазмұндағы ұғым, түсінік, идеялар ғана емес, іс-әрекетке қатысты көзқарас,
идеал және сенім қалыптасады. Әдебиеттердегі бастапқы дүниетаным ұғымына
берілген түрлі сипаттамаларды жинақтай келе, біз авторлар көрсеткен.
В.А.Сластенин кішкентай балалардың дүниетанымының бастапқы негіздері туралы
айта келіп, дүниетанымның сенім тәрізді компонентінің маңыздылығын баса
көрсетеді және оны балалар дүниетанымы құрылымындағы заңды нәрсе деп
санайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың бастапқы дүниетанымын зерттеушілер
дүниетанымның диалектикалық бірлікте болатын танымдық, эмоционалдык және
ерік-жігср компоненттерінің бар екендігін атап көрсетеді. Психологтар
сияқты, зерттеушілер де олардың бірінің қалыптаспауы дүниетанымның тұтас
жүйе ретінде қалыптаспауына әкеп соғатынын айтады.
Алайда, балалар дүниетанымын зерттеуші кейбір ғалымдар, сонымен бірге,
дүниетанымның интеллектуалдық компонентінің белсенділігін
табиғатты материалистік тұрғыда түсіну элементтерін қалыптастыруға арналған
зерттеулерінде табиғатты материалистік тұрғыдан түсіну нышанының
интеллектуалдық компоненттері критерийлері мен көрсеткіштері берілген. Олар
мыналар: объект және табиғат құбылыстары арасындағы байланыс пен
тәуелділікті түсіну; бұрын игерілген білімдерді пайдалану арқылы
қалыптасқан өзара байланыс пен өзара тәуелділікті дұрыс негіздей білу;
табиғат объектілері мен олардың арасындағы байланыстар жөніндегі білімдерді
іс жүзінде қолданып, пайдалана білу. Біздің ойымызша, аталған еңбектерде
маңызды принцип -жүйенің тұтастығы принципі назардан тыс қолған. Бұл факт
аталмыш зерттеудің құндылығын кемітпесе де, мәселені шешуге мәнді теориялық
жаңалық енгізбейді.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, мектеп жасына дейінгі балалардың бастапқы
дүниетанымының мәні мен құрылымын анықтау үшін балалардың әлеуметтік-
психологиялық, психологиялық-педагогикалық және жас ерекшеліктерінің толық
әрі барабар есебін жасау қажет.
Философтар сананың құрылымын былайша жіктейді: дүниені сезіну, дүниені
қабылдау, дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниені тану. Дүниетаным -
жоғары деңгей, тұлға санасы құрылымындағы тұтастықтың негізгі қасиеттерін
өз бойына жинақтаған басқа құрылымдарды біріктіруші ядро.
Дүниетанымды ғылыми емес басқа да дүниетанымдардан даралайтын негізгі
белгілер мыналар болып табылады: ғылымилық, идеялық бағыттылық, пәрменділік
және қоғамдық құбылыстар нақтылы-тарихи тұрғыдан бағамдау, теорияның
тәжірибемен байланысы, гуманизм, патриотизм, интернационализм.
Диалектикалық-материалистік терминдерін ғалымдар дүниетанымды әр қырынан
білдіретін синонимдер ретінде пайдаланады. Бұл арада олардың айырмашылығына
емес, бірлігіне назар аударылады.
Дүниетанымды ғылыми, философиялық, әлеуметтік-саяси, моральдық,
эстетикалық және атеистік көзқарастардың, наным-сенімнің, қоршаған орта
(табиғат, қоғам, ойлау жүйесі) және іс-әрекетінің бағыт-бағдарын
айқындайтын адам идеалының тұтас жүйесі ретінде қарастыруда ғалымдардың ой-
пікірі бір арнада тоғысады.
Тұлға дүниетанымының негізінде жүйе құраушы ғылыми білім жиынтығы
тоғысқан ұғым, түсінік, көзқарас, идея, принцип, сенім мен мұрат
қалыптасқан дүниетанымның құрылым элементтері саналады.
Сонымен, дүниетанымды интеллектуалдық, жеке (қарым-қатынас, себеп-
салдар, моральдық бағыт-бағдар) және тәжірибелік (өнегелі-ерікті, білімді
жүзеге асыру) аспектілеріне ие рухтандырушы және бағыттаушы компонент
ретінде тұтас тұлға құрылымының дамуымен тығыз байланыста қараған жөн. Олар
өзара диалектикалық байланыста болады, біреуінің қалыптаспауы дүние-
танымның тұтас жүйесін ыдырауға соқтырады. Іс жүзінде бұл - дамып,
жетілмеу, сананың бүлінуі, тұлғаның қалыптаспай қалуы. Қалыптасу үрдісінің
синтез тенденциясымен, дүниетаным компоненттерінің - білім, қатынас,
белсенді іс-әрекетке дайындықтың органикалық үйлесуімен сипатталуы
кездейсоқ емес.
Балалар үшін іс-әрекеттің негізгі түрлері таным (оқу), қарым-қатынас,
еңбек, ойын болып табылады. Дүниетанымның қалыптасу деңгейі жоғарыда
аталған компоненттердің бірлесуіне байланысты. Әрқайсысының өлшемі
критерийлер мен көрсеткіштер арқылы анықталады. Жеке тұлғаның жас
ерекшеліктері, дербес типологиялық айырмашылықтары, қоршаған ортаны рухани-
тәжірибелік жағынан меңгерудегі іс-әрекетінің әлеуметтік-психологиялық
позициясы объективті шарттар болып саналады.
Қазіргі біртұтас дүниетанымды қалыптастыруда ғылым негіздері үлкен роль
атқарады. Алайда, бүгінгі күні ғылымның мәдени-дүниетанымдық мүмкіндіктерін
асыра бағалауға болмайтындығы байқалды. Дүниетаным саласында тек ғылымға
бағдарлану, ал дін, философия, өнер сияқты мәдениеттің басқа нысандарының
дүниетанымдық маңыздылығын төмендетудің немесе мүлде жоққа шығарудың
зияндылығы белгілі болды. Қазіргі дүниетанымды қалыптастыруда ғылымның
басқа да мәдени нысандармен бірлігі аса қажет екендігі анықталып отыр.
Балалардың дүниетанымын қалыптастыруда балалар әдебиетінің мән-маңызы
ерекше.
Әлеуметтік, экономикалык реформалар тереңдеген сайын ұлттық жаңарудың
өркениеттік ерекшеліктері мен келбеті де айқындала түседі. Ұлттық мәдени
және баска этникалық төлтума ерекшеліктер жаңа мәнге ие болып, дәстүр мен
тілді жаңартуға деген ынта-ықылас артады. Біз, -дейді Н.Ә.Назарбаев
Қазақстан халқына Жолдауында, - өзіміздің белгілі тарихымыз бен өзіндік
болашағымыз бар еуразиялык елміз. Сондықтан біздің міндетіміз басқа
ешкімнің моделіне ұқсамайтын болады. Ұлттық қайта түлеу - этномәдени
қазынаны ұлт мүддесіне жарату, оның жасампаздық жақтарын айқындап, этнос
санасының даму тірегіне айналдыру. Рухани байлықтар - ұлттың өзін-өзі
тануының және танытуының, ұлттық жігер-қайратты жұмылдырудың, оны белсенді
әлеуметтік іс-қимыл, әрекетке айналдырудың құралы. Ұлттық рухани үрдістің
астарында мәдениеттің болашағы туралы орынды қауіптену, үстемдік жасаған
таптық идеологияның, бұқаралық мәдениеттің зиянды салдарынан сескену
сияқты заңды көріністер орын алып отыр. Қазақстан мемлекетінің өркениет
жолына бетбұрысы да қиындықтарға толы, бір-біріне қарама-қарсы үрдістердің
араласып, шиеленісіп жатуымен ерекшеленеді.
Этникалык-мәдени білім тұжырымдамасының өте-мөте қажеттілігі өтпелі
кезеңдегі білім беру жүйесіндегі дағдарыстан да туындайды. Оқыту мен тәрбие
беру мазмұнын бір ізге түсіру елдің ұлт пен ұлттың топтарының этникалық-
мәдени қажеттітігінің канағаттандырылмауына әкеп соқты. Осы айтылғандардан
шығар қорытынды: бірыңғай саясатқа, жалпылама үрдіске бағытталған
дүниетаным жекелеген ұлттардың дүниетанымдық ерекшеліктерінің қалыптасуына
кері ықпалын тигізеді. Халқымыздың дүниетанымының ерекшелігі оның
тұрмысынан аңғарылуы заңды дүние... Ұлт өз дүниетанымын тілі, діні, ділі,
әдебиеті арқылы білдіріп отырады. Демек, ұлттық ойлауды зерттеу үшін
негізгі сүйенетініміз күнделікті тұрмыста қолданылатын әдет-ғұрпы,
салт-санасы, халықтық деңгейде қалыптаскан образдары, дүние туралы
халықтың ұлттық ұғым-түсінігі және т.б.
Білім туралы сөз қозғағанда, оның мәніне, оқытылу дәрежесіне ғана емес,
маңызды әдістемелік мәселелерге де назар аудару қажет болып отыр. Олардың
ішіндегі негізгісі этномәдени дәстүрлікті жаңарту, ұлттық төлтума
ерекшеліктер мен жалпы адамзаттық құндылықтардың білім аясында өзара
диалектикалық үйлесуін қамтамасыз ету болып табылады.
Бүгінде бүкіл дүние жүзінде қоғамның белсенділік дәрежесіне, ғылыми
және техникалық сауаттылығына байланысты алаңдаушылық байқалады. Бұл білім
беру салаларына да қатысты. Білім берудегі дағдарыс - көп жағдайда
экономикалық қайта құрылымдардың салдары емес, ол мәдени-әлеуметтік саяси
үрдістерінен туындаған үрдісінде қарама-қайшылықтар тудырады. Сондықтан, ол
ұлттық мәдениетті дамыту мен нығайту құралынан ұлтты төлтума қазынасынан
ажырататын, бөлектейтін құралға айналды. Білім мен тәрбие берудің мыңдаған
жылдық дәстүрі бар европалық емес бай тәжірибесін жоққа шығарды.
Бұл орайда Қазақстан Республика Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат
жөніндегі ұлттық кеңес ұсынған Қазақстан Республикасындағы этникалық-
мәдени білім тұжырымдамасының маңызын атаған орынды. Оның негізгі идеясы
этникалық топтардың өзіндік ерекшелігін сақтауға, сонымен бірге өзге
мәдениеттердің де құндылықтарын игеруге бағытталған білім беру үлгісін
жасау болып табылады. Оның стратегиясы мен тактикасы белгіленіп, этникалык-
мәдени білім стратегиясы өзара байланысты екі мақсатты: этникалық
сәйкестендіру мен мемлекеттік интеграцияны жүзеге асыруға негізделген. Ал
халықтың этникалық-мәдени сәйкестілігі өз тарихы мен мәдениетінде болған
уақиғаларды білу, қалыптасқан рухани құндылықтар мен жетістіктерге адалдық
таныту, ұлт қаһармандарын қастерлеу нәтижесінде құралатындығы атап
көрсетілген. Бұл - этномәдени мұралардың ерекшелігін, оның тамыры тереңде
жатқандығын, ешқашан өшіп-солмайтындығын дәлелдей түседі.
Рухани дүние байлығы жалпы адамзатқа ортақ болғанымен, әр халық дүниені
өз тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі тұрғысында ұғынып-түсінді. Әр ұлттың
дүниеге көзкарасынан, оны түсінуі мен бағалауынан, жетік білуі мен
сезінуінен туатын дүниетанымға қатысты өзгешеліктердің маңызы зор.
Бұл мәселемен айналысып, түйінді ой айтып жүрген қазақ ғалымдары
баршылық. Мәселен, Д.Кішібеков: Дүниетаным дегеніміз - қоғамның әрбір
мүшесіне, олардың өміріне, іс-әрекетіне, бүкіл тіршілігіне терең әсер
етуші, сонымен бірге әлем құбылыстары мен үрдістеріне ықпал жасаушы,
тұрақты, тұтас көзқарастар жүйесі деген анықтама береді.
Ғалымдар І.Ерғалиев пен Ғ.Төлебаевтің пайымдауынша, Дүниетаным -
адамның дүниеге деген рухани қатынастарына негіз болатын жоне солардың
бәрін жалпылама түрде қамтитын, адам мен әлемнің саналуан арақатынасын
білдіретін ұғым.
Абайдың рухани әлемін, даналық мүрасын зерделеп жүрген зерттеушілер:
Дүниетаным - ақиқатты, рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай
алғанда адамдардың білімі мен танымы, ар-ұждан қоршаған ортаға
психологиялық және эстетикалық көзқарасы. Дүниені танып-білу нәтижелері
дүниетаным ұғымында бейнеленеді, бұл - жеке адам үшін өзінің қоғамдағы
орны жайлы ұғымдардың жиынтығы, сана-сезім қалпы, дүниені біртұтас ретінде
түсіну нәтижесі, деп ой түйеді.
Ал, Ә.Нысанбаев болса: Дүниенің қыр-сырын тану өркениетті ірі
ұлттардың қоғамдық өмір салаларында айрықша орын алған. Біз осы
тұжырымдарға сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың дүниетанымын
қалыптастырудағы дүниетаным ұғымын осы жастағы балалардың білім көлемі
мен өмір тәжірибесіне сәйкес, ұлттың мәдениетінен, рухани қазынасынан,
адамгершілік мұраттарынан бастау алатын айнала қоршаған орта, бүкіл әлем,
тұтас дүние туралы, ондағы адам орны, тіршіліктің мән-мағынасы туралы
көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы ретінде
қарастырамыз.
Бүкіл дүние туралы ойлау, оның шығу тегін білуге ұмтылу, адамның
дүниедегі орнына үңілу, адам мен дүниенің арақатынастарының сырын ашу,
табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу, адам өмірінің мәнін
айқындау, өмір мен өлімнің жігін айыру - философиялық дүниетанымның негізі.
Дүниетаным сатыларының ең жоғарғысы дүниеге философиялық көзқарас болып
табылады. Бірақ философиялық көзқарас бойынша жалпы адамзаттық ойға ортақ
белгілермен қатар әр елдің өзіне тән ерекшеліктері де нысанаға алынады.
Олардың негізгі ұғымдары да оның діліне байланысты. Дүниетаным іргетасы тәл
мәдиенетті терең білуден басталады. Философ ғалымдар А.Касабеков пен
Ж.Алтаев Қазақ философиясының тарихына кіріспе атты еңбегінде ұлтты жан-
жақты тану үшін оның дүниетаным тарихын оқып-білу зерделі зерттеу қажет
деген орынды ой айтқан.
Дүниеге философиялық көзқарас-дүниетанымның жоғарғы сатысы, оның
нысандары дүниетанымның әр түрінде көрініс береді. Белгілі ғалым, философ
Д.Кішібеков: қазақ халқында жүйеленген философия жоқ, оның философиясы жай
қарапайым философия дәстүрінде дей келе, Біздің мақал-мәтелдеріміз тұнып
тұрған философия деген тұжырым айтады. Осыған орай ғалым М.Орынбеков:
Қазақ қоғамы үшін қалыптастыратын әмбебап дүниетанымдық дәрежесінде
қолданылады, - деп жазады.
Соңғы уақытта ғалым педагогтар мен философтар ежелгі қазақ
дүниетанымының түрлеріне мақал-мәтелдер, жырлар, дастандар, ертегілер,
термелер және т.б. жатқызады. Өткен замандарға өмір тіршілігін көбіне
табиғат аясында, күндіз-түні мал соңында өткізген қазақ қауымы аспан мен
жер, ай мен күн, күн мен түн, қараңғы мен жарық, адам мен табиғат, жан мен
тән, бақ пен сор сияқты айналасын қоршаған жаратылыс дүниесі және оның сан
алуан құбылыстары жайында сан қилы аңыз, қиял-ғажайып ертегілер, өлең-жыр,
мақал-мәтел және толғаулар ойлап шығарып, түрліше ой топшылаған.
Абайдың шығармашылық ерекшелігін, дүниеге деген көзқарасын М.Әуезов
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ұлы ақыны атты еңбегінде белгілі бір
жүйелі пікір қалыптастырған. Ұлттық және бүкіл адамзаттық мәдениеттің үш
түрлі мол арнасы данышпан ақынның творчестволық ісіне рухани азық болды.
Абайдың бүкіл ой-қиялына, әлеуметтік, ақындық ісіне дем беріп, шапағатты
нәр алған арнаның бірі - халықтың өзі жасаған, ауыздан-ауызға тарап, баспа
жүзінде сақталып келген қазақтың бағзы замандағы халық мәдениетінің бай
мұрасы, араб-иран және түрік халықтарының классикалық поэзиясы, - деген
еді. Бұдан шығатын қорытынды: мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан дала
өркениетінің мұрагерлері болып табылатын қазақ халқының көп уақыттан бергі
жиған үлкен дүниетанымдық қазынасы бар.
Ғалымдардың халық ауыз әдебиеті, фольклор ұғымдарына байланысты
айтылған пікірлерін саралай келіп, біз атадан балаға жетіп, ел арасында
сақталып келген керкемсез, сахна өнері музыка, ән-күй, би, қолданбалы өнер,
халық ойындары, тұрмыс-салт, наным-сенім сияқты салаларды, оның айтылу және
орындалу ерекшеліктеріне орай фольклор ұғымына жатқызамыз. Сол себепті біз
зерттеу жұмысында ауыз әдебиеті деген ұғымнан гөрі кең ауқымдағы
фольклор терминін қолдануды орынды санадық.
Балалар дүниетанымы ересектер көзқарасымен тікелей байланысты
болғанымен, баланың жас ерекшелігіне орай оның күнделікті тіршілігі,
өзіндік ой-пікірі, қиял-арманы, ойыны мсн талап-талғамы үлкендерден өзгеше
екендігі белгілі жай.
Халық ауыз әдебиеті - балалар психологиясын, шығармашылық
мүмкіндіктерін танытатын халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл мұрасы. Ол
өзінің бастауыш мектеп жасындағы балалардың қызыға, еліктей отырып
үйренуіне, кейін дағдыға айналдыруына, сүйсіне орындап не болмаса атқару
аркылы шығармашылық қасиетінің артуына лайықтылығымен, ал тұтастай алғанда
дүниетанымдық мәнділігімен бағалы. ...Балалар рухани әлемінің жеке сала
ретінде отау тігіп, ізінше енші иемденіп, балалар әдебиеті деген атқа ие
болуы үстіміздегі ғасыр үлесіне тиеді... Халық ауыз әдебиетінің тарихын
жасауға елеулі еңбек сіңірген Ш.Ахметов...„балалар әдебиеті терминін алғаш
қолданып, түсініктеме берді.
Тәрбие – тарихи құбылыс, өйткені адам баласы дүниеге келгеннен бастап
тәрбие де пайда болды, содан бері дамып келеді. Міне, содан бері де халық
білім мен ғылымды жоғары бағалап, қадірлеп, атадан балаға мирас қылып,
жалғастырып келеді. Тіпті бізге дейінгі ата тегімізден сыр шертетін Орхон
жазулары сол кездің өзінде (V- VIII ғ.) тәрбиенің қоғамдық рөл атқарғанын
танытумен қатар, жоғарыда айтылған пікірлеріміздің растығын дәлелдеді.
Мысалы: Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Төрт бұрыштағы халықтың
Бәрін бейбіт қылдым,
Тату қылдым...
Осы іспеттес құлпы тастардағы өнегелі сөздердің жас ұрпақты елін,
халқын сүюге, бірлікке шақыру, үлкенді сыйлау, т.б. өсиеттері әлі күнге
дейін тәлімдік-тәрбиелік мәнін жойған жоқ.
Аристотель Баланы жөргегінен бастап, барлық жақсы қасиеттерге және
оларды өзінің отбасында тәрбиелеу керек. Ең бастысы, кішкентайлар үшін
олардың дене мүшелерін дұрыс жетілдіру, тамақтандыру, шынықтыру керек –
деген. Осы пікірге сүйене отырып, балалардың психологиялық, физиологиялық
ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, балабақшада және мектепте
оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерін пайдалану керек деп
санаймыз.
Ғұлама философ, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған Әбу Насыр
әл-Фараби философияның іргетасын қалады. Оның Философиялық трактаттар,
Ақылдың мәні туралы, Әлеуметтік этикалық трактаттар, Философияны аңсап
үйрену үшін алдын ала не білу қажеттігі жайлы т.б. көптеген еңбектері бар.
Философиялық трактат шығармасында адамзатты бақытқа, игілікке, шаттыққа
жеткізу жолындағы ең негізгі компоненттер деп саясатты, экономиканы, отбасы
тәрбиесін атаған. Бұған дәлел оның ғылым мен философияның адамға қоятын
басты талабы – ол адамның жаны, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз халқына деген
таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz