Халықты жұмыспен қамту, жұмыссыз жəне лайықты жұмыстың түсінігі
Мазмұны
Кіріспе 1
1 Халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама 4
1.1Жұмыссыздықтың пайда болуы және түрлері 4
1.2 Жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары 7
2 Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары 16
2.1 Халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі 16
2.2 Жол картасы – жұмыссыздықты төмендетудің басты жолы 45
2.3 Жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы және оны іске асырудағы мәселелер
50
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүргiзу
Қазақстан Республикасының Үкiметi қызметiнiң негiзгi әлеуметтiк
басымдықтарының бiрiне жатады. Жұмыспен лайықты қамтуды қамтамасыз ету -
халықты әлеуметтiк қорғаудың негiзi, адами ресурстар әлеуетiн дамыту мен
iске асырудың маңызды шарты, қоғамдық байлықтың артуы мен өмiр сүру сапасын
жақсартудың басты құралы.
Мемлекет басшысы өзiнiң 2011 жылғы 28 қаңтардағы Болашақтың iргесiн
бiрге қалаймыз! атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында еңбек
нарығының тиiмдiлiгiн арттыру, аз қамтылған, жұмыссыз мен өз бетiнше
жұмыспен айналысушы халықты жұмыспен нәтижелi қамтуға жәрдемдесудiң
белсендi бағдарламаларына тарту мiндеттерiн қойды [1].
Жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүргiзу Қазақстан Республикасының
Үкiметi қызметiнiң негiзгi әлеуметтiк басымдықтарының бiрiне жатады.
Жұмыспен лайықты қамтуды қамтамасыз ету - халықты әлеуметтiк қорғаудың
негiзi, адами ресурстар әлеуетiн дамыту мен iске асырудың маңызды шарты,
қоғамдық байлықтың артуы мен өмiр сүру сапасын жақсартудың басты құралы.
Әлеуметтiк-экономикалық өзгеру барысында елде қарқынды дамушы еңбек
нарығы құрылды, халықтың экономикалық белсендiлiгi мен жұмыспен қамтылу
деңгейi тұрақты өсуде. Соңғы 10 жылда жұмыспен қамтылған халық саны 6698,8
мыңнан 8141,4 мың адамға артты, ал жұмыссыздық деңгейi 2001 жылғы 12,8 %-
дан 2010 жылдың соңында 5,5 %-ға дейін төмендедi.
Жол картасы шеңберiнде жұмыс орындарын сақтау және жұмыспен қамтуға
жәрдемдесудiң арнайы шараларын әзiрлеу және iске асыру әлемдiк қаржы-
экономикалық дағдарыстың әсерiне байланысты уақытша экономикалық қиындық
жылдары да (2008 – 2010 жылдар) жұмыспен қамтудың жоғары деңгейiн сақтауға
мүмкiндiк бердi.
Қазiргi уақытта жүзеге асырылып жатқан үдемелi индустриялық-
инновациялық дамуға көшу, бiр жағынан, жұмыспен қамтудың одан әрi өсу
мүмкiндiктерiн кеңейтедi, екiншi жағынан - еңбек нарығына жұмыс күшiнiң
iшкi резервiн тартудың, еңбек ресурстарының сапасы мен экономикалық
белсендiлiгiн арттырудың жаңа тәсiлдерiн әзiрлеудi және iске асыруды талап
етедi.
Жастарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі де бүгінгі таңдағы еңбек
нарығында өзекті мәселелердің біріне айналып отырғаны жасырын емес.
Мамандық бойынша тәжірибенің жоқтығы мен еңбек нарығындағы біліктілік
бәсекесінің аздығы - жастар арасындағы жұмыссыздықтың пайда болуының басты
себептері.
Жастар – қоғам дамуының маңызды бөлігіне жатады. Ел Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында Біздің басты оң игіліктеріміз–халқымыздың
санасы. Біз ғылыми және шығармашылық әлеуетінің деңгейі жоғары білім өресі
биік халқымыз бар, соның ішінде болашағы мол – жастар. Осы қолымыздағы
осындай баға жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және оның дамуы үшін
барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай туғызуға тиіспіз,- деп
белгіленегендей еліміз де жастардың жұмыссыз қалуына қарсы күресті тиімді
жүргізуіміз қажет [2].
Жастар қоғамдық қатынаста, материалды өндірісте және рухани құндылықта
маңызды орын алады. Жастардың қоғамдағы жағдай мен оған қатысу деңгейі
қоғам мен мемлекеттің тікелей іс-әрекетіне байланысты. Яғни мемлекеттік
жастар саясаты мен жастармен әлеуметтік жұмыс туралы сөз қозғап отырмыз.
Жастар – бұл кез келген заманауи мемлекеттің стратегиялық әлеуеті.
Еліміздің қазіргі жастары жаңа жағдайда – тәуелсіздік алып, өсіп
өркендеген, демократиялық реформалар мен нарықтық түрленуден соң
тәрбиеленіп, ер жетті. Сондықтан да жастар саясатына қатысты мәселелерді
шешуде мазмұны жағынан принципті түрде алғанда жаңартылған, қазіргі
заманауи тәсілдерге сәйкестікті талап етеді. Мемлекеттік жастар саясаты –
әрбір жастың Қазақстан Республикасының аумағында жарамды Ата Заңмен, өзге
де нормативті құқықтық актілермен бекітілген, әлеуметтік-экономикалық,
саяси, жеке бас еркіндігі мен құқығын мойындауға негізделеді.
Жас ұрпақтың әлеуметтік белсенділігінің артуы, саналы құқықтық және
саяси мәдениетін қалыптастыруы, олардың өмірлік көзқарастарын қайта қарауы
кезінде, өмірлік қағидасы күшті, рухты болып бекітілуі мемлекеттік жастар
саясатының алға қойған жұмысы – мемлекеттік үкіметтік органдардың және
азаматтық қоғамның өзге де институттарының басым бағыттарының бірі
саналады.
Әлеуметтік саясаттың бір бөлігіне тұрақты еңбекпен қамтамасыз ету
жатады. Халықты еңбекпен қамту кеңістігіндегі мемлекеттік саясаттың бағыты
лайықты жұмыс орнында қызмет ету мүмкіндіктерін кеңейту мен жұмыссыздық
деңгейін төмендету болып табылады. Халықты жұмыспен қамту барысында ықпал
жасау, келесі шаралармен қамтамасыз етіледі: әлеуметтік жұмыс орындарын
құру, квалификация мен қайта даярлауды жоғарылату, қоғамдық жұмыстар,
жұмыссыз жастардың кәсіпкерлік қызметіне ашуда мүмкіндік беруге материалдық
көмек көрсету.
Мәліметтерге келсек, 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан
халқының саны 16,4 млн адамға жетсе, оның 48 пайыздан астамы еңбекпен
қамтылған. Соның ішінде жалпы халық санындағы жалдамалы жұмысшылардың үлесі
- 31,7 пайызды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар - 16,5 пайызды құрайды. 2015
жылға қарай аталған бағдарламамен 1,5 млн халықты қамту жоспарланған. Соның
арқасында еліміздегі кедейшілік деңгейін 6 пайызға төмендетіп, жұмыссыздық
көрсеткішін 5,5 пайыздан асырмау міндеті қойылып отыр. ҚР Статистика
агенттігінің мәліметі бойынша, республикадағы жұмыссыздықтың қазіргі
деңгейі де 5,5 пайыздың шамасында [1].
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Халықты жұмыспен қамту саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаларынашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама
-жұмыссыздықтың пайда болуы мен себептері
-жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары
-халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары
-халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі
-Жол картасы – жұмыссыздықты төмендетудің басты жолы
-Жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы және оны іске асырудағы мәселелерін
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттелу аймағы- көптеген нормативті актілерге, соның
ішінде Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне, Нурғалиева Е.Н,
Жұмағұлов, Жанпейісов, Ахметова А., Ахметова Г., сияқты ғалымдардың
еңбектеріне сүйене отырып дипломдық жұмысты талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы- дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда- халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама,
жұмыссыздықтың пайда болуы және түрлері, себептері, жұмыссыздықпен күресу,
жұмыспен халықты қамту, жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары туралы
негізгі сұрақтарды қарастырамыз.
Екінші тарауда- Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттары, 1Халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі, Жол
картасы – жұмыссыздықты төмендетудің басты жолы, Жұмыспен қамту - 2020
бағдарламасы және оны іске асырудағы мәселелері қарастырылған
1 Халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама
1.1Жұмыссыздықтың пайда болуы және түрлері
Жұмыссыздық –бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халыұтың
өндірісте жұмыспен қамтымауы.
Жұмыс қабілеті бар, бірақ жұмыс күшіне қосылмайтын жандар әдетте
егделеу адамдар немесе жұмыстан жолы болмай жүрген адам екені аян. Осылайша
жұмыссыз адамдар жұмыссыздық бірлестігін құрайды.
Адам мына төмендегі төрт түрлі себептің біріне байланысты жұмыссыз
атанады:
1. Ол жұмыс күші қатарына жаңадан қосылуы мүмкін, яғни ол
– жұмыс орнын бірінші рет іздеп жүр ген адам. Немесе төрт
аптаның ішінде өзіне лайықты жұмыс орнын таппай, қайтадан жұмыс
күші қатарына қосылған адам,.
2. Бұл адам басқа жұмыс орнын іздеп жұмыстан босанады, ол осылайша
жұмыс орнын тапқанша жұмыссыз болып саналады.
3. Адамды жұмытан босатып жіберуі мүмкін. Сөйтіп жұмыстан
босатылғаны жөніндегі анықтамада төлем тоқталып, жұмысшы бұл
жөнінде ескертілмей, бұдан бейхабар қалады.
4. Жұмысшы фирманың жабылуына байланысты жұмыссыз қалуы мүмкін. Ең
соңғы жұмыс орнынан айырылу еріксіз жұмыстан босану деп
есептелінеді.
Жұмыссыздық - еңбекшілердің бір бөлігінің жұмыс таппай, артық
халыққа, еңбектің резерв армиясына айналуы, бұл – капитал құрылысқа тән
құбылыс. Ол К.Маркс ашқан капиталистік қорлаудың жалпылық заңының
әрекететуінен туады. Жұмыссыздық капиталистік өндірістің жемісі және шарты
болып табылады. Артық адам болу азабын капитализм тарихында тұңғыш рет
Еуропаның қазіргі экономикалық жағынан дамыған елдерінің, әсіресе Англияның
еңбекшілері тартты. Капитализмнің жалпы дағдарысы кезінде жаппай
жұмыссыздық дамыған капиталистік елдер үшін үнемі айрылмайтын тұрақты
құбылысқа айналады. Сырттай қарағанда жұмыссыздық капиталистік рыноктың
жұмыс күшіне деген сұранымы мен жұмыс күшін ұсынудың арасындағы
сәйкессіздік сияқты болып көрінеді, ал іс жүзінде ол неғұрлым терең, ішкі
себептердің салдарынан туады. Қосымша құнды неғұрлым көп алуға ұмтылу және
бәсеке күресі кәсіпкерлерді жанды еңбекті қаруландыруға, өзгермелі
капиталға қарағанда өндіріс құрал-жабдықтарын неғұрлым тез өсіруге мәжбүр
етеді. Мыс., Қазақстанда 1993 жылдан 2003 ж. дейін жұмысшылар саны 4 есе,
ал капитал құны 12 есе өсті.
Өзгермелі капиталдың бір шама тез азаюы, көбінесе өндрістегі ғылыми-
техникалық революцияға байланысты болды. Бұл еңбекке деген сұранымның
абсолют азаюын да туғызады. Оның үстіне жұмыс күні неғұрлым ұзақ және
жұмыстың қауырттылығы неғұрлым күшті болса, қолда бар өндіріс құрал-
жабдығын жұмысқа қосуға қажетті жалдама еңбек адамы соғұрлым аз керек
болады. Жұмысшылардың жаппай жұмыстан шығарылуы өндірісте қалған
жұмысшыларды капиталистер қойған қанау шарттарына амалсыздан көнуіне мәжбүр
етеді. Мұның бәрі жұмысшы табының тұрмыс дәрежесін бұрынғыдан нашартылады.
Артық еңбекші халық капитализм қоранудың жемісі, осы қорланудың құралына,
тіптен капитализмнің дамуы мен өмір сүруінің шартына айналады. Жаппай
жұмыссыздық болуы әрбір жұмыс істейтін жұмысшыға жұмыссыздардың қатарына
шығып қалу қорқынышын туғызызады. Капитализм бұл қорқынышты пайдаланады,
жұмыссыздық неғұрлым көп болса, капитал жұмысшыларға соғұрлым күшті қысым
жасайды. Капитализм қоғамда жұмыссыздықтың екі нақты мәні бар. Капиталистер
үшін ол – арзан, көбінесе құқықсыз жұмыс күшінің қоры, бүкіл жұмысшы табын
қанауды күшейтудің құралы, капитализм экономиканың дамуы мен өмір сүруінің
қажетті шарты. Еңбекшілер үшін жұмыссыздық – тек материалдық, моральдық
жағынан зардап шегу, қорлық көру, жасына жетпей қартаю. Формасы жағынан
жұмыссыздық күнделікті, жасырын, тоқыраулы жұмыссыздық болы бөлінеді.
Жұмыссыздардың дәл есебін шығару қиын. Буржуазиялық саяси экономия мен
статистикада қолданылып жүрген жұмыссыздықтың формаларын анықтау
методологиясы, сондай-ақ артық адамдарды есепке алу әдісі жұмыссыздықтың
дәл мөлшерін әдейі азайтып көрсетеді. Буржуазияшыл экономитсер
жұмысшылардың жұмыссыз жүрген мерзіміне қарай толық және ішінара
жұмыссыздық деп ажыратылады. Мыс., АҚШ-та бір апта немесе онан көп уақыт
жұмыс істемеген адамды толық жұмыссыз деп санайды, ал бір аптаның ішінде
бір сағат та жұмыс істеген болса жұмыссыз деп санамайды [3].
Жұмыссыздық – капиталистік экономиканың ажырамас серігі. Экономика
жағынан дамыған капиталистік елдердің бәрін де артық еңбек ресурстарының
кетеді.
Жұмыссыздық түрлері. көлемі қарастырылып отырған кезеңде не бір
дәрежеде сақталып, не кейбір жылдары тіпті көбейтіп
Қазақстан Республикасының еңбек нарығын зерттеу барысында төрт бірдей
негізгі өзгешелікті байқаймыз:
• Жұмыссыздық деңгейі әр алуан топқа қатысты және олардың жасына,
тіршілік-тәжірибесіне қарай анықталынады.
• Еңбек нарығында тауар айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз
етілгендер де, жұмыссыздар да молынан ұшырасады.
• Тауар айналымның қажетті бөлігі циклды: жұмыстан босату және
жұмысынан айыру, әсіресе құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал
жаңа даму кезеңінде өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.
• Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша)
жұмыссыз қалады.[4]
Жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі уақыттың орташа саны, әрбір кезеңін –
жұмыссыздық жиілігі деп атаймыз. Жұмыссыздық жиілігінің екі негізгі факторы
бар. Біріншісі – экономикадағы фирма арқылы жұмыс сұранымның сан түрлі
болуы. Тіпті жиынтық сұраным тұрақты болған жағдайда да кейбір фирмалар
ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз
жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек
жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де
жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс
сұранымдағы өзгеріске әсерін тигізеді.
Келесі фактор еңбеккердің жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс
күшінің арту деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды деңгейі
жоғарылайды.
Енді жұмыспен толық қамтылғанда пайда болған жұмыссыздықты
– құрылымдық жұмыссыздық деп атаймыз. Құрылымдық жұмыссыздық – жұмыссыздық
еңбек нарығын құрылымның нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды
жұмыссыздық деңгейімен бара-бар.
Ал циклдық жұмыссыздық – құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім
жұмысын толық қамтылу деңгейінен төмен болған тұста пайда болады.
Ымыраға келмеушілік – еңбек нарығының әрдайым өзгерістерге болуынан
туынадатын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері
жұмыс істеуді жалғастыра бареді. Бір фирма жұмысшы жалдаса, енді бірі оны
жұмыстан босатып жатады.
Фрикциондық жұмыссыздық дегеніміз - жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен
сол аралықтағы жұмыссыздық. Жұмыс күшін немесе экономикадағы
жалпы еңбек ресурстарының жұмыс істейтіндердің тұтас санымен қатынасы
жұмыссыздық коэффиценті құрайды. Кейбір кезде барлық жұмысқа қабілетті
халық бос болмауы табиғи құбылыс. Оған объективті себептер бар: біріншіден,
адамдардың бір орнынан екінші орынға көшіп отыруы, бір қызмет орнынан
екіншіге ауысуы, тиімді жұмыс іздеуі және оны күтуі және т.б. Осы себептен
жұмысы жоқ адамдар фрикциондық жұмыссыздықты құрайды.
Фрикциондық жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің объективті қажетті
қозғалысымен байланысты жұмыссыздық.Екіншіден, өндірістегі
технологиялық өзгерістер жұмысшы күшінің сұранысына құрылымдық өзгерісін
көрсетеді.
Адам өзіне қолайлы жұмыс орнын іздеу үшін жұмыстан босанады. Мұндай
жұмыссыздықты ізденіс үстіндегі жұмыссыздыққа жатқызамыз. Жұмыстың бәрі
бірдей болған жағдайда, жұмыссыз адам бірінші ұсынылған жұмысқа орналасады.
Егер жұмыссыздық бойынша төленетін жәрдемақы жоғары болса, онда сол адамға
жұмыс орнын одан ары қарастыра берген қолайлы.
Жұмыстан босатылған жұмысшы өзінің бастапқы жұмысына қайта оралып,
басқа жұмыс іздемейді. Себебі: жұмысшы сол фирманың қыр-сырын түгел біледі:
сол жерден еңбек стажын жинайды. Мұндай адам, әрине, басқа жұмыс іздемейді
[5]
1.2 Жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары
Қазіргі қоғамдағы жастар ролі, жас буынның әлеуметтік қызметтері,
оның саяси позициясы мен көзқарасы, білімі мен кәсіби біліктілігі деңгейі,
адамгершілігі мен мәдени қажеттіліктері туралы мәселелерді зерттеудің
теориялық және практикалық мәні аса зор. Қоғамдық үрдістегі жастар рөлі,
оның қызметінің түрлері, құндылықтары, дүниетанымы, қызығушылығы,
қажеттіліктері мен психологиялық қасиеттері әлеуметтік және геосаяси даму
сипаты, қоғамдық қатынастар, тарихи жағдайлар сипатымен шарттасылған.
Халықтың осы тобын зерттеудің негізгі мәселелерінің біріне, біздің
ойымызша, жастар еңбегінің пайдаланылуын бағалау жататын сияқты. Бұл өз
негізінде жастардың еңбек ресурстар ын, жастардың еңбек нарығын және оның
жұмыспен қамтылуы мен жұмыссыздық, көшіп-қону, табиғи өсу сияқты құрамдас
бөліктерін әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, саяси және басқа
проблемалар мен факторлар аясында теориялық және практикалық зерттеу
қажет екенін көрсетеді.
Жастардың орнын әлеуметтік-экономикалық жүйеде талдау қажеттілігі ең
аз дегенде екі маңызды шартпен негізднледі. Біріншіден, жастар
шамамен Қазақстанда еңбекке жарамды халықтың 25% құрайды; екіншіден,
бұл аса маңызды, олар – елдің болашағы, олардың қызметі оның
әрі қарай дамуымен байланысты. Бүгінде жастар көбінесе қоғамның саяси,
экономикалық және әлеуметтік құрылымын анықтайды. Сонымен бірге бұл
дүние жүзіндегі еңбек нарығында, әсіресе Қазақстанда қатты осал
топтардың бірі болып табылады. Аталған мәселелердің
маңыздылығына қарамастан, оларға ғылыми зерттеулерде, бұқаралық
ақпарат құралдарынды, үкіметтік құжаттарда аз көңіл бөлінеді.
18-24 жас аралығындағы жастар, бұл –студенттер немесе кәсіптік
дайындықты аяқтаған жастар. Олар еңбек нарығына кіріп жатқан, жеткілікті
кәсіптік және әлеуметтік тәжірибесі жоқ, сонымен қоса төмен бәсеклестік
мүмкіндігі бар осал топ болып табылады.
2529жастағы жастар,негізінен, кәсіптік таңдау жасайды, қандай да бір
өмірлік және кәсіптік тәжірибесі бар топқа жатады. Олар не қажет ететінін
біледі, көбінесе өзінің жанұясы бар және ұсынылатын жұмысқа үлкен
талаптар қояды.
Еңбек нарығындағы жағдайларда маңызды көрсеткіш болып жұмыссыздықтың
деңгей, сыйымдылығы және еңбек нарығының конъюнктурасы болып табылады.
Алайда мұндай статистика толығымен еңбек нарығындағы толық жағдайды
көрсетпейді. Жастар еңбек биржасында басқа жастағы адамдармен
салыстырғанда сирек тіркеледі. Нәтижесінде нарықтық қатынастың
ерекшеліктерімен байланысты, жасырын жұмыссыздық, жұмыспен қамтамасыз
етудің жаңа құбылыстарының барлығы есепке алынбайды. Өндірістік емес салада
жұмыс күшіне сұраныс жылдам өсу үстінде, әсіресе жылдам
коммерциаланғандарда. Егер де қазіргі кездегі білікті мамандарды дайындау
және оларға деген сұраныс өзгермесе, жақын аралықта біліксіз мамандар халық
арасында жұмыссыздықтың ұлғаюын алып келуі мүмкін, ең алдымен жалпы орта
мектепті бітірген, әрі қарайғы оқуын жалғастырмаған, мамандығы немесе
қажетті біліктілігі жоқ – жастардың арасында. Сондықтан да жалпы білім
беруін және жастарды кәсіптік оқытуды ұтымды ұйымдастыру қажет.
Экономикалық жүйедегі жастарды жұмыспен қамтумәселесіне сәйкес келетін
жүйені қалыптастыру керек .
Бұл жүйе төмендегідей қалыптасу кажет:
• кәсіпорында, ұйымда және мемлекеттік мекемелерде конкурстық сұрыптау
негізінде жастарды жұмыспен қамту және тәжірибелерді ұйымдастыру;
• жастар үшін жұмыс орындарын үлестіру мақсатымен аудандық арнайы
бюджеттік қорлар жасау;
• білім беру мекемелерінің түлектерін жұмыспен қамтамасыз ететін жұмыс
берушілердің ынталандыру жүйесін жетілдіру;
• жастармен мамандыққа бағытталған ескертпелі жұмыс жүргізу;
• жастар жұмыссыздығын алдын-ала ескерту жөнінде іс-шараларда
қалыптастыру және жүзеге асыру;
• жастарды баспа және электронды ауқымда ақпарат құралдары арқылы
ақпараттандыру, еңбек нарығы және жастарды қолдану шаралары туралы
анықтамалық және ақпараттық-әдістемелік әдебиеттерді баспаға шығару;
• жас кәсіпкерлікті және жастар кәсіпкерлігін құру тәжірибесін дамыту,
жастардың бизнес-жоспарларын кеңеспен және эксперттермен қамтамасыз
ету.
Еңбек ресурстарының тобы ретінде жастарға басты назар аудару, бұл
елдің маңызды ресурсы екені түсінікті болған. Бұл Орал, Сібір, Қиыр Шығыс
құрлыстарындағы комсомол отрядтары, тың және тыңайған жерлерді игеру,
өнеркәсіпті, экономиканың түрлі салаларын дамытудағы жастар жұмыстарымен
расталады.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
жастар саясаты жөніндегі заңына сәйкес жастар - бұл 16 жастан бастап 29
жас аралығындағы Қазақстан Республикасының азаматтары, шет мемлекеттердің
азаматтары және Қазақстан Республикасы аумағында тұрақтыөмір сүріп жатқан
азаматтығы жоқ тұлғалар.
Заңнамада анықталған еңбек ресурстарының төменгі шекарасы болып 16 жас
есептелетіндігін, сондай-ақ осы жасқа қарай жас адамда бұлшық ет пен сүйек
жүйесі қалыптасатындығын және оның белгіленген жұмысты орындай алатындығын
назарға ала отырып, осы жас жұмыс істеу кезеңінің заңды негізделген
бастапқы сатысы болып табылады.
Сонымен қатар,дәл осы жаста жастардың басым көпшілігі жалпы білім
мектебін аяқтайды және әр түрлі себептерге байланысты ЖОО-ға немесе басқа
білім мекемелеріне түсе алмағандары зінің төмен біліктілігімен
ерекшеленетін белгілі бір еңбек түрімен айналыса бастайды.
Қазақстан Республикасында 1998 жылдан бастап 2001 жыл аралығында
Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан
Республикасында зейнеткерлікті қамтамасыз ету жөніндегі заңына сәйкес
зейнеткерлік жас өзгертілді. Қазіргі кезде олар әйелдер үшін 58 жас және
ерлер үшін 63 жас деп қабылданған.
Қазіргі таңда физиологтар былай деп тұжырымдайды, яғни отыз жастан
асқан жас адамның денесінің өсуі, бұлшық еттерінің ұлғаюы, басы мен бас
миының көлемінің өсуі өз жалғасын табады және осы процесс ер адамдарда
әйел адамдарға қарағанда ұзағырақ созылады.
Жоғарыдағы барлық айтылғандарды жалпылай отырып,
Қазақстан Республикасында жастардың еңбек ресурстарының жоғарғы
шектері әйелдер үшін 16-32 жасты, ал ерлерде 16-34 жасты құрауы тиіс.
Бұған сәйкес, заңнамада және тәжірибелік қызметте
жастардың еңбек ресурстарының жас шектерінің ұлғаюы статистикалық
материалдарды өте объективті түрде өңдеуге және осы санаттағылар санын
талдауға ғана ықпал етіп қоймай, сонымен бірге зор ғылыми нәтижелерге
қол жеткізу мүмкіндігіне, жастар өмірінің жағдайлары мен өмір сапасын
жақсартуға, оның кәсіби және шығармашылық әлеуетін дамытуға, сондай-ақ
ұсынылатын жас аралығында өте өнімді қызметті жүзеге асыруға ықпал етеді.
Еңбек нарығындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты болып, жұмыспен
қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған шараларды әзірлеу және жүргізу
табылады.Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу екі бағытта –макроденгейде және
микроденгейде жүзеге асуы қажет.
Қазіргі кезде микроденгейде жұмыспен қамту мәселелері өзекті болып
отыр. Кәсіпорын деңгейіндегі жұмыспен қамту мәселелерін шешіп алмай, еңбек
нарығының шиеленісін төмендету мүмкін емес.
Өңірлік жұмыспен қамту стратегиясы халықтың жұмыспен қамтылуын
қамтамасыз етуге және олардың әл-ауқатын жақсартуға бағытталған. Халықты
жұмыспен қамтамасыз етуді жетілдіру өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына
тікелей байланысты.
Сонымен бірге, өңірлік жұмыспен қамту мәселелерін шешуде жергілікті
атқарушы органдардың рөлін біршама арттыру керек, өйткені, осы органдар
арқылы өңірлік жұмыспен қамту бағдарламалары жасақталады және ең бастысы,
жүзеге асырылады.
Яғни, жергілікті жұмыс күшін тиімді пайдалану және бекітуді, оның
сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруда еңбек ресурстарының ұдайы
өндірісі мен дамыту жүйесін қалыптастыру жұмыспен қамту саласында
маркетингтік басқаруды пайдалануды қарастырады. Жұмыспен қамту саласындағы
маркетинг - бұл әлеуметтік тиімділікке қол жеткізу мақсатында жоғары сапалы
қызмет көрстеу бойынша мемлекеттік мекеменің қызметі.
Жұмыспен қамту саласындағы маркетингтің қызметтері, ұйымдастыру
принциптері мен мақсаттары 2 - суретте көрсетілген.
Жұмыспен қамтудағы экономикалық қызмет
-халықтың жеке мүдде- лерін қамтамасыз ету;
-жұмыспен қамту саласында қызмет
-әлеуметтік тиімділікке қол жеткізуге ықпал ету;
- қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру.
- жұмыспен қамтуда сұраныс пен ұсыныс нарықтарын зерттеу;
- ғылыми зерттеулер мен жобалар;
Жұмыспен қамту саласындағы экономиканың менің ойымша, әлеуметтік-
экономикалық-этикалық бағыттылығы болуы тиіс, өйткені жұмыс берушілер
жұмыстан босатылған адамдарға жауапты болуы тиіс және халықты жұмыспен
қамту органдары сияқты қаланың және ауданның, оның ішінде ең алдымен
аймақтардағы еңбек нарығында тұрақты жағдайды сақтауға ықпал етуі тиіс.
Биліктің жергілікті органдарының, жоғары, орта арнайы және орта
мектептердің басшыларына, жұмысшылар мен мамандардың даярлығының кәсіби-
біліктілік құрылымы мен көлемін, еңбектің аймақтық нарығының қажеттілігіне
сәйкестендіру және келістіруі қажет.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарға сай жастарға
кәсіптік бағдар беру жұмысы қоғамдағы өзекті мәселелер қатарына жатады.
Қоғам өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан
түбегейлі жаңаруларға байланысты республикамыздың білім беру
мекемелеріндегі шәкірттің кәсіп таңдау мәселесіне жаңа талаптар қойылуда.
Меніңше, қазіргі қоғамымыздағы белең алып бара жатқан жұмыссыздық
мамандықтың дұрыс таңдалмауынан туындаған күрмеулі мәселелердің бірі деп
есептейміз.
Еңбек нарығының түсінігі. Қазақстанның жəне өзге де кеңестік
мемлекеттердің нарықтық қатынастарға өтуі Кеңестік Одақ 1930 жылдан 1991
жылдарға дейін білмеген жұмыссыздықтың пайда болуына жəне еңбек нарығының
туындауына алып келді. Қазіргі кезде жұмыссыздық мəселесі елдің
миллиондаған еңбекке қабілетті халқына таныс.
Қазіргі заманда еңбек нарығы азаматтарды лайық жұмыспен тиімді
қамтамасыз етумен, жұмыс күшіне қатысты ұсыныстар мен сұраныстарды
қанағаттандырумен байланысты экономикалық жəне құқықтық қатынастардың
жиынтығын білдіреді. Бұл қатынастардың субъектілері болып əрқайсысы еңбек
нарығында ортақ жəне ерекше мүдделерге ие жұмыссыз тұлғалар, жұмыс
берушілер мен мемлекет болып табылады. Жұмыс күшінің иесі ретіндегі
азаматтар еңбек нарығында тиісті ақылы жұмыс табуға тырысады. Жұмыс беруші
табыс табумақсатында өзінің негізгі қызметін жүзеге асыру үшін тиісті жұмыс
күшін табуға тырысады. Бұл ретте, мемлекет аталған қатынастардың өркениетті
түрде даму жəне жұмыс беруші мен қызметкерден тиісті салықтар жинау
мақсатын иелене отырып, реттеуші жəне үйлестіруші болып табылады. Еңбек
нарығын жұмыс берушілер мен жалданбалы қызметкерлер еңбек шарттарын
бекітетін, еңбек құқығы қатынастарына түсетін құқықтық кеңістік ретінде де
қарастыруға болады. Кең мағынада, мұндай құқықтық кеңістік ретінде
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағы, шетелдердегі Қазақстан
Республикасының елшіліктері мен консулдықтарының аумақтары табылады.
Алайда, көп жағдайда мұндай құқықтық кеңістік ретінде азаматтарды жұмысқа
қабылдайтын ұйымдардың аумағын түсінуге болады.
Аталған құқықтық кеңістіктердің шектері қатып қалған статикалық
сипатқа ие емес. Еңбек нарығының құқықтық кеңістігінің шектерін өзгерту
мүмкіндігі еңбектің қозғалысымен байланысты. Халықтың жұмыс істейтін бөлігі
Қазақстан Республикасының аумағында да, бұл аумақтан тыс жерлерде де
жұмысқа тұрып, одан өз еркімен шыға алады. Сонымен, еңбектің қозғалысы
(халықтың көшіп-қонуы) еңбек нарығының, оның құқықтық кеңістігінің құрамдас
бөлігі болып табылады.
Мемлекеттің еңбек нарығындағы негізгі жəне басты функциясы – бұл еңбек
нарығының өркениеттік нысандарын қамтамасыз ету жəне дамыту. Қазіргі кезде
бұл мақсатты жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты
əлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағына кіретін халықты жұмыспен қамту
жəне жұмысқа орналастыру жөніндегі мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру мəселелеріне Қазақстан
Республикасының еңбек заңдары салыстырмалы түрде жақында – жұмыссыздық
проблемасының туындауымен ден қойды. Дəл осы кезден бастап Қазақстан
Республикасының еңбек заңдарында халықты жұмыспен қамту туралы бірқатар
құқық нормалары пайда болды. Қазіргі кезде халықты жұмыспен қамту
қатынастары мыналармен реттеледі:
- жұмыссыздықтан қорғау құқығын көздейтін Қазақстан Республикасы
Конституциясының нормаларымен;
- қызметкерлердің жұмыстан босау кезіндегі кепілдіктерін бекіткен,
жұмыссыздықтан қорғауға жəне еңбекке қатысты конституциялық құқықтың
маңызды кепілдігі болып табылатын ҚР 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты
жұмыспен қамту туралы туралы заңымен;
- халықты жұмыспен қамтудың жəне жұмысқа орналастырудың негізгі
міндеттері мен функцияларын нақтылаған халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа
орналастыру жөніндегі мемлекеттік органдар туралы ережелермен;
- ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 25 маусымдағы № 855 Əлеуметтік қорғауды
қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу үшін ұйымдарда жұмыс орындарының ең
төменгі санын (квотасын) белгілеу мəселелері туралы қаулысымен; өз
қызметкерлері үшін халықты жұмыспен қамту, жұмыссыздықтан қорғау шараларын
көздейтін, еңбек құқығының шарттық нормалары ретіндегі ұжымдық шарттар мен
əлеуметтік-əріптестік келісімдерінің нормативтік бөліктерімен;
- Чернобыль апатынан жапа шеккендер, қолайсыз табиғат жағдайларында
жұмыс істейтіндер, мемлекеттік қызметшілер жəне т.б. үшін жеңілдіктер
туралы, осы қызметкерлер санаттары үшін олардың еңбекке құқығына
кепілдіктерін қамтамасыз ететін нормалардан тұратын бірқатар жарлықтармен
жəне арнайы нормативтік құқықтық актілермен;
- ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының қолданылуына түсіндірме
жасаған халықты жұмыспен қамту органдарының актілерімен.
Бұл нормативтік құқықтық актілердің мəні мыналардан көрініс табады:
1) олардың негізінде халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік
органдар құрылған жəне қызмет етеді;
2) жұмыссыздық, жұмыспен қамтылғандар, лайықты жұмыс жəне т.б. осы
сияқты жаңа түсініктерді бекітті;
3) жұмыссыз тұлғаның мəртебесін бекітті;
4) халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
қағидалары мен бағыттарын анықтады;
5) ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының 5-бабында халықты
жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік кепілдіктер бекітілді;
6) азаматтардың халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтарын анықтады;
7) халықты жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті органның жұмысын
ұйымдастыруды ресми түрде бекітті;
8) жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, соның
ішінде, өз қызметкерлерін өндіріс ішінде оқыту жəне кəсіби дайындығы
жүйесін дамытуға жəне қоғамдық жұмыстарды өз қаражаты есебінен
қаржыландыруға қатысуын көздеді;
9) əлеуметтік жағдайы нашар азаматтардың қатарындағы жұмыссыздарға
мақсатты əлеуметтік көмек көрсетудің тəртібін анықтады.
Сонымен, халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру саласындағы
заңдарда жарияланғандай, мемлекет Қазақстан Республикасының аумағында
тұрақты түрде тұратын азаматтарға мыналарды кепілдейді:
- еңбекке жəне кəсіп түрін таңдаудағы еркіндік құқығын;
- қызметінен негізсіз босатылған жағдайда құқықтық қорғануды;
- тиісті жұмысты таңдауда жəне жұмысқа орналасуда халықты жұмыспен
қамту жөніндегі уəкілетті органның тегін көмегін алуды;
- жаңа кəсіпке немесе мамандыққа тегін үйренуді жəне біліктілігін тегін
көтеруді;
- кəсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға берілген тапсырыстарға сəйкес
тиісті мамандарды тауып беруді.
Жоғарыдан байқағанымыздай, халықты жұмыспен қамту саласындағы
нормативтік құқықтық актілер жұмыссыздар үшін де, жұмыс берушілер үшін де
ерекше мəнге ие, себебі, олар жұмыссыздардың құқықтарын қорғайды, ал жұмыс
берушілер үшін қажетті мамандарды таңдауға септігін тигізеді. Сонымен
қатар, халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру саласындағы бұл
құқық нормалары азаматтар мен жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамту
жəне жұмысқа орналастыру жөніндегі уəкілеттік
органмен қарым-қатынасын реттейді.
Халықты жұмыспен қамту, жұмыссыз жəне лайықты жұмыстың түсінігі. ҚР
Халықты жұмыспен қамту туралы заңның бірінші тарауында халықты жұмыспен
қамту саласындағы маңызды түсініктерге, сонымен қатар, осы саладағы
субъектілерге келесідей заңды анықтамалар берілген:
Жұмыспен қамтылу – азаматтардың Қазақстан Республикасының
Конституциясына, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге қайшы
келмейтін жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жəне оларға
табыс немесе кіріс əкелетін қызметі. Басқаша айтар болсақ, жұмыспен
қамтылған тұлға – бұл өзінің еңбекке құқығын іс жүзінде жүзеге асырушы,
яғни, еңбек қызметіне қатысушы тұлға.
Бұл ретте ескеретін бір жайт, ҚР Конституциясына жəне ҚР ҚР еңбек
туралы заңына сəйкес азаматтарға өздерінің еңбекке қабілетін дербес
шешудің айрықша құқығы тиесілі. Заңдарда көздемесе, еңбекке мəжбүрлеудің
қандай да бір нысанына жол берілмейді. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінде
жазалау шарасы ретінде түзету жұмыстары көзделген. Алайда, мұндай
жұмыстарға тарту тек соттың негізінде ғана жүзеге асырылады.
Сонымен, азаматтардың жұмыспен қамтылмағандығы оларды жауапкершілікке
тартудың негізі болып табылмайды. Қандай тұлғалар жұмыспен қамтылған деп
саналады екен? ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының 2-бабына сəйкес,
жұмыспен қамтылған халыққа мына азаматтар жатады:
1. жеке еңбек шартымен жұмыс істейтін, оның ішінде толық не толық емес
жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де ақы
төленетін жұмысы (кызметі, кірісі) бар;
2. кəсіпкерлік қызметпен шұғылданатын;
3. өз бетінше жұмыспен айналысатын;
4. қосалкы кəсіпкерлікпен айналысатын жəне шарттар бойынша өнімді
өткізетін;
5. жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын
азаматтар, сондай-ақ өндірістік кооперативтердің (артельдердің) мүшелері;
6. ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе
бекітілгендер;
7. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, ұлттық қауіпсіздік
органдарында, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ішкі
əскерлерінде, Республикалық Ұланда, Қазақстан Республикасының Төтенше
жағдайлар жөніндегі агенттіктің бөлімдерінде жəне өзге де əскери
құрылымдарда қызмет етіп жүрген азаматтар азаматгар жатады.
Байқап отырғанымыздай, жұмыспен қамтылғандар түсінігі қызметкерлер
түсінігіне қарағанда əлдеқайда кең. Себебі, қызметкерлер жұмыспен
қамтылғандардың көпсанды болса да, бір бөлігін ғана құрайды.
Барлық жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыз тұлғалар елдің еңбек
ресурстарын құрайды.
Жұмысқа орналасу – азаматтың жұмысты іздеу жəне иелену үрдісі. Бұл
үрдіс төрт дербес нысанда жүзеге асуы мүмкін:
- азаматтың өзі жұмыс іздеп, оған орналасуы;
- халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру жөніндегі уəкілетті
органның немесе халықты жұмыспен қамту жөніндегі жеке агенттіктің көмегімен
азаматтың жұмысты табуы;
- азамат өзі бұрын жұмыс істеген жəне кінəсіз қызметтен босатылған
өндірісте өзінің жұмыс берушісі арқылы жұмысқа орналасуы;
- жұмысқа орналасудың өзге де тəсілдері.
Мысалы, квота бойынша жұмысқа орналасу. Бұл тəсіл жұмысқа ораналасудың
арнайы нысанын – көмекті қажет ететін тұлғалар үшін жұмыс орындарын сақтап,
бұл жұмыс орындарына мүгедектерді, жасөспірімдерді жəне т.б. жіберуді
білдіреді.
Заңда лайықты жұмыс түсінігіне мынадай анықтама берілген: Тіркелген
жұмыссыз азаматтар өзінің кəсіби даярлығына, еңбек стажына жəне бұрынғы
мамандығы бойынша жұмыс тəжірибесіне, жұмыс орнының жағдайларына (ақы
төленетін қоғамдық жұмыстарды қоспағанда), денсаулық жағдайына, жаңа жұмыс
орнына көліктің қолайлылығына сəйкес келетін жұмыс лайықты
жұмыс деп есептеледі. Мысалы, егер хирург дəрігерге медбикенің орнын,
ал оқытушыға мектепте еден сыпырушының орнын ұсынса – бұл лайықты емес
жұмыс болып табылады. Немесе құрылысшы- инженерге оның кəсібі жəне
біліктілігі бойынша, бұрынғы жұмыс орнындағыдай жалақысы бар жұмыс орнын
ұсынса, алайда жұмыс орнына дейінгі жолдың ұзақтығы 3 сағатты құраса, онда
бұл жұмыста лайықты емес жұмыс болып табылады.
Бірінші рет жұмыс іздеп жүрген, бірақ кəсібі (мамандығы) жоқ, сондай-ақ
екі жылдан астам уақыт бойы жұмысы болмаған адамдар үшін алдын-ала кəсіптік
даярлықты талап ететін жұмысты, ал ондай жұмыс беру мүмкін болмаған
жағдайда, азаматтардың жас жəне өзге де ерекшеліктері мен еңбек туралы
заңдардың талапатарын ескеретін басқа да ақы төленетін (уақытша сипаттағы
жұмысты қоса алғанда) лайықты жұмыс деп есептеуге болады.
Жұмыс лайықты емес деп саналады, егер:
- ол жұмыссыздың келісімінсіз жұмыс орнын ауыстырумен байланысты болса;
- жалақысы бұрынғы жұмыс орнындағы орташа жалақыдан төмен болса;
- еңбек жағдайлары еңбекті қорғау жəне қауіпсіздік нормаларына сай
келмесе.
Ал кімдер жұмыссыз деп саналады екен? ҚР Халықты жұмыспен қамту
туралы заңында жұмыссыздарға мынадай анықтама берілген: Жұмыссыздар –
жұмысы, табысы жоқ, лайықты жұмыс іздеп жүрген жəне оған кірісуге дайын,
еңбекке қабілетті жастағы азаматтар. Жұмыссыз мəртебесін иелену үшін
халықты жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті органда тіркелу қажет.
Жұмыссыздарды тіркеуге алу тұлғаның тұрғылықты жері бойынша, жеке куəлігі,
əлеуметтік жеке кодты (ƏЖК) беру туралы куəлік, еңбек кітапшасы (немесе
еңбек қызметін куəландыратын өзге де құжат), арнайы білім, біліктілік
туралы құжаттар, тұлғаның тұрғылықты жері бойынша, салық төлеушінің тіркеу
нөмірі (СТТН) ұсынылған соң, ал бірінші рет жұмыс іздеп жүрген азаматтар
тұрғылықты жерінен анықтама берген соң жүргізіледі.
Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, бұларға қоса шетелдіктің
ықтиярхатын жəне азаматтығы жоқ адам тұрғылықты жері бойынша тіркелгендігі
туралы белгі соғылған куəлігін табыс етеді. Алайда, мойындайтын бір жайт,
аталған тіркеу жұмыссыздардың нақты санын көрсетпейді. Себебі, мəжбүрлі
көшіп-қонушылар, тұрғылықты жері жоқ тұлғалар, өз бетімен жұмыс іздеп
жүргендер жəне бір жылдан астам уақыт жұмыс іздеп жүрген тұлғалар мұндай
тіркеуден тыс қалып қояды. Азаматтар барлық құжаттар табыс етілген күннен
бастап 10 күнтізбелік күннен кешіктірмей жұмыссыз деп танылады. Уəкілетті
органда тіркелген жұмыссыз адамдар – күнтізбелік күн ішінде кемінде бір рет
уəкілетті органда, ал селолық елді мекендерде тұратын жұмыссыздар – айына
кемінде бір рет поселке, ауыл (село), ауылдық (селолық) округ əкімінде
белгіленуі тиіс.
Жұмыссыздар ретінде мына азаматтар танылмайды:
- 16 жасқа дейінгі жасөпірімдер;
- зейнеткерлік жасына жеткен жəне еңбек өтілі бойынша зейнетке шыққан
зейнеткерлер.
Мүгедектер медициналық-əлеуметтік комиссия берген қорытындының
негізінде жұмыссыз деп танылады.
Уəкілетті орган мына жағдайларда жұмыссызды есептен шығарады:
- лайықты жұмыстың ұсынылған екі түрінен жазбаша түрде бас тартқанда,
ал бірінші рет жұмыс іздеушілер – екі рет ұсынылған кəсіби дайындықтан
өтуден немесе ақылы жұмыстан, соның ішінде, уақытша жұмыстан бас тартса.
Алайда, бір жұмыс орнын екі рет ұсынуға болмайды;
- қайта тіркеу мерзімін себепсіз жағдайлармен өткізіп алған, сонымен
қатар, шақыру бойынша жұмысқа, оқуға жолдама алу үшін екі жұмыс күні ішінде
дəлелсіз себептермен уəкілетті органға келмесе. Жекелеген жағдайларда
жұмыссыз ретінде танылмаған тұлғалар оларды тіркеуден бас тартқан күннен
соң, бір ай мерзім өткенде халықты жұмыспен қамту туралы органға өздерінің
жұмыссыз ретінде тану туралы қайтадан жолдана алады.
Көрнеу жалған мəліметтері бар құжаттарды ұсынған, сонымен қатар,
бостандығынан айырылған, бостандығынан айырусыз түзету жұмыстарына
жіберілген сотталған тұлғалар жұмыссыздар ретінде тіркеуге алынбайды.
Жұмыссыздың құқықтық мəртебесі. Жұмыссыз тұлғаның құқықтық мəртебесі
немесе құқықтық жағдайы 4 элементтен тұрады:
- еңбекке құқықсубъектілік, яғни, жұмыссыздың құқықтар мен міндеттерді
иеленуге қатысты заңмен танылған қабілеті, еңбек құқығының қатысушысы
(субъектісі) болу мүмкіндігі. Жұмыссыз тұлға халықты жұмыспен қамту
жөніндегі уəкілетті органда тіркелген сəтінен бастап еңбекке
құқықсубъектілігін иеленеді (ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының 15-
бабы).
- жұмыссыздың негізгі құқықтары мен міндеттері, бұларды жұмыссыздың
еңбекке құқықсубъектілігіне ие, яғни, халықты жұмыспен қамту жөніндегі
уəкілетті органда жұмыссыз ретінде тіркелген тұлға иеленеді
2 Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары
2.1 Халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі
Қазақстан Республикасында еңбек нарығын және жұмыспен қамту саласын
реттеу 1991 жылдан бастап негiзiнен халықты жұмыспен қамтудың арнайы
бағдарламалары форматында жүзеге асырылды: Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң 2000 жылғы 3 маусымдағы № 833 қаулысымен бекiтiлген Кедейлiкпен
және жұмыссыздықпен күрес жөнiндегi 2000 –2002 жылдарға арналған
бағдарлама, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 26 наурыздағы №
296 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында кедейлiктi азайту
жөнiндегi 2003 – 2005 жылдарға арналған бағдарлама және Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы27 қаңтардағы № 68 қаулысымен бекiтiлген
Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға
арналған бағдарламасы. 2008 – 2010 жылдарға жұмыссыздықтың өсуiнiң алдын
алуға, жұмыспен нәтижелi қамтудың өсуіне жәрдемдесуге, жұмыс күшiнiң
сапасын арттыруға және ұлттық еңбек нарығын қорғауға бағытталған Қазақстан
Республикасының халықты жұмыспен қамту жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi iс-
шаралар жоспары әзiрленiп, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2007 жылғы 20
қарашадағы№ 1114 қаулысымен бекiтiлген болатын.
Алайда әлемдiк қаржы-экономикалық дағдарыстың әсерiмен 2008 жылғы
күзден бастап Қазақстан Республикасында өндiрiс қарқыны төмендей бастады,
инфляцияның өсуi байқалды, жұмыспен қамтудың төмендеуi және тиiсiнше халық
табысының азаюы белең алды. 264 кәсiпорын өндiрiсiн толық немесе iшiнара
тоқтатты. Қырық мыңнан астам қызметкер iшiнара жұмыспен қамту режимiне
ауыстырылды не ақысы төленбейтiн демалыстарға жiберiлдi. Жұмыссыз халық
саны 559,3 мың адам болды (немесе экономикалық белсендi халықтың 6,6%).
Жұмыссыздықтың өсуi, қызметкерлердiң одан әрi босатылуы, әсiресе
өндiрiстiң экспортқа бағытталған салаларында болжанды. Құрылыс, сауда,
көлiк және байланыс салаларында да жұмыс орындарының қысқару қаупi күтілді.
Осындай жағдайда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Қазақстан
Республикасының Үкiметi жұмыспен қамтуға, жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуiне
жол бермеуге, жұмыс орындарын сақтауға және жаңаларын құруға бағытталған
арнайы Жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясын (Жол
картасын) әзiрледi.
Жол картасы шеңберiнде жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi
нысандарын (әлеуметтiк жұмыс орындары, жастар практикасы, қайта даярлау
және бiлiктiлiктi арттыру) кеңiнен қолдану халықтың нысаналы топтары
құрамындағы азаматтардың белсендiлiгiне ықпал еттi, ал жастар арасындағы
жұмыссыздық деңгейi (4,7 %) алғаш рет елдегi жұмыссыздықтың жалпы
деңгейiнен төмен көрсеткiште белгiлендi.
Жол картасының негiзгi нәтижелерi: шамамен 9 мың жоба iске асырылды;
392 мың жұмыс орны құрылды; шамамен 150 мың адам даярлауға және қайта
даярлауға жiберiлдi, олардың жартысына жуығы жұмысқа орналастырылды; 192
мыңнан астам адам әлеуметтiк жұмыс орындарына және жастар практикасы
шеңберiндегi жұмыс орындарына орналастырылды.
Дағдарыс жағдайында iске асырылған халықты жұмыспен қамтудың қысқа
мерзiмдi стратегиясы – Жол картасы жұмыссыздық деңгейiнiң өсуiне жол
бермеумен катар, оның деңгейiнiң 2009 жылғы екiншi тоқсандағы 6,9 %-дан
2010 жылғы желтоқсанда 5,5 %-ға дейін төмендеуiне қол жеткiзуге мүмкiндiк
бердi.
Жұмыспен қамтудың өсуi халық табысының артуы мен кедейлiк деңгейiнiң
төмендеуiне негiз болды. Табысы ең төмен күнкөрiс деңгейiнен аз халық үлесi
2001 жылғы 46,7 %-дан 2006 жылғы 18,2 %-ға және 2010 жылғы 6,9 %-ға дейін
азайды.
Алайда оң өзгерiстерге қарамастан, ұлттық еңбек нарығы теңгерiмді емес.
Жұмыссыздар бар болғанына қарамастан бос жұмыс орындарының толықтырылмауы
сақталып отыр, экономика салаларының мамандарға деген қажеттiлiгiнiң
объективтi болжамы жоқ. Еңбек ресурстары сапасының төмендiгiне және өндiрiс
пен оқудың арасында нақты байланыстың болмауына байланысты жұмыс күшiнiң,
бiрiншi кезекте бiлiктi кадрлардың, техникалық және қызмет көрсету еңбегi
қызметкерлерiнiң тапшылығы байқалып отыр. Жұмыспен қамтылған халықтың
шамамен үштен бiрiнiң кәсiптiк бiлiмi жоқ.
Жұмыспен қамтылған халық құрылымында өз бетiнше жұмыспен
айналысатындардың үлесi – 33,3 % немесе 2,7 млн. астам адамды құрайды. Өз
бетiнше жұмыспен айналысушылардың негiзгi бөлiгi ауылдық жерлерде тұрады
және жеке шаруашылығын жүргiзумен айналысады, одан түсетiн табыс тiршiлiк
етуге жеткiлiктi деңгейде ғана болады. Өз бетiнше жұмыспен айналысушылардың
басым бөлiгi әлеуметтiк қорғау және қолдау жүйесiмен қамтылмаған.
Ауыл жастарының жағдайы ерекше алаңдаушылық тудырып отыр, кәсiптiк
бiлiм алуға қолжетiмдiлiгi шектеулi болғандықтан, олар ресми еңбек
нарығында iс жүзiнде бәсекеге қабiлетсiз болып табылады.
Еңбек нарығында қалыптасқан мұндай ахуалдың тiкелей салдары кедейлiктiң
сақталуы болып табылады, 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 1,1 млн.
астам адамның табысы ең төмен күнкөрiс деңгейiнен аз.
Аз қамтылған халықты әлеуметтiк қолдауда жұмыспен қамтуға және еңбектен
табыс табуға жәрдемдесудiң белсендi шаралары жеткiлiктi қолданылмайды.
Өткен ғасырдың 90 жылдарының соңында жұмыспен қамту қызметтерiне
жүргiзiлген институционалдық қайта құрулар еңбек нарығын реттеу тиiмдiлiгiн
төмендеттi. Осылайша қалыптасқан жағдай кедейлiктi төмендету қарқынын
баяулатып қана қоймайды, сонымен қатар экономикалық өсудің жаңа кезеңiне
өту жағдайында жұмыс күшiне деген сұраныстың артқанына қарамастан, елде бар
еңбек ресурстарының толық пайдаланылмайтынын білдіреді.
Әлемдiк практикада осы тектес проблемаларды шешу үшiн еңбек нарығындағы
белсендi бағдарламалар (бұдан әрi – ЕНББ) қолданылады. ЕНББ еңбек
ресурстарын дамыту (кәсiптiк даярлау және қайта даярлау), жұмыс күшiне
деген сұранысты арттыру (жалақыныжұмыспен қамтуды субсидиялау, қоғамдық
жұмыстар), еңбек нарығын реттеудi жетiлдiру (жұмыспен қамту қызметтерiн
құру, ақпараттық қолдау), еңбек күш-жiгерiн жандандыруды мемлекет жүзеге
асыратын әлеуметтiк қолдау жүйесiмен үйлестiру (құқықтар мен мiндеттер
немесе өзара мiндеттемелер стратегиялары, бұл жағдайда мемлекет жұмыспен
қамту және оқыту бойынша жоғары сапалы қызметтер көрсетуге мiндеттенедi, ал
ЕНББ-ға қатысушы жұмысты қарқынды iздеудi жүзеге асыруға мiндеттенедi)
арқылы жүзеге асырылады.
ЕНББ экономикалық тұрғыдан – жұмыспен нәтижелi қамту ықтималдығының
артуын, еңбек өнiмдiлiгi мен жалақының өсуiн, әлеуметтiк тұрғыдан -
жұмыссыздықтың төмендеуiн, еңбек белсендiлiгiнiң артуы мен адам әлеуетiнiң
дамуын болжайды.
Бастапқыда мұндай бағдарламалар экономикалық күйзелiс кезінде және
жұмыссыздық деңгейi жоғары кезде қолданылған, ал қазiргi уақытта
–экономикасы өтпелі елдердегi өнеркәсiптiк қайта құрылымдаудың керi әсерiн
жұмсарту және еңбек нарығынан барынша шалғай халықтың осал топтарын
кiрiктiру үшiн қолданылады.
Осының негiзiнде қол жеткiзiлетiн оң нәтижелер ЕНББ әзiрлеудiң және
қазақстандық еңбек нарығында да қолданудың өзектiлiгiн арттырып отыр. Жол
картасын iске асыру барысында жинақталған еңбек нарығында туындайтын
тәуекелдерді басқару тәжiрибесi бiздiң бұл тұрғыдағы мүмкiндiктерiмiздi
арттыра түседi.
Бағдарламаның мақсаты, мiндеттерi және нысаналы индикаторлары.
Бағдарламаның мақсаты:Жұмыспен тұрақты және нәтижелi қамтуға
жәрдемдесу.
Бағдарламаның нысаналы индикаторлары2020 жылға қарай: Жұмыспен қамту
2020 бағдарламасымен (бұдан әрi – Бағдарлама) 1,5 млн. дейiн адам
қамтылатын болады.
2016 жылға қарай: Жұмыссыздық деңгейi 5,5 %-дан аспайтын болады, оның
iшiнде:
2012 жылы – 5,8 %, 2013 жылы – 5,7 % және 2014 жылы – 5,6 % және 2015
жылы – 5,5 %. Кедейлiк деңгейi 8,2 %-дан 6 %-ға төмендейдi, оның
iшiнде:2012 жылы – 6,3 %, 2013 жылы – 6,2 % және 2014 жылы – 6,1 % және
2015 жылы 6,0 % құрайды.
Өз бетiнше жұмыспен айналысатын халықтың жалпы санындағы нәтижелі
жұмыспен қамтылғандардың үлесі 2015 жылға қарай 56 %-ға, 2020 жылға қарай –
75 %-ға дейін ұлғаяды.
(Ескертпе: 2011 жылдың қорытындысы бойынша 50,6 % немесе 1,38 млн.
адам, 2015 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 1
1 Халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама 4
1.1Жұмыссыздықтың пайда болуы және түрлері 4
1.2 Жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары 7
2 Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары 16
2.1 Халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі 16
2.2 Жол картасы – жұмыссыздықты төмендетудің басты жолы 45
2.3 Жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы және оны іске асырудағы мәселелер
50
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүргiзу
Қазақстан Республикасының Үкiметi қызметiнiң негiзгi әлеуметтiк
басымдықтарының бiрiне жатады. Жұмыспен лайықты қамтуды қамтамасыз ету -
халықты әлеуметтiк қорғаудың негiзi, адами ресурстар әлеуетiн дамыту мен
iске асырудың маңызды шарты, қоғамдық байлықтың артуы мен өмiр сүру сапасын
жақсартудың басты құралы.
Мемлекет басшысы өзiнiң 2011 жылғы 28 қаңтардағы Болашақтың iргесiн
бiрге қалаймыз! атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында еңбек
нарығының тиiмдiлiгiн арттыру, аз қамтылған, жұмыссыз мен өз бетiнше
жұмыспен айналысушы халықты жұмыспен нәтижелi қамтуға жәрдемдесудiң
белсендi бағдарламаларына тарту мiндеттерiн қойды [1].
Жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүргiзу Қазақстан Республикасының
Үкiметi қызметiнiң негiзгi әлеуметтiк басымдықтарының бiрiне жатады.
Жұмыспен лайықты қамтуды қамтамасыз ету - халықты әлеуметтiк қорғаудың
негiзi, адами ресурстар әлеуетiн дамыту мен iске асырудың маңызды шарты,
қоғамдық байлықтың артуы мен өмiр сүру сапасын жақсартудың басты құралы.
Әлеуметтiк-экономикалық өзгеру барысында елде қарқынды дамушы еңбек
нарығы құрылды, халықтың экономикалық белсендiлiгi мен жұмыспен қамтылу
деңгейi тұрақты өсуде. Соңғы 10 жылда жұмыспен қамтылған халық саны 6698,8
мыңнан 8141,4 мың адамға артты, ал жұмыссыздық деңгейi 2001 жылғы 12,8 %-
дан 2010 жылдың соңында 5,5 %-ға дейін төмендедi.
Жол картасы шеңберiнде жұмыс орындарын сақтау және жұмыспен қамтуға
жәрдемдесудiң арнайы шараларын әзiрлеу және iске асыру әлемдiк қаржы-
экономикалық дағдарыстың әсерiне байланысты уақытша экономикалық қиындық
жылдары да (2008 – 2010 жылдар) жұмыспен қамтудың жоғары деңгейiн сақтауға
мүмкiндiк бердi.
Қазiргi уақытта жүзеге асырылып жатқан үдемелi индустриялық-
инновациялық дамуға көшу, бiр жағынан, жұмыспен қамтудың одан әрi өсу
мүмкiндiктерiн кеңейтедi, екiншi жағынан - еңбек нарығына жұмыс күшiнiң
iшкi резервiн тартудың, еңбек ресурстарының сапасы мен экономикалық
белсендiлiгiн арттырудың жаңа тәсiлдерiн әзiрлеудi және iске асыруды талап
етедi.
Жастарды жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі де бүгінгі таңдағы еңбек
нарығында өзекті мәселелердің біріне айналып отырғаны жасырын емес.
Мамандық бойынша тәжірибенің жоқтығы мен еңбек нарығындағы біліктілік
бәсекесінің аздығы - жастар арасындағы жұмыссыздықтың пайда болуының басты
себептері.
Жастар – қоғам дамуының маңызды бөлігіне жатады. Ел Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында Біздің басты оң игіліктеріміз–халқымыздың
санасы. Біз ғылыми және шығармашылық әлеуетінің деңгейі жоғары білім өресі
биік халқымыз бар, соның ішінде болашағы мол – жастар. Осы қолымыздағы
осындай баға жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және оның дамуы үшін
барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай туғызуға тиіспіз,- деп
белгіленегендей еліміз де жастардың жұмыссыз қалуына қарсы күресті тиімді
жүргізуіміз қажет [2].
Жастар қоғамдық қатынаста, материалды өндірісте және рухани құндылықта
маңызды орын алады. Жастардың қоғамдағы жағдай мен оған қатысу деңгейі
қоғам мен мемлекеттің тікелей іс-әрекетіне байланысты. Яғни мемлекеттік
жастар саясаты мен жастармен әлеуметтік жұмыс туралы сөз қозғап отырмыз.
Жастар – бұл кез келген заманауи мемлекеттің стратегиялық әлеуеті.
Еліміздің қазіргі жастары жаңа жағдайда – тәуелсіздік алып, өсіп
өркендеген, демократиялық реформалар мен нарықтық түрленуден соң
тәрбиеленіп, ер жетті. Сондықтан да жастар саясатына қатысты мәселелерді
шешуде мазмұны жағынан принципті түрде алғанда жаңартылған, қазіргі
заманауи тәсілдерге сәйкестікті талап етеді. Мемлекеттік жастар саясаты –
әрбір жастың Қазақстан Республикасының аумағында жарамды Ата Заңмен, өзге
де нормативті құқықтық актілермен бекітілген, әлеуметтік-экономикалық,
саяси, жеке бас еркіндігі мен құқығын мойындауға негізделеді.
Жас ұрпақтың әлеуметтік белсенділігінің артуы, саналы құқықтық және
саяси мәдениетін қалыптастыруы, олардың өмірлік көзқарастарын қайта қарауы
кезінде, өмірлік қағидасы күшті, рухты болып бекітілуі мемлекеттік жастар
саясатының алға қойған жұмысы – мемлекеттік үкіметтік органдардың және
азаматтық қоғамның өзге де институттарының басым бағыттарының бірі
саналады.
Әлеуметтік саясаттың бір бөлігіне тұрақты еңбекпен қамтамасыз ету
жатады. Халықты еңбекпен қамту кеңістігіндегі мемлекеттік саясаттың бағыты
лайықты жұмыс орнында қызмет ету мүмкіндіктерін кеңейту мен жұмыссыздық
деңгейін төмендету болып табылады. Халықты жұмыспен қамту барысында ықпал
жасау, келесі шаралармен қамтамасыз етіледі: әлеуметтік жұмыс орындарын
құру, квалификация мен қайта даярлауды жоғарылату, қоғамдық жұмыстар,
жұмыссыз жастардың кәсіпкерлік қызметіне ашуда мүмкіндік беруге материалдық
көмек көрсету.
Мәліметтерге келсек, 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан
халқының саны 16,4 млн адамға жетсе, оның 48 пайыздан астамы еңбекпен
қамтылған. Соның ішінде жалпы халық санындағы жалдамалы жұмысшылардың үлесі
- 31,7 пайызды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар - 16,5 пайызды құрайды. 2015
жылға қарай аталған бағдарламамен 1,5 млн халықты қамту жоспарланған. Соның
арқасында еліміздегі кедейшілік деңгейін 6 пайызға төмендетіп, жұмыссыздық
көрсеткішін 5,5 пайыздан асырмау міндеті қойылып отыр. ҚР Статистика
агенттігінің мәліметі бойынша, республикадағы жұмыссыздықтың қазіргі
деңгейі де 5,5 пайыздың шамасында [1].
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Халықты жұмыспен қамту саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаларынашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
-халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама
-жұмыссыздықтың пайда болуы мен себептері
-жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары
-халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары
-халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі
-Жол картасы – жұмыссыздықты төмендетудің басты жолы
-Жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы және оны іске асырудағы мәселелерін
қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттелу аймағы- көптеген нормативті актілерге, соның
ішінде Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне, Нурғалиева Е.Н,
Жұмағұлов, Жанпейісов, Ахметова А., Ахметова Г., сияқты ғалымдардың
еңбектеріне сүйене отырып дипломдық жұмысты талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы- дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда- халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама,
жұмыссыздықтың пайда болуы және түрлері, себептері, жұмыссыздықпен күресу,
жұмыспен халықты қамту, жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары туралы
негізгі сұрақтарды қарастырамыз.
Екінші тарауда- Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттары, 1Халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі, Жол
картасы – жұмыссыздықты төмендетудің басты жолы, Жұмыспен қамту - 2020
бағдарламасы және оны іске асырудағы мәселелері қарастырылған
1 Халықты жұмыспен қамту қызметіне жалпы сипаттама
1.1Жұмыссыздықтың пайда болуы және түрлері
Жұмыссыздық –бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халыұтың
өндірісте жұмыспен қамтымауы.
Жұмыс қабілеті бар, бірақ жұмыс күшіне қосылмайтын жандар әдетте
егделеу адамдар немесе жұмыстан жолы болмай жүрген адам екені аян. Осылайша
жұмыссыз адамдар жұмыссыздық бірлестігін құрайды.
Адам мына төмендегі төрт түрлі себептің біріне байланысты жұмыссыз
атанады:
1. Ол жұмыс күші қатарына жаңадан қосылуы мүмкін, яғни ол
– жұмыс орнын бірінші рет іздеп жүр ген адам. Немесе төрт
аптаның ішінде өзіне лайықты жұмыс орнын таппай, қайтадан жұмыс
күші қатарына қосылған адам,.
2. Бұл адам басқа жұмыс орнын іздеп жұмыстан босанады, ол осылайша
жұмыс орнын тапқанша жұмыссыз болып саналады.
3. Адамды жұмытан босатып жіберуі мүмкін. Сөйтіп жұмыстан
босатылғаны жөніндегі анықтамада төлем тоқталып, жұмысшы бұл
жөнінде ескертілмей, бұдан бейхабар қалады.
4. Жұмысшы фирманың жабылуына байланысты жұмыссыз қалуы мүмкін. Ең
соңғы жұмыс орнынан айырылу еріксіз жұмыстан босану деп
есептелінеді.
Жұмыссыздық - еңбекшілердің бір бөлігінің жұмыс таппай, артық
халыққа, еңбектің резерв армиясына айналуы, бұл – капитал құрылысқа тән
құбылыс. Ол К.Маркс ашқан капиталистік қорлаудың жалпылық заңының
әрекететуінен туады. Жұмыссыздық капиталистік өндірістің жемісі және шарты
болып табылады. Артық адам болу азабын капитализм тарихында тұңғыш рет
Еуропаның қазіргі экономикалық жағынан дамыған елдерінің, әсіресе Англияның
еңбекшілері тартты. Капитализмнің жалпы дағдарысы кезінде жаппай
жұмыссыздық дамыған капиталистік елдер үшін үнемі айрылмайтын тұрақты
құбылысқа айналады. Сырттай қарағанда жұмыссыздық капиталистік рыноктың
жұмыс күшіне деген сұранымы мен жұмыс күшін ұсынудың арасындағы
сәйкессіздік сияқты болып көрінеді, ал іс жүзінде ол неғұрлым терең, ішкі
себептердің салдарынан туады. Қосымша құнды неғұрлым көп алуға ұмтылу және
бәсеке күресі кәсіпкерлерді жанды еңбекті қаруландыруға, өзгермелі
капиталға қарағанда өндіріс құрал-жабдықтарын неғұрлым тез өсіруге мәжбүр
етеді. Мыс., Қазақстанда 1993 жылдан 2003 ж. дейін жұмысшылар саны 4 есе,
ал капитал құны 12 есе өсті.
Өзгермелі капиталдың бір шама тез азаюы, көбінесе өндрістегі ғылыми-
техникалық революцияға байланысты болды. Бұл еңбекке деген сұранымның
абсолют азаюын да туғызады. Оның үстіне жұмыс күні неғұрлым ұзақ және
жұмыстың қауырттылығы неғұрлым күшті болса, қолда бар өндіріс құрал-
жабдығын жұмысқа қосуға қажетті жалдама еңбек адамы соғұрлым аз керек
болады. Жұмысшылардың жаппай жұмыстан шығарылуы өндірісте қалған
жұмысшыларды капиталистер қойған қанау шарттарына амалсыздан көнуіне мәжбүр
етеді. Мұның бәрі жұмысшы табының тұрмыс дәрежесін бұрынғыдан нашартылады.
Артық еңбекші халық капитализм қоранудың жемісі, осы қорланудың құралына,
тіптен капитализмнің дамуы мен өмір сүруінің шартына айналады. Жаппай
жұмыссыздық болуы әрбір жұмыс істейтін жұмысшыға жұмыссыздардың қатарына
шығып қалу қорқынышын туғызызады. Капитализм бұл қорқынышты пайдаланады,
жұмыссыздық неғұрлым көп болса, капитал жұмысшыларға соғұрлым күшті қысым
жасайды. Капитализм қоғамда жұмыссыздықтың екі нақты мәні бар. Капиталистер
үшін ол – арзан, көбінесе құқықсыз жұмыс күшінің қоры, бүкіл жұмысшы табын
қанауды күшейтудің құралы, капитализм экономиканың дамуы мен өмір сүруінің
қажетті шарты. Еңбекшілер үшін жұмыссыздық – тек материалдық, моральдық
жағынан зардап шегу, қорлық көру, жасына жетпей қартаю. Формасы жағынан
жұмыссыздық күнделікті, жасырын, тоқыраулы жұмыссыздық болы бөлінеді.
Жұмыссыздардың дәл есебін шығару қиын. Буржуазиялық саяси экономия мен
статистикада қолданылып жүрген жұмыссыздықтың формаларын анықтау
методологиясы, сондай-ақ артық адамдарды есепке алу әдісі жұмыссыздықтың
дәл мөлшерін әдейі азайтып көрсетеді. Буржуазияшыл экономитсер
жұмысшылардың жұмыссыз жүрген мерзіміне қарай толық және ішінара
жұмыссыздық деп ажыратылады. Мыс., АҚШ-та бір апта немесе онан көп уақыт
жұмыс істемеген адамды толық жұмыссыз деп санайды, ал бір аптаның ішінде
бір сағат та жұмыс істеген болса жұмыссыз деп санамайды [3].
Жұмыссыздық – капиталистік экономиканың ажырамас серігі. Экономика
жағынан дамыған капиталистік елдердің бәрін де артық еңбек ресурстарының
кетеді.
Жұмыссыздық түрлері. көлемі қарастырылып отырған кезеңде не бір
дәрежеде сақталып, не кейбір жылдары тіпті көбейтіп
Қазақстан Республикасының еңбек нарығын зерттеу барысында төрт бірдей
негізгі өзгешелікті байқаймыз:
• Жұмыссыздық деңгейі әр алуан топқа қатысты және олардың жасына,
тіршілік-тәжірибесіне қарай анықталынады.
• Еңбек нарығында тауар айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз
етілгендер де, жұмыссыздар да молынан ұшырасады.
• Тауар айналымның қажетті бөлігі циклды: жұмыстан босату және
жұмысынан айыру, әсіресе құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал
жаңа даму кезеңінде өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.
• Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша)
жұмыссыз қалады.[4]
Жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі уақыттың орташа саны, әрбір кезеңін –
жұмыссыздық жиілігі деп атаймыз. Жұмыссыздық жиілігінің екі негізгі факторы
бар. Біріншісі – экономикадағы фирма арқылы жұмыс сұранымның сан түрлі
болуы. Тіпті жиынтық сұраным тұрақты болған жағдайда да кейбір фирмалар
ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз
жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек
жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де
жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс
сұранымдағы өзгеріске әсерін тигізеді.
Келесі фактор еңбеккердің жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс
күшінің арту деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды деңгейі
жоғарылайды.
Енді жұмыспен толық қамтылғанда пайда болған жұмыссыздықты
– құрылымдық жұмыссыздық деп атаймыз. Құрылымдық жұмыссыздық – жұмыссыздық
еңбек нарығын құрылымның нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды
жұмыссыздық деңгейімен бара-бар.
Ал циклдық жұмыссыздық – құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім
жұмысын толық қамтылу деңгейінен төмен болған тұста пайда болады.
Ымыраға келмеушілік – еңбек нарығының әрдайым өзгерістерге болуынан
туынадатын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері
жұмыс істеуді жалғастыра бареді. Бір фирма жұмысшы жалдаса, енді бірі оны
жұмыстан босатып жатады.
Фрикциондық жұмыссыздық дегеніміз - жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен
сол аралықтағы жұмыссыздық. Жұмыс күшін немесе экономикадағы
жалпы еңбек ресурстарының жұмыс істейтіндердің тұтас санымен қатынасы
жұмыссыздық коэффиценті құрайды. Кейбір кезде барлық жұмысқа қабілетті
халық бос болмауы табиғи құбылыс. Оған объективті себептер бар: біріншіден,
адамдардың бір орнынан екінші орынға көшіп отыруы, бір қызмет орнынан
екіншіге ауысуы, тиімді жұмыс іздеуі және оны күтуі және т.б. Осы себептен
жұмысы жоқ адамдар фрикциондық жұмыссыздықты құрайды.
Фрикциондық жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің объективті қажетті
қозғалысымен байланысты жұмыссыздық.Екіншіден, өндірістегі
технологиялық өзгерістер жұмысшы күшінің сұранысына құрылымдық өзгерісін
көрсетеді.
Адам өзіне қолайлы жұмыс орнын іздеу үшін жұмыстан босанады. Мұндай
жұмыссыздықты ізденіс үстіндегі жұмыссыздыққа жатқызамыз. Жұмыстың бәрі
бірдей болған жағдайда, жұмыссыз адам бірінші ұсынылған жұмысқа орналасады.
Егер жұмыссыздық бойынша төленетін жәрдемақы жоғары болса, онда сол адамға
жұмыс орнын одан ары қарастыра берген қолайлы.
Жұмыстан босатылған жұмысшы өзінің бастапқы жұмысына қайта оралып,
басқа жұмыс іздемейді. Себебі: жұмысшы сол фирманың қыр-сырын түгел біледі:
сол жерден еңбек стажын жинайды. Мұндай адам, әрине, басқа жұмыс іздемейді
[5]
1.2 Жұмыспен қамтудың негізгі қағидалары
Қазіргі қоғамдағы жастар ролі, жас буынның әлеуметтік қызметтері,
оның саяси позициясы мен көзқарасы, білімі мен кәсіби біліктілігі деңгейі,
адамгершілігі мен мәдени қажеттіліктері туралы мәселелерді зерттеудің
теориялық және практикалық мәні аса зор. Қоғамдық үрдістегі жастар рөлі,
оның қызметінің түрлері, құндылықтары, дүниетанымы, қызығушылығы,
қажеттіліктері мен психологиялық қасиеттері әлеуметтік және геосаяси даму
сипаты, қоғамдық қатынастар, тарихи жағдайлар сипатымен шарттасылған.
Халықтың осы тобын зерттеудің негізгі мәселелерінің біріне, біздің
ойымызша, жастар еңбегінің пайдаланылуын бағалау жататын сияқты. Бұл өз
негізінде жастардың еңбек ресурстар ын, жастардың еңбек нарығын және оның
жұмыспен қамтылуы мен жұмыссыздық, көшіп-қону, табиғи өсу сияқты құрамдас
бөліктерін әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, саяси және басқа
проблемалар мен факторлар аясында теориялық және практикалық зерттеу
қажет екенін көрсетеді.
Жастардың орнын әлеуметтік-экономикалық жүйеде талдау қажеттілігі ең
аз дегенде екі маңызды шартпен негізднледі. Біріншіден, жастар
шамамен Қазақстанда еңбекке жарамды халықтың 25% құрайды; екіншіден,
бұл аса маңызды, олар – елдің болашағы, олардың қызметі оның
әрі қарай дамуымен байланысты. Бүгінде жастар көбінесе қоғамның саяси,
экономикалық және әлеуметтік құрылымын анықтайды. Сонымен бірге бұл
дүние жүзіндегі еңбек нарығында, әсіресе Қазақстанда қатты осал
топтардың бірі болып табылады. Аталған мәселелердің
маңыздылығына қарамастан, оларға ғылыми зерттеулерде, бұқаралық
ақпарат құралдарынды, үкіметтік құжаттарда аз көңіл бөлінеді.
18-24 жас аралығындағы жастар, бұл –студенттер немесе кәсіптік
дайындықты аяқтаған жастар. Олар еңбек нарығына кіріп жатқан, жеткілікті
кәсіптік және әлеуметтік тәжірибесі жоқ, сонымен қоса төмен бәсеклестік
мүмкіндігі бар осал топ болып табылады.
2529жастағы жастар,негізінен, кәсіптік таңдау жасайды, қандай да бір
өмірлік және кәсіптік тәжірибесі бар топқа жатады. Олар не қажет ететінін
біледі, көбінесе өзінің жанұясы бар және ұсынылатын жұмысқа үлкен
талаптар қояды.
Еңбек нарығындағы жағдайларда маңызды көрсеткіш болып жұмыссыздықтың
деңгей, сыйымдылығы және еңбек нарығының конъюнктурасы болып табылады.
Алайда мұндай статистика толығымен еңбек нарығындағы толық жағдайды
көрсетпейді. Жастар еңбек биржасында басқа жастағы адамдармен
салыстырғанда сирек тіркеледі. Нәтижесінде нарықтық қатынастың
ерекшеліктерімен байланысты, жасырын жұмыссыздық, жұмыспен қамтамасыз
етудің жаңа құбылыстарының барлығы есепке алынбайды. Өндірістік емес салада
жұмыс күшіне сұраныс жылдам өсу үстінде, әсіресе жылдам
коммерциаланғандарда. Егер де қазіргі кездегі білікті мамандарды дайындау
және оларға деген сұраныс өзгермесе, жақын аралықта біліксіз мамандар халық
арасында жұмыссыздықтың ұлғаюын алып келуі мүмкін, ең алдымен жалпы орта
мектепті бітірген, әрі қарайғы оқуын жалғастырмаған, мамандығы немесе
қажетті біліктілігі жоқ – жастардың арасында. Сондықтан да жалпы білім
беруін және жастарды кәсіптік оқытуды ұтымды ұйымдастыру қажет.
Экономикалық жүйедегі жастарды жұмыспен қамтумәселесіне сәйкес келетін
жүйені қалыптастыру керек .
Бұл жүйе төмендегідей қалыптасу кажет:
• кәсіпорында, ұйымда және мемлекеттік мекемелерде конкурстық сұрыптау
негізінде жастарды жұмыспен қамту және тәжірибелерді ұйымдастыру;
• жастар үшін жұмыс орындарын үлестіру мақсатымен аудандық арнайы
бюджеттік қорлар жасау;
• білім беру мекемелерінің түлектерін жұмыспен қамтамасыз ететін жұмыс
берушілердің ынталандыру жүйесін жетілдіру;
• жастармен мамандыққа бағытталған ескертпелі жұмыс жүргізу;
• жастар жұмыссыздығын алдын-ала ескерту жөнінде іс-шараларда
қалыптастыру және жүзеге асыру;
• жастарды баспа және электронды ауқымда ақпарат құралдары арқылы
ақпараттандыру, еңбек нарығы және жастарды қолдану шаралары туралы
анықтамалық және ақпараттық-әдістемелік әдебиеттерді баспаға шығару;
• жас кәсіпкерлікті және жастар кәсіпкерлігін құру тәжірибесін дамыту,
жастардың бизнес-жоспарларын кеңеспен және эксперттермен қамтамасыз
ету.
Еңбек ресурстарының тобы ретінде жастарға басты назар аудару, бұл
елдің маңызды ресурсы екені түсінікті болған. Бұл Орал, Сібір, Қиыр Шығыс
құрлыстарындағы комсомол отрядтары, тың және тыңайған жерлерді игеру,
өнеркәсіпті, экономиканың түрлі салаларын дамытудағы жастар жұмыстарымен
расталады.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
жастар саясаты жөніндегі заңына сәйкес жастар - бұл 16 жастан бастап 29
жас аралығындағы Қазақстан Республикасының азаматтары, шет мемлекеттердің
азаматтары және Қазақстан Республикасы аумағында тұрақтыөмір сүріп жатқан
азаматтығы жоқ тұлғалар.
Заңнамада анықталған еңбек ресурстарының төменгі шекарасы болып 16 жас
есептелетіндігін, сондай-ақ осы жасқа қарай жас адамда бұлшық ет пен сүйек
жүйесі қалыптасатындығын және оның белгіленген жұмысты орындай алатындығын
назарға ала отырып, осы жас жұмыс істеу кезеңінің заңды негізделген
бастапқы сатысы болып табылады.
Сонымен қатар,дәл осы жаста жастардың басым көпшілігі жалпы білім
мектебін аяқтайды және әр түрлі себептерге байланысты ЖОО-ға немесе басқа
білім мекемелеріне түсе алмағандары зінің төмен біліктілігімен
ерекшеленетін белгілі бір еңбек түрімен айналыса бастайды.
Қазақстан Республикасында 1998 жылдан бастап 2001 жыл аралығында
Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан
Республикасында зейнеткерлікті қамтамасыз ету жөніндегі заңына сәйкес
зейнеткерлік жас өзгертілді. Қазіргі кезде олар әйелдер үшін 58 жас және
ерлер үшін 63 жас деп қабылданған.
Қазіргі таңда физиологтар былай деп тұжырымдайды, яғни отыз жастан
асқан жас адамның денесінің өсуі, бұлшық еттерінің ұлғаюы, басы мен бас
миының көлемінің өсуі өз жалғасын табады және осы процесс ер адамдарда
әйел адамдарға қарағанда ұзағырақ созылады.
Жоғарыдағы барлық айтылғандарды жалпылай отырып,
Қазақстан Республикасында жастардың еңбек ресурстарының жоғарғы
шектері әйелдер үшін 16-32 жасты, ал ерлерде 16-34 жасты құрауы тиіс.
Бұған сәйкес, заңнамада және тәжірибелік қызметте
жастардың еңбек ресурстарының жас шектерінің ұлғаюы статистикалық
материалдарды өте объективті түрде өңдеуге және осы санаттағылар санын
талдауға ғана ықпал етіп қоймай, сонымен бірге зор ғылыми нәтижелерге
қол жеткізу мүмкіндігіне, жастар өмірінің жағдайлары мен өмір сапасын
жақсартуға, оның кәсіби және шығармашылық әлеуетін дамытуға, сондай-ақ
ұсынылатын жас аралығында өте өнімді қызметті жүзеге асыруға ықпал етеді.
Еңбек нарығындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты болып, жұмыспен
қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған шараларды әзірлеу және жүргізу
табылады.Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу екі бағытта –макроденгейде және
микроденгейде жүзеге асуы қажет.
Қазіргі кезде микроденгейде жұмыспен қамту мәселелері өзекті болып
отыр. Кәсіпорын деңгейіндегі жұмыспен қамту мәселелерін шешіп алмай, еңбек
нарығының шиеленісін төмендету мүмкін емес.
Өңірлік жұмыспен қамту стратегиясы халықтың жұмыспен қамтылуын
қамтамасыз етуге және олардың әл-ауқатын жақсартуға бағытталған. Халықты
жұмыспен қамтамасыз етуді жетілдіру өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына
тікелей байланысты.
Сонымен бірге, өңірлік жұмыспен қамту мәселелерін шешуде жергілікті
атқарушы органдардың рөлін біршама арттыру керек, өйткені, осы органдар
арқылы өңірлік жұмыспен қамту бағдарламалары жасақталады және ең бастысы,
жүзеге асырылады.
Яғни, жергілікті жұмыс күшін тиімді пайдалану және бекітуді, оның
сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруда еңбек ресурстарының ұдайы
өндірісі мен дамыту жүйесін қалыптастыру жұмыспен қамту саласында
маркетингтік басқаруды пайдалануды қарастырады. Жұмыспен қамту саласындағы
маркетинг - бұл әлеуметтік тиімділікке қол жеткізу мақсатында жоғары сапалы
қызмет көрстеу бойынша мемлекеттік мекеменің қызметі.
Жұмыспен қамту саласындағы маркетингтің қызметтері, ұйымдастыру
принциптері мен мақсаттары 2 - суретте көрсетілген.
Жұмыспен қамтудағы экономикалық қызмет
-халықтың жеке мүдде- лерін қамтамасыз ету;
-жұмыспен қамту саласында қызмет
-әлеуметтік тиімділікке қол жеткізуге ықпал ету;
- қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру.
- жұмыспен қамтуда сұраныс пен ұсыныс нарықтарын зерттеу;
- ғылыми зерттеулер мен жобалар;
Жұмыспен қамту саласындағы экономиканың менің ойымша, әлеуметтік-
экономикалық-этикалық бағыттылығы болуы тиіс, өйткені жұмыс берушілер
жұмыстан босатылған адамдарға жауапты болуы тиіс және халықты жұмыспен
қамту органдары сияқты қаланың және ауданның, оның ішінде ең алдымен
аймақтардағы еңбек нарығында тұрақты жағдайды сақтауға ықпал етуі тиіс.
Биліктің жергілікті органдарының, жоғары, орта арнайы және орта
мектептердің басшыларына, жұмысшылар мен мамандардың даярлығының кәсіби-
біліктілік құрылымы мен көлемін, еңбектің аймақтық нарығының қажеттілігіне
сәйкестендіру және келістіруі қажет.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарға сай жастарға
кәсіптік бағдар беру жұмысы қоғамдағы өзекті мәселелер қатарына жатады.
Қоғам өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан
түбегейлі жаңаруларға байланысты республикамыздың білім беру
мекемелеріндегі шәкірттің кәсіп таңдау мәселесіне жаңа талаптар қойылуда.
Меніңше, қазіргі қоғамымыздағы белең алып бара жатқан жұмыссыздық
мамандықтың дұрыс таңдалмауынан туындаған күрмеулі мәселелердің бірі деп
есептейміз.
Еңбек нарығының түсінігі. Қазақстанның жəне өзге де кеңестік
мемлекеттердің нарықтық қатынастарға өтуі Кеңестік Одақ 1930 жылдан 1991
жылдарға дейін білмеген жұмыссыздықтың пайда болуына жəне еңбек нарығының
туындауына алып келді. Қазіргі кезде жұмыссыздық мəселесі елдің
миллиондаған еңбекке қабілетті халқына таныс.
Қазіргі заманда еңбек нарығы азаматтарды лайық жұмыспен тиімді
қамтамасыз етумен, жұмыс күшіне қатысты ұсыныстар мен сұраныстарды
қанағаттандырумен байланысты экономикалық жəне құқықтық қатынастардың
жиынтығын білдіреді. Бұл қатынастардың субъектілері болып əрқайсысы еңбек
нарығында ортақ жəне ерекше мүдделерге ие жұмыссыз тұлғалар, жұмыс
берушілер мен мемлекет болып табылады. Жұмыс күшінің иесі ретіндегі
азаматтар еңбек нарығында тиісті ақылы жұмыс табуға тырысады. Жұмыс беруші
табыс табумақсатында өзінің негізгі қызметін жүзеге асыру үшін тиісті жұмыс
күшін табуға тырысады. Бұл ретте, мемлекет аталған қатынастардың өркениетті
түрде даму жəне жұмыс беруші мен қызметкерден тиісті салықтар жинау
мақсатын иелене отырып, реттеуші жəне үйлестіруші болып табылады. Еңбек
нарығын жұмыс берушілер мен жалданбалы қызметкерлер еңбек шарттарын
бекітетін, еңбек құқығы қатынастарына түсетін құқықтық кеңістік ретінде де
қарастыруға болады. Кең мағынада, мұндай құқықтық кеңістік ретінде
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағы, шетелдердегі Қазақстан
Республикасының елшіліктері мен консулдықтарының аумақтары табылады.
Алайда, көп жағдайда мұндай құқықтық кеңістік ретінде азаматтарды жұмысқа
қабылдайтын ұйымдардың аумағын түсінуге болады.
Аталған құқықтық кеңістіктердің шектері қатып қалған статикалық
сипатқа ие емес. Еңбек нарығының құқықтық кеңістігінің шектерін өзгерту
мүмкіндігі еңбектің қозғалысымен байланысты. Халықтың жұмыс істейтін бөлігі
Қазақстан Республикасының аумағында да, бұл аумақтан тыс жерлерде де
жұмысқа тұрып, одан өз еркімен шыға алады. Сонымен, еңбектің қозғалысы
(халықтың көшіп-қонуы) еңбек нарығының, оның құқықтық кеңістігінің құрамдас
бөлігі болып табылады.
Мемлекеттің еңбек нарығындағы негізгі жəне басты функциясы – бұл еңбек
нарығының өркениеттік нысандарын қамтамасыз ету жəне дамыту. Қазіргі кезде
бұл мақсатты жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты
əлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағына кіретін халықты жұмыспен қамту
жəне жұмысқа орналастыру жөніндегі мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру мəселелеріне Қазақстан
Республикасының еңбек заңдары салыстырмалы түрде жақында – жұмыссыздық
проблемасының туындауымен ден қойды. Дəл осы кезден бастап Қазақстан
Республикасының еңбек заңдарында халықты жұмыспен қамту туралы бірқатар
құқық нормалары пайда болды. Қазіргі кезде халықты жұмыспен қамту
қатынастары мыналармен реттеледі:
- жұмыссыздықтан қорғау құқығын көздейтін Қазақстан Республикасы
Конституциясының нормаларымен;
- қызметкерлердің жұмыстан босау кезіндегі кепілдіктерін бекіткен,
жұмыссыздықтан қорғауға жəне еңбекке қатысты конституциялық құқықтың
маңызды кепілдігі болып табылатын ҚР 2001 жылғы 23 қаңтардағы Халықты
жұмыспен қамту туралы туралы заңымен;
- халықты жұмыспен қамтудың жəне жұмысқа орналастырудың негізгі
міндеттері мен функцияларын нақтылаған халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа
орналастыру жөніндегі мемлекеттік органдар туралы ережелермен;
- ҚР Үкіметінің 1999 жылғы 25 маусымдағы № 855 Əлеуметтік қорғауды
қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу үшін ұйымдарда жұмыс орындарының ең
төменгі санын (квотасын) белгілеу мəселелері туралы қаулысымен; өз
қызметкерлері үшін халықты жұмыспен қамту, жұмыссыздықтан қорғау шараларын
көздейтін, еңбек құқығының шарттық нормалары ретіндегі ұжымдық шарттар мен
əлеуметтік-əріптестік келісімдерінің нормативтік бөліктерімен;
- Чернобыль апатынан жапа шеккендер, қолайсыз табиғат жағдайларында
жұмыс істейтіндер, мемлекеттік қызметшілер жəне т.б. үшін жеңілдіктер
туралы, осы қызметкерлер санаттары үшін олардың еңбекке құқығына
кепілдіктерін қамтамасыз ететін нормалардан тұратын бірқатар жарлықтармен
жəне арнайы нормативтік құқықтық актілермен;
- ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының қолданылуына түсіндірме
жасаған халықты жұмыспен қамту органдарының актілерімен.
Бұл нормативтік құқықтық актілердің мəні мыналардан көрініс табады:
1) олардың негізінде халықты жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік
органдар құрылған жəне қызмет етеді;
2) жұмыссыздық, жұмыспен қамтылғандар, лайықты жұмыс жəне т.б. осы
сияқты жаңа түсініктерді бекітті;
3) жұмыссыз тұлғаның мəртебесін бекітті;
4) халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
қағидалары мен бағыттарын анықтады;
5) ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының 5-бабында халықты
жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік кепілдіктер бекітілді;
6) азаматтардың халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтарын анықтады;
7) халықты жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті органның жұмысын
ұйымдастыруды ресми түрде бекітті;
8) жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, соның
ішінде, өз қызметкерлерін өндіріс ішінде оқыту жəне кəсіби дайындығы
жүйесін дамытуға жəне қоғамдық жұмыстарды өз қаражаты есебінен
қаржыландыруға қатысуын көздеді;
9) əлеуметтік жағдайы нашар азаматтардың қатарындағы жұмыссыздарға
мақсатты əлеуметтік көмек көрсетудің тəртібін анықтады.
Сонымен, халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру саласындағы
заңдарда жарияланғандай, мемлекет Қазақстан Республикасының аумағында
тұрақты түрде тұратын азаматтарға мыналарды кепілдейді:
- еңбекке жəне кəсіп түрін таңдаудағы еркіндік құқығын;
- қызметінен негізсіз босатылған жағдайда құқықтық қорғануды;
- тиісті жұмысты таңдауда жəне жұмысқа орналасуда халықты жұмыспен
қамту жөніндегі уəкілетті органның тегін көмегін алуды;
- жаңа кəсіпке немесе мамандыққа тегін үйренуді жəне біліктілігін тегін
көтеруді;
- кəсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға берілген тапсырыстарға сəйкес
тиісті мамандарды тауып беруді.
Жоғарыдан байқағанымыздай, халықты жұмыспен қамту саласындағы
нормативтік құқықтық актілер жұмыссыздар үшін де, жұмыс берушілер үшін де
ерекше мəнге ие, себебі, олар жұмыссыздардың құқықтарын қорғайды, ал жұмыс
берушілер үшін қажетті мамандарды таңдауға септігін тигізеді. Сонымен
қатар, халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру саласындағы бұл
құқық нормалары азаматтар мен жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамту
жəне жұмысқа орналастыру жөніндегі уəкілеттік
органмен қарым-қатынасын реттейді.
Халықты жұмыспен қамту, жұмыссыз жəне лайықты жұмыстың түсінігі. ҚР
Халықты жұмыспен қамту туралы заңның бірінші тарауында халықты жұмыспен
қамту саласындағы маңызды түсініктерге, сонымен қатар, осы саладағы
субъектілерге келесідей заңды анықтамалар берілген:
Жұмыспен қамтылу – азаматтардың Қазақстан Республикасының
Конституциясына, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге қайшы
келмейтін жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты жəне оларға
табыс немесе кіріс əкелетін қызметі. Басқаша айтар болсақ, жұмыспен
қамтылған тұлға – бұл өзінің еңбекке құқығын іс жүзінде жүзеге асырушы,
яғни, еңбек қызметіне қатысушы тұлға.
Бұл ретте ескеретін бір жайт, ҚР Конституциясына жəне ҚР ҚР еңбек
туралы заңына сəйкес азаматтарға өздерінің еңбекке қабілетін дербес
шешудің айрықша құқығы тиесілі. Заңдарда көздемесе, еңбекке мəжбүрлеудің
қандай да бір нысанына жол берілмейді. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінде
жазалау шарасы ретінде түзету жұмыстары көзделген. Алайда, мұндай
жұмыстарға тарту тек соттың негізінде ғана жүзеге асырылады.
Сонымен, азаматтардың жұмыспен қамтылмағандығы оларды жауапкершілікке
тартудың негізі болып табылмайды. Қандай тұлғалар жұмыспен қамтылған деп
саналады екен? ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының 2-бабына сəйкес,
жұмыспен қамтылған халыққа мына азаматтар жатады:
1. жеке еңбек шартымен жұмыс істейтін, оның ішінде толық не толық емес
жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де ақы
төленетін жұмысы (кызметі, кірісі) бар;
2. кəсіпкерлік қызметпен шұғылданатын;
3. өз бетінше жұмыспен айналысатын;
4. қосалкы кəсіпкерлікпен айналысатын жəне шарттар бойынша өнімді
өткізетін;
5. жұмысты азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын
азаматтар, сондай-ақ өндірістік кооперативтердің (артельдердің) мүшелері;
6. ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе
бекітілгендер;
7. Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, ұлттық қауіпсіздік
органдарында, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің ішкі
əскерлерінде, Республикалық Ұланда, Қазақстан Республикасының Төтенше
жағдайлар жөніндегі агенттіктің бөлімдерінде жəне өзге де əскери
құрылымдарда қызмет етіп жүрген азаматтар азаматгар жатады.
Байқап отырғанымыздай, жұмыспен қамтылғандар түсінігі қызметкерлер
түсінігіне қарағанда əлдеқайда кең. Себебі, қызметкерлер жұмыспен
қамтылғандардың көпсанды болса да, бір бөлігін ғана құрайды.
Барлық жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыз тұлғалар елдің еңбек
ресурстарын құрайды.
Жұмысқа орналасу – азаматтың жұмысты іздеу жəне иелену үрдісі. Бұл
үрдіс төрт дербес нысанда жүзеге асуы мүмкін:
- азаматтың өзі жұмыс іздеп, оған орналасуы;
- халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа орналастыру жөніндегі уəкілетті
органның немесе халықты жұмыспен қамту жөніндегі жеке агенттіктің көмегімен
азаматтың жұмысты табуы;
- азамат өзі бұрын жұмыс істеген жəне кінəсіз қызметтен босатылған
өндірісте өзінің жұмыс берушісі арқылы жұмысқа орналасуы;
- жұмысқа орналасудың өзге де тəсілдері.
Мысалы, квота бойынша жұмысқа орналасу. Бұл тəсіл жұмысқа ораналасудың
арнайы нысанын – көмекті қажет ететін тұлғалар үшін жұмыс орындарын сақтап,
бұл жұмыс орындарына мүгедектерді, жасөспірімдерді жəне т.б. жіберуді
білдіреді.
Заңда лайықты жұмыс түсінігіне мынадай анықтама берілген: Тіркелген
жұмыссыз азаматтар өзінің кəсіби даярлығына, еңбек стажына жəне бұрынғы
мамандығы бойынша жұмыс тəжірибесіне, жұмыс орнының жағдайларына (ақы
төленетін қоғамдық жұмыстарды қоспағанда), денсаулық жағдайына, жаңа жұмыс
орнына көліктің қолайлылығына сəйкес келетін жұмыс лайықты
жұмыс деп есептеледі. Мысалы, егер хирург дəрігерге медбикенің орнын,
ал оқытушыға мектепте еден сыпырушының орнын ұсынса – бұл лайықты емес
жұмыс болып табылады. Немесе құрылысшы- инженерге оның кəсібі жəне
біліктілігі бойынша, бұрынғы жұмыс орнындағыдай жалақысы бар жұмыс орнын
ұсынса, алайда жұмыс орнына дейінгі жолдың ұзақтығы 3 сағатты құраса, онда
бұл жұмыста лайықты емес жұмыс болып табылады.
Бірінші рет жұмыс іздеп жүрген, бірақ кəсібі (мамандығы) жоқ, сондай-ақ
екі жылдан астам уақыт бойы жұмысы болмаған адамдар үшін алдын-ала кəсіптік
даярлықты талап ететін жұмысты, ал ондай жұмыс беру мүмкін болмаған
жағдайда, азаматтардың жас жəне өзге де ерекшеліктері мен еңбек туралы
заңдардың талапатарын ескеретін басқа да ақы төленетін (уақытша сипаттағы
жұмысты қоса алғанда) лайықты жұмыс деп есептеуге болады.
Жұмыс лайықты емес деп саналады, егер:
- ол жұмыссыздың келісімінсіз жұмыс орнын ауыстырумен байланысты болса;
- жалақысы бұрынғы жұмыс орнындағы орташа жалақыдан төмен болса;
- еңбек жағдайлары еңбекті қорғау жəне қауіпсіздік нормаларына сай
келмесе.
Ал кімдер жұмыссыз деп саналады екен? ҚР Халықты жұмыспен қамту
туралы заңында жұмыссыздарға мынадай анықтама берілген: Жұмыссыздар –
жұмысы, табысы жоқ, лайықты жұмыс іздеп жүрген жəне оған кірісуге дайын,
еңбекке қабілетті жастағы азаматтар. Жұмыссыз мəртебесін иелену үшін
халықты жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті органда тіркелу қажет.
Жұмыссыздарды тіркеуге алу тұлғаның тұрғылықты жері бойынша, жеке куəлігі,
əлеуметтік жеке кодты (ƏЖК) беру туралы куəлік, еңбек кітапшасы (немесе
еңбек қызметін куəландыратын өзге де құжат), арнайы білім, біліктілік
туралы құжаттар, тұлғаның тұрғылықты жері бойынша, салық төлеушінің тіркеу
нөмірі (СТТН) ұсынылған соң, ал бірінші рет жұмыс іздеп жүрген азаматтар
тұрғылықты жерінен анықтама берген соң жүргізіледі.
Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, бұларға қоса шетелдіктің
ықтиярхатын жəне азаматтығы жоқ адам тұрғылықты жері бойынша тіркелгендігі
туралы белгі соғылған куəлігін табыс етеді. Алайда, мойындайтын бір жайт,
аталған тіркеу жұмыссыздардың нақты санын көрсетпейді. Себебі, мəжбүрлі
көшіп-қонушылар, тұрғылықты жері жоқ тұлғалар, өз бетімен жұмыс іздеп
жүргендер жəне бір жылдан астам уақыт жұмыс іздеп жүрген тұлғалар мұндай
тіркеуден тыс қалып қояды. Азаматтар барлық құжаттар табыс етілген күннен
бастап 10 күнтізбелік күннен кешіктірмей жұмыссыз деп танылады. Уəкілетті
органда тіркелген жұмыссыз адамдар – күнтізбелік күн ішінде кемінде бір рет
уəкілетті органда, ал селолық елді мекендерде тұратын жұмыссыздар – айына
кемінде бір рет поселке, ауыл (село), ауылдық (селолық) округ əкімінде
белгіленуі тиіс.
Жұмыссыздар ретінде мына азаматтар танылмайды:
- 16 жасқа дейінгі жасөпірімдер;
- зейнеткерлік жасына жеткен жəне еңбек өтілі бойынша зейнетке шыққан
зейнеткерлер.
Мүгедектер медициналық-əлеуметтік комиссия берген қорытындының
негізінде жұмыссыз деп танылады.
Уəкілетті орган мына жағдайларда жұмыссызды есептен шығарады:
- лайықты жұмыстың ұсынылған екі түрінен жазбаша түрде бас тартқанда,
ал бірінші рет жұмыс іздеушілер – екі рет ұсынылған кəсіби дайындықтан
өтуден немесе ақылы жұмыстан, соның ішінде, уақытша жұмыстан бас тартса.
Алайда, бір жұмыс орнын екі рет ұсынуға болмайды;
- қайта тіркеу мерзімін себепсіз жағдайлармен өткізіп алған, сонымен
қатар, шақыру бойынша жұмысқа, оқуға жолдама алу үшін екі жұмыс күні ішінде
дəлелсіз себептермен уəкілетті органға келмесе. Жекелеген жағдайларда
жұмыссыз ретінде танылмаған тұлғалар оларды тіркеуден бас тартқан күннен
соң, бір ай мерзім өткенде халықты жұмыспен қамту туралы органға өздерінің
жұмыссыз ретінде тану туралы қайтадан жолдана алады.
Көрнеу жалған мəліметтері бар құжаттарды ұсынған, сонымен қатар,
бостандығынан айырылған, бостандығынан айырусыз түзету жұмыстарына
жіберілген сотталған тұлғалар жұмыссыздар ретінде тіркеуге алынбайды.
Жұмыссыздың құқықтық мəртебесі. Жұмыссыз тұлғаның құқықтық мəртебесі
немесе құқықтық жағдайы 4 элементтен тұрады:
- еңбекке құқықсубъектілік, яғни, жұмыссыздың құқықтар мен міндеттерді
иеленуге қатысты заңмен танылған қабілеті, еңбек құқығының қатысушысы
(субъектісі) болу мүмкіндігі. Жұмыссыз тұлға халықты жұмыспен қамту
жөніндегі уəкілетті органда тіркелген сəтінен бастап еңбекке
құқықсубъектілігін иеленеді (ҚР Халықты жұмыспен қамту туралы заңының 15-
бабы).
- жұмыссыздың негізгі құқықтары мен міндеттері, бұларды жұмыссыздың
еңбекке құқықсубъектілігіне ие, яғни, халықты жұмыспен қамту жөніндегі
уəкілетті органда жұмыссыз ретінде тіркелген тұлға иеленеді
2 Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттары
2.1 Халықты жұмыспен қамту органының негізгі қызметі
Қазақстан Республикасында еңбек нарығын және жұмыспен қамту саласын
реттеу 1991 жылдан бастап негiзiнен халықты жұмыспен қамтудың арнайы
бағдарламалары форматында жүзеге асырылды: Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң 2000 жылғы 3 маусымдағы № 833 қаулысымен бекiтiлген Кедейлiкпен
және жұмыссыздықпен күрес жөнiндегi 2000 –2002 жылдарға арналған
бағдарлама, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 26 наурыздағы №
296 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында кедейлiктi азайту
жөнiндегi 2003 – 2005 жылдарға арналған бағдарлама және Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы27 қаңтардағы № 68 қаулысымен бекiтiлген
Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға
арналған бағдарламасы. 2008 – 2010 жылдарға жұмыссыздықтың өсуiнiң алдын
алуға, жұмыспен нәтижелi қамтудың өсуіне жәрдемдесуге, жұмыс күшiнiң
сапасын арттыруға және ұлттық еңбек нарығын қорғауға бағытталған Қазақстан
Республикасының халықты жұмыспен қамту жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi iс-
шаралар жоспары әзiрленiп, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2007 жылғы 20
қарашадағы№ 1114 қаулысымен бекiтiлген болатын.
Алайда әлемдiк қаржы-экономикалық дағдарыстың әсерiмен 2008 жылғы
күзден бастап Қазақстан Республикасында өндiрiс қарқыны төмендей бастады,
инфляцияның өсуi байқалды, жұмыспен қамтудың төмендеуi және тиiсiнше халық
табысының азаюы белең алды. 264 кәсiпорын өндiрiсiн толық немесе iшiнара
тоқтатты. Қырық мыңнан астам қызметкер iшiнара жұмыспен қамту режимiне
ауыстырылды не ақысы төленбейтiн демалыстарға жiберiлдi. Жұмыссыз халық
саны 559,3 мың адам болды (немесе экономикалық белсендi халықтың 6,6%).
Жұмыссыздықтың өсуi, қызметкерлердiң одан әрi босатылуы, әсiресе
өндiрiстiң экспортқа бағытталған салаларында болжанды. Құрылыс, сауда,
көлiк және байланыс салаларында да жұмыс орындарының қысқару қаупi күтілді.
Осындай жағдайда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Қазақстан
Республикасының Үкiметi жұмыспен қамтуға, жұмыссыздықтың айтарлықтай өсуiне
жол бермеуге, жұмыс орындарын сақтауға және жаңаларын құруға бағытталған
арнайы Жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау стратегиясын (Жол
картасын) әзiрледi.
Жол картасы шеңберiнде жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң белсендi
нысандарын (әлеуметтiк жұмыс орындары, жастар практикасы, қайта даярлау
және бiлiктiлiктi арттыру) кеңiнен қолдану халықтың нысаналы топтары
құрамындағы азаматтардың белсендiлiгiне ықпал еттi, ал жастар арасындағы
жұмыссыздық деңгейi (4,7 %) алғаш рет елдегi жұмыссыздықтың жалпы
деңгейiнен төмен көрсеткiште белгiлендi.
Жол картасының негiзгi нәтижелерi: шамамен 9 мың жоба iске асырылды;
392 мың жұмыс орны құрылды; шамамен 150 мың адам даярлауға және қайта
даярлауға жiберiлдi, олардың жартысына жуығы жұмысқа орналастырылды; 192
мыңнан астам адам әлеуметтiк жұмыс орындарына және жастар практикасы
шеңберiндегi жұмыс орындарына орналастырылды.
Дағдарыс жағдайында iске асырылған халықты жұмыспен қамтудың қысқа
мерзiмдi стратегиясы – Жол картасы жұмыссыздық деңгейiнiң өсуiне жол
бермеумен катар, оның деңгейiнiң 2009 жылғы екiншi тоқсандағы 6,9 %-дан
2010 жылғы желтоқсанда 5,5 %-ға дейін төмендеуiне қол жеткiзуге мүмкiндiк
бердi.
Жұмыспен қамтудың өсуi халық табысының артуы мен кедейлiк деңгейiнiң
төмендеуiне негiз болды. Табысы ең төмен күнкөрiс деңгейiнен аз халық үлесi
2001 жылғы 46,7 %-дан 2006 жылғы 18,2 %-ға және 2010 жылғы 6,9 %-ға дейін
азайды.
Алайда оң өзгерiстерге қарамастан, ұлттық еңбек нарығы теңгерiмді емес.
Жұмыссыздар бар болғанына қарамастан бос жұмыс орындарының толықтырылмауы
сақталып отыр, экономика салаларының мамандарға деген қажеттiлiгiнiң
объективтi болжамы жоқ. Еңбек ресурстары сапасының төмендiгiне және өндiрiс
пен оқудың арасында нақты байланыстың болмауына байланысты жұмыс күшiнiң,
бiрiншi кезекте бiлiктi кадрлардың, техникалық және қызмет көрсету еңбегi
қызметкерлерiнiң тапшылығы байқалып отыр. Жұмыспен қамтылған халықтың
шамамен үштен бiрiнiң кәсiптiк бiлiмi жоқ.
Жұмыспен қамтылған халық құрылымында өз бетiнше жұмыспен
айналысатындардың үлесi – 33,3 % немесе 2,7 млн. астам адамды құрайды. Өз
бетiнше жұмыспен айналысушылардың негiзгi бөлiгi ауылдық жерлерде тұрады
және жеке шаруашылығын жүргiзумен айналысады, одан түсетiн табыс тiршiлiк
етуге жеткiлiктi деңгейде ғана болады. Өз бетiнше жұмыспен айналысушылардың
басым бөлiгi әлеуметтiк қорғау және қолдау жүйесiмен қамтылмаған.
Ауыл жастарының жағдайы ерекше алаңдаушылық тудырып отыр, кәсiптiк
бiлiм алуға қолжетiмдiлiгi шектеулi болғандықтан, олар ресми еңбек
нарығында iс жүзiнде бәсекеге қабiлетсiз болып табылады.
Еңбек нарығында қалыптасқан мұндай ахуалдың тiкелей салдары кедейлiктiң
сақталуы болып табылады, 2010 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 1,1 млн.
астам адамның табысы ең төмен күнкөрiс деңгейiнен аз.
Аз қамтылған халықты әлеуметтiк қолдауда жұмыспен қамтуға және еңбектен
табыс табуға жәрдемдесудiң белсендi шаралары жеткiлiктi қолданылмайды.
Өткен ғасырдың 90 жылдарының соңында жұмыспен қамту қызметтерiне
жүргiзiлген институционалдық қайта құрулар еңбек нарығын реттеу тиiмдiлiгiн
төмендеттi. Осылайша қалыптасқан жағдай кедейлiктi төмендету қарқынын
баяулатып қана қоймайды, сонымен қатар экономикалық өсудің жаңа кезеңiне
өту жағдайында жұмыс күшiне деген сұраныстың артқанына қарамастан, елде бар
еңбек ресурстарының толық пайдаланылмайтынын білдіреді.
Әлемдiк практикада осы тектес проблемаларды шешу үшiн еңбек нарығындағы
белсендi бағдарламалар (бұдан әрi – ЕНББ) қолданылады. ЕНББ еңбек
ресурстарын дамыту (кәсiптiк даярлау және қайта даярлау), жұмыс күшiне
деген сұранысты арттыру (жалақыныжұмыспен қамтуды субсидиялау, қоғамдық
жұмыстар), еңбек нарығын реттеудi жетiлдiру (жұмыспен қамту қызметтерiн
құру, ақпараттық қолдау), еңбек күш-жiгерiн жандандыруды мемлекет жүзеге
асыратын әлеуметтiк қолдау жүйесiмен үйлестiру (құқықтар мен мiндеттер
немесе өзара мiндеттемелер стратегиялары, бұл жағдайда мемлекет жұмыспен
қамту және оқыту бойынша жоғары сапалы қызметтер көрсетуге мiндеттенедi, ал
ЕНББ-ға қатысушы жұмысты қарқынды iздеудi жүзеге асыруға мiндеттенедi)
арқылы жүзеге асырылады.
ЕНББ экономикалық тұрғыдан – жұмыспен нәтижелi қамту ықтималдығының
артуын, еңбек өнiмдiлiгi мен жалақының өсуiн, әлеуметтiк тұрғыдан -
жұмыссыздықтың төмендеуiн, еңбек белсендiлiгiнiң артуы мен адам әлеуетiнiң
дамуын болжайды.
Бастапқыда мұндай бағдарламалар экономикалық күйзелiс кезінде және
жұмыссыздық деңгейi жоғары кезде қолданылған, ал қазiргi уақытта
–экономикасы өтпелі елдердегi өнеркәсiптiк қайта құрылымдаудың керi әсерiн
жұмсарту және еңбек нарығынан барынша шалғай халықтың осал топтарын
кiрiктiру үшiн қолданылады.
Осының негiзiнде қол жеткiзiлетiн оң нәтижелер ЕНББ әзiрлеудiң және
қазақстандық еңбек нарығында да қолданудың өзектiлiгiн арттырып отыр. Жол
картасын iске асыру барысында жинақталған еңбек нарығында туындайтын
тәуекелдерді басқару тәжiрибесi бiздiң бұл тұрғыдағы мүмкiндiктерiмiздi
арттыра түседi.
Бағдарламаның мақсаты, мiндеттерi және нысаналы индикаторлары.
Бағдарламаның мақсаты:Жұмыспен тұрақты және нәтижелi қамтуға
жәрдемдесу.
Бағдарламаның нысаналы индикаторлары2020 жылға қарай: Жұмыспен қамту
2020 бағдарламасымен (бұдан әрi – Бағдарлама) 1,5 млн. дейiн адам
қамтылатын болады.
2016 жылға қарай: Жұмыссыздық деңгейi 5,5 %-дан аспайтын болады, оның
iшiнде:
2012 жылы – 5,8 %, 2013 жылы – 5,7 % және 2014 жылы – 5,6 % және 2015
жылы – 5,5 %. Кедейлiк деңгейi 8,2 %-дан 6 %-ға төмендейдi, оның
iшiнде:2012 жылы – 6,3 %, 2013 жылы – 6,2 % және 2014 жылы – 6,1 % және
2015 жылы 6,0 % құрайды.
Өз бетiнше жұмыспен айналысатын халықтың жалпы санындағы нәтижелі
жұмыспен қамтылғандардың үлесі 2015 жылға қарай 56 %-ға, 2020 жылға қарай –
75 %-ға дейін ұлғаяды.
(Ескертпе: 2011 жылдың қорытындысы бойынша 50,6 % немесе 1,38 млн.
адам, 2015 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz