Халықтың төлемдік қабілетін реттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Халық төлем ҚАБІЛЕТІНІҢ теориялық негіздері
1.1 Халықтың төлемдік қабілетінің өзіндік теориялық негіздері 7
... ... ... ... ...
1.2 Нарықты экономикасы дамыған елдердегі өмір сүру деңгейi мен халықтың
төлемдік қабілеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3 Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзекті 22
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2 Халықтың төлемдік қабілетінің мүмкіншіліктерін талдау
2.1 Халықтың тұтыну шығындарын қамтамасыз ету қабілеттілігінің дамуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Халықтың төлемдік қабілетінің төмен деңгейлерін талдау 35
нәтижелері ...
3 Халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі іс-тәжірибелік мәселелерінің
шешімі
3.1 Нарықтық қатынастардағы халықтың төлемдік даму 44
жолдары ... ... ... ... ..
3.2 Халықтың төлемдік қабілетіндегі әдістемелік мәселелерін 53
жетілдіру ... ...
3.3 Халықтың төлемдік қабілетін 60
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ТІЗІМІ 69
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты атты 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдауында былай деген
болатын: Қазақстан жолының жаңа кезеңі – бұл экономиканы нығайту, халықтың
әл-ауқатын көтерудегі жаңа міндеттер болады. Қазақстан үшін экономикалық
табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз ету арасында тиімді тепе-
теңдік болуының өмірлік маңызы зор. Қазіргі әлемде бұл – әлеуметтік-
экономикалық жаңғыртудың негізгі мәселесі. Бұл – Қазақстанның алдағы 10
жылдағы дамуының басты векторы [1].
Халықтың әлеуметтік жағдайы олардың қаражаттануындағы төлемдік
мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты. Орташа есептегі халықтың төлемдік
мүмкіншілігінің өсуі, экономика саласындағы өндірілген өнім мен қызмет
өсуіне тікелей байланысты. Себебі, өндірілген өнімнің тауарлық бағасында
және көрсететін қызметтердің тұтынуында өзіндік шығындар мен қосымша құны
қоса есептелінеді. Тауардың өзіндік құнындағы шығындардың бірі еңбек
табыстылығы болса, қосымша құн қоғамдық жалпы щығындар сұраныстарын
қамтамасыз етеді. Осыған орай халықтың төлемдік қабілеті, игерілген
материалдық ресурстардың игілігіндегі халыққа арналған тауарлық-материалдық
байлыққа айналуына тікелей байланысты. Демек, әрбір тарихи кезеңдегі
дамудағы қоғамдық әлеуметтік формацияларда халықтың төлемдік қабілеті
әртүрлі дәрежеде болып ол үздіксіз даму үстінде. Әсіресе, әркімнің төлемдік
қабілетінің жетілуі жолында оның еңбек етуіне байланысты халықтың
табыстануында құқықтық әділеттілік оның негізгі мәселелерінің бірі болып
табылады.
Келесі мәселе, бұрыңғы қоғамдық меншіктегі халықтың төлемдік қабілетін
әкімшілдік басқару жүйесінің шешімдерімен реттелінсе, нарықтық экономика
әркімнің өзіндік қабілеттіліктегі табыстану мүмкіншілік еркіндігін туғызды.
Осыған орай біреулер төмен, біреулер орта, енді біреулер бай өмір сүруіне
қоғамдық биліктегілердің кінәсі жоқ деп есептеуге де болады. Қоғамдағы
адамдардың дамуы тек мемлекеттік бағдарламаға ғана үміт арту мен тоқталынып
қалмай өз әрекетіне де тікелей байланысты.
Адам баласының өміріндегі ең өзекті мәселесі және оның жарқын
болашағындағы негізгісі төлемдік қабілетті жасау арқылы сән–салтанатты
сәулетті өмір сүру мүмкіншілік туғызудағы мәселелерді шешу осы дипломдық
жұмыстың мақсаты болып табылады. Себебі, зерттелімнің өзектілігіне негізгі
мына бағыттарға баға беру арқылы қол жеткізіледі:
– нарықтық қатынастардағы халықтың табыстылық қабілетінің бағасын
анықтау мен әлеуметтілік жағдайын көтеру;
– халықтың әлеуметтік деңгейінің өсуіндегі олардың төлемдік қабілетінің
қалыптасу теориясындағы анықтамаларды ұсыну;
– халықтың төлемділік қабілеттілігіндегі тұрақтылық және тұрақсыздықты
тудырушы көрсеткіштерді еңгізу арқылы әртүрлі бағыттарда талдау;
– төлемділік түрлеріндегі: тұтыну тауарларына төлемділік қабілет;
көрсететін қызметтерге төлемділік қабілет, банк несиесіне қайтарылымдық
қабілет, салықтарға төлеушілік қабілет көрсеткіштеріне талдау жасау;
– халықтың жеке тұлға мен заңды тулғалар арасындағы жанұя бюджетінің
қаржы механизмдік байланыс құрылымын көрсету арқылы төлемдік қабілетінің
жолдарын ұсыну мен сатып алу мүмкіншіліктерін бағалау және т.б.
Халықтың төлемдік қабілеттілігінің теориялық және тәжірибелік
негіздерін қарастыруға А.Смит пен Д. Рикардоның, П.П. Гензельдің, Ф.
Ниттидің, Дж. Мильдің, Д. Локтың еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Олар
адамдардың байлығы мен экономикалық дамуына және олардың жалпы теориялық
талқылау мәселесіне көп көңіл бөлген [5].
Халықтың төлемдік қабілетіндегі ақша қатынастарын объектілік (өзіндік),
субъектілік (экономика жүйесінің бәрі) бағыттарындағы қаржігерлігін ғылыми
– зерттеулерді пайдалану арқылы қол жеткізілген. Оны жүйелейтін болсақ
жалпы қаржы қатынастары бойынша: К.А.Сағадиев, Г.Т.Абдрахманова, П.Б.
Исахова, С.С. Арыстанбаева, С.Қулпыбаев, Д.А.Шыныбеков; халықтың банктермен
қатынастары бойынша: Ж.М.Елубаева, Е.Сиғаев, К.Ж. Бертаева; тұрмыстық
қызметтер қатынастары: С.Әуелбаев, А.Ш. Молдабекова, А.К. Арыстанов,
М.Х.Түсеева; халықтың қаржы қатынастарының реттелімінде: К.И.Дүйсебаев,
Н.К. Мамыров, Н.Н. Хамитов, Ұ.М. Исаков, сол сияқты Ресей қаржыгерлерін
атауға болады: В.М. Радионова, П.С.Никольский, А.Г.Егудин, Е.В.Коломин,
қырғызстандық О.Қурманбеков т.б. еңбектері кеңінен қолданған.
Осы еңбектерді сараптасақ, олар тек зерттелімнің субъектілік жағынан
баға бергендіктен оның объектілік жағындағы халықтың қаржы-қаражат
қатынастарындағы төлемдік мүмкіншілігіндегі әлеуметтік дамуы көптен
тереңдетіліп ғылыми негізде қамтылмаған. Осыған орай, халықтың төлемділік
қабілетіндегі жеткілікті нәтижелі зерттеу мен ондағы ғылыми-теориялық
анықтамалары және тәжірибелікті жетілдіруі дипломдық жұмыстың тақырыбын
анықтауға негіз болды.
Қазақстандағы өткен реформалар нәтижесінде нарық релісіндегі халықтың
өз мүмкіншілігін жасау және оны мемлекеттік тараптан қолдау негіздеріндегі
қаржылық тұрақтылығындағы халықтың төлемдік қабілеттік зерттеулерді
мақсаттап, оның ақша, қаржы-қаражат қатынастарындағы экономиканың айналым
циклін арттыруды міндеттейді. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
қойылды:
– халықтың төлемдік мүмкіншіліктерін талдау;
– халықтың төлемдік мүмкіншілігіне әсер ететін объективтік және
субъективтік факторларды қарастыру (өсуі мен кемуінің кері әсер ететін
факторлары);
– әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қауіпсіздендірудегі халықтың
төлемдік қабілеттенуіне талдау жүргізу;
– халықтың тұтыну салықтарын анықтауда төлемдік мүмкіншіліктеріндегі
қабілеттілік пен қабілетсіздіктердің туындауы мен қатар тауар және ақша
инфляциясындағы төлемдік мұмкіншіліктерді анықтау;
– халықтың төлемдік мүмкіншіліктерінің капиталды көздеріне талдау
жасау: зейнет ақы қорлары, сақтандыру қорлары банктердегі депозиттік
салымдар және бюджеттен әлеуметтік көмекті қамтамасыз ету;
– төлемдік қабілеттіліктегі халықтың сауаттылық біліміндегі қаржылық
тәуекел, қаржылық тұрақтылық, қаржылық жануя (отбасы) бюджеттік жоспарлау,
қаржылық қатынастарды талдау мен қаржылық төлемдік қабілеттегі реттеулер
мен қаржылық саясат және т.б.
Халықтың экономика жүйелеріндегі объективтік (өзіндік) қаржылық
механизмдік құрылымының қатынастары мүмкіншілігіндегі төлем
қабілеттілігіндегі қаржылық тұрақтануы. Нарықтық қатынастардың белгілі бір
бөлігіндегі халық қаржысы пәнінің төлемділік қабілеттендіруді танып білу
мақсатының анықтама теорияларын негіздеу және іс-тәжірибелігін арттырудағы
сауаттылығын еңгізу зерттеу пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық
және шет елдік ғалымдардың еңбектеріндегі нарықтық экономикадағы
тұрақтылықты сақтау негізіндегі қаржылық төлемділік категориясын халықтың
экономикаға қатынастар нәтижелерін анықтауға еңгізудегі теориялық,
әдістемелік және іс- тәжірибелікті айқындап алғашқы жол салу.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы
Президентінің халыққа жолдаулары, ҚР еңбек туралы, жұмыс пен қамту туралы
заңдар, қаулылар, ережелер, Қазақстанда адам дамуы және кедейшілік мен
күрес туралы БҰҰ бағдарламасы, Халықтың еңбек ету және әлеуметтік қорғау
құқықтық туралы қабылданған заңдары және әртүрлі мемлекеттік нұсқаулар мен
экономикалық жүйесіндегі нормативтік актілері; Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк және екінші деңгейдегі банктер мәліметтері және арнайы газет-
журналдар мәліметтері қолданылған.
Нарықтық қатынастардағы халықтың өз егелігіндегі төлемдікке
қабілеттенуіндегі келесі бағыттары дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып
табылады:
– экономикалық категория ретінде қаржылық тұрақтылықтағы халықтың
қаржылық табыстылық қабілетін анықтау формуласын, халықтың төлемділік
мүмкіншілігінің арттыру жолдарын экономикалық көрсеткіштер өлшемі ретінде
баға беру;
– төлемділік қабілеттену (қабілетсіздену) көрсеткіштерінің жүйелік
классификациясына комплексті қарастырып талдау жасау;
– тұтыну шығындарын қамтамасыз етудегі төлемдік пен сатып алу
қабілеттіктері және халықтың қаржылай капиталды қор жинау мүмкіншіліктерін
айқындау.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Халық төлемділігіндегі теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Халықтың төлем қабілетінің теориялық негіздері
Халықтың төлем қабілетінің дамуы бағытында зерттелім жүргізудің өзі
әрбір мемлекет ішіндегі адамдардың дамуындағы мүмкіншіліктерін анықтау мен
баға беру. Адамдардың дамуы (АД) ең негізгі өзектілігі қаржылық
қатынастардың даму мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты. Адамдардың
қаржылық қатынастары өзіндік мүмкіншіліктерге тікелей, қоғамдық жанама
(қолдау) түрінде дамиды. Тек адамдардың қаржылық қатынастары дамуының
арқасында ғана адамдардың даму көрсеткіштері мен өлшемдері, адамдардың даму
индексі (АДИ), экономиканың дамуындағы еңбек, өмір деңгейі, жұмыссыздық,
әлеуметтік қорғау, денсаулық пен өмір сүру мүмкіншіліктері, демографиялық
ақуалдар, білім деңгейлері, өмірлік жағдай, адамдардың мүддесі үшін
басқаруды жетілдіру, жаһандану мүмкіншіліктерін тұғызуға болады. Жалпы АД
теориясы мен концепциялары, заңды құжаттылықтары өте үлкен тақырыптағы
бірнеше бағыттардағы ғылыми зерттелім бағыттары. Мысалы, адам құқықтығы
деклорациясы адам потенциалының дамуы, адамдардың даму қауіпсіздігі мен
тенденциясы, АД индекаторы, адамдардың денсаулығын сақтау жүйесі,
әлеуметтік-экономика процесстерін талдау мен есеп матрицасы, өнімнің
негізгі концепциясы, халықтың экономикалық белсенділігі, халықтың
әлеуметтік құрылымы мен демография мен миграциясы, адам капиталының
теориясы, адам эволюциясы, адам білімдік қабілетінің жетістіктері мен
кемістіктері, адам педогогикасы мен психологиясы, қазіргі өндірістегі адам
фактрлері, адамдардың даму өлшемі, әлеуметтік қауіпсіздендіру, адамдардың
тұтыну концепциясы, кедейшілдік деңгей, АДИ өңірлік өзгешелігі, өндіріс
және қаржы капиталдарындағы адам капиталының орны, әлеуметтік-тұрмыстық
қызмет, қоршаған орта мен табиғатты пайдалану, адамдардың даму динамикасы,
т.б. [2].
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның
классиктері сонау заманда-ақ алғашқы талпыныстар жасаған. Мəселен, А. Смит
пен оның ізбасарлары адамды қоғам байлығының көзі ретінде ғана емес,
сонымен бірге қоғамдық байлықтың бөлігі деп те есептеген.
Адамды қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп
өкілдерінің туындыларынан да кездестіруге болады. Маржиналистік бағыттың
жақтастары, мəселен, шекті пайдалылық теориясының негізгі ережелерін
тұжырымдау арқылы тұтыну ұстанымының (тəртібінің) теориясына тұспа-тұс
жақындады [5].
Адам капиталы теориясы. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық
факторлар прогрестің əмбебап жəне айқындаушы факторлары ретінде қаралды.
Алайда дəл сол материалдық байлықтың өсу көздеріне факторлық талдау жасау
экономикадағы адам роліне жаңаша қарауды туындатты.
Халықаралық ынтымақтастық саласындағы адам капиталының теориясы
негізінде адам ресурстарының дамуына Жəрдемдесу ретінде та-нымал болған
дербес бағыт пайда болды. Адам ресурстарының дамуына жəрдемдесу - адам
капиталын барынша ұлғайту жəне демографиялық мəселелерді, жұмыспен қамтылу,
денсаулық сақтау, тамақтану, кенттену, тұрғын үй, білім алу, кадрлар
даярлау жəне т.б. қоса есептегенде, оны экономикалық жəне əлеуметтік даму
мақсаттарында тиімді пайдалануға жəрдемдесу.
Базалық мұқтаждықтар мен тұрмыс сапасының тұжырымдамалары. Адам
капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжырымдамасының туындауына базалық
мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарды, ол ХХ ғасырдың 60-шы
жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы
осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының "Жұмыспен қамтылу, өсу жəне
базалық мұқтаждар" баяндамасының арқауы болды. Базалық мұқтаждар
тұжырымдамасы – үкіметтерге мына мəселелерді есепке алу арқылы экономикалық
жəне əлеуметтік саясат құруды ұсынады: отбасының тамақ ішудегі, киінудегі,
тұрғынжай мен үй мүлкіндегі кейбір ең төменгі қажеттіліктерін міндетті
түрде қанағаттандыру; ауыз сумен қамтамасыздандыру, тұратын орындарының
санитарлық жағдайын, қоғамдық көлік, денсаулық сақтау мен білім беру
салаларындағы қоғамдық қызметтерді жақсарту. [3]
Нарықтық экономикадағы адамдардың еңбек нарығы, қаржы нарығы,
сақтандыру нарығы, депозиттік нарық, құнды қағаздар нарығы, қор нарығы,
базар нарығы, білім нарығы, денсаулық сақтау нарығы, өндіріс нарығы, тұтыну
нарығы, тауар нарығы, қызмет нарығы, жылжымайтын мүлік нарығы, қоршап
тұрғандықтан өмір сүру мүмкіншіліктерін бағалап даму жолына жол сілтеу
қазіргі күні ең өзекті мәселесінің шешімін табу. Табиғаттағы материалдық
дүниені өндіріс процессі арқылы халықтың тұтыну тауарларына айналдырған
сайын, халықтың әлеуметтік мүмкіншіліктері арта түседі. Себебі, тек өндіріс
халықтың тұтыну тауарын өндіру мен қатар, қосымша құн тудырудағы ақша,
қаржы-қаражат құнын анықтаушысы және бюджеттің негізгі түсім көздері.
Халықтың төлемдік қабілетін тану үшін, оның өзіндік өзгешелік теориялық
анықтамаларының орнын бөлек екендігін атаған жөн. Ол халықтың төлемдік
қабілетінің теориялық негіздерін құрайды.
Дүние жүзілік 50 мемлекеттің қатарына қосылудағы ең алғашқы
көрсеткіштердің бірі – халықтың әлеуметтік-тұрмысы. Мұндай көрсеткіштер
жиынтығы адамдардың даму индексі (АДИ). Халықтың қаржылық қабілеті нарықтық
экономикалық қатынастардың тұрақты даму деңгейіне тікелей байланысты. Ал
нарықтық қатынастарды жасаушысы да жүргізушісі де халықтың өзі болғанымен
біз әліде болса субъектілік экономиканың дамуына көп көңіл бөлеміз.
Дегенмен, өзгелердің төмен деңгейде өмір сүруіне жол беріп қоймай, олардың
төлемдік қабілетін ылғида арттырып отыруымыз керек. Бұл жалпы қоғамдың даму
мақсаты.
Алдымен әркімнің және орташа есептегі халықтың төлемділік қабілетін
анықтау үшін ең алғашқы олардың кірістерінде табыстылығының тікелей
байланысты екенін ескеруіміз керек. Ол тек субьектілік экономиканың дамуына
тікелей байланысты. Тек кірістердегі табыстылық дәрежесінде төлемдік
қабілет анықталынады. Нарықтық заңдылықта төлемдік қабілетті қоғамдық
әлеуметтік қолдау болғанымен әрбір азамат оның арттыру жолында өзіндік
еңбектену мүмкіншілігі болуы тиіс.
Халықтың төлемдік қабілеті дегеніміз – кірістер қабілеттену
мүмкіншілігі дәрежесінде (қаржылану мен қаражаттану мүмкіншілдігі)
шығыстарды қамтамасыз ету (қаржылау мен қаражаттау) мүмкіншілігі.
Кірістермен қамтамасыз ету мүмкіншіліктері:
1. Қаржылану қабілеттіліктер:
а) еңбек ақылы қаржылану;
б) қоғамдық әлеуметтік қаржыландыру;
2. Қаражаттану қабілеттіліктер:
а) жинақтаушы зейнет ақы қорлары сомасы мен оның өсім құны;
б) банктердегі депозиттік салымдар сомасы мен оның өсім құны;
в) құнды қағаздарды егелену мен оның әкелетін дивиденттік дәрежесі;
г) сақтандыру қорларға үлестілік пен салымдар сомасының өсім құны;
д) жанұя бюджетіне қарасты кәсіпшіліктердің табыстылығы (бизнестік
істер);
ж) негізгі жылжымайтын негізгі қорлар;
Шығыстарды қамтамасыз ету мүмкіншіліктер:
1. Қаржылау (жарату):
а) азық – түлік тауарларын сатып алу қабілеттілікті қамтамасыз ету;
б) азық – түлік емес тауарларды сатып алу қабылеттілікті қамтамасыз
ету;
в) ақылы қызметтерге (тұрмыстық, коммуналдық, денсаулық сақтау, білім
алу, мәдени іс- шаралар т.б.) төлемдік қабілеттілікті қамтамасыз ету;
г) әртүрлі өсім құнды төлеу.
2. Төлемдік қабілеттілікке пайдалану:
а) тұтыну тауарларын сатып алуға банктердің несиесін пайдалану;
б) тұрғын пәтер алуға және үй соғуға ипотекалық несиелерді пайдалану;
в) уақтысынша бір – бірінен қарыздық қатынастары.
3. Қаражаттау (өсім құнында қаржыны орналастыру) – пайда табу:
а) әртүрлі банктердің әртүрлі депозиттік салымдарына қаражаттау;
б) жинақтаушы зейнет ақы қорларына қаражаттау;
в) құнды қағаздарды егеленуге қаражаттау;
г) жанұя бюджетіне қарасты кәсіпшіліктерді үлғаймалы дамуына
қаражаттау;
д) сақтандыру қорларына қаражаттау;
ж) денсаулықты сақтандыру қорларына қаражаттау;
з) жылжымайтын мүліктерге қаражаттау.
Халықтың төлемділік қабілетінің өзіндік өзгешелігі – шығыстар мөлшері
әрқашанда кірістер мөлшерінен есептелінеді.
Халықтың төлемдік қабілетінің үшінші өзгешелігі, қаржы кірістері тек
тұтыну тауарларына және қызметтерге төленіп болғаннан кейін қалдықтар
есебінде қаражат қорлар жасауға мүмкіншілігінің туындауы. Ал табыстылығы
тұтыну дорбасынан төмен жануя бюджетінде қаржы қалдығының қалуы мүмкін
емес.
Халықтың қаражат қорларға қаржы қорынан қалдықтар есебінде қаражаттауы
(салымдар жасауы) осы қордың пайдалану есебіндегі өсім құнын егелену. Бұл
өсім құн әркашанда халықтың ақша есебіндегі қаржылану мүмкіншілік
арттырудағы төлемдік қабілеттілігінің артуы.
Халықтың төлемділігінің төртінші өзгешелігі, өздерін қаражат қорларымен
қамтамасыз еткен жануя бюджетінің шығыстары тек оның капитал
табыстылығындағы өсім құнымен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Халықтың төлемдік қабілетінің бесінші өзгешелігі төлемдік қабілетті
арттырудағы табыстылықты молайту мен төлем кезектілік реттеулер жүргізу.
Төлеу кезектілігінің реттілігі – табыс кірістерін ұтымды және үнемді
қаржылау (жарату) қаражаттау (орналастыру) есебін жүргізу.
Мысалы: төлем түрлерінің өзі:
- алғашқы төлемдік шығындар;
- сонын соңғы төлемдер шығындары;
- міндетті төлемдер шығындары бойынша бөлінеді.
Алғашқы төлемдер шығындарына ең алдымен азық – түлік тауарларын сатып
алу қабілеттілігі. Белгілі ақша қорын жасау үщін кейбір жануя бюджеті азық
түлік тауарларын тамақтану үнемін жасайды. Сонан соңғы төлемдерге жеңіл
өнеркәсібінің тауарларын сатып алып қамтамасыз етуі. Міндетті төлемдерге
мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы, тұрмыстық шығындар төлемі т.б.
жатады.
Халықтық төлемділік қабілетінің алтыншы өзгешелігі олардың төлемділік
қабілеттендіруі. Халықтың төлемдік қабілеттендіру дегеніміз – қоғамның
экономикасының дамуына байланысты бюджет қорынан халықтың әлеуметтілігін
көтеруге бөлінетін қаржылар түрлері.
Жанұя бюджеті өз мүмкіншілдіктеріне қарай қаржы тапшылығын болдырмау
үшін банктердің несиесін қолдана тұрады. Мұны халықтың төлемдік қабілетінің
жетінші өзгешелігі деп атауға болады. Ол халықтың төлемдік қабілетіне қарыз
– несиені пайдалану. Бірақ, қандай болмасын өзге ресурстарды пайдалануда
өсім құнын төлеу тиістігі құқықтық негізде орындалуы тиіс. Бүл соңында
халықтың тұтыну тауарларына төлемдігін үнемдеуге негізделінгендіктен оны
кемітеді.
Халықтың қарыздық қатынастарының туындауының өзі төлемдікке қабілеттену
мақсатында болады. Мұндай қарыздықтағы төлемдікке қабілет халықтың бір-
біріне және банктердегі несиелік түрлері бар екендігін білдіреді. Халықтың
қарыздық төлемдікке қабілеттенуі – басқалардың қаржы-қаражатын белгілі
уақытта пайдалануы. Мұндай қарыз қаржы-қаражаттың өзіндік беру мен алу,
жарату, қайтару принциптері болады.
Халықтың төлемдікке қабілеттенуіндегі қаржылану сомасының дәрежесі,
қаржылау мен қаражаттауды қамтамасыз ету мүмкіншілігі. Бұл жол халықтың
төлемдік қабілеттене түсуін белгілейді.
Енді халықтың төлемдік қабілетіндегі қаржы – қаражат механизмінің
біртұтастығындағы басқару тетіктерінің көрінісін суреттейік (сурет 1).
Халықты нарықтық экономикадағы қатынастарының төлемділікке
қабілеттенуіндегі өзіндік басқару тетіктерінің түрлері:
- қаржылануды ұйымдастырып басқару;
- қаржылануды ұтымды басқару;
- қаражаттауды ұйымдастыруын басқару;
- қаражаттануды басқару;
- қарыз қаржылануды басқару;
- қарыз қаражаттауды басқару;
- қарызды пайдалы кәсіпкерлікке қаржылауды (жаратуды) басқару;
- қарызды пайдалы кәсіпкерлікке қаражаттауды (пайдалануды) басқару;
- қайта қаражаттауды басқару.
Халықтың төлемділікке қабілеттенуінің сегізінші өзгешелігі еңбек
табыстылығындағы қаржы алу сұранысы мен қаржы беру ұсынысы және де қаражат
қорлардан өсім құнын алу сұранысы, тұтыну тауарларына халықтың төлемдік
қаржылау ұсынысы мен тауарлар бағасының сұранысы, көрсетілетін
Ескерту: - [19] әдебиет негізінде автор құрастырған
Cурет 1 - Халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі қаржылық механизімдік
құрылымындағы басқару тетіктерінің бағыттары бойынша
қаржылауды қамтамасыз ету мүмкіншіліктері
қызметтердің баға сұранысы мен халықтың төлеу қабілетіндегі ұсынысы,
халықтың төлемдік қабілетке пайдалану мүмкіншілігіндегі банктердің өсім
құнында сұраныстарға қайтарып беру мүмкіншілік ұсынысы. Демек халықтың
төлемдік қабілеттілігінде:
- қаржыландыру ұсынысы, қаржылану сұранысы бар;
- қаражаттау ұсынысына қаражаттандыру сұраныстары бар.
Қаражат қорлардың өсім құнында қаражаттандыруы үлестіктеріне байланысты
әртүрлі дәрежеде болуында халықтың мол өсім құнын алу үшін басқа қаражат
қорларға қайта қаражаттауы әбден мүмкін.
Халықтың төлемдік қабілетіндегі ақша қатынастарының ұсыныстары мен
сұраныстары – төлемділік мүмкіншілдік туғызады. Бір түрдегі тауардың бағасы
әрбір жергілікті аймақта әртүрлі болып кездеседі. Сондықтан кейбір үлкен
қалаларда көп табыс тапқанымен төлемдік қабілет өте төмен, немесе табысы
төмен қалаларда халықтың төлемдік қабілеті олармен салыстырғанда өте төмен.
Керісінше табысы өте мол адамдардың саны көбейген сайын тауардың ұсыну
бағасы жоғарлап орта мен кедейдің төлемдік қабілеті жоқтың қатарына
қосылады. Бұл әрине әлеуметтік жікшілдікке әкеліп соғады. Себебі, бұл
алшықтық айырма күн саны өсіп келе жатыр.
Тоғызыншы өзгешелігі, халықтың төлемдік қабілетін банктер несиесінде
қабілеттендіру. Бірақ, бұл уақтысынша қарыз қаржы-қаражат сұраныстарын
қанағаттандырғанымен қайтару кезінде өсім құны төлеу есебінде халықтың
төлемдік қабілетін кемітеді.
Халықтың төлемдік қабілетін ағымдағы (күнделікті) төлемдік қабілет және
капиталды төлемдік қабілет деп екіге бөлуге болады. Ағымдағы төлемдік
қабілет – тұтыну тауарлары мен ақылы қызметтерге бағытталынса, капиталды
төлемдік – жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сатып алу мен сату
қатынастарын орындау. Капиталды төлемдік қабілеттің көзі қаржы-қаражат
қорларын жинау арқылы, немесе қарыз алып бөліп қайтару арқылы орындалады.
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты-деп өзінің Қазақстан халқына
жолдауында айтып өткен [4].
Халықтың әл-ауқаты дегеніміз ең алдымен халықтың материалдық
игіліктермен жəне қызметтермен қамтамасыздығын, оларды тұтынуларының
жеткілікті деңгейі мен орынды (ұтымды) қажеттіліктерін қанағаттандыру
дəрежесін білдіреді.
Экономикалық сөздіктерде "əл-ауқат" ұғымы - "халықтың қажетті
материалдық жəне рухани игіліктермен, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттармен, қызмет көрсетулермен жəне
жағдайлармен қамтамасыздығы. Ол өндіргіш күштердің даму деңгейіне жəне
үстемдік құратын өндірістік қатынастардың сипатына қатысты болады. Əл-ауқат
тұрмыс деңгейін си-паттайтын көрсеткіштер жүйесімен кескінделеді".
Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы
кездестіруге болады: "əл-ауқат дегеніміз - толыққанды тіршілік үшін қажет
нақты ресурстардың болуы. Əл-ауқатты мемлекет - елдің барлық азаматтары ең
төменгі табыс пен қажетті қоғамдық қызмет көрсетулерге сенім арта алатын
қоғам".
Əл-ауқат жөніндегі нормативтік теория (normative economics)
экономикалық қызметтің қалай ұйымдастырылуы тиіс екендігін зерттейді. Ол
экономиканың нақты жұмыс істеуін зерделейтін позитивті экономикалық
теориядан осы ерекшелігі арқылы өзгешеленеді. Əл-ауқат критерийі дегеніміз
- экономиканың бір ахуалының басқасынан жақсы немесе нашар екендігін
анықтайтын ережелер.
Қазіргі кезде əр түрлі себептерге қарай "тұрмыс деңгейі" термині
"халықтың əл-ауқаты" терминін ығыстыра түсуде, солардың ішінде кеңестен
кейінгі кезеңде халықтың едəуір бөлігінің тұрмыс деңгейлерінің төмендеуі
айтарлықтай маңыз алды, ал "əл-ауқат" термині оң сипаттаманы меңзейді.
Халықтың тұрмыс деңгейін бағалау практикасында "тұрмыс сапасы" термині
пайдаланылады. Ол кең көлемдегі түсіндірмеде "түрлі қажеттіліктер мен
мүдделер көзқарасы тұрғысынан халықтың өз тұрмыстарына
қанағаттанатындықтарын білдіреді. Осы ұғым экономикалық санат, еңбек жəне
демалыс жағдайлары, əлеуметтік қамсыздандыру мен кепілдіктер, құқықтық
тəртіпті қорғау мен тұлға құқықтарын сақтау, табиғи-климаттық жағдайлар,
бос уақыттың болуы жəне оны жақсы пайдалану, ең соңында, жан тыныштығын,
жайлылық пен тұрақтылықты субъективті сезіну сияқты тұрмыс деңгейінің
сипаттамалары мен индикаторларын қамтиды".
Тұрмыс деңгейі лайықты тіршілік етуге қажет ресурстарға қол жеткізу
мүмкіндігін сипаттайды жəне ол таңдау мүмкіндігін ұлғайтатын құрал ретінде
қаралады.
Əр адамның немесе адамдар тобының тұрмыс деңгейі ұғымы бірқатар əр
түрлі факторлармен байланысты болуы мүмкін, олар - байлық, табыстар, жалға
жұмыс істеу, білім, қоғамдық жағдай, медициналық қызмет көрсету, мəдени
өмір, бос уақыт, қоршаған ортаның жай-күйі сияқты факторлар.
Тұрмыс деңгейі санаты (категориясы) 2 аспектте қаралады. Тар мағынадағы
тұрмыс деңгейі - халықтың игіліктер мен қызмет көрсетулерге қол жеткізген
деңгейі. Сөздің кең мағынасындағы тұрмыс деңгейі қоғам өмірінің əлеуметтік-
экономикалық жағдайларының бүкіл жиынтығын (кешенін) қамтиды. ОсыІ
жағдайда "тұрмыс сапасы" немесе "тұрмыс салты" терминдері жиі қолданылады.
Жеке адам, отбасы немесе халықтың əлеуметтік тобы иеленетін тауарлар мен
қызметтердің жиынтығы ретіндегі тұрмыс деңгейін анықтау əдісі ең көп
тараған əдіс болып табылады. Жаңа заманғы экономикалық теория сөздігінде
тұрмыс деңгейіне мынадай түсінік беріледі: "жеке адамның немесе үй
шаруашылығының материалдық ырыс деңгейі". Экономикалық талдау тұрмыс
деңгейін материалдық игіліктер мен қызметтер санына қарай (демалысты
қосқанда) анықтайды. Осы санаттағы төрт деңгейді бөліп атауға болады:
молшылық - адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін игіліктерді
пайдалану;
қалыпты деңгей - адамның дене жəне ақыл-парасат күш-қуаттарын қалпына
келтіруді қамтамасыз ететін ғылыми негізделген нормалар бойынша оңтайлы
тұтыну;
кедейшілік - жұмыс күшін ұдайы толықтырудың межесі ретінде жұмысқа
қабілеттілікті сақтау деңгейінде игіліктерді пайдалану;
жоқшылық - биологиялық критерийлер бойынша ең төменгі мүмкіндікте игіліктер
мен қызметтерді пайдалану, оларды тұтыну адамның тіршілік қабілетін демеп
отыруға ғана жетеді.
Тұрмыс деңгейінің ең маңызды индикаторларының бірі болып үй
шарушылықтары табыстарының көрсеткіші саналады, бұл көрсеткіш үй
шаруашылықтарын іріктеп зерттеу кезінде есептеп шығарылады.
Тұрмыс деңгейінің негізгі индикаторы халықтың жан басына шаққандағы
тұтыну көлемі (шамасы) немесе ересек халыққа қайта есептегендегі тұтыну
шамасы болып табылады. Алайда осы түсіндірмеде аталмыш көрсеткіш əл-ауқатқа
толық баға беру үшін талап етілетін, кейде тегін көрсетілетін денсаулық
сақтау жəне білім саласындағы қызметтер, қоршаған ортаның сыртқы факторлары
(ауаның ластануы, көлік тығындары (кептелулері), қылмыстар жəне т.б.),
адамдардың əл-ауқатына ықпал ететін қор жинаулар мен жинақ ақшалар сияқты
маңызды факторларды есепке алмайды.
Халықтың тұрмыс деңгейін жан-жақты талдау үшін аталмыш санаттың əр
түрлі жақтарын көрсететін көрсеткіштердің тұтас қатары есептеледі жəне олар
мынадай ірілендірілген топтарға топтастырылған:
– халық табыстарының көрсеткіштері;
– шығындардың жəне материалдық игіліктер мен қызметтерді
халық;
– тұтынуының көрсеткіштері;
– жинақ ақша;
– жинақталған мүлік пен халықтың тұрғын үймен қамтамасыздығы
көрсеткіштері;
– халық табыстарын саралаудың, кедейшілік деңгейі мен шектерінің
көрсеткіштері;
– əлеуметтік-демографиялық сипаттамалар;
– халықтың тұрмыс деңгейінің қорытындылаушы бағалары.
Осы көрсеткіш топтары жеке қосалқы жүйе ретінде əлеуметтік-экономикалық
көрсеткіштердің бірыңғай, жалпы жүйесіне кіреді жəне түрлі елдердің
экономикалық даму деңгейлеріне халықаралық салыстыру жүргізу барысында
экономика ахуалының жалпы сипаттамасы үшін де пайдаланылады.
Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің қосалқы жүйесі негізінен мемлекеттің
əлеуметтік саясатын əзірлеу жəне халықтың жеке топтарына əлеуметтік қолдау
көрсетудің басым бағыттарын белгілеу үшін қолданылады.
Халықтың дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі,
тұжырымдама əлемдік дамудың жаһандық үдерістерін бағалауда басты индикатор
ретінде тұрмыс сапасын қарайды. Ол өзіндік экономикалық көрсеткіштердің
талдауын ғана емес, сонымен бірге əлеуметтік-мəдени индикаторлардың да
бағасын қамтиды. Əлеуметтік құқықтармен қамтамасыздандыру паритетінің осы
тұжырымдамасы бойынша лайықты тұрмыс деңгейіне əлеуметтік қажеттіліктерді
нақты қанағаттандырған жəне таңдау мүмкіндіктерін ұлғайтқан жағдайда ғана
қол жеткізуге болады.
Халықтың дамуы тұжырымдамасында "мүмкіндіктерді ұлғайту" мен "таңдау
еркіндігі" ұғымдары кең ауқымдағы проблемалар қатарын анықтайды, солардың
ішінен адам өмірінің өзекті аспекттері ретінде үш құрамдас бөлігі
дараланады: ұзақ ғұмыр сүру жəне денсаулық, білім жəне "лайықты тұрмысты
қамтамасыз ету үшін ресурстарға бақылау жасау". Денсаулық пен ұзақ өмір
сүру, сондай-ақ білім өзінен-өзі адам дамуының мақсаттары болып есептелсе,
ал "ресурстарға бақылау жасау" осы мақсаттарды іске асырудың құралы болып
саналады. Ресурстарға бақылау жүргізудің өлшемі ретінде адам дамуы
тұжырымдамасында халық табыстарының көрсеткіштері қолданылады.
Табыс салауатты тұрмыс салтын ұстануды, аумақтық жəне əлеуметтік
жинақылықты қамтамасыз етуді, ақпарат алмасу мен қоғам өміріне қатысуды
қосқанда, лайық-ты тіршілік құруға қажет материалдық ресурстарға қол
жеткізу мүмкіндігін береді.
Бұл ретте халық дамуының осы аспекті (алдыңғы екеуінен айырмасы)
халықтардың бойында бар мүмкіндіктерді ғана ашады да, оларды пайдалануды
анықтамайды. Яғни ол таңдаудың өзі емес, ал таңдау мүмкіндігін кеңейтетін
құрал ғана болып табылады. Халық табыстарының негізгі көрсеткіштерінің бірі
- халықтың ақшалай табыстарының көрсеткіші, ол еңбек төлемін,
зейнетақыларды, жəрдемақыларды, стипендияларды жəне ақша нысанындағы өзге
де əлеуметтік трансферттерді, салымдар, құнды қағаздар, кəсіпкерлік қызмет
бойынша меншіктен түсетін пайыздар түріндегі табыстарды, ауыл шаруашылық
өнімдерді сатудан түсетін түсімдерді, несиелер мен өзге де түсімдерді
қамтиды.
Халықтың тұрмыс деңгейі динамикасын талдау табыстар көрсеткіштерін тек
номиналды түрде ғана емес, сонымен бірге нақты түрде де пайдалануды
көздейді.
Нақты табыстар деңгейі осы мерзімде баға өзгеруін есепке алуды жəне
оның алынған халықтың сатып алуға шамалары келетін тауарлар мен қызметтер
көлеміне тигізген ықпалын сараптауды талап етеді.
Халық табыстарын талдауда əдетте нақты табыстардың абсолютті көлемі
емес, ал оның салыстырмалы шамасы, яғни нақты табыстар индексі есептеледі.
Сонымен, халықтың номиналды табыстары бағалардың өзгеруін есепке алу
арқылы түзетіледі жəне уақыт бойынша нақты табыстар көрсеткішінің өзгеруі
зерттеледі. Тұтыну бағаларының индексі халықтың өндірістік емес тұтынуға
сатып алатын тауарлар мен қызметтер бағаларының жалпы деңгейінің уақыт
бойынша өзгеруін сипаттайды. Ол ағымдағы мерзімдегі тауарлар мен
қызметтердің нақты тіркелген жиынтығы құнының оның алдыңғы мерзімдегі
құнына қатынасын өлшейді. Бағалардың қалай өзгеретініне қарай халықтың
номиналды табыстарына сатып алуларына болатын тауарлар мен қызметтердің
жиынтығы да өзгереді (баға өскен жағдайда қысқарады да, егер бағалар түссе
ұлғаяды), демек, ақшаның сатып алу қабілеті де өзгереді.
Жеке тауарлар бағалары арақатынасының өзгеруін көрсету үшін халықтың
ақшалай табыстарының сатып алу қабілеті сияқты көрсеткіші есептеледі, ол
орта есеппен жан басына шаққанда белгіленген ақшалай табысқа сатып алуға
бола-тын тауарлар мен қызметтер жиынтығын көрсетеді.
Аймақтар, экономика салалары немесе əлеуметтік топтар бөлігіндегі халық
табыстарының салыстырмалы талдауында халықтың жан басына шаққандағы есеп
бойынша табыстар көрсеткіштерін пайдаланған жөн (орынды) болады. Орта
есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстар халықтың ағымдағы мерзімде
тапқан ақшалай табыстарының жалпы сомасын халықтың жылдық орташа санына
бөлу жолымен есептеледі. Жеке адамдар (тұлғалар) мен үй шаруашылықтары
табыстарының шамасына олардың тұтыну шығындарының жалпы көлемі мен құрылымы
тікелей қатысты болады.
Түпкі (ақырғы) тұтынуға жұмсалатын шығындар мен нақты түпкілікті
тұтынудың көлемінің ара жігін ажыратады.
Үй шаруашылықтарының түпкілікті тұтынуға жұмсайтын шығындарына
жататындар:
– тұтыну тауарларын (үйлер мен пəтерлерден басқасы) сатып алу;
– тұтыну қызметтерінің ақысы;
– үй шаруашылықтарының өздері дербес түпкілікті тұтынулары үшін
өндірген өнімдерінің заттай нысанда түсуі;
– үй шаруашылықтарының еңбекақы ретінде заттай нысанда (түрде) алған
өнімдерді тұтынуы;
– өз тұрғын үйінде тұруға байланысты көрсетілетін қызметтер.
Үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы - түпкілікті тұтынудың
нақты шамасы, ол қолдағы табыстың есебінен де, сондай-ақ үй
шаруашылықтарына қызмет көрсететін мемлекеттік басқару органдары мен
коммерциялық емес ұйымдар ұсынатын заттай нысандағы əлеуметтік
трансферттердің есебінен де қамтамасыздандырылады.
Тұрмыс деңгейінің аса маңызды сипаттамаларының бірі жалпы шығындар
көлеміндегі тамаққа жұмсалатын шығындардың үлесі болып табылады. Тамаққа
жұмсалатын отбасы бюджетінің үлесі бойынша адамның əл-ауқатының деңгейі
туралы айтуға болады. Үй шаруашылығы мүшесіне орта есеппен тамаққа
жұмсалатын шығындарының абсолютті шамасы мен олардың тұтыну шығындары
құрамындағы үлесін аналитиктер (талдаушылар) халықтың тұрмыс деңгейінің аса
маңызды көрсеткіштері ретінде қарайды. Тұрмыс деңгейінің артуына қарай ол
төмендейді де, денсаулық сақтауға, бос уақытқа көбірек қаражат жұмсауға
мүмкіндік береді.
Үй шаруашылығының шығындары немесе табыстары туралы ақпарат негізінде
əл-ауқат (тұрмыстылық) хал-жағдайы өлшенеді. Идеалда (түпкі мақсатта) ол
əлеуметтік қызметтерге қол жеткізу мүмкіндігі; əлеуметтік "таңба";
қорғансыздық; осалдық пен əлеуметтік шеттету сияқты параметрлердің ықпалын
қосқанда жеке адамдардың өз тұрмыс деңгейін түйсінулерімен барынша жақын
сəйкестенуі тиіс.
Табыс адам мүмкіндіктерін ұлғайту үшін маңызды алғышарт болып табылады,
оның көрсеткіші лайықты тұрмыс деңгейін анықтайтын компоненттердің бірі
ретінде АДИ есептеу кезінде пайдаланылады. Табыстардағы теңсіздік
экономикалық өсуге нарықтық жəне саяси дағдарыстардың келеңсіз əсер
етулерін тереңдетеді.
Табысты өлшеу теңсіздікті бағалаудың мəселесіне жиі айналып отыр.
Бірқатар елдердің экономикасында "ресми емес" сектор мен сонда алынатын
табыс едəуір маңыз алады, ол үй шаруашылықтары хабарлайтын табыстарда
барабар көрсетілмейді де, теңсіздікке баға беруді бұрмалайды. Бұл жағдайда
табыстардың орнына тұтыну немесе шығындар бойынша есептелген теңсіздік
көрсеткіштерін қолданған жөн [2].
Халықтың төлемдік қабілетінің төмендеу факторлары аз емес. Мысалы
қандай тауар немесе қызмет болмасын оған шығынданушылар яғни өндірушілер
неше түрлі салықтарды төлейді. Ал ол салықтарда төлеу көзі өнімдердің
бағасында және көрсететін қызметтің бағасы мен тарифінде. Сондықтан
халықтың тауар мен қызмет төлемінде салықтар мен қосымша құн болады. Мұны
біз халықтың тұтыну салығы деп атадық. Енді, халықтың тұтыну шығындарындағы
салықтардың түрлерін жекелеп айтсақ:
- азық-түлік тауарларындағы халықтың тұтыну салықтары: (тамақ өнімдерін
сатып алудағы халықтың тұтыну салықтары: нан және жарма өнімдеріндегі
салықтар; сүт өнімдері мен жұмыртқа салықтары, май және мал майлары
өнімдеріндегі салықтар; жемістер және көкөністер, қант кондитерлік өнімдер
мен тәттілердегі салықтар; алкоголді және алкоголсіз сусындар салықтары);
- азық-түлік емес тауарларды халықтың сатып алудағы тұтыну салықтары
(киім, мата, аяқ – киім, үй жайларды күнделікті ұстау мен жөндеуге арналған
материалдар, жихаз, үй тіршілігіне қажетті заттар мен тұрмыстық техникадағы
тұтыну салықтары; дәрі – дәрмектер, медикаменттердің тұтыну салықтары, жеке
көлік құралдары үшін жағар – жанармайдың тұтыну салықтары; жеке гигиена
тауарларындағы тұтыну салықтары).
- ақылы қызметтердегі халықтың тұтыну салықтары (коммуналдық
қызметтердегі тұтыну салықтары; үй жайды ұстау мен жөндеу және соғудағы
тұтыну салықтары; білім алу қызметтеріндегі тұтыну салықтары; денсаулық
сақтау қызметтеріндегі тұтыну салықтары; көлік және байланыс
қызметтеріндегі тұтыну салықтары).
Қазақстан Республикасы бойынша үй шаруашылықтары тұтыну шығыстары 2006
жылмен салыстырғанда 2010 жылы орташа жан басына шаққанда 119467 теңгеге
немесе екі есе өскен. Тұтыну шығыстарының құрамында негізгі үлес салмақты
азық-түлік тауарлары (темекі өнімдері мен алкогольді ішімдіктерді қоса)
алады.
1 кесте
Қазақстан Республикасы бойынша үй шаруашылықтары тұтыну шығыстарының
құрамы
орташа жан басына шаққанда, теңге
Көрсеткіштер 2007 2008 2009 2010 2011 2011 2011
2010 200 7
Тұтыну шығыстары 174418204699219679 275369 323536117,49185,49
Азық-түлік тауарла-ры 72478 89823 98264 121153 157013129,60216,64
(темекі өнімдері мен
алкогольді
ішімдіктерді қоса)
Азық-түлік емес 55650 59855 63616 82341 91981 111,71165,28
тауарлар
Дәрі-дармектер, емдеу
жабдықтары мен
аппаратуралар
Ақылы қызметтер 46290 55021 57799 71875 74542 103,71161,03
Ескерту – [9] әдебиет негізінде құрылған
Халықтың төлемдік қабілетін кемітетін сыртқы факторлар бар. Олар: халық
тұтынатын тауарлардың құндық сауда бағасының көтерілуі мен тұрмыстық қызмет
пен ақылы қызметтердің бағасының көтерілуі. Бұл тауар бағасының көтерілуі
ақша массасының көбейуінен ақшаның құнсыздануын туындайды.
Қорытынды: халықтың төлемдік қабілеттілігіне әсер ететін факторлар мен
аргументтер:
- өзіндік ішкі фактілер мен аргументтер;
- өзгелік сыртқы фактілер мен аргументтер.
Халықтың төлемдік қабілеттілікке (қабілетсіздікке) әсер ететін фактілер
мен аргументтерге жататындар: еңбек ету (еңбек етпеу), білімділік
(білімсіздік), қаражат қор капиталдарын жинау (жинамау).
Халықтың төлемдік қабілеттілікке (қабілетсіздікке) әсер ететін сыртқы
фактілер мен аргументтерге жататындар: көлеңкелі экономиканың дамуы,
сыбайлас жемқорлық: парақорлық, инфляция, дағдарыс, қылмыс, ұрлық,
несиелердің жоғарғы ставкадағы пайыздығы.
1.2 Нарықты экономикасы дамыған елдердегі өмір сүру деңгейi мен
халықтың төлемдік қабілеті
Адам Даму Индексі (АДИ) – адамдардың дамуы бойынша мемлекеттерді
салыстыратын индекс. Ол бойынша мемлекеттің даму мен дамымағандығы
өлшенеді. Көбінесе АДИ индексіне қарап мемлекеттерді дамыған, дамушы және
дамымаған болып бөледі.
АДИ адамның өмір ұзақтығын, білімін, әріп тану және адам басына
шаққандағы ЖІӨ өлшемдерін біріктіреді. Индекс адамның жалпы даму деңгейін
көрсетеді. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы АДИ-дың даму деңгейін
адамдардың таңдау қабілеті, білім алу мүмкіншіліктері, денсаулық сақтауға
арналған, табыс табу мен жұмыс жағдайлары сияқты факторларды есепке алатын
үрдіс деп атайды.
АДИ үш басты қағидалардан тұрады:
1. Өмір Ұзақтығы - халық денсаулығы мен ұзақтығын өлшейді
2. Білім деңгейі мен білім беру жүйесі
3. Өмір сүру стандарты, адам басына шаққандағы жалпы ішкі өніммен
өлшенеді.
Бұл индекс 1990 жылы Пакистан экономисті Махбуб уль-Хак (Mahbub ul-Haq)
арқылы жасалған және 1993 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының адам дамуы
бойынша жыл сайынғы есебінде қолданылады.
Жалпы таза математикалық айнымалыны, мысалы үшін x ті, таңбасы жоқ 0
мен 1-ді индекске айналдыру үшін (түрлі индекстерді қосатындай), келесідей
формула қолданылады:
x-индексі =
(1)
сондағы және x айнымалысының сәйкесінше ең жоғарғы және ең
төменгі көрсеткіштерін көрсетеді.
Адам Даму Индексі сонымен қатар келесі индекстердің аралық шамасын
көрсетеді:
Өмір Ұзақтығы Индексі =
(2)
Білім Индексі =
(3)
Ересек Білім индексі (ЕБИ) =
(4)
Білім алушылардың жалпы үлесі (GEI) =
(5)
ЖІӨ жан басына шаққанда (GDP Index) = (6)
2010 жылдың 18 желтоқсанында БҰҰ сайтында жаңа тізбек шыққан және ол
халық арасында статистикалық жаңарту деп аталып кеткен. Жаңарған тізбекте
Қазақстан бірнеше қадам көтеріліп, АДИ-не сәйкес орташа дамыған елдері
арасынан жоғары дамыған елдері қатарына қосылды.
БҰҰ сайтында жарияланғандай 2010 жылдың адам дамуы туралы баяндамасында
Норуегия өмір сүру деңгейі мен төлемдік қабілеттілігі бойынша көш басшы
орнын сақтап қалды. Мұндай баяндаманы жыл сайын БҰҰ даму Бағдарламасы
(БҰҰДБ) дайындайды. Ол әр түрлі мемлекеттердің өмір деңгейі мен әлеуметтік
қорғауы, денсаулық көрсеткіштерін, тұрғындардың мәдени дамуы мен білім
деңгейін, қылмыстың жағдайы мен қоршаған ортаны қорғау туралы мәліметтерді
қамтиды.
Баяндаманың авторларының бағалауы бойынша даму деңгейі өте жоғары көш
басшы мемлекеттердің ішіне – Норуегия, Австралия, Исландия, Канада және
Ирландия, алтыншы орында Нидерланды, ал енді жетінші орында – Швеция кірді.
Франция мен Швейцария 8 және 9 орында, Жапония – 10 орында болды. АҚШ бұл
жылы дамыған он мемлекеттердің ішіне кіре алмады және 13 орында болды.
ТМД мемлекеттерінің ішінен Эстония, Литва және Латвия 40, 46 және 48
орында болды. Белоруссия – 68 орында, Ресей – 71 орында, Қазақстан – 82
орында болып осы тізбектің ішіне кірді. Басқа совет дәуіріндегі мемлекеттер
даму деңгеі орташа мемлекеттер тобының қатарына кірді. Осы топтың ішінен
көш басшысы болып Армения, Украина және Азербайджан иелік етіп 84, 85 және
86 орынды алды. Грузия - 89 орында, Туркмения – 109 орында болса Молдова –
117 орында болды. Өзбекстан мен Қырғызстан 119 және 120 орында болса,
Тажікістан – 127 орында болды. 182 мемлекеттер тізімінің ішінен Нигерия,
Афганистан және Сьерра-Леоне мемлекеттері адам потенциалының дамуының ең
төменгі қатарына жатады және бұл топқа 23 мемлекет кіреді [7].
Рейтингті анықтайтын негізгі көрсеткіштерге мыналар жатады: өмір
сүрудің ұзақтылығы, жан басына шаққандағы ЖІӨ (сатып алу қабілеттілігінің
паритеті бойынша) және білімділік деңгейі. Рейтингті анықтауда еркіндік,
адам қасиеті және оның қоғамдық өмірге қатысу мүмкіншілігі факторлары
есепке алынады. 2010 жылдың Адам Даму Индексі бойынша дамыған 30
мемлекеттер тізбесін (0,912-ден 0,969-ға дейін) көреміз (2-кесте).
1. кесте
Адам Даму Индексі бойынша дамыған 30 мемлекеттер тізбесі (0,912-ден
0,969-ға дейін)
№ Мемлекеттер 2010 жылғы көрсеткіші
1 2 3
1. Норуегия 0,969
2. Австралия 0,968
3. Исландия 0,967
4. Канада 0,965
5. Ирландия 0,960
6. Нидерланды 0,958
7. Швеция 0,958
8. Франция 0,956
1 2 3
9. Швейцария 0,956
10.Жапония 0,955
11.Люксембург 0,955
12.Финляндия 0,954
кестеның жалғасы
1 2 3
13.Дания 0,952
14.Австрия 0,951
15.США 0,950
16.Испания 0,949
17.Бельгия 0,948
18.Греция 0,947
19.Италия 0,945
20.Новая Зеландия 0,944
21.Ұлыбритания 0,942
22.Гонконг 0,942
23.Германия 0,940
24.Израиль 0,930
25.Республика Корея 0,928
26.Словения 0,923
27.Бруней 0,919
28.Сингапур 0,918
29.Кувейт 0,912
30.Кипр 0,912
Ескерту –[36] әдебиеттің негізінде құрылған
Келесі кестеде 2010 жылғы тізбекке кірмей қалған елдер тізімі
көрсетілген. Себебі, олардың үкіметтері керекті ақпаратты жинай алмаған
немесе онымен бөліскісі келмеген.
3 кесте – Адам Даму Индексі бойынша тізбекке кірмеген мемлекеттер
тізбегі ( 0,329-дан 0,389 дейін)
№ Мемлекеттер 2010 жылғы көрсеткіші
1. Сьерра-Леоне 0,329
2. ЦАР 0,352
3. ДР Конго 0,361
4. Либерия 0,364
5. Мозамбик 0,366
6. Нигер 0,370
7. Буркина Фасо 0,372
8. Бурунди 0,382
9. Гвинея-Бисау 0,383
10.Чад 0,389
Ескерту –[36] әдебиеттің негізінде құрылған
Әр мемлекеттердің экономикасы мен әлеуметтік жағдайын зерттей отырып,
кей бір елдерден басқа әлемде адам даму индексі мен төлемдік
қабілеттіліктің өсіп отырғанын көруге болады. АДИ мен төлемдік қабілеттің
төмендеунің негізгі себептері – білімсіздік, өлімнің өсуі, экономика мен
материалды мәдениеттің төмен деңгейі, СПИД эпидемиясы мен оның өлімі болып
табылады [8].
Төмендегі суретте жалпы ішкі өнімнің номиналды (ЖІӨ) (абсолюттік) мәні
бойынша мемлекеттер тізімі берілген. Мұнда Қазақстанның ЖІӨ бойынша алдыңғы
55 мемлекеттердің қатарына кіргенін көруге болады [9].
Ескерту [37] әдебиеттің негізінде құрастырылған
Cурет 2 - 2010 жылдың ЖІӨ (номиналды) бойынша
мемлекеттердің орналасуы
1.3 Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзекті мәселелер
Қоғамдық әлеуметтік-экономикалық формация дамыған сайын оның барлық
уақытта алға қойатын мәселелері таусыла қоймайды. Оның ішінде әсіресе адам
құқығының үздіксіз дами беруі. Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың әділ
жүргізуіндегі халықтың азаматтық қаржыгерлік құқығына қол жеткізе
қоймағанымызды біз ғалымдар сөзге тиек етіп оның ғылыми бастамасын
туғызуымыз керек.
Қоғамдық меншік қатынастарынан нарық заңының қатынастарына өтуімізге
байланысты бірден оның құқықтық заңдылығын орната салдық деп айтудың өзі
қателік. Себебі, нарықтағы қызмет ететін экономикалық категориялар толық
жетілді деп айтудың өзі қиын. Мысалы, халықтың төлем қабілетін тұғызатын
еңбек ақы категориясы әркімнің өз білген дәрежесінде, құқығында қолдануда.
Осы туралы экономика ғылымыеың докторы К. Айнабек былай дейді:
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуының ақиқат болмысы ерсі
жағдайларды көрсетіп отыр: министрлер өздерінің айлық жалақыларын 30-45 мың
АҚШ доллары шегінде тағайындады, ал олардың беттеріне басып, үялтқаннан
кейін ғана барып 10-15 мың долларға дейін төмендетті. Мұның бәрі еңбек ақы
және халықтың капиталды табыстану заңын және еңбекті нормативті ұйымдастыру
нормативті құжаты іске еңбеу салдарынан туып жатқаны белгілі. Есепсіз
жалақы алу жалпы қоғамдық түрғыдан қарағанда халықтың төлемдік қабілетін
төмендетуші көрсеткіштер деп тануға болады. Себебі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Халық төлем ҚАБІЛЕТІНІҢ теориялық негіздері
1.1 Халықтың төлемдік қабілетінің өзіндік теориялық негіздері 7
... ... ... ... ...
1.2 Нарықты экономикасы дамыған елдердегі өмір сүру деңгейi мен халықтың
төлемдік қабілеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3 Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзекті 22
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2 Халықтың төлемдік қабілетінің мүмкіншіліктерін талдау
2.1 Халықтың тұтыну шығындарын қамтамасыз ету қабілеттілігінің дамуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Халықтың төлемдік қабілетінің төмен деңгейлерін талдау 35
нәтижелері ...
3 Халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі іс-тәжірибелік мәселелерінің
шешімі
3.1 Нарықтық қатынастардағы халықтың төлемдік даму 44
жолдары ... ... ... ... ..
3.2 Халықтың төлемдік қабілетіндегі әдістемелік мәселелерін 53
жетілдіру ... ...
3.3 Халықтың төлемдік қабілетін 60
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ТІЗІМІ 69
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты атты 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдауында былай деген
болатын: Қазақстан жолының жаңа кезеңі – бұл экономиканы нығайту, халықтың
әл-ауқатын көтерудегі жаңа міндеттер болады. Қазақстан үшін экономикалық
табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз ету арасында тиімді тепе-
теңдік болуының өмірлік маңызы зор. Қазіргі әлемде бұл – әлеуметтік-
экономикалық жаңғыртудың негізгі мәселесі. Бұл – Қазақстанның алдағы 10
жылдағы дамуының басты векторы [1].
Халықтың әлеуметтік жағдайы олардың қаражаттануындағы төлемдік
мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты. Орташа есептегі халықтың төлемдік
мүмкіншілігінің өсуі, экономика саласындағы өндірілген өнім мен қызмет
өсуіне тікелей байланысты. Себебі, өндірілген өнімнің тауарлық бағасында
және көрсететін қызметтердің тұтынуында өзіндік шығындар мен қосымша құны
қоса есептелінеді. Тауардың өзіндік құнындағы шығындардың бірі еңбек
табыстылығы болса, қосымша құн қоғамдық жалпы щығындар сұраныстарын
қамтамасыз етеді. Осыған орай халықтың төлемдік қабілеті, игерілген
материалдық ресурстардың игілігіндегі халыққа арналған тауарлық-материалдық
байлыққа айналуына тікелей байланысты. Демек, әрбір тарихи кезеңдегі
дамудағы қоғамдық әлеуметтік формацияларда халықтың төлемдік қабілеті
әртүрлі дәрежеде болып ол үздіксіз даму үстінде. Әсіресе, әркімнің төлемдік
қабілетінің жетілуі жолында оның еңбек етуіне байланысты халықтың
табыстануында құқықтық әділеттілік оның негізгі мәселелерінің бірі болып
табылады.
Келесі мәселе, бұрыңғы қоғамдық меншіктегі халықтың төлемдік қабілетін
әкімшілдік басқару жүйесінің шешімдерімен реттелінсе, нарықтық экономика
әркімнің өзіндік қабілеттіліктегі табыстану мүмкіншілік еркіндігін туғызды.
Осыған орай біреулер төмен, біреулер орта, енді біреулер бай өмір сүруіне
қоғамдық биліктегілердің кінәсі жоқ деп есептеуге де болады. Қоғамдағы
адамдардың дамуы тек мемлекеттік бағдарламаға ғана үміт арту мен тоқталынып
қалмай өз әрекетіне де тікелей байланысты.
Адам баласының өміріндегі ең өзекті мәселесі және оның жарқын
болашағындағы негізгісі төлемдік қабілетті жасау арқылы сән–салтанатты
сәулетті өмір сүру мүмкіншілік туғызудағы мәселелерді шешу осы дипломдық
жұмыстың мақсаты болып табылады. Себебі, зерттелімнің өзектілігіне негізгі
мына бағыттарға баға беру арқылы қол жеткізіледі:
– нарықтық қатынастардағы халықтың табыстылық қабілетінің бағасын
анықтау мен әлеуметтілік жағдайын көтеру;
– халықтың әлеуметтік деңгейінің өсуіндегі олардың төлемдік қабілетінің
қалыптасу теориясындағы анықтамаларды ұсыну;
– халықтың төлемділік қабілеттілігіндегі тұрақтылық және тұрақсыздықты
тудырушы көрсеткіштерді еңгізу арқылы әртүрлі бағыттарда талдау;
– төлемділік түрлеріндегі: тұтыну тауарларына төлемділік қабілет;
көрсететін қызметтерге төлемділік қабілет, банк несиесіне қайтарылымдық
қабілет, салықтарға төлеушілік қабілет көрсеткіштеріне талдау жасау;
– халықтың жеке тұлға мен заңды тулғалар арасындағы жанұя бюджетінің
қаржы механизмдік байланыс құрылымын көрсету арқылы төлемдік қабілетінің
жолдарын ұсыну мен сатып алу мүмкіншіліктерін бағалау және т.б.
Халықтың төлемдік қабілеттілігінің теориялық және тәжірибелік
негіздерін қарастыруға А.Смит пен Д. Рикардоның, П.П. Гензельдің, Ф.
Ниттидің, Дж. Мильдің, Д. Локтың еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Олар
адамдардың байлығы мен экономикалық дамуына және олардың жалпы теориялық
талқылау мәселесіне көп көңіл бөлген [5].
Халықтың төлемдік қабілетіндегі ақша қатынастарын объектілік (өзіндік),
субъектілік (экономика жүйесінің бәрі) бағыттарындағы қаржігерлігін ғылыми
– зерттеулерді пайдалану арқылы қол жеткізілген. Оны жүйелейтін болсақ
жалпы қаржы қатынастары бойынша: К.А.Сағадиев, Г.Т.Абдрахманова, П.Б.
Исахова, С.С. Арыстанбаева, С.Қулпыбаев, Д.А.Шыныбеков; халықтың банктермен
қатынастары бойынша: Ж.М.Елубаева, Е.Сиғаев, К.Ж. Бертаева; тұрмыстық
қызметтер қатынастары: С.Әуелбаев, А.Ш. Молдабекова, А.К. Арыстанов,
М.Х.Түсеева; халықтың қаржы қатынастарының реттелімінде: К.И.Дүйсебаев,
Н.К. Мамыров, Н.Н. Хамитов, Ұ.М. Исаков, сол сияқты Ресей қаржыгерлерін
атауға болады: В.М. Радионова, П.С.Никольский, А.Г.Егудин, Е.В.Коломин,
қырғызстандық О.Қурманбеков т.б. еңбектері кеңінен қолданған.
Осы еңбектерді сараптасақ, олар тек зерттелімнің субъектілік жағынан
баға бергендіктен оның объектілік жағындағы халықтың қаржы-қаражат
қатынастарындағы төлемдік мүмкіншілігіндегі әлеуметтік дамуы көптен
тереңдетіліп ғылыми негізде қамтылмаған. Осыған орай, халықтың төлемділік
қабілетіндегі жеткілікті нәтижелі зерттеу мен ондағы ғылыми-теориялық
анықтамалары және тәжірибелікті жетілдіруі дипломдық жұмыстың тақырыбын
анықтауға негіз болды.
Қазақстандағы өткен реформалар нәтижесінде нарық релісіндегі халықтың
өз мүмкіншілігін жасау және оны мемлекеттік тараптан қолдау негіздеріндегі
қаржылық тұрақтылығындағы халықтың төлемдік қабілеттік зерттеулерді
мақсаттап, оның ақша, қаржы-қаражат қатынастарындағы экономиканың айналым
циклін арттыруды міндеттейді. Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер
қойылды:
– халықтың төлемдік мүмкіншіліктерін талдау;
– халықтың төлемдік мүмкіншілігіне әсер ететін объективтік және
субъективтік факторларды қарастыру (өсуі мен кемуінің кері әсер ететін
факторлары);
– әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қауіпсіздендірудегі халықтың
төлемдік қабілеттенуіне талдау жүргізу;
– халықтың тұтыну салықтарын анықтауда төлемдік мүмкіншіліктеріндегі
қабілеттілік пен қабілетсіздіктердің туындауы мен қатар тауар және ақша
инфляциясындағы төлемдік мұмкіншіліктерді анықтау;
– халықтың төлемдік мүмкіншіліктерінің капиталды көздеріне талдау
жасау: зейнет ақы қорлары, сақтандыру қорлары банктердегі депозиттік
салымдар және бюджеттен әлеуметтік көмекті қамтамасыз ету;
– төлемдік қабілеттіліктегі халықтың сауаттылық біліміндегі қаржылық
тәуекел, қаржылық тұрақтылық, қаржылық жануя (отбасы) бюджеттік жоспарлау,
қаржылық қатынастарды талдау мен қаржылық төлемдік қабілеттегі реттеулер
мен қаржылық саясат және т.б.
Халықтың экономика жүйелеріндегі объективтік (өзіндік) қаржылық
механизмдік құрылымының қатынастары мүмкіншілігіндегі төлем
қабілеттілігіндегі қаржылық тұрақтануы. Нарықтық қатынастардың белгілі бір
бөлігіндегі халық қаржысы пәнінің төлемділік қабілеттендіруді танып білу
мақсатының анықтама теорияларын негіздеу және іс-тәжірибелігін арттырудағы
сауаттылығын еңгізу зерттеу пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық
және шет елдік ғалымдардың еңбектеріндегі нарықтық экономикадағы
тұрақтылықты сақтау негізіндегі қаржылық төлемділік категориясын халықтың
экономикаға қатынастар нәтижелерін анықтауға еңгізудегі теориялық,
әдістемелік және іс- тәжірибелікті айқындап алғашқы жол салу.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы
Президентінің халыққа жолдаулары, ҚР еңбек туралы, жұмыс пен қамту туралы
заңдар, қаулылар, ережелер, Қазақстанда адам дамуы және кедейшілік мен
күрес туралы БҰҰ бағдарламасы, Халықтың еңбек ету және әлеуметтік қорғау
құқықтық туралы қабылданған заңдары және әртүрлі мемлекеттік нұсқаулар мен
экономикалық жүйесіндегі нормативтік актілері; Қазақстан Республикасының
Ұлттық банк және екінші деңгейдегі банктер мәліметтері және арнайы газет-
журналдар мәліметтері қолданылған.
Нарықтық қатынастардағы халықтың өз егелігіндегі төлемдікке
қабілеттенуіндегі келесі бағыттары дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып
табылады:
– экономикалық категория ретінде қаржылық тұрақтылықтағы халықтың
қаржылық табыстылық қабілетін анықтау формуласын, халықтың төлемділік
мүмкіншілігінің арттыру жолдарын экономикалық көрсеткіштер өлшемі ретінде
баға беру;
– төлемділік қабілеттену (қабілетсіздену) көрсеткіштерінің жүйелік
классификациясына комплексті қарастырып талдау жасау;
– тұтыну шығындарын қамтамасыз етудегі төлемдік пен сатып алу
қабілеттіктері және халықтың қаржылай капиталды қор жинау мүмкіншіліктерін
айқындау.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Халық төлемділігіндегі теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Халықтың төлем қабілетінің теориялық негіздері
Халықтың төлем қабілетінің дамуы бағытында зерттелім жүргізудің өзі
әрбір мемлекет ішіндегі адамдардың дамуындағы мүмкіншіліктерін анықтау мен
баға беру. Адамдардың дамуы (АД) ең негізгі өзектілігі қаржылық
қатынастардың даму мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты. Адамдардың
қаржылық қатынастары өзіндік мүмкіншіліктерге тікелей, қоғамдық жанама
(қолдау) түрінде дамиды. Тек адамдардың қаржылық қатынастары дамуының
арқасында ғана адамдардың даму көрсеткіштері мен өлшемдері, адамдардың даму
индексі (АДИ), экономиканың дамуындағы еңбек, өмір деңгейі, жұмыссыздық,
әлеуметтік қорғау, денсаулық пен өмір сүру мүмкіншіліктері, демографиялық
ақуалдар, білім деңгейлері, өмірлік жағдай, адамдардың мүддесі үшін
басқаруды жетілдіру, жаһандану мүмкіншіліктерін тұғызуға болады. Жалпы АД
теориясы мен концепциялары, заңды құжаттылықтары өте үлкен тақырыптағы
бірнеше бағыттардағы ғылыми зерттелім бағыттары. Мысалы, адам құқықтығы
деклорациясы адам потенциалының дамуы, адамдардың даму қауіпсіздігі мен
тенденциясы, АД индекаторы, адамдардың денсаулығын сақтау жүйесі,
әлеуметтік-экономика процесстерін талдау мен есеп матрицасы, өнімнің
негізгі концепциясы, халықтың экономикалық белсенділігі, халықтың
әлеуметтік құрылымы мен демография мен миграциясы, адам капиталының
теориясы, адам эволюциясы, адам білімдік қабілетінің жетістіктері мен
кемістіктері, адам педогогикасы мен психологиясы, қазіргі өндірістегі адам
фактрлері, адамдардың даму өлшемі, әлеуметтік қауіпсіздендіру, адамдардың
тұтыну концепциясы, кедейшілдік деңгей, АДИ өңірлік өзгешелігі, өндіріс
және қаржы капиталдарындағы адам капиталының орны, әлеуметтік-тұрмыстық
қызмет, қоршаған орта мен табиғатты пайдалану, адамдардың даму динамикасы,
т.б. [2].
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның
классиктері сонау заманда-ақ алғашқы талпыныстар жасаған. Мəселен, А. Смит
пен оның ізбасарлары адамды қоғам байлығының көзі ретінде ғана емес,
сонымен бірге қоғамдық байлықтың бөлігі деп те есептеген.
Адамды қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп
өкілдерінің туындыларынан да кездестіруге болады. Маржиналистік бағыттың
жақтастары, мəселен, шекті пайдалылық теориясының негізгі ережелерін
тұжырымдау арқылы тұтыну ұстанымының (тəртібінің) теориясына тұспа-тұс
жақындады [5].
Адам капиталы теориясы. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық
факторлар прогрестің əмбебап жəне айқындаушы факторлары ретінде қаралды.
Алайда дəл сол материалдық байлықтың өсу көздеріне факторлық талдау жасау
экономикадағы адам роліне жаңаша қарауды туындатты.
Халықаралық ынтымақтастық саласындағы адам капиталының теориясы
негізінде адам ресурстарының дамуына Жəрдемдесу ретінде та-нымал болған
дербес бағыт пайда болды. Адам ресурстарының дамуына жəрдемдесу - адам
капиталын барынша ұлғайту жəне демографиялық мəселелерді, жұмыспен қамтылу,
денсаулық сақтау, тамақтану, кенттену, тұрғын үй, білім алу, кадрлар
даярлау жəне т.б. қоса есептегенде, оны экономикалық жəне əлеуметтік даму
мақсаттарында тиімді пайдалануға жəрдемдесу.
Базалық мұқтаждықтар мен тұрмыс сапасының тұжырымдамалары. Адам
капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжырымдамасының туындауына базалық
мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарды, ол ХХ ғасырдың 60-шы
жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы
осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының "Жұмыспен қамтылу, өсу жəне
базалық мұқтаждар" баяндамасының арқауы болды. Базалық мұқтаждар
тұжырымдамасы – үкіметтерге мына мəселелерді есепке алу арқылы экономикалық
жəне əлеуметтік саясат құруды ұсынады: отбасының тамақ ішудегі, киінудегі,
тұрғынжай мен үй мүлкіндегі кейбір ең төменгі қажеттіліктерін міндетті
түрде қанағаттандыру; ауыз сумен қамтамасыздандыру, тұратын орындарының
санитарлық жағдайын, қоғамдық көлік, денсаулық сақтау мен білім беру
салаларындағы қоғамдық қызметтерді жақсарту. [3]
Нарықтық экономикадағы адамдардың еңбек нарығы, қаржы нарығы,
сақтандыру нарығы, депозиттік нарық, құнды қағаздар нарығы, қор нарығы,
базар нарығы, білім нарығы, денсаулық сақтау нарығы, өндіріс нарығы, тұтыну
нарығы, тауар нарығы, қызмет нарығы, жылжымайтын мүлік нарығы, қоршап
тұрғандықтан өмір сүру мүмкіншіліктерін бағалап даму жолына жол сілтеу
қазіргі күні ең өзекті мәселесінің шешімін табу. Табиғаттағы материалдық
дүниені өндіріс процессі арқылы халықтың тұтыну тауарларына айналдырған
сайын, халықтың әлеуметтік мүмкіншіліктері арта түседі. Себебі, тек өндіріс
халықтың тұтыну тауарын өндіру мен қатар, қосымша құн тудырудағы ақша,
қаржы-қаражат құнын анықтаушысы және бюджеттің негізгі түсім көздері.
Халықтың төлемдік қабілетін тану үшін, оның өзіндік өзгешелік теориялық
анықтамаларының орнын бөлек екендігін атаған жөн. Ол халықтың төлемдік
қабілетінің теориялық негіздерін құрайды.
Дүние жүзілік 50 мемлекеттің қатарына қосылудағы ең алғашқы
көрсеткіштердің бірі – халықтың әлеуметтік-тұрмысы. Мұндай көрсеткіштер
жиынтығы адамдардың даму индексі (АДИ). Халықтың қаржылық қабілеті нарықтық
экономикалық қатынастардың тұрақты даму деңгейіне тікелей байланысты. Ал
нарықтық қатынастарды жасаушысы да жүргізушісі де халықтың өзі болғанымен
біз әліде болса субъектілік экономиканың дамуына көп көңіл бөлеміз.
Дегенмен, өзгелердің төмен деңгейде өмір сүруіне жол беріп қоймай, олардың
төлемдік қабілетін ылғида арттырып отыруымыз керек. Бұл жалпы қоғамдың даму
мақсаты.
Алдымен әркімнің және орташа есептегі халықтың төлемділік қабілетін
анықтау үшін ең алғашқы олардың кірістерінде табыстылығының тікелей
байланысты екенін ескеруіміз керек. Ол тек субьектілік экономиканың дамуына
тікелей байланысты. Тек кірістердегі табыстылық дәрежесінде төлемдік
қабілет анықталынады. Нарықтық заңдылықта төлемдік қабілетті қоғамдық
әлеуметтік қолдау болғанымен әрбір азамат оның арттыру жолында өзіндік
еңбектену мүмкіншілігі болуы тиіс.
Халықтың төлемдік қабілеті дегеніміз – кірістер қабілеттену
мүмкіншілігі дәрежесінде (қаржылану мен қаражаттану мүмкіншілдігі)
шығыстарды қамтамасыз ету (қаржылау мен қаражаттау) мүмкіншілігі.
Кірістермен қамтамасыз ету мүмкіншіліктері:
1. Қаржылану қабілеттіліктер:
а) еңбек ақылы қаржылану;
б) қоғамдық әлеуметтік қаржыландыру;
2. Қаражаттану қабілеттіліктер:
а) жинақтаушы зейнет ақы қорлары сомасы мен оның өсім құны;
б) банктердегі депозиттік салымдар сомасы мен оның өсім құны;
в) құнды қағаздарды егелену мен оның әкелетін дивиденттік дәрежесі;
г) сақтандыру қорларға үлестілік пен салымдар сомасының өсім құны;
д) жанұя бюджетіне қарасты кәсіпшіліктердің табыстылығы (бизнестік
істер);
ж) негізгі жылжымайтын негізгі қорлар;
Шығыстарды қамтамасыз ету мүмкіншіліктер:
1. Қаржылау (жарату):
а) азық – түлік тауарларын сатып алу қабілеттілікті қамтамасыз ету;
б) азық – түлік емес тауарларды сатып алу қабылеттілікті қамтамасыз
ету;
в) ақылы қызметтерге (тұрмыстық, коммуналдық, денсаулық сақтау, білім
алу, мәдени іс- шаралар т.б.) төлемдік қабілеттілікті қамтамасыз ету;
г) әртүрлі өсім құнды төлеу.
2. Төлемдік қабілеттілікке пайдалану:
а) тұтыну тауарларын сатып алуға банктердің несиесін пайдалану;
б) тұрғын пәтер алуға және үй соғуға ипотекалық несиелерді пайдалану;
в) уақтысынша бір – бірінен қарыздық қатынастары.
3. Қаражаттау (өсім құнында қаржыны орналастыру) – пайда табу:
а) әртүрлі банктердің әртүрлі депозиттік салымдарына қаражаттау;
б) жинақтаушы зейнет ақы қорларына қаражаттау;
в) құнды қағаздарды егеленуге қаражаттау;
г) жанұя бюджетіне қарасты кәсіпшіліктерді үлғаймалы дамуына
қаражаттау;
д) сақтандыру қорларына қаражаттау;
ж) денсаулықты сақтандыру қорларына қаражаттау;
з) жылжымайтын мүліктерге қаражаттау.
Халықтың төлемділік қабілетінің өзіндік өзгешелігі – шығыстар мөлшері
әрқашанда кірістер мөлшерінен есептелінеді.
Халықтың төлемдік қабілетінің үшінші өзгешелігі, қаржы кірістері тек
тұтыну тауарларына және қызметтерге төленіп болғаннан кейін қалдықтар
есебінде қаражат қорлар жасауға мүмкіншілігінің туындауы. Ал табыстылығы
тұтыну дорбасынан төмен жануя бюджетінде қаржы қалдығының қалуы мүмкін
емес.
Халықтың қаражат қорларға қаржы қорынан қалдықтар есебінде қаражаттауы
(салымдар жасауы) осы қордың пайдалану есебіндегі өсім құнын егелену. Бұл
өсім құн әркашанда халықтың ақша есебіндегі қаржылану мүмкіншілік
арттырудағы төлемдік қабілеттілігінің артуы.
Халықтың төлемділігінің төртінші өзгешелігі, өздерін қаражат қорларымен
қамтамасыз еткен жануя бюджетінің шығыстары тек оның капитал
табыстылығындағы өсім құнымен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Халықтың төлемдік қабілетінің бесінші өзгешелігі төлемдік қабілетті
арттырудағы табыстылықты молайту мен төлем кезектілік реттеулер жүргізу.
Төлеу кезектілігінің реттілігі – табыс кірістерін ұтымды және үнемді
қаржылау (жарату) қаражаттау (орналастыру) есебін жүргізу.
Мысалы: төлем түрлерінің өзі:
- алғашқы төлемдік шығындар;
- сонын соңғы төлемдер шығындары;
- міндетті төлемдер шығындары бойынша бөлінеді.
Алғашқы төлемдер шығындарына ең алдымен азық – түлік тауарларын сатып
алу қабілеттілігі. Белгілі ақша қорын жасау үщін кейбір жануя бюджеті азық
түлік тауарларын тамақтану үнемін жасайды. Сонан соңғы төлемдерге жеңіл
өнеркәсібінің тауарларын сатып алып қамтамасыз етуі. Міндетті төлемдерге
мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы, тұрмыстық шығындар төлемі т.б.
жатады.
Халықтық төлемділік қабілетінің алтыншы өзгешелігі олардың төлемділік
қабілеттендіруі. Халықтың төлемдік қабілеттендіру дегеніміз – қоғамның
экономикасының дамуына байланысты бюджет қорынан халықтың әлеуметтілігін
көтеруге бөлінетін қаржылар түрлері.
Жанұя бюджеті өз мүмкіншілдіктеріне қарай қаржы тапшылығын болдырмау
үшін банктердің несиесін қолдана тұрады. Мұны халықтың төлемдік қабілетінің
жетінші өзгешелігі деп атауға болады. Ол халықтың төлемдік қабілетіне қарыз
– несиені пайдалану. Бірақ, қандай болмасын өзге ресурстарды пайдалануда
өсім құнын төлеу тиістігі құқықтық негізде орындалуы тиіс. Бүл соңында
халықтың тұтыну тауарларына төлемдігін үнемдеуге негізделінгендіктен оны
кемітеді.
Халықтың қарыздық қатынастарының туындауының өзі төлемдікке қабілеттену
мақсатында болады. Мұндай қарыздықтағы төлемдікке қабілет халықтың бір-
біріне және банктердегі несиелік түрлері бар екендігін білдіреді. Халықтың
қарыздық төлемдікке қабілеттенуі – басқалардың қаржы-қаражатын белгілі
уақытта пайдалануы. Мұндай қарыз қаржы-қаражаттың өзіндік беру мен алу,
жарату, қайтару принциптері болады.
Халықтың төлемдікке қабілеттенуіндегі қаржылану сомасының дәрежесі,
қаржылау мен қаражаттауды қамтамасыз ету мүмкіншілігі. Бұл жол халықтың
төлемдік қабілеттене түсуін белгілейді.
Енді халықтың төлемдік қабілетіндегі қаржы – қаражат механизмінің
біртұтастығындағы басқару тетіктерінің көрінісін суреттейік (сурет 1).
Халықты нарықтық экономикадағы қатынастарының төлемділікке
қабілеттенуіндегі өзіндік басқару тетіктерінің түрлері:
- қаржылануды ұйымдастырып басқару;
- қаржылануды ұтымды басқару;
- қаражаттауды ұйымдастыруын басқару;
- қаражаттануды басқару;
- қарыз қаржылануды басқару;
- қарыз қаражаттауды басқару;
- қарызды пайдалы кәсіпкерлікке қаржылауды (жаратуды) басқару;
- қарызды пайдалы кәсіпкерлікке қаражаттауды (пайдалануды) басқару;
- қайта қаражаттауды басқару.
Халықтың төлемділікке қабілеттенуінің сегізінші өзгешелігі еңбек
табыстылығындағы қаржы алу сұранысы мен қаржы беру ұсынысы және де қаражат
қорлардан өсім құнын алу сұранысы, тұтыну тауарларына халықтың төлемдік
қаржылау ұсынысы мен тауарлар бағасының сұранысы, көрсетілетін
Ескерту: - [19] әдебиет негізінде автор құрастырған
Cурет 1 - Халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі қаржылық механизімдік
құрылымындағы басқару тетіктерінің бағыттары бойынша
қаржылауды қамтамасыз ету мүмкіншіліктері
қызметтердің баға сұранысы мен халықтың төлеу қабілетіндегі ұсынысы,
халықтың төлемдік қабілетке пайдалану мүмкіншілігіндегі банктердің өсім
құнында сұраныстарға қайтарып беру мүмкіншілік ұсынысы. Демек халықтың
төлемдік қабілеттілігінде:
- қаржыландыру ұсынысы, қаржылану сұранысы бар;
- қаражаттау ұсынысына қаражаттандыру сұраныстары бар.
Қаражат қорлардың өсім құнында қаражаттандыруы үлестіктеріне байланысты
әртүрлі дәрежеде болуында халықтың мол өсім құнын алу үшін басқа қаражат
қорларға қайта қаражаттауы әбден мүмкін.
Халықтың төлемдік қабілетіндегі ақша қатынастарының ұсыныстары мен
сұраныстары – төлемділік мүмкіншілдік туғызады. Бір түрдегі тауардың бағасы
әрбір жергілікті аймақта әртүрлі болып кездеседі. Сондықтан кейбір үлкен
қалаларда көп табыс тапқанымен төлемдік қабілет өте төмен, немесе табысы
төмен қалаларда халықтың төлемдік қабілеті олармен салыстырғанда өте төмен.
Керісінше табысы өте мол адамдардың саны көбейген сайын тауардың ұсыну
бағасы жоғарлап орта мен кедейдің төлемдік қабілеті жоқтың қатарына
қосылады. Бұл әрине әлеуметтік жікшілдікке әкеліп соғады. Себебі, бұл
алшықтық айырма күн саны өсіп келе жатыр.
Тоғызыншы өзгешелігі, халықтың төлемдік қабілетін банктер несиесінде
қабілеттендіру. Бірақ, бұл уақтысынша қарыз қаржы-қаражат сұраныстарын
қанағаттандырғанымен қайтару кезінде өсім құны төлеу есебінде халықтың
төлемдік қабілетін кемітеді.
Халықтың төлемдік қабілетін ағымдағы (күнделікті) төлемдік қабілет және
капиталды төлемдік қабілет деп екіге бөлуге болады. Ағымдағы төлемдік
қабілет – тұтыну тауарлары мен ақылы қызметтерге бағытталынса, капиталды
төлемдік – жылжитын және жылжымайтын мүліктерді сатып алу мен сату
қатынастарын орындау. Капиталды төлемдік қабілеттің көзі қаржы-қаражат
қорларын жинау арқылы, немесе қарыз алып бөліп қайтару арқылы орындалады.
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты-деп өзінің Қазақстан халқына
жолдауында айтып өткен [4].
Халықтың әл-ауқаты дегеніміз ең алдымен халықтың материалдық
игіліктермен жəне қызметтермен қамтамасыздығын, оларды тұтынуларының
жеткілікті деңгейі мен орынды (ұтымды) қажеттіліктерін қанағаттандыру
дəрежесін білдіреді.
Экономикалық сөздіктерде "əл-ауқат" ұғымы - "халықтың қажетті
материалдық жəне рухани игіліктермен, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерін қанағаттандыратын заттармен, қызмет көрсетулермен жəне
жағдайлармен қамтамасыздығы. Ол өндіргіш күштердің даму деңгейіне жəне
үстемдік құратын өндірістік қатынастардың сипатына қатысты болады. Əл-ауқат
тұрмыс деңгейін си-паттайтын көрсеткіштер жүйесімен кескінделеді".
Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы
кездестіруге болады: "əл-ауқат дегеніміз - толыққанды тіршілік үшін қажет
нақты ресурстардың болуы. Əл-ауқатты мемлекет - елдің барлық азаматтары ең
төменгі табыс пен қажетті қоғамдық қызмет көрсетулерге сенім арта алатын
қоғам".
Əл-ауқат жөніндегі нормативтік теория (normative economics)
экономикалық қызметтің қалай ұйымдастырылуы тиіс екендігін зерттейді. Ол
экономиканың нақты жұмыс істеуін зерделейтін позитивті экономикалық
теориядан осы ерекшелігі арқылы өзгешеленеді. Əл-ауқат критерийі дегеніміз
- экономиканың бір ахуалының басқасынан жақсы немесе нашар екендігін
анықтайтын ережелер.
Қазіргі кезде əр түрлі себептерге қарай "тұрмыс деңгейі" термині
"халықтың əл-ауқаты" терминін ығыстыра түсуде, солардың ішінде кеңестен
кейінгі кезеңде халықтың едəуір бөлігінің тұрмыс деңгейлерінің төмендеуі
айтарлықтай маңыз алды, ал "əл-ауқат" термині оң сипаттаманы меңзейді.
Халықтың тұрмыс деңгейін бағалау практикасында "тұрмыс сапасы" термині
пайдаланылады. Ол кең көлемдегі түсіндірмеде "түрлі қажеттіліктер мен
мүдделер көзқарасы тұрғысынан халықтың өз тұрмыстарына
қанағаттанатындықтарын білдіреді. Осы ұғым экономикалық санат, еңбек жəне
демалыс жағдайлары, əлеуметтік қамсыздандыру мен кепілдіктер, құқықтық
тəртіпті қорғау мен тұлға құқықтарын сақтау, табиғи-климаттық жағдайлар,
бос уақыттың болуы жəне оны жақсы пайдалану, ең соңында, жан тыныштығын,
жайлылық пен тұрақтылықты субъективті сезіну сияқты тұрмыс деңгейінің
сипаттамалары мен индикаторларын қамтиды".
Тұрмыс деңгейі лайықты тіршілік етуге қажет ресурстарға қол жеткізу
мүмкіндігін сипаттайды жəне ол таңдау мүмкіндігін ұлғайтатын құрал ретінде
қаралады.
Əр адамның немесе адамдар тобының тұрмыс деңгейі ұғымы бірқатар əр
түрлі факторлармен байланысты болуы мүмкін, олар - байлық, табыстар, жалға
жұмыс істеу, білім, қоғамдық жағдай, медициналық қызмет көрсету, мəдени
өмір, бос уақыт, қоршаған ортаның жай-күйі сияқты факторлар.
Тұрмыс деңгейі санаты (категориясы) 2 аспектте қаралады. Тар мағынадағы
тұрмыс деңгейі - халықтың игіліктер мен қызмет көрсетулерге қол жеткізген
деңгейі. Сөздің кең мағынасындағы тұрмыс деңгейі қоғам өмірінің əлеуметтік-
экономикалық жағдайларының бүкіл жиынтығын (кешенін) қамтиды. ОсыІ
жағдайда "тұрмыс сапасы" немесе "тұрмыс салты" терминдері жиі қолданылады.
Жеке адам, отбасы немесе халықтың əлеуметтік тобы иеленетін тауарлар мен
қызметтердің жиынтығы ретіндегі тұрмыс деңгейін анықтау əдісі ең көп
тараған əдіс болып табылады. Жаңа заманғы экономикалық теория сөздігінде
тұрмыс деңгейіне мынадай түсінік беріледі: "жеке адамның немесе үй
шаруашылығының материалдық ырыс деңгейі". Экономикалық талдау тұрмыс
деңгейін материалдық игіліктер мен қызметтер санына қарай (демалысты
қосқанда) анықтайды. Осы санаттағы төрт деңгейді бөліп атауға болады:
молшылық - адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін игіліктерді
пайдалану;
қалыпты деңгей - адамның дене жəне ақыл-парасат күш-қуаттарын қалпына
келтіруді қамтамасыз ететін ғылыми негізделген нормалар бойынша оңтайлы
тұтыну;
кедейшілік - жұмыс күшін ұдайы толықтырудың межесі ретінде жұмысқа
қабілеттілікті сақтау деңгейінде игіліктерді пайдалану;
жоқшылық - биологиялық критерийлер бойынша ең төменгі мүмкіндікте игіліктер
мен қызметтерді пайдалану, оларды тұтыну адамның тіршілік қабілетін демеп
отыруға ғана жетеді.
Тұрмыс деңгейінің ең маңызды индикаторларының бірі болып үй
шарушылықтары табыстарының көрсеткіші саналады, бұл көрсеткіш үй
шаруашылықтарын іріктеп зерттеу кезінде есептеп шығарылады.
Тұрмыс деңгейінің негізгі индикаторы халықтың жан басына шаққандағы
тұтыну көлемі (шамасы) немесе ересек халыққа қайта есептегендегі тұтыну
шамасы болып табылады. Алайда осы түсіндірмеде аталмыш көрсеткіш əл-ауқатқа
толық баға беру үшін талап етілетін, кейде тегін көрсетілетін денсаулық
сақтау жəне білім саласындағы қызметтер, қоршаған ортаның сыртқы факторлары
(ауаның ластануы, көлік тығындары (кептелулері), қылмыстар жəне т.б.),
адамдардың əл-ауқатына ықпал ететін қор жинаулар мен жинақ ақшалар сияқты
маңызды факторларды есепке алмайды.
Халықтың тұрмыс деңгейін жан-жақты талдау үшін аталмыш санаттың əр
түрлі жақтарын көрсететін көрсеткіштердің тұтас қатары есептеледі жəне олар
мынадай ірілендірілген топтарға топтастырылған:
– халық табыстарының көрсеткіштері;
– шығындардың жəне материалдық игіліктер мен қызметтерді
халық;
– тұтынуының көрсеткіштері;
– жинақ ақша;
– жинақталған мүлік пен халықтың тұрғын үймен қамтамасыздығы
көрсеткіштері;
– халық табыстарын саралаудың, кедейшілік деңгейі мен шектерінің
көрсеткіштері;
– əлеуметтік-демографиялық сипаттамалар;
– халықтың тұрмыс деңгейінің қорытындылаушы бағалары.
Осы көрсеткіш топтары жеке қосалқы жүйе ретінде əлеуметтік-экономикалық
көрсеткіштердің бірыңғай, жалпы жүйесіне кіреді жəне түрлі елдердің
экономикалық даму деңгейлеріне халықаралық салыстыру жүргізу барысында
экономика ахуалының жалпы сипаттамасы үшін де пайдаланылады.
Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің қосалқы жүйесі негізінен мемлекеттің
əлеуметтік саясатын əзірлеу жəне халықтың жеке топтарына əлеуметтік қолдау
көрсетудің басым бағыттарын белгілеу үшін қолданылады.
Халықтың дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі,
тұжырымдама əлемдік дамудың жаһандық үдерістерін бағалауда басты индикатор
ретінде тұрмыс сапасын қарайды. Ол өзіндік экономикалық көрсеткіштердің
талдауын ғана емес, сонымен бірге əлеуметтік-мəдени индикаторлардың да
бағасын қамтиды. Əлеуметтік құқықтармен қамтамасыздандыру паритетінің осы
тұжырымдамасы бойынша лайықты тұрмыс деңгейіне əлеуметтік қажеттіліктерді
нақты қанағаттандырған жəне таңдау мүмкіндіктерін ұлғайтқан жағдайда ғана
қол жеткізуге болады.
Халықтың дамуы тұжырымдамасында "мүмкіндіктерді ұлғайту" мен "таңдау
еркіндігі" ұғымдары кең ауқымдағы проблемалар қатарын анықтайды, солардың
ішінен адам өмірінің өзекті аспекттері ретінде үш құрамдас бөлігі
дараланады: ұзақ ғұмыр сүру жəне денсаулық, білім жəне "лайықты тұрмысты
қамтамасыз ету үшін ресурстарға бақылау жасау". Денсаулық пен ұзақ өмір
сүру, сондай-ақ білім өзінен-өзі адам дамуының мақсаттары болып есептелсе,
ал "ресурстарға бақылау жасау" осы мақсаттарды іске асырудың құралы болып
саналады. Ресурстарға бақылау жүргізудің өлшемі ретінде адам дамуы
тұжырымдамасында халық табыстарының көрсеткіштері қолданылады.
Табыс салауатты тұрмыс салтын ұстануды, аумақтық жəне əлеуметтік
жинақылықты қамтамасыз етуді, ақпарат алмасу мен қоғам өміріне қатысуды
қосқанда, лайық-ты тіршілік құруға қажет материалдық ресурстарға қол
жеткізу мүмкіндігін береді.
Бұл ретте халық дамуының осы аспекті (алдыңғы екеуінен айырмасы)
халықтардың бойында бар мүмкіндіктерді ғана ашады да, оларды пайдалануды
анықтамайды. Яғни ол таңдаудың өзі емес, ал таңдау мүмкіндігін кеңейтетін
құрал ғана болып табылады. Халық табыстарының негізгі көрсеткіштерінің бірі
- халықтың ақшалай табыстарының көрсеткіші, ол еңбек төлемін,
зейнетақыларды, жəрдемақыларды, стипендияларды жəне ақша нысанындағы өзге
де əлеуметтік трансферттерді, салымдар, құнды қағаздар, кəсіпкерлік қызмет
бойынша меншіктен түсетін пайыздар түріндегі табыстарды, ауыл шаруашылық
өнімдерді сатудан түсетін түсімдерді, несиелер мен өзге де түсімдерді
қамтиды.
Халықтың тұрмыс деңгейі динамикасын талдау табыстар көрсеткіштерін тек
номиналды түрде ғана емес, сонымен бірге нақты түрде де пайдалануды
көздейді.
Нақты табыстар деңгейі осы мерзімде баға өзгеруін есепке алуды жəне
оның алынған халықтың сатып алуға шамалары келетін тауарлар мен қызметтер
көлеміне тигізген ықпалын сараптауды талап етеді.
Халық табыстарын талдауда əдетте нақты табыстардың абсолютті көлемі
емес, ал оның салыстырмалы шамасы, яғни нақты табыстар индексі есептеледі.
Сонымен, халықтың номиналды табыстары бағалардың өзгеруін есепке алу
арқылы түзетіледі жəне уақыт бойынша нақты табыстар көрсеткішінің өзгеруі
зерттеледі. Тұтыну бағаларының индексі халықтың өндірістік емес тұтынуға
сатып алатын тауарлар мен қызметтер бағаларының жалпы деңгейінің уақыт
бойынша өзгеруін сипаттайды. Ол ағымдағы мерзімдегі тауарлар мен
қызметтердің нақты тіркелген жиынтығы құнының оның алдыңғы мерзімдегі
құнына қатынасын өлшейді. Бағалардың қалай өзгеретініне қарай халықтың
номиналды табыстарына сатып алуларына болатын тауарлар мен қызметтердің
жиынтығы да өзгереді (баға өскен жағдайда қысқарады да, егер бағалар түссе
ұлғаяды), демек, ақшаның сатып алу қабілеті де өзгереді.
Жеке тауарлар бағалары арақатынасының өзгеруін көрсету үшін халықтың
ақшалай табыстарының сатып алу қабілеті сияқты көрсеткіші есептеледі, ол
орта есеппен жан басына шаққанда белгіленген ақшалай табысқа сатып алуға
бола-тын тауарлар мен қызметтер жиынтығын көрсетеді.
Аймақтар, экономика салалары немесе əлеуметтік топтар бөлігіндегі халық
табыстарының салыстырмалы талдауында халықтың жан басына шаққандағы есеп
бойынша табыстар көрсеткіштерін пайдаланған жөн (орынды) болады. Орта
есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстар халықтың ағымдағы мерзімде
тапқан ақшалай табыстарының жалпы сомасын халықтың жылдық орташа санына
бөлу жолымен есептеледі. Жеке адамдар (тұлғалар) мен үй шаруашылықтары
табыстарының шамасына олардың тұтыну шығындарының жалпы көлемі мен құрылымы
тікелей қатысты болады.
Түпкі (ақырғы) тұтынуға жұмсалатын шығындар мен нақты түпкілікті
тұтынудың көлемінің ара жігін ажыратады.
Үй шаруашылықтарының түпкілікті тұтынуға жұмсайтын шығындарына
жататындар:
– тұтыну тауарларын (үйлер мен пəтерлерден басқасы) сатып алу;
– тұтыну қызметтерінің ақысы;
– үй шаруашылықтарының өздері дербес түпкілікті тұтынулары үшін
өндірген өнімдерінің заттай нысанда түсуі;
– үй шаруашылықтарының еңбекақы ретінде заттай нысанда (түрде) алған
өнімдерді тұтынуы;
– өз тұрғын үйінде тұруға байланысты көрсетілетін қызметтер.
Үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы - түпкілікті тұтынудың
нақты шамасы, ол қолдағы табыстың есебінен де, сондай-ақ үй
шаруашылықтарына қызмет көрсететін мемлекеттік басқару органдары мен
коммерциялық емес ұйымдар ұсынатын заттай нысандағы əлеуметтік
трансферттердің есебінен де қамтамасыздандырылады.
Тұрмыс деңгейінің аса маңызды сипаттамаларының бірі жалпы шығындар
көлеміндегі тамаққа жұмсалатын шығындардың үлесі болып табылады. Тамаққа
жұмсалатын отбасы бюджетінің үлесі бойынша адамның əл-ауқатының деңгейі
туралы айтуға болады. Үй шаруашылығы мүшесіне орта есеппен тамаққа
жұмсалатын шығындарының абсолютті шамасы мен олардың тұтыну шығындары
құрамындағы үлесін аналитиктер (талдаушылар) халықтың тұрмыс деңгейінің аса
маңызды көрсеткіштері ретінде қарайды. Тұрмыс деңгейінің артуына қарай ол
төмендейді де, денсаулық сақтауға, бос уақытқа көбірек қаражат жұмсауға
мүмкіндік береді.
Үй шаруашылығының шығындары немесе табыстары туралы ақпарат негізінде
əл-ауқат (тұрмыстылық) хал-жағдайы өлшенеді. Идеалда (түпкі мақсатта) ол
əлеуметтік қызметтерге қол жеткізу мүмкіндігі; əлеуметтік "таңба";
қорғансыздық; осалдық пен əлеуметтік шеттету сияқты параметрлердің ықпалын
қосқанда жеке адамдардың өз тұрмыс деңгейін түйсінулерімен барынша жақын
сəйкестенуі тиіс.
Табыс адам мүмкіндіктерін ұлғайту үшін маңызды алғышарт болып табылады,
оның көрсеткіші лайықты тұрмыс деңгейін анықтайтын компоненттердің бірі
ретінде АДИ есептеу кезінде пайдаланылады. Табыстардағы теңсіздік
экономикалық өсуге нарықтық жəне саяси дағдарыстардың келеңсіз əсер
етулерін тереңдетеді.
Табысты өлшеу теңсіздікті бағалаудың мəселесіне жиі айналып отыр.
Бірқатар елдердің экономикасында "ресми емес" сектор мен сонда алынатын
табыс едəуір маңыз алады, ол үй шаруашылықтары хабарлайтын табыстарда
барабар көрсетілмейді де, теңсіздікке баға беруді бұрмалайды. Бұл жағдайда
табыстардың орнына тұтыну немесе шығындар бойынша есептелген теңсіздік
көрсеткіштерін қолданған жөн [2].
Халықтың төлемдік қабілетінің төмендеу факторлары аз емес. Мысалы
қандай тауар немесе қызмет болмасын оған шығынданушылар яғни өндірушілер
неше түрлі салықтарды төлейді. Ал ол салықтарда төлеу көзі өнімдердің
бағасында және көрсететін қызметтің бағасы мен тарифінде. Сондықтан
халықтың тауар мен қызмет төлемінде салықтар мен қосымша құн болады. Мұны
біз халықтың тұтыну салығы деп атадық. Енді, халықтың тұтыну шығындарындағы
салықтардың түрлерін жекелеп айтсақ:
- азық-түлік тауарларындағы халықтың тұтыну салықтары: (тамақ өнімдерін
сатып алудағы халықтың тұтыну салықтары: нан және жарма өнімдеріндегі
салықтар; сүт өнімдері мен жұмыртқа салықтары, май және мал майлары
өнімдеріндегі салықтар; жемістер және көкөністер, қант кондитерлік өнімдер
мен тәттілердегі салықтар; алкоголді және алкоголсіз сусындар салықтары);
- азық-түлік емес тауарларды халықтың сатып алудағы тұтыну салықтары
(киім, мата, аяқ – киім, үй жайларды күнделікті ұстау мен жөндеуге арналған
материалдар, жихаз, үй тіршілігіне қажетті заттар мен тұрмыстық техникадағы
тұтыну салықтары; дәрі – дәрмектер, медикаменттердің тұтыну салықтары, жеке
көлік құралдары үшін жағар – жанармайдың тұтыну салықтары; жеке гигиена
тауарларындағы тұтыну салықтары).
- ақылы қызметтердегі халықтың тұтыну салықтары (коммуналдық
қызметтердегі тұтыну салықтары; үй жайды ұстау мен жөндеу және соғудағы
тұтыну салықтары; білім алу қызметтеріндегі тұтыну салықтары; денсаулық
сақтау қызметтеріндегі тұтыну салықтары; көлік және байланыс
қызметтеріндегі тұтыну салықтары).
Қазақстан Республикасы бойынша үй шаруашылықтары тұтыну шығыстары 2006
жылмен салыстырғанда 2010 жылы орташа жан басына шаққанда 119467 теңгеге
немесе екі есе өскен. Тұтыну шығыстарының құрамында негізгі үлес салмақты
азық-түлік тауарлары (темекі өнімдері мен алкогольді ішімдіктерді қоса)
алады.
1 кесте
Қазақстан Республикасы бойынша үй шаруашылықтары тұтыну шығыстарының
құрамы
орташа жан басына шаққанда, теңге
Көрсеткіштер 2007 2008 2009 2010 2011 2011 2011
2010 200 7
Тұтыну шығыстары 174418204699219679 275369 323536117,49185,49
Азық-түлік тауарла-ры 72478 89823 98264 121153 157013129,60216,64
(темекі өнімдері мен
алкогольді
ішімдіктерді қоса)
Азық-түлік емес 55650 59855 63616 82341 91981 111,71165,28
тауарлар
Дәрі-дармектер, емдеу
жабдықтары мен
аппаратуралар
Ақылы қызметтер 46290 55021 57799 71875 74542 103,71161,03
Ескерту – [9] әдебиет негізінде құрылған
Халықтың төлемдік қабілетін кемітетін сыртқы факторлар бар. Олар: халық
тұтынатын тауарлардың құндық сауда бағасының көтерілуі мен тұрмыстық қызмет
пен ақылы қызметтердің бағасының көтерілуі. Бұл тауар бағасының көтерілуі
ақша массасының көбейуінен ақшаның құнсыздануын туындайды.
Қорытынды: халықтың төлемдік қабілеттілігіне әсер ететін факторлар мен
аргументтер:
- өзіндік ішкі фактілер мен аргументтер;
- өзгелік сыртқы фактілер мен аргументтер.
Халықтың төлемдік қабілеттілікке (қабілетсіздікке) әсер ететін фактілер
мен аргументтерге жататындар: еңбек ету (еңбек етпеу), білімділік
(білімсіздік), қаражат қор капиталдарын жинау (жинамау).
Халықтың төлемдік қабілеттілікке (қабілетсіздікке) әсер ететін сыртқы
фактілер мен аргументтерге жататындар: көлеңкелі экономиканың дамуы,
сыбайлас жемқорлық: парақорлық, инфляция, дағдарыс, қылмыс, ұрлық,
несиелердің жоғарғы ставкадағы пайыздығы.
1.2 Нарықты экономикасы дамыған елдердегі өмір сүру деңгейi мен
халықтың төлемдік қабілеті
Адам Даму Индексі (АДИ) – адамдардың дамуы бойынша мемлекеттерді
салыстыратын индекс. Ол бойынша мемлекеттің даму мен дамымағандығы
өлшенеді. Көбінесе АДИ индексіне қарап мемлекеттерді дамыған, дамушы және
дамымаған болып бөледі.
АДИ адамның өмір ұзақтығын, білімін, әріп тану және адам басына
шаққандағы ЖІӨ өлшемдерін біріктіреді. Индекс адамның жалпы даму деңгейін
көрсетеді. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы АДИ-дың даму деңгейін
адамдардың таңдау қабілеті, білім алу мүмкіншіліктері, денсаулық сақтауға
арналған, табыс табу мен жұмыс жағдайлары сияқты факторларды есепке алатын
үрдіс деп атайды.
АДИ үш басты қағидалардан тұрады:
1. Өмір Ұзақтығы - халық денсаулығы мен ұзақтығын өлшейді
2. Білім деңгейі мен білім беру жүйесі
3. Өмір сүру стандарты, адам басына шаққандағы жалпы ішкі өніммен
өлшенеді.
Бұл индекс 1990 жылы Пакистан экономисті Махбуб уль-Хак (Mahbub ul-Haq)
арқылы жасалған және 1993 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының адам дамуы
бойынша жыл сайынғы есебінде қолданылады.
Жалпы таза математикалық айнымалыны, мысалы үшін x ті, таңбасы жоқ 0
мен 1-ді индекске айналдыру үшін (түрлі индекстерді қосатындай), келесідей
формула қолданылады:
x-индексі =
(1)
сондағы және x айнымалысының сәйкесінше ең жоғарғы және ең
төменгі көрсеткіштерін көрсетеді.
Адам Даму Индексі сонымен қатар келесі индекстердің аралық шамасын
көрсетеді:
Өмір Ұзақтығы Индексі =
(2)
Білім Индексі =
(3)
Ересек Білім индексі (ЕБИ) =
(4)
Білім алушылардың жалпы үлесі (GEI) =
(5)
ЖІӨ жан басына шаққанда (GDP Index) = (6)
2010 жылдың 18 желтоқсанында БҰҰ сайтында жаңа тізбек шыққан және ол
халық арасында статистикалық жаңарту деп аталып кеткен. Жаңарған тізбекте
Қазақстан бірнеше қадам көтеріліп, АДИ-не сәйкес орташа дамыған елдері
арасынан жоғары дамыған елдері қатарына қосылды.
БҰҰ сайтында жарияланғандай 2010 жылдың адам дамуы туралы баяндамасында
Норуегия өмір сүру деңгейі мен төлемдік қабілеттілігі бойынша көш басшы
орнын сақтап қалды. Мұндай баяндаманы жыл сайын БҰҰ даму Бағдарламасы
(БҰҰДБ) дайындайды. Ол әр түрлі мемлекеттердің өмір деңгейі мен әлеуметтік
қорғауы, денсаулық көрсеткіштерін, тұрғындардың мәдени дамуы мен білім
деңгейін, қылмыстың жағдайы мен қоршаған ортаны қорғау туралы мәліметтерді
қамтиды.
Баяндаманың авторларының бағалауы бойынша даму деңгейі өте жоғары көш
басшы мемлекеттердің ішіне – Норуегия, Австралия, Исландия, Канада және
Ирландия, алтыншы орында Нидерланды, ал енді жетінші орында – Швеция кірді.
Франция мен Швейцария 8 және 9 орында, Жапония – 10 орында болды. АҚШ бұл
жылы дамыған он мемлекеттердің ішіне кіре алмады және 13 орында болды.
ТМД мемлекеттерінің ішінен Эстония, Литва және Латвия 40, 46 және 48
орында болды. Белоруссия – 68 орында, Ресей – 71 орында, Қазақстан – 82
орында болып осы тізбектің ішіне кірді. Басқа совет дәуіріндегі мемлекеттер
даму деңгеі орташа мемлекеттер тобының қатарына кірді. Осы топтың ішінен
көш басшысы болып Армения, Украина және Азербайджан иелік етіп 84, 85 және
86 орынды алды. Грузия - 89 орында, Туркмения – 109 орында болса Молдова –
117 орында болды. Өзбекстан мен Қырғызстан 119 және 120 орында болса,
Тажікістан – 127 орында болды. 182 мемлекеттер тізімінің ішінен Нигерия,
Афганистан және Сьерра-Леоне мемлекеттері адам потенциалының дамуының ең
төменгі қатарына жатады және бұл топқа 23 мемлекет кіреді [7].
Рейтингті анықтайтын негізгі көрсеткіштерге мыналар жатады: өмір
сүрудің ұзақтылығы, жан басына шаққандағы ЖІӨ (сатып алу қабілеттілігінің
паритеті бойынша) және білімділік деңгейі. Рейтингті анықтауда еркіндік,
адам қасиеті және оның қоғамдық өмірге қатысу мүмкіншілігі факторлары
есепке алынады. 2010 жылдың Адам Даму Индексі бойынша дамыған 30
мемлекеттер тізбесін (0,912-ден 0,969-ға дейін) көреміз (2-кесте).
1. кесте
Адам Даму Индексі бойынша дамыған 30 мемлекеттер тізбесі (0,912-ден
0,969-ға дейін)
№ Мемлекеттер 2010 жылғы көрсеткіші
1 2 3
1. Норуегия 0,969
2. Австралия 0,968
3. Исландия 0,967
4. Канада 0,965
5. Ирландия 0,960
6. Нидерланды 0,958
7. Швеция 0,958
8. Франция 0,956
1 2 3
9. Швейцария 0,956
10.Жапония 0,955
11.Люксембург 0,955
12.Финляндия 0,954
кестеның жалғасы
1 2 3
13.Дания 0,952
14.Австрия 0,951
15.США 0,950
16.Испания 0,949
17.Бельгия 0,948
18.Греция 0,947
19.Италия 0,945
20.Новая Зеландия 0,944
21.Ұлыбритания 0,942
22.Гонконг 0,942
23.Германия 0,940
24.Израиль 0,930
25.Республика Корея 0,928
26.Словения 0,923
27.Бруней 0,919
28.Сингапур 0,918
29.Кувейт 0,912
30.Кипр 0,912
Ескерту –[36] әдебиеттің негізінде құрылған
Келесі кестеде 2010 жылғы тізбекке кірмей қалған елдер тізімі
көрсетілген. Себебі, олардың үкіметтері керекті ақпаратты жинай алмаған
немесе онымен бөліскісі келмеген.
3 кесте – Адам Даму Индексі бойынша тізбекке кірмеген мемлекеттер
тізбегі ( 0,329-дан 0,389 дейін)
№ Мемлекеттер 2010 жылғы көрсеткіші
1. Сьерра-Леоне 0,329
2. ЦАР 0,352
3. ДР Конго 0,361
4. Либерия 0,364
5. Мозамбик 0,366
6. Нигер 0,370
7. Буркина Фасо 0,372
8. Бурунди 0,382
9. Гвинея-Бисау 0,383
10.Чад 0,389
Ескерту –[36] әдебиеттің негізінде құрылған
Әр мемлекеттердің экономикасы мен әлеуметтік жағдайын зерттей отырып,
кей бір елдерден басқа әлемде адам даму индексі мен төлемдік
қабілеттіліктің өсіп отырғанын көруге болады. АДИ мен төлемдік қабілеттің
төмендеунің негізгі себептері – білімсіздік, өлімнің өсуі, экономика мен
материалды мәдениеттің төмен деңгейі, СПИД эпидемиясы мен оның өлімі болып
табылады [8].
Төмендегі суретте жалпы ішкі өнімнің номиналды (ЖІӨ) (абсолюттік) мәні
бойынша мемлекеттер тізімі берілген. Мұнда Қазақстанның ЖІӨ бойынша алдыңғы
55 мемлекеттердің қатарына кіргенін көруге болады [9].
Ескерту [37] әдебиеттің негізінде құрастырылған
Cурет 2 - 2010 жылдың ЖІӨ (номиналды) бойынша
мемлекеттердің орналасуы
1.3 Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзекті мәселелер
Қоғамдық әлеуметтік-экономикалық формация дамыған сайын оның барлық
уақытта алға қойатын мәселелері таусыла қоймайды. Оның ішінде әсіресе адам
құқығының үздіксіз дами беруі. Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың әділ
жүргізуіндегі халықтың азаматтық қаржыгерлік құқығына қол жеткізе
қоймағанымызды біз ғалымдар сөзге тиек етіп оның ғылыми бастамасын
туғызуымыз керек.
Қоғамдық меншік қатынастарынан нарық заңының қатынастарына өтуімізге
байланысты бірден оның құқықтық заңдылығын орната салдық деп айтудың өзі
қателік. Себебі, нарықтағы қызмет ететін экономикалық категориялар толық
жетілді деп айтудың өзі қиын. Мысалы, халықтың төлем қабілетін тұғызатын
еңбек ақы категориясы әркімнің өз білген дәрежесінде, құқығында қолдануда.
Осы туралы экономика ғылымыеың докторы К. Айнабек былай дейді:
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық дамуының ақиқат болмысы ерсі
жағдайларды көрсетіп отыр: министрлер өздерінің айлық жалақыларын 30-45 мың
АҚШ доллары шегінде тағайындады, ал олардың беттеріне басып, үялтқаннан
кейін ғана барып 10-15 мың долларға дейін төмендетті. Мұның бәрі еңбек ақы
және халықтың капиталды табыстану заңын және еңбекті нормативті ұйымдастыру
нормативті құжаты іске еңбеу салдарынан туып жатқаны белгілі. Есепсіз
жалақы алу жалпы қоғамдық түрғыдан қарағанда халықтың төлемдік қабілетін
төмендетуші көрсеткіштер деп тануға болады. Себебі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz