Соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .3
1. 1950-1960 жылдардағы Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы реформарды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1. Соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Тың және тыңайған жерлерді игеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Республиканың аграрлық саласы тарихының зерттелуі ... ... ... ... 31
2.1. Тоқырау жылдарындағы ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ...31
2. 2. Қазақстан ауыл шаруашылығы нарықтық қатынастар кезінде ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасырдың ІІ
жартысындағы Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы жан-жақты
талданып, мәселенің зерттелмеген тұстарын анықталып, мәселеге қатысты жаңа
ұсыныстар жасалынды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақытта қазақ халқы ұлттық жаңғыруға,
егемен мемлекет ретінде қалыптасуға бағыт ұстап отырған шақта тарихымызды
қайта ой елегінен өткізу арқылы жан-жақты зерделеу және Отанымыздың өзіндік
төл тарихын зерттеу негізгі мәселелер қатарында екені белгілі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап белгілі отандық тарихшылар бұрын
зерттелмеген және айтуға тыйым салынған көкейкесті мәселелерді көтеріп,
халқымыздың тарихын жазуда еңбек сіңіруде. Дегенмен, тарихымызда әлі де өз
деңгейінде жан-жақты зерттеліп, ұлттық тұрғыда тиісті бағасын алмаған
маңызды мәселелер баршылық. Әлі де болса толық қалыптасып үлгермеген
отандық тарихнама мәселесі осыларыдың қатарында. Себебі кеңестік әкімшіл-
әміршіл жүйе жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі
оқиғалар мен фактілерді көп жағдайда біржақты көрсетіп, ақиқатты бұмалап,
қисынсыз пікірлерге негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып,
орнығуына жол ашты. Осыған орай тарихи процестерді шындықтан алшақ, таптық,
партиялық тұрғыда баяндау, маркстік-лениндік методология негізінде баға
беру, қайғылы да қасіретті оқиғалар жайында жұмған ауызды ашпау тәрізді
зерттеу тәсілдері орын алды. Осындай бағытта көптеген зерттеулер дүниеге
келді. Ал Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты тарихи оқиғаларды жаңа
тарихи таным бағытында шынайы, тың деректер негізінде қайта зерттеп,
зерделеу мүмкіндігі туды.
Кеңестік отандық тарих ғылымында бірсыпыра тарихнамалық еңбектер
жарияланғанымен жалпы тарихнама мәселелерін зерттеу кенже қалғандығын
айтқан абзал. Мұндай үрдістің орын алуына тоталитарлық жүйе кезіндегі
ғылыми талаптарға сәйкес жазылып, жарық көрген, ортақ принциптер мен
көзқарастарға негізделген тайталас, батыл ой-пікірлері мардымсыз
зерттеулерді талдауға деген ықыластың болмауы әсер етсе керек. Оның үстіне
шынайы тарихи принциптер ауқымында зерттеулерге сыни талдау жасалған
тарихнамалық туындыларды жариялау кеңес кезеңінде мүмкін еместі. Егемен
Қазақстан жағждайында осы оқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда.
Сондықтан да кеңес дәуірінде жарық көрген зерттеулерге сыни көзбен қарап,
оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды. Әсіресе ХХ-ғасырдың ІІ
жартысында жиі жүргізілген аграрлық өзгерістер тарихнамасын қайта қарап,
талдаудың маңызы зор.
Кез келген елдің тарихи даму кезеңдерінде аграрлық мәселелер шешімі қиын
да күрделі болып келген. Мұндай жағдай Қазақстанға да қатысты. Республика
ауыл шаруашылығы кеңес дәуірінде өнеркәсіпті саладан кенже дамыды. Өйткені
осы кезеңде жүргізілген социалистік аграрлық қайта құрулар қарама-
қайшылықтар тудырып, ауыл шаруашылығын тығырыққа тіреді. Тығырықтан шығар
жол ретінде нарықтық қатынастар таңдап алынғанмен ауыл шаруашылығы өз даму
арнасына түсе алмай келеді. Нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңінде
елдің аграрлық дамуында көптеген қиындықтар мен проблемалар орын алып отыр.
Аграрлық мәселелер төңірегінде еліміз тарихында аз айтылмады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы, оның әртүрлі қырлары жайында жазылған ғылыми
еңбектер де жеткілікті. Қазақстандық тарихшы, зерттеушілерінің аграрлық
мәселелер бойынша еңбек жазбағандары кемде-кем. Алайда жарияланған
туындылар бір жүйеге келтіріліп, сараланбаған, яғни Қазақстанда жүргізілген
аграрлық өзгерістер мен реформалар туралы арнайы жазылған іргелі
тарихнамалық зерттеулер – жоқтың қасы. Ал тарихнама тарих ғылымының өзіндік
санасы ретінде ғылыми ойды үнемі обьективті шындыққа жетелейтін саралаушы
бағдар тәпрізді. Тек тарихнама арқылы қарастырылатын белгілі бір ғылыми
бағыттың аз немесе зерттелмеген тұстарын айқындауға мүмкіндік туады.
Тарихнама ғылымтанушылық роль атқара отырып, нақты тарихи зерттеулердің
негізгі жетістіктерін талдай келе шындықтың аса маңызды жақтарын тұтастай
көрсетіп береді. Қазақстандағы аграрлық өзгерістердің тарихнамасы мәселенің
зерттелу деңгейі мен барлық тұстарын толығымен айқындайды. Міне, осы
тұрғыдан келгенде, мәселенің өзектілігі арта түседі.
Зерттеу жұмысының нысаны – ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстандағы
аграрлық өзгерістер тарихнамасы.
Зерттеу жұмысының пәні – ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстандағы
аграрлық өзгерістерге арналған еңбектерді обьективті түрде саралап, ұлттық
мүдде, тарихнамалық тұрғыда талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер
төңірегінде бүкіл ХХ ғасыр бойы көптеген еңбектер жинақталды. Олар әртүрлі
бағыттарда жүргізілген аграрлық реформалардың мәнін ашып, мазмұны мен
маңызын айқындауға бағытталды. Әсіресе кеңес дәуірінде жазылып, жарық
көрген еңбектер аграрлық тарихнаманың негізін құрайды. Десек те жоғарыда
айтылғандай қазақстандық тарих ғылымында аграрлық мәселелердің тарихнамасы
арнайы зерттеліп, жан-жақты талданбады. Сондықтан да іргелі тарихнамалық
еңбектер жарияланбады.
Соғыстан кейінгі жылдардағы ауыл шаруашылығының тарихнамасы арнайы
зерттелмесе де М.Қ.Қозыбаев пен П.С.Беланның, Т.Б. Балақаев пен Қ.С.
Алдажұмановтың мәселеге байланысты жалпылама тарихнамалық еңбектерінде
біршама айтылады.
Әкімшіл-әміршіл социализмнің нығаюы және күйреу, яғни 60-90 жылдардағы
аграрлық реформалар бойынша арнайы тарихнамалық еңбектер жазылмағанымен ірі
монографиялық зерттеулердің кіріспе бөлімдерінде тарихнамалық шолулар
жасалады.
КОКП-ның агралық саясатын жүзеге асыруда Қазақстанда қол жеткен
жетістіктер айтылатын еңбектер ішінде жұмысымыздың зерттеуімізге
Х.М.Мадановтың монографисынан жақынырақ екенін айту керек. Алты үлкен
тараулардан тұратын бұл еңбек негізінен Қазақстан ұжымшарлары мен
кеңшарларын техникалық жағынан жарықтандыпу ісіндегі, электрлендірудегі,
химияландыру мен суландырудағы, ауыл шаруашылғын мамандандыыру мен
шоғырландырудағы, кадрлар мәселелсін шешудегі, қаланың ауылға көмегін
қамтамасыз етудегі Компартияның жұмысшы табының ролін көтеруге байланысты
шараларын талдайды. Автордың КПСС – тың іс-әрекеті жұмысшы күшінің
нығаюына және Қазақстандағы аграрлық саясаттың дамуына бет алды, 1946-75
жылдарды зерттеу барысындағы кезеңде негізгі [1, 18 б.] деген басты
қорытындысы мен бүгінде тарихшылардың толық келісе қояры екі талай.
Еңбектің өзінің атақ оның ескі идеологияландырылған концепциясымен
жазылғандығын анық байқатады.
Көптеген авторлар өз еңбектерінде ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді
және ауылдағы экономикалық, әлеуметтік жағынан өркендеуді аграрлық
өндірісті индустриаландыру процесімен байланыстырады. Алайда осы маңызды
іске корпорация мен интеграция процестернің ықпалы тарихи әдебиеттерде
терең зерттелмеген.
Қазақстандық ғалымдар С.И.Абдулпаттаев, М.Т.Кенжебаев, К.Рысбаев,
А.Н.Құдайбергенов, Қ.С.Қаражанов және т.б. өздерінің докторлық жұмыстарымен
монографияларында мәселенің әртүрлі қырларын талдаған. Бірақ бұларда
жетістіктердің барлығы республика партия ұйымдарын басқару мен жүзеге
асырылғандығын дәлелдеуге бағыт ұстаған. Оларда әрине материалдар жоқтың
қасы [2]. Партия ұйымдарының жетекшілік көрсетуді, оларды сынаумен қатар
жүргізу ол кезде мүмкін емес еді. Аграрлық мәселелердің көптеген көптеп
жарық көруі іргелі еңбектерді ғана емес, мақалалаларды да жан жақты
талдайтын тарихнамалық талдауды қажет етті. Осындай алғашқы еңбнек
Х.Мадановпен Т.Омарбековтың Историография аграрной политики партии в
Казахстане деп аталатын мақаласы еді [3].
М.С.Горбачевтің жариялығы рухында жарық көрген бұл мақала негізгі
еңбектерді талдап қана қоймай, оларда орын алған кемшіліктерді де сынады,
және осы бағыттағы жаңа зерттеулер бағыттар белгіледі. Алайда бұл жұмыс әлі
де Компартия билігі тұсында жазылғандықтан онда көптеген мәселелер назардан
тыс қалды.
Аталмыш кезеңді зерттеушілер арасында докторлық ғылыми дәреже алу үшін
дайындалған Б.Г.Аяғановтың еңбегі [4] бізге жақындау. Ол 1970 және1990 жыл
аралығындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси
дамуын, нарық қатынастарына көшудің жолдарын, қоғамдық бірлестіктермен
ұйымдар қызметін арнайы зерттеп ортаға салды. Алайда бұл ғылыми еңбекте
Кеңес мемлекетінің Қазақстанда жүргізген аграрлық саясаты арнайы
қарастырылмаған. Тарих ғылымындағы жаңа көзқарас пен жазылған бұл еңбек
сондықтан да біздің тақырыптың мәселелерін негізінен назардан тыс қалдырды.
О.Х.Мұхатованың докторлық диссертация негізінде жарық көрген
монографиясының төртінші тарауы 60-90жылдардағы аграрлық өзгерістер
тарихнамасы деп аталады және біздің зерттеу кезеңімізге қатысты жұмыстарға
нақты тоқталады. Бұл біз зерттеп отырған кезеңді жаңаша көзқараспен
талдайтын алғашқы тарихнамалық еңбек екенін атап көрсеткен жөн. Автордың
жарық көрген монографиялық зерттеулер мен мақалалардың жазылған
диссертациялардың молдығы мәселенің кең ауқымдылығы мен өзектілігін
аңғартады [2, 23 б.] деген қорытындысы толық шынайы.
Сонымен қатар зерттеушінің 70-80 жылдардың бірінші жартысында
қоғамның барлық салаларында дағдарыстық құбылыстар орын алғандығы белгілі.
Алайда кеңес дәуірінде жарияланған зерттеулерде ауыл шаруашылығында да
дағдарыстың етек жайғандығы жайында жұмған ауыз ашылмайды. Себебі
кемелденген социализм өмір сүріп тұрған кезінде үстемдік еткен идеология
ол жайында айтуға қатаң тиым салды, [2, 54 б.]- деген пікірі де бүгінгі
көзқарасы. О.Мұхатованың осындай құнды тұжырымдарға негізделген еңбегінің
жарық көруіне байланысты біз мәселенің тарихнамасын ықшамдап қарастырдық.
1999 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінде
Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы ХІХғ.соңы – ХХғ.
тақырыбынан О.Х.Мұхатова тарих ғылымдарының доктор ғылыми дәрежесін алу
үшін диссертация қорғады. Онда ХІХғ. соңы-ХХғ. күрделі аграрлық мәселелерге
қатысты жарияланған еңбектер, монографиялар, мақалалар, диссертациялар
талданған.
1992 жылы осы біз көтеріп отырған мәселеге жақын тақырыптан
К.А.Берденова тарих ғылымдарының докторы атағын алу үшін диссертация
қорғады.[5] Жұмыс негізінен Қазақстан енді ғана тәуелсіздік алып жатқан,
және тарих ғылымы өзінің тәуелсіз методологиялық принциптерін анықтамаған
кезде қорғауға ұсынылады. Ал оның дайындалуы және жазылуы Компартия билігі
әлі де сақталған кезхеңмен тұтас келді. Сондықтанда бұл еңбекте
Компартияның аграрлық саясатын интенсивтендіру жолы ретінде көрсететін
сипаттаулар орын алды. Шын мәнінде бұл бағыттың экстенсивтілігіне сондықтан
да мән берілмеді.
Рас, арада екі жылдан соңі К.А.Берденова мен С.И.Иманбердинаның
бірлескен жаңа еңбегі жарық көрді [6]. Мұнда тоталитарлық жүйенің
Қазақстандағы аграрлық саясаты жан-жақты сынға алынды. Ауыл
шаруашылығындағы ауыр ахуал осы саясаттың салдары ретінде көрсетілді.
Алайда авторлар тағы да ауыл шаруашылығының интенсивті емес, экстенсивті
дамығаны туралы батыл қорытындыға бара алмады. Бұл түсінікті де, бұл кезде
Қазақстан ауыл шаруашылығы әлі де жол айырығында, өтпелі кезең бастауында
тұр еді. Өткенге бүгінгі күннің көзімен баға беру сондықтанда бұл жұмыста
жетіспей жатты.
Б.К.Бірімжановтың 1997 жылы қорғаған докторлық диссертациясы Село
Казахстана 60-е-80-е годы: конкретно – исторический анализ по материалам
западных областей [7] - деп аталады. Атынан көрініп тұрғандай, бұл
зерттеуде тек батыстағы төрт-ақ облыстардағы ауыл шаруашылғындағы жағдай
зерделенген. Бұл аймақта мал шаруашылығы жақсы дамыған, ал егіншіліктің
алатын орыны шамалы. Мақта, қант қызылшасы секілді техникалық, күріш,
күнбағыс, картоп, пияз, сәбіз, жүгері, жүзім т.б. дақылдар мұнда
өндірілмегендіктен еңбекте көрініс таппаған. Оның үстіне диссертант тек
қана екі-ақ облыстың мемлекеттік архивтеріндегі материалдарды пайдаланған.
Сондай-ақ диссертацияда жалпы 1980 жылға дейінгі кезеңдегі жергілікті ауыл
шаруашылғына қатысты материалдар пайдаланылып қамтылған.
Мәселемізге қатысты Қ.Қ. Байсаринаның Қазақстанда ауыл шаруашылығының
дамуы: тарихы және сабақтары (1946-1965 жж.) атты 2006 жылы қорғаған
докторлық диссертациясын атап өтуіміз қажет [8]. Автор диссертациясының
бірінші тарауында екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы ауыл
шаруашылығын дамыту мен қалпына келтіру мәселелерін ұарастырса, екінші
тарауында тың жерлерді игерудің нәтижелері мен салдарларын жан-жақты
қарастыруға тырысады. 1950-ші жылдардың аяғы 1960-шы жылдардың басындағы
ауыл шаруашылығындағы табыстар мен дағдарыстық көріністер атты
диссертациясының үшінші тарауында қарастырып отырған мәселесін жан-жақты
зерделеп, талдайды.
Осыған қоса тәуелсіздік жылдары жарық көрген Е.И. Исибаеваның
Қазақстандағы аграрлық қатынастар және ауылдың әлеуметтік-экономикалық
дамуы (1985-2006 жж.) атты 2007 жылы қорғалған кандидаттық диссертациясын
атауымыз керек [9]. Диссертация біз қарастырып отырған мәселенің төртінші
тараушасына, яғни нарықтық қатынастар кезіндегі Қазақстан ауыл
шаруашылығының тарихнамасын молайта түседі. Сондай-ақ, дәл осы мәселеге
тарихшылардың арнайы зерттеу еңбектері осы диссертацияға дейін
болмағандығымен бұл зерттеу жұмысы өз құндылығын арттырады. Автор
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстандағы аграрлық қатынастар мен оның
негізгі бағыттары атты диссертациясының екінші тарауында нарыққа өтпелі
кезеңдегі ауыл шаруашылығындағы ауыр жағдайды жан-жақты қарастыра келе,
жекешелендіру процессі мен оның нәтижелерін талдайды.
Сонымен, жоғарыдағы қысқаша ғылыми-тарихнамалық талдаудан соң мынадай
қорытындыға келдік:
1. Бүгінгі күнге дейін Кеңес мемлекетінің 1965-90 жылдардағы
Қазақстандағы аграрлық саясаты объективті негізде зерттелмеген. Бұл
жөнінде республикалық көлемде жаңа методолгиялық көзқарамстағы
докторлық диссертация қорғалмаған, сондай–ақ бұл тақырыпта ғалымдардың
қомақты шығармашылық еңбектері де жоқтың қасы. Кезінде кеңестік
дәуірде жарық көрген іргелі жұмыстар бүгінгі күн талабына сай емес.
2. Ауыл шаруашылығы салаларын интенсивтендіру, химияландыру және
милиорациялау және оларды басқару сияқты күрделі жұмыстарды
жүргізудегі шаралардың барысы, қайшылықты тағдыры, өмірге енгізу
әдісі, түрі мен тәжірибелері, аталмыш саланың материалдық-техникалық
базасына шынайы жағдайын, сол секілді агралық саясаттың ащы сабақтары,
қиыншылықтары мен зардаптары дәйектілікпен, кешенді зерттелмеген, олар
жөнінде тарихи тәжірибеге негізделген салиқалы қорытындылар
жасалмаған, арнайы талдаулар жетіспейді. Ал мұның бәрі осы тақырыпты
бүгінгі күні отандық тарихта жаңаша зерделеу қажеттігін дәлелдей
түседі.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Тарихи білімнің қалыптасуы мен
тұрақты эволюциялық өрістеу процесіне зерттеудің деректемелік негізі ықпал
ететіндігі белгілі. Ал мәселенің жаңаша зерделенуі, қойылуы мен обективті
түрде зерттелуі ақиқатқа негізделген тың деректерге байланысты. Бұрын-соңды
айналымға түспеген тың деректерді зерттеу – ауқымына енгізу мәселенің
қарама-қайшылығы мен күрделі тұстарының шешімін табудың көзі. Ал
тарихнамалық еңбектер жазу шынайы және нақты деректерсіз мүмкін емес.
Республикада деректану ғылымынан салиқалы еңбектер жазып, арнайы
айналысып жүрген тарихшылардың аздығы аграрлық мәселелер деректерін ғылыми
негізде жүйелеп, сыныптап, жіктеуде қиындықтар тудыруда. Дегенмен де
аграрлық өзгерістер төңірегінде зерттеулер жазып жүрген жас буын тарихшылар
көптеген мұрағат материалдарын айналымға енгізіп, тың құжаттардың негізінде
жаңа бағыттағы еңбектердің дүниеге келуіне мұрындық болуда.
Аграрлық өзгерістерге байланысты деректер негізінен кеңес дәуірінде
жинақталған. Олар Коммунистік партияның қаулы-қарарлары, үкіметтің аграрлық
саладағы шаруашылық мәселелеріне байланысты құжаттары және баспасөз,
статистикалық материалдар түрінде қалыптасып, жинақталды. Оысған орай
деректерді мынадай үш топқа бөліп сараптауға болады: 1) Компартияның съезд,
пленум, конференцияларының қаулы-қарарлары және партия мен үкіметтің
шаруашылық мәселелеріне қатысты құжат, материалдары; 2) баспасөз
материалдары; 3) статистикалық жинақтар. Мұндай жіктеу маркстік-лениндік
методологиядан, партия ұйымдарының құжаттарын дәріптеуден бас тартуға
негізделуі тиіс.алайда деректерді сыныптап, жіктеу, құндылықтарын анықтау
оларға сыни көзбен қарап, қайта зерделеуді талап етеді.
Деректердің алғашқы тобына жататын құжат, материалдардың деректік,
тарихи маңызы бары дау тудыра қоймас. Себебі олар кеңес дәуірінде ауыл
шаруашылығында жүргізілген реформалар мен қайта құрулардың саяси, әлеметтік-
экономикалық мәнін, аграрлық саладағы ахуалды түсініп, зерделеуде қажетті
деректер болып табылады. Сондай-ақ Компартияның съезд, конференция,
пленумдарының қаулы-қарарлары, партия мен үкіметтің шаруашылық мәселелері
жөніндегі шешімдері әкімшіл-әміршіл жүйе кезіндегі партияның аграрлық
саясатын, ауыл шаруашылығындағы ұжымдық және мемлекеттік құрылымдардың жай-
күйін айқындауға мүмкіндік береді. Айта кетерлік жайт, мұндай деректердің
көпшілігі жарық көрген. Сондай-ақ осы топқа мемлекеттік ұйымдардың жарық
көрген деректерін де жатқызуға болады. Бұларда республикалық Халық
Комиссарлары Кеңесінің Компартияның Орталық Комитетінің бірге қабылданған
ең елеулі қаулылары берілген. Алайда мұндай құжаттар мен материалдардың
тарихи шындықты обьективті түрде көрсете алмай, тым ресмилендіріліп,
идеологияландырылғандығы қынжылтады.
Деректердің екінші тобын мерзімді баспасөз, яғни газеттер мен журналдар
материалдары құрайды. Республиканың бірқатар баспасөз органдары
Қазақстандағы аграрлық өзгерістерге қатысты мол деректерді береді.
Кеңес дәуірінде ауыл шаруашылығы, оның өзекті проблемалары, ондағы
өзгерістер т.б. туралы мол деректерді сол кезеңде республикалық партия
ұйымының органдары болып саналған Социалистік Қазақстан, Казахстанская
правда, Қазақстан коммунисі, Большевик Казахстан т.б. басылымдарының
беттерінен аламыз. Әрине бұл деректер номенклатура мен коммунистік
идеология үстемдік етіп тұрған жағдайда жарияланғандықтан олар жаңа
методологиялық принциптерді басшылыққа ала отырып, сын көзбен қарап,
деректерді өзара салыстырып, зерделеуді талап етеді.
Ал республика ауыл шаруашылығының нарықтық қатынастарға бағыт ұстауы
кезеңіндегі аграрлық саланың жай-күйі жайында құнды материалдар Егемен
Қазақстан, Ақиқат, Мысль т.б. қоғамдық-саяси басылымдар беттерінде
жарияланып келеді [2, 12 б]. Бұл басылымдардың ерекшелігі Кеңес Одағы
күйрегеннен кейінгі республика ауыл шаруашылығының дағдарыстық жағдайы,
аграрлық реформаларды жүргізудегі қателіктер мен олқылықтар, аграрлық
саланың проблемалары бүкпесіз ашық айтылады.
Деректеріміздің үшінші тобына келетін болсақ, Қазақстанның ауыл
шаруашылығындағы өзгерістер жайында бағалы мәліметтер мен материалдар әр
түрлі статистикалық жинақтарда топтастырылған. Бұларда кеңес дәуіріндегі
сталиндік, хрущевтік, брежневтік билік талаптарына орай аграрлық саланың
шынайы хал-ахуалы, экстенсивті дамуы, дағдарыстық жағдайы, 70-80-жылдары
тоқырауға ұрынуы т.б. жайында сандық мәліметтер берілмейді. Керісінше
мұндай жинақтарда кеңестік ауыл шаруашылығы үнемі даму жағдайында,
табыстарға кенелген, өткір проблемалары болымсыз сала ретінде дәріптеледі.
Сондықтан да мұндай мәліметтерді айналымға түсіруден бұрын оларды сын
көзден өткізіп, тың мұрағат құжаттарымен салыстыру қажет.
Сонымен, республика ауыл шаруашылығына қатысты жинақталған әртүрлі
деректер Қазақстандағы аграрлық өзгерістердің сипаты мен мәнін, мазмұнын,
қарама-қайшылықтарын т.б. зерттеп, талдауға мүмкіндік жасайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
Қазақстандағы ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасына
жан-жақты талдау жасап, обьективті баға беру.
Алға қойған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
• Соғыстан кейінгі Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуге арналған
еңбектерді талдау;
• Тың және тыңайған жерлерді игеруге жинақталған зерттеулердегі
мәселелердің қойылымы мен дамуын қарастырып, проблемалық жағын
айқындау;
• Тоқырау жылдарындағы ауыл шаруашылығындағы өзгерістерге арналған
зерттеулерді қайта зерделеп, кемшіліктері мен олқылықтарын көрсету;
• Қазақстан ауыл шаруашылығының нарықтық қатынастарға бағыт ұстауы
мәселесіне қатысты зерттеу жұмыстарын жан-жақты қарастырып, болашақта
зерттелуге тиісті мәселелерін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеуде қойылған мақсаты мен
міндеттерімен, осы күнге дейін айтарлықтай зерттелмеген жаңа
материалдармен, сонымен қатар отандық тарихи ғылымда арнайы зерттеу пәні
болмаған тақырыпты қоюмен тікелей байланысты. Қазақстандағы ХХ ғасырдың ІІ
жартысындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасына жан-жақты талдау жұмыстың
ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысымыз ХХ ғасырдың ІІ
жартысын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Зерттеуде тарихи
еңбектерді жан-жақты обьективті түрде диалектикалық тәсілдермен етене
байланыстағы тарихилықтың, обьективтіліктің, ғылыми принциптерінің
негізінде оқып-үйрену, талдау басшылыққа алынды. Зерттеу барысында нақты-
тарихи, салыстырмалы тарихи, талдау, жинақтау және қорыту әдістері, сондай-
ақ логикалық, статистикалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысы жаңаша көзқараспен
зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы
тұжырымдар мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, тарих сабақтарында және
жоғары оқу орындарында оқытылатын арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысының көлемі 64 бетті
құрайды.
1. 1950-1960 жылдардағы Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы реформарды
зерттеу
1.1. Соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы
Соғыстан кейінгі онжылдықтарда Қазақстан экономикасының аграрлық саласын
жетілдірудегі кеңестік науқандық шаралар ары қарай өз жалғасын тапты.
Әкімшіл-әміршіл өкіметтің орнығуы, халықты титықтатқан жоспаршылдық,
қайта құру өз үстемдігін кеңінен жүргізді. Тоталитарлық жүйенің аграрлық
саладағы әлеуметтік-экономикалық науқандары соғыстан тұралап шыққан ауыл
шаруашылығын интенсивті түрде дамыту мақсатында іс жүзіне асырылды.
Республика экономикасының аграрлық саласын жетілдірудің жаңа жолдарын
іздестіру, ауыл шаруашылығының даму тенденцияларын айқындау, әлеуметтік
құрылымындағы ерекшеліктерге баға беру мәселені зерттеуге құлшыныс тудырды.
Кеңестік дәуірде соғыстан кейінгі коммунистік партияның сталиндік аграрлық
қайта құруларды кеңінен жүргізуі, олардың пәрменді нәтижелері бірқатар
қазақстандық зерттеушілердің назарын өзіне аударды. Тақырып кеңестік халық
шаруашылығын соғыстан кейін қалпына келтіруді тез арада жүргізу,
капиталистік жүйе алдында КСРО беделін арттыру идеологиясы шеңберінде
зерттелді. 90-жылдары артта қалған қазақ ауылдарының келеңсіз жағдайы сол
соғыстан кейінгі кезеңде аграрлық саясатта жіберілген қателіктердің ғылыми
негізделмеген жоспар бойынша жүргізілген эксперименттердің экономикалық,
әлеуметтік зардаптарын анықтауда ұмтылыс жасалуда. Осы бағытта
Ж.Әбілқожиннің, А.Құдайбергенованың зерттеулері жарияланды. Алайда бұл
еңбектер-теңіздегі тамшыдай ғана. Жалып мәселенің тарихнамалық қорының
жұтаңдау екендігін еске саламыз. Соғыстан кейінгі аграрлық қайта құрулар
тарихы негізінен тоталитарлық жүйе кезінде зерттеліп, біраз шығармалар
жарық көрді. Әйтсе де олардың арасында мәселенің тарихнамасын айқындайтын
еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен Ф.И. Колодин, И.Ш.Шамшатов т.б. іргелі
зерттеулерінің кіріспе бөлімдерінде тақырып төңірегінде жарияланған
еңбектерге талдау жасалады [10,11]. Алайда олардың мәселенің тарихнамалық
деңгейін толық айқындап, әрі обьетивті баға бере алмайтындығы түсінікті.
Сондықтан да тақырыптың тарихнамалық жай-күйін айқындау міндеті туындайды.
Қазақстандық тарих ғылымында соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағы
өзгерістер тарихнамасы кезеңдерге бөлінбейді, өйткені арнайы тарихнамалық
зерттеулер жарық көрмегендіктен бұл мәселеге назар аударылмаған. Ал
кеңестік тарихнамада соғыстан кейінгі деревня тарихын зерттеу кезеңдерге
бөлінеді. Алайда кеңестік тарихшылар пікірлерінің әртүрлілігі байқалады.
Мәселен, И.М.Волков соғыстан кейінгі деревня тарихын интенсивті және терең
зерттеуде, пайдаланылған деректер, ауыл шаруашылығындағы көптеген маңызды
құбылыстарды бағалауда үш кезеңге: 1) соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықтар
(50-ж. ортасына дейін); 2) 50-жылдардың ортасынан 60-жылдардың ортасына
дейін; 3) 60-жылдың ортасынан қазіргі күнге дейін бөлуге болады, [12, 16
б.]- деп көрсетеді. Автор мұндай бөлуде шарттылықтың басымдылығын, алайда
әрбір кезеңнің өзіндік ерекшеліктерінің бар екендінгін баса көрсетеді.
Мұндай кезеңдердің коммунистік партияның ауыл шаруашылығын қайта құрудағы
пленумдарымен байланысты бөлінгендігін аңғару қиын емес. Соғыстан кейінгі
деревня тарихын зерттеудің кеңестік тарихнамасының История советского
крестьянства деген бес томдық іргелі зерттеудің төртінші томында екі
кезеңі анықталады: 1946-1950ж. ортасы; 2) 1950 ж. ортасынан қазіргі кезеңге
дейін (1980ж.). Кеңес Одағындағы демократия мен жариялықтың лебі тиген осы
бір ұжымдық зерттеудегі аталған кезеңдер әлі де болса тақтан тайдырылмаған
партия мүддесінен шығуды көздеген. Сондықтан да соғыстан кейінгі аграрлық
өзгерістер сол кезеңдер бойынша обьективті түрде көрсетілмейді. Осыған орай
біз жоғарыда көрсетілген кезеңдермен келісе алмайтынымызды білдіреміз.
Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасын
жаңа тарихи таным мен методология негізінде екі кезеңге бөлуді ұсынамыз: 1)
1946-85ж.; 2) 1986-1990-шы жылдар немесе басқаша айтсақ, кеңестік және
демократиялық, егемендік кезең. Кеңестік кезеңде біржақты таптық,
партиялық, маркстік-лениндік методология тұрғысында жарияланған
зерттеулерді Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездерге мәселенің
бұрын-соңды айтуға тиым салынған тұстарын, кеңес империясының соғыстан
кейінгі жылдары жүргізген аграрлық эксперименттерінің қателері мен
зардаптарын ашатын еңбектер толықтырады. Осындай екі кезеңге бөлу арқылы
мәселенің толық тарихнамасын қалыптастыру мүмкіндігі туындайды деп
санаймыз.
Кезеңдерге бөлуге қатысты айта кетерлік жайт, қазақстандық тарих
ғылымында соғыстан кейінгі жылдардағы колхоз-совхоз құрылысы тарихын
кезеңдерге бөлуде зерттеші-тарихшылар арасында ортақ пікірдің жоқтығы.
Мәселен, И.Ш.Шамшатов маркстік-лениндік методологияны басшылыққа ала
отырып және КОКП мен Қазақстан компартиясының колхоздардың қоғамдық
шаруашылықтарын дамытуда төрт кезеңді көрсетеді: 1) 1946-1950 2) 1951-1958
ж.ж; 3) 1959-1964 ж.ж; 4) 1965-қазіргі күндерге дейін[10, 37 б.] Бірінші
кезең И.Шамшатов пікірінше соғыстан кейінгі колхоздарды қалпына келтіру
және одан әрі дамыту. Екінші кезең ұсақ әлсіз колхоздарды жаппай ірілендіру
және тың жерлерді игеру, колхоздарды совхоздарға айналдырумен
байланыстыралады. Үшінші кезеңді автор Қазақстанның жаңа тарихы жолына
кемелденген коммунизм құрылысы кезеңіне өтумен сипаттайды. Ф.И. Колодин үш
кезеңді көрсетіп, 1950 жылы ауыл шаруашылығын, қалпына келтіру
аяқталып,колхоздарды ірілендіру ісжүзіне асырылғандыңын баса айтады [13, 33
б.]. 1954 жылы ауыл шаруашылығын дамытудағы жаңа сапалы кезең
басталғандығына назар аударады. Ал 1965 жылды үшінші кезеңнің ішкі тоғысы
ретінде санайды, яғни 1965 жылғы КОКП Орталық комитетінің наурыз пленумын
атап көрсетеді Ф.И.Колодин үшін кезеңдерге бөлуге партияның түрлі
пленумдарының қаулы-қарарларының маңызы ерекше екендігін аңғару қиын емес.
В.К.Савосько мен И.Шамшатов зерттеуінде де төрт кезең анықталғанымен,
жылдары басқаша көрсетіледі: 1) 1946-53 ж.ж.; 2) 1954-58; 3) 1959-65; 4)
1965 ж.- қазіргікүнге дейін [14, 47 б]. Алайда кезеңдерді сипаттаулары
басқа да зерттеушілер пікірлерімен бірдей. Авторлар 60-жылдардың бас
кезінде ауыл шаруашылығы дамуы қарқынды бәсеңдеу жүріп, оған колхоздарды
басқарудағы субъективті қателер: әкімшілік, әміршілдік тәсілдердің,
экономикалық заңдардың жоққа шығарылуы т.б. ықпал еткендігін ашып
көрсетеді. Зерттеушілердің маркстік-лениндік методология мен партиялық
тәсілге негізделген пікірімен келісе алмайтындығымызды айта отырып,
соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағы өзгерістер тарихын мынадай
кезеңдерге бөлуді ұсынып, оларды мәселені зерттеп, зерделеуге тиімді деп
есептейміз: 1)1946-53; 2)1954-64 ж.ж.; 3) 1965-85 ж.ж. 1946-53 жылдар
арасында соғыстан кейін ауыл шаруашылығын көтеру, болашағы жоқ
колхоздарды бір-біріне қосу сияқты әлі күнге дейін ұмыт қалған ауылдарды
көбейткен кеңестік бастамалар жүргізіліп, оның зардаптары өндіріс
тиімділігі мен еңбекшілердің тұрмыс-тіршілігінен айқын көрінді. Екінші
кезеңде тың және тыңайған жерлер игеріліп, колхоздарды совхоздарха
айналдыру шаралары іс-жүзіне асырылды. Саяси басқарудағы волюнтаризм,
субьективизм мен әкімшіл-әміршіл тәсіл, Қазақстан ауыл шаруашылығындағы
жоспаршылдық, науқаншылдық ауыл мен селода миграцияны күшейтіп, әлеуметтік
құрамында көптеген өзгерістерге әкелді. Жергілікті халықтың демографиялық
құрылымы бүлінді. Республика ауыл шаруашылығының жалпылама даму көрсеткіші
ауыз толтырып айтарлықтай болғанымен, жекелеген колхоз-совхоздарда өндіріс
тиімділігі төмен болып, жүргізілген реформалар нәтижелері еңбекшіл есебіне
шешілмеді. Үшінші кезең 1965 жылғы наурыз пленумында көрсетілген түбегейлі
қайта құрулармен, одан кейінгі жылдары жүргізілген реформалармен
байланысты. Алайда кеңестік аграрлық шаралардың қалыптасқан жағдайы
түбірінен өзгерте алмағаны белгілі. Нарықтық қатынастар заңдылықтарына
негізделмеген қайта құрулардың нәтижелеріде тым мардымсыз боды.
Енді соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағы өзгерістер тарихнамасының
жоғарыда көрсеткен алғашқы кезеңінде жарық көрген зерттеулерге талдау
жасауға көшейік.
Соғыстан кейінгі республика ауыл шаруашылығының жағдайын көрсетуге
арналған тұңғыш мақала М.Шахшиннің авторлығымен 1949 жылы жарияланды.
Мақалада ауыл шаруашылығының жетістіктері мадақтала көрсетіледі. Мәселен,
1948 жылы республика соғыс зардаптарынан тез арылып, егін жинауда соғысқа
дейінгі көрсеткіштен асып түсті. Жер өңдеу сапасы жақсарды...мал басы 36,7%-
ке өсті [15, 54 б.] - деген тұжырым осының дәлелі.
Алайда 1947 жылы ғана негізгі азық-түлікке карточкалық жүйе жойылғаны
есепке алынбайды. Ауыл шаруашылығы ешбір проблемасыз, кемшіліксіз үнемі
даму бағытында дәріптеледі. Әрине, мұндай мақала сол кездегі үстем етуші
идеология мүддесіне сай келсе де, тәуелсіз Қазақстан тарихын қалыптастыруда
маңызы мардымсыз екендігі өзінен-өзі түсінікті.
Қазақстан колхоздаының соғыстан кейінгі дамуы және ұйымдық-шаруашылық
жағдайы Қ.Әбдіуақытовтың еңбегінде көрсетіледі. Зерттеуші соғыстан тұралап
шыққан, дағдарысқа ұшырауға жақын тұрған сталиндік колхоз жүйесінің
кемшіліктерін ашпай, керісінше төртінші бесжылдық жоспардың қорытындылары
бойынша колхоздар мен колхозшылар кірістерінің өсуі тек қоғамдық
шаруашылықтардың дамуы мен нығаюы негізінде ғана емес ауыл шаруашылығының
материалдық – техникалық базасының кеңеюі, колхоз өндірісінде машина –
тракторы станциялары рөлінің артуы, жаңа ұйымдастыру мамандарының даярлануы
барысында мүмкін болғанлығын жазады.Партия ұйымдарының рөлін мадақтап,
олардың өсуіне, коммунистер қатарының толықтыруына, партия жетекшілігі
тәсілдерінің өзгеруіне, колхоздардың ұйымдық – шаруашылық жағынан нығаюына
ықпал еткендігіне үлкен мән береді. Әкімшіл-әміршіл жүйенің жазалау
тәсілдеріне негізделген партия басшылығы, шарықтау шегіне жеткен сталиндік
биліктің, оныә жеке басына табынудың колхоз өндірісіне кері ықпалы мақтап-
мадақтаумен алмастырылады. Соғыстың ауыр зардаптарын, ауыл шаруашылығының
ауыр жағдайын табысты түрде даму түрінде көрсетіледі. Алайда Қ.Әбдіуақытов
жалпы Қазақстан ауыл шаруашылғының артта қалуын ашып айтып, оның негізгі
себептерін ұсақ және экономикалық жағынан әлсіз артельдердің көп болуымен,
колхоздардағы партия ұйымдарының аздығымен, кейбір жерлерде болмауымен
түсіндіреді. Құрылғанынан бері дағдарыстан шықпаған колхоз жағдайы шынайы
түрде ашылмады.
Ауыл шаруашылығында соғыстан кейінгі жүргізілген өзгерістердің бірінен
колхоздарды ірілендіру саналады. Қазақстандық тарихнамада осы мәселеге
көбірек назар аударылған. Колхоздарды ірілендірудің себептерін зерттеушілер
әр түрлі көзқарастар арқылы түсіндіреді. Мәселен, біз талдап отырған Қ.
Әбдіуақитов еңбегінде колхоздрды біріктірудің басты себебі көптеген
колхоздар экономикалық жағынан әлсіз болып, өздеріне бекітілген жерлерді
игере алмауымен пайымдалады. Автор ұсақ колхоздарды біріктірудің өзге
себебін Қазақстан жағдайында жұмысшы күшінің жетіспеуі және көптеген
колхоздарда еңбекке жарамды колхозшылар аз болды. Нәтижесінде республиканың
көптеген ұсақ колхоздарында астықтың түсімі, мал шаруашылығының өнімділігі
төмендеп, ұжымдық қожалықтар кірісі өте мардымсыз болды, [16, 31 б.] - деп
айқындайды. Ұсақ колхоздар санының өте көп болуы республика ауыл
шаруашылығын одан әрі дамытуда және ұйымдық-шаруашылық жағынан нығайтуда
күрделі кедергі болды, - деп өз ойын шыңдай түседі. Ізденуші колхоздарды
ірілендірудің асығыстық, жергілікті жағдайда зерттеудің жеткіліксіз
жүргізілуі сияқты кемшіліктерін, тіптен жоғарыдан түскен нұсқау арқылы
жүргізілген шараның нәтижесі де мардымсыз болғандығын ескермейді.
Қ.Әбдіуақитов пікірі М.Бесбаев зерттеуінде қайталанады. Автор ... ұсақ
колхоздар шектелген мүмкіндіктеріне байланысты ауыл шаруашылық техникасын
рационалды пайдалана алмай, өндіріс тиімділігін пәрменінше арттырып,
қоғамдық шаруашылықтың одан ары дамуына қол жеткізе алмады, [17, 67 б.]-
деп есептейді. Ізденуші ірілендірудің нәтижесінде колхозшылар бір
жерлерге шоғырландырылып, ауыл шаруашылғы ресурстарының толық
пайдаланылмауы сияқты келеңсіз жағдайларға жеткізілгенін керісінше былай
көрсетеді: Республикада 1945 жылғы 6758 колхоздың орнына 1953 жылғы көп
салалы ірілендірілген 2605 шаруашылық болды. Ірілендіру үлкен мемлекеттік
маңызға ие болып, ауыл шаруашылығының одан кейінгі кезеңінде түбегейлі
көтерілуіне қолайлы алғышарттар тудырды [17, 89 б.]. Әрине мұндай
көзқарастың партияның қаулы-қарарларындағы қағидалардан туындағандығын
аңғару қиын емес.
В.К.Савосько мен И.Ш.Шамшатов өздерінің іргелі зерттеулерінде
колхоздарды ірілендіруді заңды процесс ретінде санайды. Коммунистік
идеологияныі мүддесінен шыға отырып, колхоздарды ірілендіру кезінде
біріктілетін колхоздардың шаруашылық-экономикалық мүмкіндіктері,
колхозшылардың бірігуге келісімдері сияқты факторларды ескерудің маңызы зор
болғандығын көрсетеді. Шын мәнінде ақылға сыймайтын бастама – ірілендіру
барысында мұндай фактордың барлық жерде бірдей ескерілмегенін айтқан жөн.
Авторлар пікірінше колхоздарды жаппай ірілендіру соғыс зардаптарын жылдам
жою үшін де қажет болды. Жұмыс күші мен техниканың қысқаруы колхоздар, МТС-
терде бірдей деңгейде жүрген жоқ ... Осыдан колхоздарды техника және егістік
жерлермен қамтамасыз етудегі дифференциация айқын көрінді, - деп
пікірлерін шыңдай түседі. Осыдан келіп, колхоздарды ірілендіру өндіріс
тиімділігі жоғары техниканы пайдалануда, сондай-ақ 1954 жылы басталған тың
және тыңайған жерлерді игерудің маңызды алғышарттарының бірі болды, [14,
43 б.]- деп тұжырымдайды. Мұндай тұжырымның тарихи шындық негізінде
түйінделмегендігі, зерттеушілердің шынайы көзқарас танытуда дәрменсіз
болғандығы өзінен-өзі түсінікті. Осыған ұқсас пікірді И.Шамшатов өзінің
монографиялық зерттеуінде ұсынады. Тарихшы пікірше ауыл шаруашылығы
артельдерінің белгілі бір бөлігінің экономикалық әлсіз болуының басты
себебі олардың жерлері көп болды. И.Шамшатов еңбегінің бір ерекшелігі онда
колхоздарды ірілендірудің барлық жағдайда мақсатқа сай, біріккен
артельдердің экономикасының нығаюына әкелмегендігін ашып көрсетіледі. Әлсіз
ауыл шаруашылығын артельдерін біріктіру кейде орасан үлкен жұмыс объектісін
өз күштермен атқара алмайтын жағдайға жетті. Сондықтан да осындай жағдайға
тап болған колхоздар нашар дамып, 50-жылдардың ортасында экономикалық
жағынан мықты артельдерден қас қалды. Осындай келеңсіз жағдайға қарамастан
Қазақстанда ірілендіру процесі жалғаса берді. Ал мұның өзі жалпы ауыл
шаруашылығын өрге бастырғаннан гөрі кері кетуге ықпалын тигізді.
И.Шамшатовтың іргелі зерттеуі жалпы соғыстан кейінгі Қазақстан
колхоздарының дамуын көрсетуге арналған. Ұжымдық шаруашылықтар дамуын жан-
жақты зертеуде партиның рөлі, басшылығы және шараларына баса көңіл
қойылады. Еңбекте Қазақстан колхоздарының тарихы соғыстан кейінгі кездерде
1980-дейін қарастырылғандықтан біз талдап отырған мәселе В.К.Савосько
еңбегінде арнайы зерттеледі. Мақалада колхоздарды ірілендіру алдыңғы
қатарлы техника мен кәсіпқой мамандарды даярлауда жетілдіру мен бірқалыпты
дамыту негізінде жүретін заңды процесс ретінде көрсетіледі. В.Савосько жері
көп колхоздардың экономикалық тиімсіз жақтарын аша келіп, ұжымдық өндірісті
механикаландыру және электрлендіру қарқынын жетілдіру арқылы қол жеткізуге
болатындығын, ал оның өзі тек ірі шаруашылықтарда жүзеге асырылатындағын
дәлелдейді.Сондықтан да ірілендіру мәселесін өмірдің өзі тудырды, - деп
жазады. Ірілендіру барысныдағы жіберілген қателерге қарамастан оның
нәтижелері жағымды түрде қорытындыланады. Алайда оның қоғамдық мал
шаруашылғын дамытуда күткен нәтижелерге жеткізбегендігіне назар аударылады.
Оның себебін зерттеуші мал шаруашылғын механикалаландыру деңгейінің
төмендігімен түсіндіреді. Мақалаға жоғарыда көрсетілген еңбектердің
кемшіліктері тән. Осыған орай айта кетерлік бір жайт, ірілендіру
қажеттілігі, процесі, нәтижелері кеңестік дәуірде жарық көрген зерттеулерде
әртүрлі көзқарастарда сипатталған тәрізді болып көрінгенімен мәне жағынан
бірдей. Коммунистік партияның қарулы-қарарларын басшылыққа алған
зерттеулердің әртүрлі пікір танытуы мүмкін емес екендігін айтқан жөн.
Осындай бағытта жарияланған еңбектердің бірі Н.Күзембаевтың
мақаласы.мақаладағы ірілендірудің өмірлік пісіп жетілген, колхоз шаруасының
сұраныстары мен ұжымдық қожалықты одан әрі көтерудегі қажеттілігі, барсы
мен нәтижелері басқа да кеңестік зерттеушілер пікірлерімен үндес [18].
Соғыстан кейінгі Қазақстан колхоздарын орнықтыру мен дамыту мәселелері
Ж.Темір-Алин, А.А.Байшин, М.Бесбаев және Ә.Тұрсынбаевтың Колхозное
крестьянство Казахстана атты іргелі зерттеуінің үшінші тарауында
Колхозное крестьянство в послевоенные годы деген бөлімінде,
Х.Ш.Мұсабековтың кандидаттық диссертациясында одан ары дамытылады. [
19]Зерттеушілер БК(б) П Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1946
жылы 19 ұыркуйектегі Колхоздарда ауыл шаруашылығы артельдері жарғысының
бұзылуын жою шаралары туралы қаулысының қабылдануына байланысты жіберілген
кемшіліктерді ашып, қалыптасқан жағдайды қалпына келтірудегі іс-әрекеттерді
сипаттайды. Авторлар ұжымдық шаруашылықтарды электрлендіру, механикаландыру
және мтс-терді техникамен жабдықтауға назар аударады. Мәселен,
Ә.Тұрсынбаевтың пікірінше 1946-1950 жылдары республикада 609 селолық
электростанциялар іске қосылған. 1950 жылы 725 колхоз, 317 МТС толығымен
электрленген [20, 76 б]. Сол сияқты Х.Мұсабеков те IV-бесжылдықта ауыл
шаруашылығын электрлендіру Қазақстан компартиясы мен үкіметінің іс-
шараларының басты бағытына айналғандығын жазады. Ізденуші мтс-терді
техникамен жабдықтау соғыстан кейін табысты жүрді деп есептеп, 1947-48
жылдары республикаға 2200 трактор, 550 комбайн, 1150 жүк, 4400 дән егу
машиналары мен соқаның т.б. әкелінгендігін көрсетеді. Алайда мыңдаған
колхоздары бар Қазақстан үшін ондай көрсеткіш – теңіздегі тамшыдай, әрі
электрлендіру барлық ауылдарды қамтымады. Зерттеулерде колхоздардың
материалдық-техникалық базасын күшейту, шаруашылықтардың бөлінбейтін
қорларын өсіру, еңбек күн мен ақы төлеу, социалистік жарыс мәселелері
қарастырылады. Ә.Тұрсынбаев пен Х.Мұсабеков еңбектерінде колхоздарды
іріендіру мәселесі жан-жақты зерттеледі. Алайда оның мәні мен салдарын
ашудағы авторлар тұжырымдарды өзге де аталған зерттеушілер пікірімен үндес.
Сонымен бірге зерттеулерде соғыстан кейінгі мал шаруашылығының жай-күйі
және ондағы кемшіліктер көрсетіледі. Мал шаруашылығында ынталандырудың
болмауы, жем-шөп дайындаудың тұрақсыздығы, мамандардың жетіспеуі атап
айтылады. Осы мәселелер С.И.Абдулпаттаевтың монографиялық зерттеуінде терең
зерттеледі [21]. Тарихшы-зерттеуші көптеген деректер мен материалдар
негізінде соғыстан кейінгі республика мал шаруашылығының жеткен
жетістіктері мен кемшіліктерін ашып көрсетеді. Зерттеу мал шаруашылғын
дамытуда Қазақстан коммунистік партиясының басшылық ролін, қызметін
пайымдауға арналғандықтан оның соғыстан кейінгі жылдардағы кемшіліктерінен
гөрі табыстары төртінші бесжылдық жоспарды орындау шеңберінде дәріптелді.
Сонымен бұл еңбектердің барлығы қатаң коммунистік идеология талаптарына
бейімделіп жазылғандықтан шынайы тарихи мәселелерді айналып өтіп, қолында
билігі бар партияның іс-әрекетін мақтап-мадақтап көрсету әкімшіл-әміршіл
жүйенің ғылыми-зерттеу заңдылығына айналған. Осыған орай компартияның
соғыстан кейін колхоздарды ұйымдық-шаруашылық жағынан орнықтырудағы қызметі
М.Ғ.Сейітқазиевтің, Ж.Орамақовтың кандидаттық диссертацияларында арнайы
зерттеледі [22]. Маркстік-лениндік методология негізінде жазылып, партияның
қаулы-қараларының мәні мен мазмұнын ашатын, солардың ауқымында атқарылған
істерді көрсететін зерттеулердің тәуелсіз Қазақстан тарихын
қалыптастырудағы маңызының мардымсыз екендігі айтпаса да түсінікті. Сондай-
ақ Қазақстан коммунистік партиясының соғыстан кейінгі жылдардағы халық
шаруашылығын дамытудағы қызметі А.Ержановтың монографиялық зерттеуінде және
Б.Ж.Атантаеваның кандидаттық диссертациясында қарастырылады. А.Ержанов
еңбегінің Деятельность партийных организаций по развитию сельского
хозяйства республики [23]деген екінші тарауында ІV-бесжылдық кезіндегі
ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер партия
ұйымдарының атқарған істерінің шеңберінде көрсетіледі. Б.Ж.Атантаеваның
диссертациясы селолық партич комитеттерінің 1946-55 жылдар арасындағы
ұйымдық-саяси қызметіне сын көзбен қарап, ашуға арналды. Зерттеуде соғыстан
кейінгі жылдардағы колхоз-совхоз құрылымындағы партия ұйымдарының атқарған
істері нақты мысалдар арқылы көрсетіледі. Сондықьтан да мұндай еңбектердің
соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығында туындаған мәселелерді жан-жақты
зерттеу мүмкіндігі аз болды.
Соғыстан кейінгі ауыл шаруашылғындағы өзгерістер бірқатар ұжымдық
зерттеулерде қарастырылды. Мәселен, бес томдық Қазақ ССР тарихы атты іргелі
де салиқалы зерттеудің бесінші томының Халық шаруашылығын қалпына келтіру
және одан әрі дамыту деген тарауының Ауыл шаруашылығы, сондай-ақ
Преображенная степь еңбегінің Подъем сельского хозяйства в послевоенный
период бөлімінде республикадағы колхоз, совхоз өндірісі, ондағы
кемшіліктер, ірілендіру, мамандар даярлау, еңбек ақы төлеу, мал
шаруашылығының артта қалу себептері,қант қызылшасын өсірудің дамуы
мәселелері көрсетіледі. Әйтсе де бұл зерттеулерде, әсіресе соңғысында
колхоз-совхоз құрылымындағы кемшілктерді көрсетулъден гөрі оның дамуын
мадақтап, сипаттау басым. Сондықтан да өзекті де шешімін тауға тиісті
тұтастай алғандағы табыстар көлеңкесінде қалып қояды. Оның үстіне
Преображенная степь еңбегі кеңес өкіметінің орнағанына елу жыл толуына
байланысты жарияланғандықтан онда жетістіктердің өздері барынша дәріптеліп
көрсетіледі. Дегенмен аталған зерттеулер біз талдап отырған мәселенің
тарихнамасын толықтыруға септеседі.
Соғыстан кейінгі совхоз құрылымсы тарихы Ф.И.Михайловтың монографиялық
зерттеуінде қарастырылады. Зерттеу 1946-70 жылдар аралығын қамтығандықтан
1946-53 жылдардағы совхоз өндірісі мәселелері толық ашылмайды, есесіне
компартияның рөлі ерекше көрінеді [24]. Дегенмен еңбектердің тарихнамада
алатын орыны айтарлықтай екендігін айтқан абзал.
90-жылдардан бастап соғыстан кейінгі кезеңдегі ауыл шаруашылығы
мәселелері қайта зерттеліп, кеңестік дәуірде жарияланған еңбектерде орын
алмаған тарихы шындықтың беті ашылды. Мәселен, А.Құдайбергенованың мақаласы
ауыл шаруашылғындағы келеңсіз жағдайлардың, аграрлық реформалардың
зардаптары ашуға арналған. Мақалада соғыстан кейінгі белгісіз әйтеуір бір
іске құлшындыру тұрапатындағы саяси-экономикалық науқандардың мәні мен
салдары ашып көрсетіледі. 50-60-жылдардың қазақ ауылы тарихындағы елеулі
кезең болып табылатындығы, осы кезеңде ауыл шаруашылығын жоғарыдан
реформалау арқылы өзгерту шараларының жүргізілгендігі жазылады. Осындай
эксперименттердің демографиялық жағдайға ықпалы айтылады. Ізденуші
колхоздарды ірілендіруді болашағы жоқ ауылдарды біріне-бірін қосу адамның
ақылына сыймайтын бастама ретінде сипаттайды. Автор: Колхоздарды
ірілендірудің нәтижесінде адамдар белгілі бір аймаққа шоғырланып, жер
қараусыз қалды. Бір ғана ошаққа қарап, айрандай ұйып отырған қазақ
шаңырақтарында, әке мен баланың шаруашылықпен бөлек-бөлек айналысу процесі
басталды, [25, 39 б.]- деп тұжырымдайды. Мақалада колхоздарды ірілендіру
шараларының жергілікті жерлердің ерекшеліктері ескерілмей жргізілгендігі
баса айтылады. Соның нәтижесінде ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірілгендігін дәлелдеу ол кезде қиын еді. Алайда бұлтартпайтын дәлелдер
кейбір іріледірілеген колхоздардың тиімсіздігін сол кезде-ақ көрсетті.
Мысалы, 1952 жылы ірілендірілген 60 колхоздардың 9-ы экономикалық тиімсіз
деп есептелініп, қайта бөлінді. А.Құдайбергенова колхоздарды
ірілендірілгеннен кейін колхозшылар санының кемігендігіне назар аудара
келе, оның себебін былайша пайымдайды: ...ірі шаруашылықтар еңбеккүндерді
белгілеу мен таратуда кемшіліктер жіберілді, тіпті колхозшылар еңбекақыны
қолына ұстамайтын болды...Осындай жағдайларда колхозшылар жалақысы тұрақты,
азық-түлікпен және тұрғын үймен қамтамасыз етуде артықшылықтары бар ірі
құрылыстарға кетті [25, 54 б.]. Мақала соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығы
жағдайын жан-жақты қамтуды мақсат етпегендіктен ол үстірт қарастырылады.
Алайда оның аталған мәселе бойынша іргелі еңбектер жазуда мұрындық болары
күмәнсіз.
Сонымен қатар соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағындағы өзгерістер
Ж.Әбілқожиннің монографиялық зерттеуінің Первые послевоенные годы
тарауында және С.Сабыровтың мақаласында қысқаша айтылады. Ж. Әбілқожиннің
соғыстан кейінгі село тұрғындарының кедейшілік жағдайда өмір сүргендігін
1946 жылы орта есеппен бір колхоздың ақшалай кірісі 143 мың сом, ал 1950
жылы 170 мың сом болғандығымен дәлелдейді. Сондықтан да ауыл
еңбекшілерінің орташа айлық жалақысы 40 сом болды,...колхоздардың 60 проценті
еңбекүнге 1 кг астық, ал қалғандары бұдан да төмен мөлшерде берді, [26,
65 б.] - деп көрсетеді. Автор ауылды жерлерде өмір сүрудің негізгі көзі
жеке меншік қосалқы шаруашылық болып қала бергендігіне назар аударады. Ал
С.Сабыров 1951-52 жылдары жергілікті жағдайды жеткілікті зерттеп жаппай-ақ
кішігірім колхоздар асығыс ірілендірілді. Соның салдарынан Қазақстандағы
колхоздар үш есеге кеміді. Жергілікті билік органдарының өкілеттілігі
трактор егіс бригадаларының шеңберімен шектеледі, [2, 83 б.]- деп
тұжырымдайды. Авторлар мәселені арнайы зерттеуді мақсат етпегендіктен ол
толық қарастырылмаған. Дегенмен соғыстан кейінгі аграрлық саладағы
қиындықтар мен келеңсіз жағдайларды ашып, тақырыпты жаңаша зерделеуге
септеседі. Осылайша соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығындағы
өзгерістер тарихнамасын талдадық. Мәселе қазақстандық тарих ғылымында
кеңестік дәуірде маркстік-лениндік методология негізінде, партиялық тұрғыда
зерттелді деп тұжырымдауға келеді. Себебі тәуелсіз Қазақстан кезеңінде
тақырыпты зерттеу әлі де болса қолға алынбай келеді десе де болғандай.
Кеңестік дәуірде бірқатар еңбектер жазылып, жарияланды. Оларды талдап,
тарихнамалық тұрғыда баға бердік. Зерттеулердің көпшілігінің қазіргі
Қазақстан тарихын қанағаттандыра алмайтындығын, әйтсе де тарихнама
жинақтауда септесетіндігін атап өттік.
Тақырыптың зерттелу деңгейін мынадай кесте арқылы айқындауға болады.
Қарастырылған Монограф. МақалалаДиссертациялаБарлық зерт.
мәселелер немесе р р
олардағы
бөлімдер
Канд. Докт. Кеңестік Тәуелс.
Дәуір Қаз.
кезеңі
Соғыстан кейінгі 4 2 1 - 6 1
аш-ның даму
Колхоздар 3 1 - - 3 1
құрылысы, даму
тарихы
Колхоздарды - 4 - - 3 1
ірілендіру
Мал шаруашылығын 1 - - 1 2 -
дамыту және
ондағы
компарт.рөлі
Қазақстан 1 3 2 - 6 -
компартиясының
колхоздарды
ұйымдық және
шаруашылық
жағынан
орнықтырудағы
қызметі
Совхоз құрылысы 1 - - 1 2 -
Кестеде көріп отырғанымыздай біз қарастырып отырған мәселе әлі де өз
деңгейінде зерттеліп, қарастырылмаған. Тәуелсіздік кезеңінің өзінде
мәселенің тарихнамалық тұрғыда жан-жақты зерделеніп, талданбағанын көреміз.
Сондай-ақ кесте біздің жоғарыда көрсеткен пікірімізді дәлелдей түседі.
Мәселе егжей-тегжейлі толық зерттелді деп айту қиын. Тақырыпты арнайы
зерттеген еңбектер аз. Зерттеушілер назары колхоз өндірісі мен оларды
ірілендіруге көбірек ауған. Аграрлық саладағы еңбекшілерге еңбек ақы төлеу,
еңбек және тұрмыс жағдайлары арнайы қарастырылып, зерттелмеген.
Сонымен соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстан ауыл шаруашылығын арнайы
зерттеген іргелі еңбектердің жоқтың қасы екенін көреміз. Сонымен қатар
мәселенің тарихнамасы негізінен кеңестік кезеңде қалыптасқандықтан зерттеу
еңбектерінің көпшілігі маркстік-лениндік методология негізінде
жазылғандығын баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .3
1. 1950-1960 жылдардағы Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы реформарды
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1. Соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Тың және тыңайған жерлерді игеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Республиканың аграрлық саласы тарихының зерттелуі ... ... ... ... 31
2.1. Тоқырау жылдарындағы ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ...31
2. 2. Қазақстан ауыл шаруашылығы нарықтық қатынастар кезінде ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХХ ғасырдың ІІ
жартысындағы Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы жан-жақты
талданып, мәселенің зерттелмеген тұстарын анықталып, мәселеге қатысты жаңа
ұсыныстар жасалынды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақытта қазақ халқы ұлттық жаңғыруға,
егемен мемлекет ретінде қалыптасуға бағыт ұстап отырған шақта тарихымызды
қайта ой елегінен өткізу арқылы жан-жақты зерделеу және Отанымыздың өзіндік
төл тарихын зерттеу негізгі мәселелер қатарында екені белгілі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап белгілі отандық тарихшылар бұрын
зерттелмеген және айтуға тыйым салынған көкейкесті мәселелерді көтеріп,
халқымыздың тарихын жазуда еңбек сіңіруде. Дегенмен, тарихымызда әлі де өз
деңгейінде жан-жақты зерттеліп, ұлттық тұрғыда тиісті бағасын алмаған
маңызды мәселелер баршылық. Әлі де болса толық қалыптасып үлгермеген
отандық тарихнама мәселесі осыларыдың қатарында. Себебі кеңестік әкімшіл-
әміршіл жүйе жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі
оқиғалар мен фактілерді көп жағдайда біржақты көрсетіп, ақиқатты бұмалап,
қисынсыз пікірлерге негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып,
орнығуына жол ашты. Осыған орай тарихи процестерді шындықтан алшақ, таптық,
партиялық тұрғыда баяндау, маркстік-лениндік методология негізінде баға
беру, қайғылы да қасіретті оқиғалар жайында жұмған ауызды ашпау тәрізді
зерттеу тәсілдері орын алды. Осындай бағытта көптеген зерттеулер дүниеге
келді. Ал Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты тарихи оқиғаларды жаңа
тарихи таным бағытында шынайы, тың деректер негізінде қайта зерттеп,
зерделеу мүмкіндігі туды.
Кеңестік отандық тарих ғылымында бірсыпыра тарихнамалық еңбектер
жарияланғанымен жалпы тарихнама мәселелерін зерттеу кенже қалғандығын
айтқан абзал. Мұндай үрдістің орын алуына тоталитарлық жүйе кезіндегі
ғылыми талаптарға сәйкес жазылып, жарық көрген, ортақ принциптер мен
көзқарастарға негізделген тайталас, батыл ой-пікірлері мардымсыз
зерттеулерді талдауға деген ықыластың болмауы әсер етсе керек. Оның үстіне
шынайы тарихи принциптер ауқымында зерттеулерге сыни талдау жасалған
тарихнамалық туындыларды жариялау кеңес кезеңінде мүмкін еместі. Егемен
Қазақстан жағждайында осы оқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда.
Сондықтан да кеңес дәуірінде жарық көрген зерттеулерге сыни көзбен қарап,
оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды. Әсіресе ХХ-ғасырдың ІІ
жартысында жиі жүргізілген аграрлық өзгерістер тарихнамасын қайта қарап,
талдаудың маңызы зор.
Кез келген елдің тарихи даму кезеңдерінде аграрлық мәселелер шешімі қиын
да күрделі болып келген. Мұндай жағдай Қазақстанға да қатысты. Республика
ауыл шаруашылығы кеңес дәуірінде өнеркәсіпті саладан кенже дамыды. Өйткені
осы кезеңде жүргізілген социалистік аграрлық қайта құрулар қарама-
қайшылықтар тудырып, ауыл шаруашылығын тығырыққа тіреді. Тығырықтан шығар
жол ретінде нарықтық қатынастар таңдап алынғанмен ауыл шаруашылығы өз даму
арнасына түсе алмай келеді. Нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңінде
елдің аграрлық дамуында көптеген қиындықтар мен проблемалар орын алып отыр.
Аграрлық мәселелер төңірегінде еліміз тарихында аз айтылмады.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы, оның әртүрлі қырлары жайында жазылған ғылыми
еңбектер де жеткілікті. Қазақстандық тарихшы, зерттеушілерінің аграрлық
мәселелер бойынша еңбек жазбағандары кемде-кем. Алайда жарияланған
туындылар бір жүйеге келтіріліп, сараланбаған, яғни Қазақстанда жүргізілген
аграрлық өзгерістер мен реформалар туралы арнайы жазылған іргелі
тарихнамалық зерттеулер – жоқтың қасы. Ал тарихнама тарих ғылымының өзіндік
санасы ретінде ғылыми ойды үнемі обьективті шындыққа жетелейтін саралаушы
бағдар тәпрізді. Тек тарихнама арқылы қарастырылатын белгілі бір ғылыми
бағыттың аз немесе зерттелмеген тұстарын айқындауға мүмкіндік туады.
Тарихнама ғылымтанушылық роль атқара отырып, нақты тарихи зерттеулердің
негізгі жетістіктерін талдай келе шындықтың аса маңызды жақтарын тұтастай
көрсетіп береді. Қазақстандағы аграрлық өзгерістердің тарихнамасы мәселенің
зерттелу деңгейі мен барлық тұстарын толығымен айқындайды. Міне, осы
тұрғыдан келгенде, мәселенің өзектілігі арта түседі.
Зерттеу жұмысының нысаны – ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстандағы
аграрлық өзгерістер тарихнамасы.
Зерттеу жұмысының пәні – ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстандағы
аграрлық өзгерістерге арналған еңбектерді обьективті түрде саралап, ұлттық
мүдде, тарихнамалық тұрғыда талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер
төңірегінде бүкіл ХХ ғасыр бойы көптеген еңбектер жинақталды. Олар әртүрлі
бағыттарда жүргізілген аграрлық реформалардың мәнін ашып, мазмұны мен
маңызын айқындауға бағытталды. Әсіресе кеңес дәуірінде жазылып, жарық
көрген еңбектер аграрлық тарихнаманың негізін құрайды. Десек те жоғарыда
айтылғандай қазақстандық тарих ғылымында аграрлық мәселелердің тарихнамасы
арнайы зерттеліп, жан-жақты талданбады. Сондықтан да іргелі тарихнамалық
еңбектер жарияланбады.
Соғыстан кейінгі жылдардағы ауыл шаруашылығының тарихнамасы арнайы
зерттелмесе де М.Қ.Қозыбаев пен П.С.Беланның, Т.Б. Балақаев пен Қ.С.
Алдажұмановтың мәселеге байланысты жалпылама тарихнамалық еңбектерінде
біршама айтылады.
Әкімшіл-әміршіл социализмнің нығаюы және күйреу, яғни 60-90 жылдардағы
аграрлық реформалар бойынша арнайы тарихнамалық еңбектер жазылмағанымен ірі
монографиялық зерттеулердің кіріспе бөлімдерінде тарихнамалық шолулар
жасалады.
КОКП-ның агралық саясатын жүзеге асыруда Қазақстанда қол жеткен
жетістіктер айтылатын еңбектер ішінде жұмысымыздың зерттеуімізге
Х.М.Мадановтың монографисынан жақынырақ екенін айту керек. Алты үлкен
тараулардан тұратын бұл еңбек негізінен Қазақстан ұжымшарлары мен
кеңшарларын техникалық жағынан жарықтандыпу ісіндегі, электрлендірудегі,
химияландыру мен суландырудағы, ауыл шаруашылғын мамандандыыру мен
шоғырландырудағы, кадрлар мәселелсін шешудегі, қаланың ауылға көмегін
қамтамасыз етудегі Компартияның жұмысшы табының ролін көтеруге байланысты
шараларын талдайды. Автордың КПСС – тың іс-әрекеті жұмысшы күшінің
нығаюына және Қазақстандағы аграрлық саясаттың дамуына бет алды, 1946-75
жылдарды зерттеу барысындағы кезеңде негізгі [1, 18 б.] деген басты
қорытындысы мен бүгінде тарихшылардың толық келісе қояры екі талай.
Еңбектің өзінің атақ оның ескі идеологияландырылған концепциясымен
жазылғандығын анық байқатады.
Көптеген авторлар өз еңбектерінде ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді
және ауылдағы экономикалық, әлеуметтік жағынан өркендеуді аграрлық
өндірісті индустриаландыру процесімен байланыстырады. Алайда осы маңызды
іске корпорация мен интеграция процестернің ықпалы тарихи әдебиеттерде
терең зерттелмеген.
Қазақстандық ғалымдар С.И.Абдулпаттаев, М.Т.Кенжебаев, К.Рысбаев,
А.Н.Құдайбергенов, Қ.С.Қаражанов және т.б. өздерінің докторлық жұмыстарымен
монографияларында мәселенің әртүрлі қырларын талдаған. Бірақ бұларда
жетістіктердің барлығы республика партия ұйымдарын басқару мен жүзеге
асырылғандығын дәлелдеуге бағыт ұстаған. Оларда әрине материалдар жоқтың
қасы [2]. Партия ұйымдарының жетекшілік көрсетуді, оларды сынаумен қатар
жүргізу ол кезде мүмкін емес еді. Аграрлық мәселелердің көптеген көптеп
жарық көруі іргелі еңбектерді ғана емес, мақалалаларды да жан жақты
талдайтын тарихнамалық талдауды қажет етті. Осындай алғашқы еңбнек
Х.Мадановпен Т.Омарбековтың Историография аграрной политики партии в
Казахстане деп аталатын мақаласы еді [3].
М.С.Горбачевтің жариялығы рухында жарық көрген бұл мақала негізгі
еңбектерді талдап қана қоймай, оларда орын алған кемшіліктерді де сынады,
және осы бағыттағы жаңа зерттеулер бағыттар белгіледі. Алайда бұл жұмыс әлі
де Компартия билігі тұсында жазылғандықтан онда көптеген мәселелер назардан
тыс қалды.
Аталмыш кезеңді зерттеушілер арасында докторлық ғылыми дәреже алу үшін
дайындалған Б.Г.Аяғановтың еңбегі [4] бізге жақындау. Ол 1970 және1990 жыл
аралығындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси
дамуын, нарық қатынастарына көшудің жолдарын, қоғамдық бірлестіктермен
ұйымдар қызметін арнайы зерттеп ортаға салды. Алайда бұл ғылыми еңбекте
Кеңес мемлекетінің Қазақстанда жүргізген аграрлық саясаты арнайы
қарастырылмаған. Тарих ғылымындағы жаңа көзқарас пен жазылған бұл еңбек
сондықтан да біздің тақырыптың мәселелерін негізінен назардан тыс қалдырды.
О.Х.Мұхатованың докторлық диссертация негізінде жарық көрген
монографиясының төртінші тарауы 60-90жылдардағы аграрлық өзгерістер
тарихнамасы деп аталады және біздің зерттеу кезеңімізге қатысты жұмыстарға
нақты тоқталады. Бұл біз зерттеп отырған кезеңді жаңаша көзқараспен
талдайтын алғашқы тарихнамалық еңбек екенін атап көрсеткен жөн. Автордың
жарық көрген монографиялық зерттеулер мен мақалалардың жазылған
диссертациялардың молдығы мәселенің кең ауқымдылығы мен өзектілігін
аңғартады [2, 23 б.] деген қорытындысы толық шынайы.
Сонымен қатар зерттеушінің 70-80 жылдардың бірінші жартысында
қоғамның барлық салаларында дағдарыстық құбылыстар орын алғандығы белгілі.
Алайда кеңес дәуірінде жарияланған зерттеулерде ауыл шаруашылығында да
дағдарыстың етек жайғандығы жайында жұмған ауыз ашылмайды. Себебі
кемелденген социализм өмір сүріп тұрған кезінде үстемдік еткен идеология
ол жайында айтуға қатаң тиым салды, [2, 54 б.]- деген пікірі де бүгінгі
көзқарасы. О.Мұхатованың осындай құнды тұжырымдарға негізделген еңбегінің
жарық көруіне байланысты біз мәселенің тарихнамасын ықшамдап қарастырдық.
1999 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университетінде
Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы ХІХғ.соңы – ХХғ.
тақырыбынан О.Х.Мұхатова тарих ғылымдарының доктор ғылыми дәрежесін алу
үшін диссертация қорғады. Онда ХІХғ. соңы-ХХғ. күрделі аграрлық мәселелерге
қатысты жарияланған еңбектер, монографиялар, мақалалар, диссертациялар
талданған.
1992 жылы осы біз көтеріп отырған мәселеге жақын тақырыптан
К.А.Берденова тарих ғылымдарының докторы атағын алу үшін диссертация
қорғады.[5] Жұмыс негізінен Қазақстан енді ғана тәуелсіздік алып жатқан,
және тарих ғылымы өзінің тәуелсіз методологиялық принциптерін анықтамаған
кезде қорғауға ұсынылады. Ал оның дайындалуы және жазылуы Компартия билігі
әлі де сақталған кезхеңмен тұтас келді. Сондықтанда бұл еңбекте
Компартияның аграрлық саясатын интенсивтендіру жолы ретінде көрсететін
сипаттаулар орын алды. Шын мәнінде бұл бағыттың экстенсивтілігіне сондықтан
да мән берілмеді.
Рас, арада екі жылдан соңі К.А.Берденова мен С.И.Иманбердинаның
бірлескен жаңа еңбегі жарық көрді [6]. Мұнда тоталитарлық жүйенің
Қазақстандағы аграрлық саясаты жан-жақты сынға алынды. Ауыл
шаруашылығындағы ауыр ахуал осы саясаттың салдары ретінде көрсетілді.
Алайда авторлар тағы да ауыл шаруашылығының интенсивті емес, экстенсивті
дамығаны туралы батыл қорытындыға бара алмады. Бұл түсінікті де, бұл кезде
Қазақстан ауыл шаруашылығы әлі де жол айырығында, өтпелі кезең бастауында
тұр еді. Өткенге бүгінгі күннің көзімен баға беру сондықтанда бұл жұмыста
жетіспей жатты.
Б.К.Бірімжановтың 1997 жылы қорғаған докторлық диссертациясы Село
Казахстана 60-е-80-е годы: конкретно – исторический анализ по материалам
западных областей [7] - деп аталады. Атынан көрініп тұрғандай, бұл
зерттеуде тек батыстағы төрт-ақ облыстардағы ауыл шаруашылғындағы жағдай
зерделенген. Бұл аймақта мал шаруашылығы жақсы дамыған, ал егіншіліктің
алатын орыны шамалы. Мақта, қант қызылшасы секілді техникалық, күріш,
күнбағыс, картоп, пияз, сәбіз, жүгері, жүзім т.б. дақылдар мұнда
өндірілмегендіктен еңбекте көрініс таппаған. Оның үстіне диссертант тек
қана екі-ақ облыстың мемлекеттік архивтеріндегі материалдарды пайдаланған.
Сондай-ақ диссертацияда жалпы 1980 жылға дейінгі кезеңдегі жергілікті ауыл
шаруашылғына қатысты материалдар пайдаланылып қамтылған.
Мәселемізге қатысты Қ.Қ. Байсаринаның Қазақстанда ауыл шаруашылығының
дамуы: тарихы және сабақтары (1946-1965 жж.) атты 2006 жылы қорғаған
докторлық диссертациясын атап өтуіміз қажет [8]. Автор диссертациясының
бірінші тарауында екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы ауыл
шаруашылығын дамыту мен қалпына келтіру мәселелерін ұарастырса, екінші
тарауында тың жерлерді игерудің нәтижелері мен салдарларын жан-жақты
қарастыруға тырысады. 1950-ші жылдардың аяғы 1960-шы жылдардың басындағы
ауыл шаруашылығындағы табыстар мен дағдарыстық көріністер атты
диссертациясының үшінші тарауында қарастырып отырған мәселесін жан-жақты
зерделеп, талдайды.
Осыған қоса тәуелсіздік жылдары жарық көрген Е.И. Исибаеваның
Қазақстандағы аграрлық қатынастар және ауылдың әлеуметтік-экономикалық
дамуы (1985-2006 жж.) атты 2007 жылы қорғалған кандидаттық диссертациясын
атауымыз керек [9]. Диссертация біз қарастырып отырған мәселенің төртінші
тараушасына, яғни нарықтық қатынастар кезіндегі Қазақстан ауыл
шаруашылығының тарихнамасын молайта түседі. Сондай-ақ, дәл осы мәселеге
тарихшылардың арнайы зерттеу еңбектері осы диссертацияға дейін
болмағандығымен бұл зерттеу жұмысы өз құндылығын арттырады. Автор
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстандағы аграрлық қатынастар мен оның
негізгі бағыттары атты диссертациясының екінші тарауында нарыққа өтпелі
кезеңдегі ауыл шаруашылығындағы ауыр жағдайды жан-жақты қарастыра келе,
жекешелендіру процессі мен оның нәтижелерін талдайды.
Сонымен, жоғарыдағы қысқаша ғылыми-тарихнамалық талдаудан соң мынадай
қорытындыға келдік:
1. Бүгінгі күнге дейін Кеңес мемлекетінің 1965-90 жылдардағы
Қазақстандағы аграрлық саясаты объективті негізде зерттелмеген. Бұл
жөнінде республикалық көлемде жаңа методолгиялық көзқарамстағы
докторлық диссертация қорғалмаған, сондай–ақ бұл тақырыпта ғалымдардың
қомақты шығармашылық еңбектері де жоқтың қасы. Кезінде кеңестік
дәуірде жарық көрген іргелі жұмыстар бүгінгі күн талабына сай емес.
2. Ауыл шаруашылығы салаларын интенсивтендіру, химияландыру және
милиорациялау және оларды басқару сияқты күрделі жұмыстарды
жүргізудегі шаралардың барысы, қайшылықты тағдыры, өмірге енгізу
әдісі, түрі мен тәжірибелері, аталмыш саланың материалдық-техникалық
базасына шынайы жағдайын, сол секілді агралық саясаттың ащы сабақтары,
қиыншылықтары мен зардаптары дәйектілікпен, кешенді зерттелмеген, олар
жөнінде тарихи тәжірибеге негізделген салиқалы қорытындылар
жасалмаған, арнайы талдаулар жетіспейді. Ал мұның бәрі осы тақырыпты
бүгінгі күні отандық тарихта жаңаша зерделеу қажеттігін дәлелдей
түседі.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Тарихи білімнің қалыптасуы мен
тұрақты эволюциялық өрістеу процесіне зерттеудің деректемелік негізі ықпал
ететіндігі белгілі. Ал мәселенің жаңаша зерделенуі, қойылуы мен обективті
түрде зерттелуі ақиқатқа негізделген тың деректерге байланысты. Бұрын-соңды
айналымға түспеген тың деректерді зерттеу – ауқымына енгізу мәселенің
қарама-қайшылығы мен күрделі тұстарының шешімін табудың көзі. Ал
тарихнамалық еңбектер жазу шынайы және нақты деректерсіз мүмкін емес.
Республикада деректану ғылымынан салиқалы еңбектер жазып, арнайы
айналысып жүрген тарихшылардың аздығы аграрлық мәселелер деректерін ғылыми
негізде жүйелеп, сыныптап, жіктеуде қиындықтар тудыруда. Дегенмен де
аграрлық өзгерістер төңірегінде зерттеулер жазып жүрген жас буын тарихшылар
көптеген мұрағат материалдарын айналымға енгізіп, тың құжаттардың негізінде
жаңа бағыттағы еңбектердің дүниеге келуіне мұрындық болуда.
Аграрлық өзгерістерге байланысты деректер негізінен кеңес дәуірінде
жинақталған. Олар Коммунистік партияның қаулы-қарарлары, үкіметтің аграрлық
саладағы шаруашылық мәселелеріне байланысты құжаттары және баспасөз,
статистикалық материалдар түрінде қалыптасып, жинақталды. Оысған орай
деректерді мынадай үш топқа бөліп сараптауға болады: 1) Компартияның съезд,
пленум, конференцияларының қаулы-қарарлары және партия мен үкіметтің
шаруашылық мәселелеріне қатысты құжат, материалдары; 2) баспасөз
материалдары; 3) статистикалық жинақтар. Мұндай жіктеу маркстік-лениндік
методологиядан, партия ұйымдарының құжаттарын дәріптеуден бас тартуға
негізделуі тиіс.алайда деректерді сыныптап, жіктеу, құндылықтарын анықтау
оларға сыни көзбен қарап, қайта зерделеуді талап етеді.
Деректердің алғашқы тобына жататын құжат, материалдардың деректік,
тарихи маңызы бары дау тудыра қоймас. Себебі олар кеңес дәуірінде ауыл
шаруашылығында жүргізілген реформалар мен қайта құрулардың саяси, әлеметтік-
экономикалық мәнін, аграрлық саладағы ахуалды түсініп, зерделеуде қажетті
деректер болып табылады. Сондай-ақ Компартияның съезд, конференция,
пленумдарының қаулы-қарарлары, партия мен үкіметтің шаруашылық мәселелері
жөніндегі шешімдері әкімшіл-әміршіл жүйе кезіндегі партияның аграрлық
саясатын, ауыл шаруашылығындағы ұжымдық және мемлекеттік құрылымдардың жай-
күйін айқындауға мүмкіндік береді. Айта кетерлік жайт, мұндай деректердің
көпшілігі жарық көрген. Сондай-ақ осы топқа мемлекеттік ұйымдардың жарық
көрген деректерін де жатқызуға болады. Бұларда республикалық Халық
Комиссарлары Кеңесінің Компартияның Орталық Комитетінің бірге қабылданған
ең елеулі қаулылары берілген. Алайда мұндай құжаттар мен материалдардың
тарихи шындықты обьективті түрде көрсете алмай, тым ресмилендіріліп,
идеологияландырылғандығы қынжылтады.
Деректердің екінші тобын мерзімді баспасөз, яғни газеттер мен журналдар
материалдары құрайды. Республиканың бірқатар баспасөз органдары
Қазақстандағы аграрлық өзгерістерге қатысты мол деректерді береді.
Кеңес дәуірінде ауыл шаруашылығы, оның өзекті проблемалары, ондағы
өзгерістер т.б. туралы мол деректерді сол кезеңде республикалық партия
ұйымының органдары болып саналған Социалистік Қазақстан, Казахстанская
правда, Қазақстан коммунисі, Большевик Казахстан т.б. басылымдарының
беттерінен аламыз. Әрине бұл деректер номенклатура мен коммунистік
идеология үстемдік етіп тұрған жағдайда жарияланғандықтан олар жаңа
методологиялық принциптерді басшылыққа ала отырып, сын көзбен қарап,
деректерді өзара салыстырып, зерделеуді талап етеді.
Ал республика ауыл шаруашылығының нарықтық қатынастарға бағыт ұстауы
кезеңіндегі аграрлық саланың жай-күйі жайында құнды материалдар Егемен
Қазақстан, Ақиқат, Мысль т.б. қоғамдық-саяси басылымдар беттерінде
жарияланып келеді [2, 12 б]. Бұл басылымдардың ерекшелігі Кеңес Одағы
күйрегеннен кейінгі республика ауыл шаруашылығының дағдарыстық жағдайы,
аграрлық реформаларды жүргізудегі қателіктер мен олқылықтар, аграрлық
саланың проблемалары бүкпесіз ашық айтылады.
Деректеріміздің үшінші тобына келетін болсақ, Қазақстанның ауыл
шаруашылығындағы өзгерістер жайында бағалы мәліметтер мен материалдар әр
түрлі статистикалық жинақтарда топтастырылған. Бұларда кеңес дәуіріндегі
сталиндік, хрущевтік, брежневтік билік талаптарына орай аграрлық саланың
шынайы хал-ахуалы, экстенсивті дамуы, дағдарыстық жағдайы, 70-80-жылдары
тоқырауға ұрынуы т.б. жайында сандық мәліметтер берілмейді. Керісінше
мұндай жинақтарда кеңестік ауыл шаруашылығы үнемі даму жағдайында,
табыстарға кенелген, өткір проблемалары болымсыз сала ретінде дәріптеледі.
Сондықтан да мұндай мәліметтерді айналымға түсіруден бұрын оларды сын
көзден өткізіп, тың мұрағат құжаттарымен салыстыру қажет.
Сонымен, республика ауыл шаруашылығына қатысты жинақталған әртүрлі
деректер Қазақстандағы аграрлық өзгерістердің сипаты мен мәнін, мазмұнын,
қарама-қайшылықтарын т.б. зерттеп, талдауға мүмкіндік жасайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
Қазақстандағы ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасына
жан-жақты талдау жасап, обьективті баға беру.
Алға қойған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
• Соғыстан кейінгі Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуге арналған
еңбектерді талдау;
• Тың және тыңайған жерлерді игеруге жинақталған зерттеулердегі
мәселелердің қойылымы мен дамуын қарастырып, проблемалық жағын
айқындау;
• Тоқырау жылдарындағы ауыл шаруашылығындағы өзгерістерге арналған
зерттеулерді қайта зерделеп, кемшіліктері мен олқылықтарын көрсету;
• Қазақстан ауыл шаруашылығының нарықтық қатынастарға бағыт ұстауы
мәселесіне қатысты зерттеу жұмыстарын жан-жақты қарастырып, болашақта
зерттелуге тиісті мәселелерін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеуде қойылған мақсаты мен
міндеттерімен, осы күнге дейін айтарлықтай зерттелмеген жаңа
материалдармен, сонымен қатар отандық тарихи ғылымда арнайы зерттеу пәні
болмаған тақырыпты қоюмен тікелей байланысты. Қазақстандағы ХХ ғасырдың ІІ
жартысындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасына жан-жақты талдау жұмыстың
ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысымыз ХХ ғасырдың ІІ
жартысын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негіздері. Зерттеуде тарихи
еңбектерді жан-жақты обьективті түрде диалектикалық тәсілдермен етене
байланыстағы тарихилықтың, обьективтіліктің, ғылыми принциптерінің
негізінде оқып-үйрену, талдау басшылыққа алынды. Зерттеу барысында нақты-
тарихи, салыстырмалы тарихи, талдау, жинақтау және қорыту әдістері, сондай-
ақ логикалық, статистикалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің қолданбалы маңызы. Зерттеу жұмысы жаңаша көзқараспен
зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы
тұжырымдар мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, тарих сабақтарында және
жоғары оқу орындарында оқытылатын арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысының көлемі 64 бетті
құрайды.
1. 1950-1960 жылдардағы Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы реформарды
зерттеу
1.1. Соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығы
Соғыстан кейінгі онжылдықтарда Қазақстан экономикасының аграрлық саласын
жетілдірудегі кеңестік науқандық шаралар ары қарай өз жалғасын тапты.
Әкімшіл-әміршіл өкіметтің орнығуы, халықты титықтатқан жоспаршылдық,
қайта құру өз үстемдігін кеңінен жүргізді. Тоталитарлық жүйенің аграрлық
саладағы әлеуметтік-экономикалық науқандары соғыстан тұралап шыққан ауыл
шаруашылығын интенсивті түрде дамыту мақсатында іс жүзіне асырылды.
Республика экономикасының аграрлық саласын жетілдірудің жаңа жолдарын
іздестіру, ауыл шаруашылығының даму тенденцияларын айқындау, әлеуметтік
құрылымындағы ерекшеліктерге баға беру мәселені зерттеуге құлшыныс тудырды.
Кеңестік дәуірде соғыстан кейінгі коммунистік партияның сталиндік аграрлық
қайта құруларды кеңінен жүргізуі, олардың пәрменді нәтижелері бірқатар
қазақстандық зерттеушілердің назарын өзіне аударды. Тақырып кеңестік халық
шаруашылығын соғыстан кейін қалпына келтіруді тез арада жүргізу,
капиталистік жүйе алдында КСРО беделін арттыру идеологиясы шеңберінде
зерттелді. 90-жылдары артта қалған қазақ ауылдарының келеңсіз жағдайы сол
соғыстан кейінгі кезеңде аграрлық саясатта жіберілген қателіктердің ғылыми
негізделмеген жоспар бойынша жүргізілген эксперименттердің экономикалық,
әлеуметтік зардаптарын анықтауда ұмтылыс жасалуда. Осы бағытта
Ж.Әбілқожиннің, А.Құдайбергенованың зерттеулері жарияланды. Алайда бұл
еңбектер-теңіздегі тамшыдай ғана. Жалып мәселенің тарихнамалық қорының
жұтаңдау екендігін еске саламыз. Соғыстан кейінгі аграрлық қайта құрулар
тарихы негізінен тоталитарлық жүйе кезінде зерттеліп, біраз шығармалар
жарық көрді. Әйтсе де олардың арасында мәселенің тарихнамасын айқындайтын
еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен Ф.И. Колодин, И.Ш.Шамшатов т.б. іргелі
зерттеулерінің кіріспе бөлімдерінде тақырып төңірегінде жарияланған
еңбектерге талдау жасалады [10,11]. Алайда олардың мәселенің тарихнамалық
деңгейін толық айқындап, әрі обьетивті баға бере алмайтындығы түсінікті.
Сондықтан да тақырыптың тарихнамалық жай-күйін айқындау міндеті туындайды.
Қазақстандық тарих ғылымында соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағы
өзгерістер тарихнамасы кезеңдерге бөлінбейді, өйткені арнайы тарихнамалық
зерттеулер жарық көрмегендіктен бұл мәселеге назар аударылмаған. Ал
кеңестік тарихнамада соғыстан кейінгі деревня тарихын зерттеу кезеңдерге
бөлінеді. Алайда кеңестік тарихшылар пікірлерінің әртүрлілігі байқалады.
Мәселен, И.М.Волков соғыстан кейінгі деревня тарихын интенсивті және терең
зерттеуде, пайдаланылған деректер, ауыл шаруашылығындағы көптеген маңызды
құбылыстарды бағалауда үш кезеңге: 1) соғыстан кейінгі алғашқы онжылдықтар
(50-ж. ортасына дейін); 2) 50-жылдардың ортасынан 60-жылдардың ортасына
дейін; 3) 60-жылдың ортасынан қазіргі күнге дейін бөлуге болады, [12, 16
б.]- деп көрсетеді. Автор мұндай бөлуде шарттылықтың басымдылығын, алайда
әрбір кезеңнің өзіндік ерекшеліктерінің бар екендінгін баса көрсетеді.
Мұндай кезеңдердің коммунистік партияның ауыл шаруашылығын қайта құрудағы
пленумдарымен байланысты бөлінгендігін аңғару қиын емес. Соғыстан кейінгі
деревня тарихын зерттеудің кеңестік тарихнамасының История советского
крестьянства деген бес томдық іргелі зерттеудің төртінші томында екі
кезеңі анықталады: 1946-1950ж. ортасы; 2) 1950 ж. ортасынан қазіргі кезеңге
дейін (1980ж.). Кеңес Одағындағы демократия мен жариялықтың лебі тиген осы
бір ұжымдық зерттеудегі аталған кезеңдер әлі де болса тақтан тайдырылмаған
партия мүддесінен шығуды көздеген. Сондықтан да соғыстан кейінгі аграрлық
өзгерістер сол кезеңдер бойынша обьективті түрде көрсетілмейді. Осыған орай
біз жоғарыда көрсетілген кезеңдермен келісе алмайтынымызды білдіреміз.
Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасын
жаңа тарихи таным мен методология негізінде екі кезеңге бөлуді ұсынамыз: 1)
1946-85ж.; 2) 1986-1990-шы жылдар немесе басқаша айтсақ, кеңестік және
демократиялық, егемендік кезең. Кеңестік кезеңде біржақты таптық,
партиялық, маркстік-лениндік методология тұрғысында жарияланған
зерттеулерді Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кездерге мәселенің
бұрын-соңды айтуға тиым салынған тұстарын, кеңес империясының соғыстан
кейінгі жылдары жүргізген аграрлық эксперименттерінің қателері мен
зардаптарын ашатын еңбектер толықтырады. Осындай екі кезеңге бөлу арқылы
мәселенің толық тарихнамасын қалыптастыру мүмкіндігі туындайды деп
санаймыз.
Кезеңдерге бөлуге қатысты айта кетерлік жайт, қазақстандық тарих
ғылымында соғыстан кейінгі жылдардағы колхоз-совхоз құрылысы тарихын
кезеңдерге бөлуде зерттеші-тарихшылар арасында ортақ пікірдің жоқтығы.
Мәселен, И.Ш.Шамшатов маркстік-лениндік методологияны басшылыққа ала
отырып және КОКП мен Қазақстан компартиясының колхоздардың қоғамдық
шаруашылықтарын дамытуда төрт кезеңді көрсетеді: 1) 1946-1950 2) 1951-1958
ж.ж; 3) 1959-1964 ж.ж; 4) 1965-қазіргі күндерге дейін[10, 37 б.] Бірінші
кезең И.Шамшатов пікірінше соғыстан кейінгі колхоздарды қалпына келтіру
және одан әрі дамыту. Екінші кезең ұсақ әлсіз колхоздарды жаппай ірілендіру
және тың жерлерді игеру, колхоздарды совхоздарға айналдырумен
байланыстыралады. Үшінші кезеңді автор Қазақстанның жаңа тарихы жолына
кемелденген коммунизм құрылысы кезеңіне өтумен сипаттайды. Ф.И. Колодин үш
кезеңді көрсетіп, 1950 жылы ауыл шаруашылығын, қалпына келтіру
аяқталып,колхоздарды ірілендіру ісжүзіне асырылғандыңын баса айтады [13, 33
б.]. 1954 жылы ауыл шаруашылығын дамытудағы жаңа сапалы кезең
басталғандығына назар аударады. Ал 1965 жылды үшінші кезеңнің ішкі тоғысы
ретінде санайды, яғни 1965 жылғы КОКП Орталық комитетінің наурыз пленумын
атап көрсетеді Ф.И.Колодин үшін кезеңдерге бөлуге партияның түрлі
пленумдарының қаулы-қарарларының маңызы ерекше екендігін аңғару қиын емес.
В.К.Савосько мен И.Шамшатов зерттеуінде де төрт кезең анықталғанымен,
жылдары басқаша көрсетіледі: 1) 1946-53 ж.ж.; 2) 1954-58; 3) 1959-65; 4)
1965 ж.- қазіргікүнге дейін [14, 47 б]. Алайда кезеңдерді сипаттаулары
басқа да зерттеушілер пікірлерімен бірдей. Авторлар 60-жылдардың бас
кезінде ауыл шаруашылығы дамуы қарқынды бәсеңдеу жүріп, оған колхоздарды
басқарудағы субъективті қателер: әкімшілік, әміршілдік тәсілдердің,
экономикалық заңдардың жоққа шығарылуы т.б. ықпал еткендігін ашып
көрсетеді. Зерттеушілердің маркстік-лениндік методология мен партиялық
тәсілге негізделген пікірімен келісе алмайтындығымызды айта отырып,
соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағы өзгерістер тарихын мынадай
кезеңдерге бөлуді ұсынып, оларды мәселені зерттеп, зерделеуге тиімді деп
есептейміз: 1)1946-53; 2)1954-64 ж.ж.; 3) 1965-85 ж.ж. 1946-53 жылдар
арасында соғыстан кейін ауыл шаруашылығын көтеру, болашағы жоқ
колхоздарды бір-біріне қосу сияқты әлі күнге дейін ұмыт қалған ауылдарды
көбейткен кеңестік бастамалар жүргізіліп, оның зардаптары өндіріс
тиімділігі мен еңбекшілердің тұрмыс-тіршілігінен айқын көрінді. Екінші
кезеңде тың және тыңайған жерлер игеріліп, колхоздарды совхоздарха
айналдыру шаралары іс-жүзіне асырылды. Саяси басқарудағы волюнтаризм,
субьективизм мен әкімшіл-әміршіл тәсіл, Қазақстан ауыл шаруашылығындағы
жоспаршылдық, науқаншылдық ауыл мен селода миграцияны күшейтіп, әлеуметтік
құрамында көптеген өзгерістерге әкелді. Жергілікті халықтың демографиялық
құрылымы бүлінді. Республика ауыл шаруашылығының жалпылама даму көрсеткіші
ауыз толтырып айтарлықтай болғанымен, жекелеген колхоз-совхоздарда өндіріс
тиімділігі төмен болып, жүргізілген реформалар нәтижелері еңбекшіл есебіне
шешілмеді. Үшінші кезең 1965 жылғы наурыз пленумында көрсетілген түбегейлі
қайта құрулармен, одан кейінгі жылдары жүргізілген реформалармен
байланысты. Алайда кеңестік аграрлық шаралардың қалыптасқан жағдайы
түбірінен өзгерте алмағаны белгілі. Нарықтық қатынастар заңдылықтарына
негізделмеген қайта құрулардың нәтижелеріде тым мардымсыз боды.
Енді соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағы өзгерістер тарихнамасының
жоғарыда көрсеткен алғашқы кезеңінде жарық көрген зерттеулерге талдау
жасауға көшейік.
Соғыстан кейінгі республика ауыл шаруашылығының жағдайын көрсетуге
арналған тұңғыш мақала М.Шахшиннің авторлығымен 1949 жылы жарияланды.
Мақалада ауыл шаруашылығының жетістіктері мадақтала көрсетіледі. Мәселен,
1948 жылы республика соғыс зардаптарынан тез арылып, егін жинауда соғысқа
дейінгі көрсеткіштен асып түсті. Жер өңдеу сапасы жақсарды...мал басы 36,7%-
ке өсті [15, 54 б.] - деген тұжырым осының дәлелі.
Алайда 1947 жылы ғана негізгі азық-түлікке карточкалық жүйе жойылғаны
есепке алынбайды. Ауыл шаруашылығы ешбір проблемасыз, кемшіліксіз үнемі
даму бағытында дәріптеледі. Әрине, мұндай мақала сол кездегі үстем етуші
идеология мүддесіне сай келсе де, тәуелсіз Қазақстан тарихын қалыптастыруда
маңызы мардымсыз екендігі өзінен-өзі түсінікті.
Қазақстан колхоздаының соғыстан кейінгі дамуы және ұйымдық-шаруашылық
жағдайы Қ.Әбдіуақытовтың еңбегінде көрсетіледі. Зерттеуші соғыстан тұралап
шыққан, дағдарысқа ұшырауға жақын тұрған сталиндік колхоз жүйесінің
кемшіліктерін ашпай, керісінше төртінші бесжылдық жоспардың қорытындылары
бойынша колхоздар мен колхозшылар кірістерінің өсуі тек қоғамдық
шаруашылықтардың дамуы мен нығаюы негізінде ғана емес ауыл шаруашылығының
материалдық – техникалық базасының кеңеюі, колхоз өндірісінде машина –
тракторы станциялары рөлінің артуы, жаңа ұйымдастыру мамандарының даярлануы
барысында мүмкін болғанлығын жазады.Партия ұйымдарының рөлін мадақтап,
олардың өсуіне, коммунистер қатарының толықтыруына, партия жетекшілігі
тәсілдерінің өзгеруіне, колхоздардың ұйымдық – шаруашылық жағынан нығаюына
ықпал еткендігіне үлкен мән береді. Әкімшіл-әміршіл жүйенің жазалау
тәсілдеріне негізделген партия басшылығы, шарықтау шегіне жеткен сталиндік
биліктің, оныә жеке басына табынудың колхоз өндірісіне кері ықпалы мақтап-
мадақтаумен алмастырылады. Соғыстың ауыр зардаптарын, ауыл шаруашылығының
ауыр жағдайын табысты түрде даму түрінде көрсетіледі. Алайда Қ.Әбдіуақытов
жалпы Қазақстан ауыл шаруашылғының артта қалуын ашып айтып, оның негізгі
себептерін ұсақ және экономикалық жағынан әлсіз артельдердің көп болуымен,
колхоздардағы партия ұйымдарының аздығымен, кейбір жерлерде болмауымен
түсіндіреді. Құрылғанынан бері дағдарыстан шықпаған колхоз жағдайы шынайы
түрде ашылмады.
Ауыл шаруашылығында соғыстан кейінгі жүргізілген өзгерістердің бірінен
колхоздарды ірілендіру саналады. Қазақстандық тарихнамада осы мәселеге
көбірек назар аударылған. Колхоздарды ірілендірудің себептерін зерттеушілер
әр түрлі көзқарастар арқылы түсіндіреді. Мәселен, біз талдап отырған Қ.
Әбдіуақитов еңбегінде колхоздрды біріктірудің басты себебі көптеген
колхоздар экономикалық жағынан әлсіз болып, өздеріне бекітілген жерлерді
игере алмауымен пайымдалады. Автор ұсақ колхоздарды біріктірудің өзге
себебін Қазақстан жағдайында жұмысшы күшінің жетіспеуі және көптеген
колхоздарда еңбекке жарамды колхозшылар аз болды. Нәтижесінде республиканың
көптеген ұсақ колхоздарында астықтың түсімі, мал шаруашылығының өнімділігі
төмендеп, ұжымдық қожалықтар кірісі өте мардымсыз болды, [16, 31 б.] - деп
айқындайды. Ұсақ колхоздар санының өте көп болуы республика ауыл
шаруашылығын одан әрі дамытуда және ұйымдық-шаруашылық жағынан нығайтуда
күрделі кедергі болды, - деп өз ойын шыңдай түседі. Ізденуші колхоздарды
ірілендірудің асығыстық, жергілікті жағдайда зерттеудің жеткіліксіз
жүргізілуі сияқты кемшіліктерін, тіптен жоғарыдан түскен нұсқау арқылы
жүргізілген шараның нәтижесі де мардымсыз болғандығын ескермейді.
Қ.Әбдіуақитов пікірі М.Бесбаев зерттеуінде қайталанады. Автор ... ұсақ
колхоздар шектелген мүмкіндіктеріне байланысты ауыл шаруашылық техникасын
рационалды пайдалана алмай, өндіріс тиімділігін пәрменінше арттырып,
қоғамдық шаруашылықтың одан ары дамуына қол жеткізе алмады, [17, 67 б.]-
деп есептейді. Ізденуші ірілендірудің нәтижесінде колхозшылар бір
жерлерге шоғырландырылып, ауыл шаруашылғы ресурстарының толық
пайдаланылмауы сияқты келеңсіз жағдайларға жеткізілгенін керісінше былай
көрсетеді: Республикада 1945 жылғы 6758 колхоздың орнына 1953 жылғы көп
салалы ірілендірілген 2605 шаруашылық болды. Ірілендіру үлкен мемлекеттік
маңызға ие болып, ауыл шаруашылығының одан кейінгі кезеңінде түбегейлі
көтерілуіне қолайлы алғышарттар тудырды [17, 89 б.]. Әрине мұндай
көзқарастың партияның қаулы-қарарларындағы қағидалардан туындағандығын
аңғару қиын емес.
В.К.Савосько мен И.Ш.Шамшатов өздерінің іргелі зерттеулерінде
колхоздарды ірілендіруді заңды процесс ретінде санайды. Коммунистік
идеологияныі мүддесінен шыға отырып, колхоздарды ірілендіру кезінде
біріктілетін колхоздардың шаруашылық-экономикалық мүмкіндіктері,
колхозшылардың бірігуге келісімдері сияқты факторларды ескерудің маңызы зор
болғандығын көрсетеді. Шын мәнінде ақылға сыймайтын бастама – ірілендіру
барысында мұндай фактордың барлық жерде бірдей ескерілмегенін айтқан жөн.
Авторлар пікірінше колхоздарды жаппай ірілендіру соғыс зардаптарын жылдам
жою үшін де қажет болды. Жұмыс күші мен техниканың қысқаруы колхоздар, МТС-
терде бірдей деңгейде жүрген жоқ ... Осыдан колхоздарды техника және егістік
жерлермен қамтамасыз етудегі дифференциация айқын көрінді, - деп
пікірлерін шыңдай түседі. Осыдан келіп, колхоздарды ірілендіру өндіріс
тиімділігі жоғары техниканы пайдалануда, сондай-ақ 1954 жылы басталған тың
және тыңайған жерлерді игерудің маңызды алғышарттарының бірі болды, [14,
43 б.]- деп тұжырымдайды. Мұндай тұжырымның тарихи шындық негізінде
түйінделмегендігі, зерттеушілердің шынайы көзқарас танытуда дәрменсіз
болғандығы өзінен-өзі түсінікті. Осыған ұқсас пікірді И.Шамшатов өзінің
монографиялық зерттеуінде ұсынады. Тарихшы пікірше ауыл шаруашылығы
артельдерінің белгілі бір бөлігінің экономикалық әлсіз болуының басты
себебі олардың жерлері көп болды. И.Шамшатов еңбегінің бір ерекшелігі онда
колхоздарды ірілендірудің барлық жағдайда мақсатқа сай, біріккен
артельдердің экономикасының нығаюына әкелмегендігін ашып көрсетіледі. Әлсіз
ауыл шаруашылығын артельдерін біріктіру кейде орасан үлкен жұмыс объектісін
өз күштермен атқара алмайтын жағдайға жетті. Сондықтан да осындай жағдайға
тап болған колхоздар нашар дамып, 50-жылдардың ортасында экономикалық
жағынан мықты артельдерден қас қалды. Осындай келеңсіз жағдайға қарамастан
Қазақстанда ірілендіру процесі жалғаса берді. Ал мұның өзі жалпы ауыл
шаруашылығын өрге бастырғаннан гөрі кері кетуге ықпалын тигізді.
И.Шамшатовтың іргелі зерттеуі жалпы соғыстан кейінгі Қазақстан
колхоздарының дамуын көрсетуге арналған. Ұжымдық шаруашылықтар дамуын жан-
жақты зертеуде партиның рөлі, басшылығы және шараларына баса көңіл
қойылады. Еңбекте Қазақстан колхоздарының тарихы соғыстан кейінгі кездерде
1980-дейін қарастырылғандықтан біз талдап отырған мәселе В.К.Савосько
еңбегінде арнайы зерттеледі. Мақалада колхоздарды ірілендіру алдыңғы
қатарлы техника мен кәсіпқой мамандарды даярлауда жетілдіру мен бірқалыпты
дамыту негізінде жүретін заңды процесс ретінде көрсетіледі. В.Савосько жері
көп колхоздардың экономикалық тиімсіз жақтарын аша келіп, ұжымдық өндірісті
механикаландыру және электрлендіру қарқынын жетілдіру арқылы қол жеткізуге
болатындығын, ал оның өзі тек ірі шаруашылықтарда жүзеге асырылатындағын
дәлелдейді.Сондықтан да ірілендіру мәселесін өмірдің өзі тудырды, - деп
жазады. Ірілендіру барысныдағы жіберілген қателерге қарамастан оның
нәтижелері жағымды түрде қорытындыланады. Алайда оның қоғамдық мал
шаруашылғын дамытуда күткен нәтижелерге жеткізбегендігіне назар аударылады.
Оның себебін зерттеуші мал шаруашылғын механикалаландыру деңгейінің
төмендігімен түсіндіреді. Мақалаға жоғарыда көрсетілген еңбектердің
кемшіліктері тән. Осыған орай айта кетерлік бір жайт, ірілендіру
қажеттілігі, процесі, нәтижелері кеңестік дәуірде жарық көрген зерттеулерде
әртүрлі көзқарастарда сипатталған тәрізді болып көрінгенімен мәне жағынан
бірдей. Коммунистік партияның қарулы-қарарларын басшылыққа алған
зерттеулердің әртүрлі пікір танытуы мүмкін емес екендігін айтқан жөн.
Осындай бағытта жарияланған еңбектердің бірі Н.Күзембаевтың
мақаласы.мақаладағы ірілендірудің өмірлік пісіп жетілген, колхоз шаруасының
сұраныстары мен ұжымдық қожалықты одан әрі көтерудегі қажеттілігі, барсы
мен нәтижелері басқа да кеңестік зерттеушілер пікірлерімен үндес [18].
Соғыстан кейінгі Қазақстан колхоздарын орнықтыру мен дамыту мәселелері
Ж.Темір-Алин, А.А.Байшин, М.Бесбаев және Ә.Тұрсынбаевтың Колхозное
крестьянство Казахстана атты іргелі зерттеуінің үшінші тарауында
Колхозное крестьянство в послевоенные годы деген бөлімінде,
Х.Ш.Мұсабековтың кандидаттық диссертациясында одан ары дамытылады. [
19]Зерттеушілер БК(б) П Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1946
жылы 19 ұыркуйектегі Колхоздарда ауыл шаруашылығы артельдері жарғысының
бұзылуын жою шаралары туралы қаулысының қабылдануына байланысты жіберілген
кемшіліктерді ашып, қалыптасқан жағдайды қалпына келтірудегі іс-әрекеттерді
сипаттайды. Авторлар ұжымдық шаруашылықтарды электрлендіру, механикаландыру
және мтс-терді техникамен жабдықтауға назар аударады. Мәселен,
Ә.Тұрсынбаевтың пікірінше 1946-1950 жылдары республикада 609 селолық
электростанциялар іске қосылған. 1950 жылы 725 колхоз, 317 МТС толығымен
электрленген [20, 76 б]. Сол сияқты Х.Мұсабеков те IV-бесжылдықта ауыл
шаруашылығын электрлендіру Қазақстан компартиясы мен үкіметінің іс-
шараларының басты бағытына айналғандығын жазады. Ізденуші мтс-терді
техникамен жабдықтау соғыстан кейін табысты жүрді деп есептеп, 1947-48
жылдары республикаға 2200 трактор, 550 комбайн, 1150 жүк, 4400 дән егу
машиналары мен соқаның т.б. әкелінгендігін көрсетеді. Алайда мыңдаған
колхоздары бар Қазақстан үшін ондай көрсеткіш – теңіздегі тамшыдай, әрі
электрлендіру барлық ауылдарды қамтымады. Зерттеулерде колхоздардың
материалдық-техникалық базасын күшейту, шаруашылықтардың бөлінбейтін
қорларын өсіру, еңбек күн мен ақы төлеу, социалистік жарыс мәселелері
қарастырылады. Ә.Тұрсынбаев пен Х.Мұсабеков еңбектерінде колхоздарды
іріендіру мәселесі жан-жақты зерттеледі. Алайда оның мәні мен салдарын
ашудағы авторлар тұжырымдарды өзге де аталған зерттеушілер пікірімен үндес.
Сонымен бірге зерттеулерде соғыстан кейінгі мал шаруашылығының жай-күйі
және ондағы кемшіліктер көрсетіледі. Мал шаруашылығында ынталандырудың
болмауы, жем-шөп дайындаудың тұрақсыздығы, мамандардың жетіспеуі атап
айтылады. Осы мәселелер С.И.Абдулпаттаевтың монографиялық зерттеуінде терең
зерттеледі [21]. Тарихшы-зерттеуші көптеген деректер мен материалдар
негізінде соғыстан кейінгі республика мал шаруашылығының жеткен
жетістіктері мен кемшіліктерін ашып көрсетеді. Зерттеу мал шаруашылғын
дамытуда Қазақстан коммунистік партиясының басшылық ролін, қызметін
пайымдауға арналғандықтан оның соғыстан кейінгі жылдардағы кемшіліктерінен
гөрі табыстары төртінші бесжылдық жоспарды орындау шеңберінде дәріптелді.
Сонымен бұл еңбектердің барлығы қатаң коммунистік идеология талаптарына
бейімделіп жазылғандықтан шынайы тарихи мәселелерді айналып өтіп, қолында
билігі бар партияның іс-әрекетін мақтап-мадақтап көрсету әкімшіл-әміршіл
жүйенің ғылыми-зерттеу заңдылығына айналған. Осыған орай компартияның
соғыстан кейін колхоздарды ұйымдық-шаруашылық жағынан орнықтырудағы қызметі
М.Ғ.Сейітқазиевтің, Ж.Орамақовтың кандидаттық диссертацияларында арнайы
зерттеледі [22]. Маркстік-лениндік методология негізінде жазылып, партияның
қаулы-қараларының мәні мен мазмұнын ашатын, солардың ауқымында атқарылған
істерді көрсететін зерттеулердің тәуелсіз Қазақстан тарихын
қалыптастырудағы маңызының мардымсыз екендігі айтпаса да түсінікті. Сондай-
ақ Қазақстан коммунистік партиясының соғыстан кейінгі жылдардағы халық
шаруашылығын дамытудағы қызметі А.Ержановтың монографиялық зерттеуінде және
Б.Ж.Атантаеваның кандидаттық диссертациясында қарастырылады. А.Ержанов
еңбегінің Деятельность партийных организаций по развитию сельского
хозяйства республики [23]деген екінші тарауында ІV-бесжылдық кезіндегі
ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер партия
ұйымдарының атқарған істерінің шеңберінде көрсетіледі. Б.Ж.Атантаеваның
диссертациясы селолық партич комитеттерінің 1946-55 жылдар арасындағы
ұйымдық-саяси қызметіне сын көзбен қарап, ашуға арналды. Зерттеуде соғыстан
кейінгі жылдардағы колхоз-совхоз құрылымындағы партия ұйымдарының атқарған
істері нақты мысалдар арқылы көрсетіледі. Сондықьтан да мұндай еңбектердің
соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығында туындаған мәселелерді жан-жақты
зерттеу мүмкіндігі аз болды.
Соғыстан кейінгі ауыл шаруашылғындағы өзгерістер бірқатар ұжымдық
зерттеулерде қарастырылды. Мәселен, бес томдық Қазақ ССР тарихы атты іргелі
де салиқалы зерттеудің бесінші томының Халық шаруашылығын қалпына келтіру
және одан әрі дамыту деген тарауының Ауыл шаруашылығы, сондай-ақ
Преображенная степь еңбегінің Подъем сельского хозяйства в послевоенный
период бөлімінде республикадағы колхоз, совхоз өндірісі, ондағы
кемшіліктер, ірілендіру, мамандар даярлау, еңбек ақы төлеу, мал
шаруашылығының артта қалу себептері,қант қызылшасын өсірудің дамуы
мәселелері көрсетіледі. Әйтсе де бұл зерттеулерде, әсіресе соңғысында
колхоз-совхоз құрылымындағы кемшілктерді көрсетулъден гөрі оның дамуын
мадақтап, сипаттау басым. Сондықтан да өзекті де шешімін тауға тиісті
тұтастай алғандағы табыстар көлеңкесінде қалып қояды. Оның үстіне
Преображенная степь еңбегі кеңес өкіметінің орнағанына елу жыл толуына
байланысты жарияланғандықтан онда жетістіктердің өздері барынша дәріптеліп
көрсетіледі. Дегенмен аталған зерттеулер біз талдап отырған мәселенің
тарихнамасын толықтыруға септеседі.
Соғыстан кейінгі совхоз құрылымсы тарихы Ф.И.Михайловтың монографиялық
зерттеуінде қарастырылады. Зерттеу 1946-70 жылдар аралығын қамтығандықтан
1946-53 жылдардағы совхоз өндірісі мәселелері толық ашылмайды, есесіне
компартияның рөлі ерекше көрінеді [24]. Дегенмен еңбектердің тарихнамада
алатын орыны айтарлықтай екендігін айтқан абзал.
90-жылдардан бастап соғыстан кейінгі кезеңдегі ауыл шаруашылығы
мәселелері қайта зерттеліп, кеңестік дәуірде жарияланған еңбектерде орын
алмаған тарихы шындықтың беті ашылды. Мәселен, А.Құдайбергенованың мақаласы
ауыл шаруашылғындағы келеңсіз жағдайлардың, аграрлық реформалардың
зардаптары ашуға арналған. Мақалада соғыстан кейінгі белгісіз әйтеуір бір
іске құлшындыру тұрапатындағы саяси-экономикалық науқандардың мәні мен
салдары ашып көрсетіледі. 50-60-жылдардың қазақ ауылы тарихындағы елеулі
кезең болып табылатындығы, осы кезеңде ауыл шаруашылығын жоғарыдан
реформалау арқылы өзгерту шараларының жүргізілгендігі жазылады. Осындай
эксперименттердің демографиялық жағдайға ықпалы айтылады. Ізденуші
колхоздарды ірілендіруді болашағы жоқ ауылдарды біріне-бірін қосу адамның
ақылына сыймайтын бастама ретінде сипаттайды. Автор: Колхоздарды
ірілендірудің нәтижесінде адамдар белгілі бір аймаққа шоғырланып, жер
қараусыз қалды. Бір ғана ошаққа қарап, айрандай ұйып отырған қазақ
шаңырақтарында, әке мен баланың шаруашылықпен бөлек-бөлек айналысу процесі
басталды, [25, 39 б.]- деп тұжырымдайды. Мақалада колхоздарды ірілендіру
шараларының жергілікті жерлердің ерекшеліктері ескерілмей жргізілгендігі
баса айтылады. Соның нәтижесінде ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірілгендігін дәлелдеу ол кезде қиын еді. Алайда бұлтартпайтын дәлелдер
кейбір іріледірілеген колхоздардың тиімсіздігін сол кезде-ақ көрсетті.
Мысалы, 1952 жылы ірілендірілген 60 колхоздардың 9-ы экономикалық тиімсіз
деп есептелініп, қайта бөлінді. А.Құдайбергенова колхоздарды
ірілендірілгеннен кейін колхозшылар санының кемігендігіне назар аудара
келе, оның себебін былайша пайымдайды: ...ірі шаруашылықтар еңбеккүндерді
белгілеу мен таратуда кемшіліктер жіберілді, тіпті колхозшылар еңбекақыны
қолына ұстамайтын болды...Осындай жағдайларда колхозшылар жалақысы тұрақты,
азық-түлікпен және тұрғын үймен қамтамасыз етуде артықшылықтары бар ірі
құрылыстарға кетті [25, 54 б.]. Мақала соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығы
жағдайын жан-жақты қамтуды мақсат етпегендіктен ол үстірт қарастырылады.
Алайда оның аталған мәселе бойынша іргелі еңбектер жазуда мұрындық болары
күмәнсіз.
Сонымен қатар соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығындағындағы өзгерістер
Ж.Әбілқожиннің монографиялық зерттеуінің Первые послевоенные годы
тарауында және С.Сабыровтың мақаласында қысқаша айтылады. Ж. Әбілқожиннің
соғыстан кейінгі село тұрғындарының кедейшілік жағдайда өмір сүргендігін
1946 жылы орта есеппен бір колхоздың ақшалай кірісі 143 мың сом, ал 1950
жылы 170 мың сом болғандығымен дәлелдейді. Сондықтан да ауыл
еңбекшілерінің орташа айлық жалақысы 40 сом болды,...колхоздардың 60 проценті
еңбекүнге 1 кг астық, ал қалғандары бұдан да төмен мөлшерде берді, [26,
65 б.] - деп көрсетеді. Автор ауылды жерлерде өмір сүрудің негізгі көзі
жеке меншік қосалқы шаруашылық болып қала бергендігіне назар аударады. Ал
С.Сабыров 1951-52 жылдары жергілікті жағдайды жеткілікті зерттеп жаппай-ақ
кішігірім колхоздар асығыс ірілендірілді. Соның салдарынан Қазақстандағы
колхоздар үш есеге кеміді. Жергілікті билік органдарының өкілеттілігі
трактор егіс бригадаларының шеңберімен шектеледі, [2, 83 б.]- деп
тұжырымдайды. Авторлар мәселені арнайы зерттеуді мақсат етпегендіктен ол
толық қарастырылмаған. Дегенмен соғыстан кейінгі аграрлық саладағы
қиындықтар мен келеңсіз жағдайларды ашып, тақырыпты жаңаша зерделеуге
септеседі. Осылайша соғыстан кейінгі Қазақстан ауыл шаруашылығындағы
өзгерістер тарихнамасын талдадық. Мәселе қазақстандық тарих ғылымында
кеңестік дәуірде маркстік-лениндік методология негізінде, партиялық тұрғыда
зерттелді деп тұжырымдауға келеді. Себебі тәуелсіз Қазақстан кезеңінде
тақырыпты зерттеу әлі де болса қолға алынбай келеді десе де болғандай.
Кеңестік дәуірде бірқатар еңбектер жазылып, жарияланды. Оларды талдап,
тарихнамалық тұрғыда баға бердік. Зерттеулердің көпшілігінің қазіргі
Қазақстан тарихын қанағаттандыра алмайтындығын, әйтсе де тарихнама
жинақтауда септесетіндігін атап өттік.
Тақырыптың зерттелу деңгейін мынадай кесте арқылы айқындауға болады.
Қарастырылған Монограф. МақалалаДиссертациялаБарлық зерт.
мәселелер немесе р р
олардағы
бөлімдер
Канд. Докт. Кеңестік Тәуелс.
Дәуір Қаз.
кезеңі
Соғыстан кейінгі 4 2 1 - 6 1
аш-ның даму
Колхоздар 3 1 - - 3 1
құрылысы, даму
тарихы
Колхоздарды - 4 - - 3 1
ірілендіру
Мал шаруашылығын 1 - - 1 2 -
дамыту және
ондағы
компарт.рөлі
Қазақстан 1 3 2 - 6 -
компартиясының
колхоздарды
ұйымдық және
шаруашылық
жағынан
орнықтырудағы
қызметі
Совхоз құрылысы 1 - - 1 2 -
Кестеде көріп отырғанымыздай біз қарастырып отырған мәселе әлі де өз
деңгейінде зерттеліп, қарастырылмаған. Тәуелсіздік кезеңінің өзінде
мәселенің тарихнамалық тұрғыда жан-жақты зерделеніп, талданбағанын көреміз.
Сондай-ақ кесте біздің жоғарыда көрсеткен пікірімізді дәлелдей түседі.
Мәселе егжей-тегжейлі толық зерттелді деп айту қиын. Тақырыпты арнайы
зерттеген еңбектер аз. Зерттеушілер назары колхоз өндірісі мен оларды
ірілендіруге көбірек ауған. Аграрлық саладағы еңбекшілерге еңбек ақы төлеу,
еңбек және тұрмыс жағдайлары арнайы қарастырылып, зерттелмеген.
Сонымен соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстан ауыл шаруашылығын арнайы
зерттеген іргелі еңбектердің жоқтың қасы екенін көреміз. Сонымен қатар
мәселенің тарихнамасы негізінен кеңестік кезеңде қалыптасқандықтан зерттеу
еңбектерінің көпшілігі маркстік-лениндік методология негізінде
жазылғандығын баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz