Табысқа салынатын салықтар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚ САЛУ 9
1.1 ҚР-ның салықтар ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні 9
1.2 Салықтардың түрлері мен жіктелуі 15
1.3. Шет елдердегі шағын бизнестегі салықтардың алатын орыны 20
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ 25
2.1 Семей қаласының Салық Басқармасының техникасы экономикалық
көрсеткіштері 25
2.2 Жергілікті салықтардың өзгеру динамикасын талдау 48
3 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚ САЛУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 66
3.1 Салық салудағы қиыншылықтар 66
3.2 Бюджет пен салық салу механизмін жетілдіру 75
Қорытынды 85
Пайдаланылған әдебиеттер 88
КІРІСПЕ
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді
түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің
біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және
өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы
қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің негізгі
қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден
жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар тек қана мемелкеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар
экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар
ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен қоса,
оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету,
халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын
бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты
республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның
салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші
мүдделері үшін қызмет етуде.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында еліміздің экономикасының
еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып
табылатын салықтар, оның ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық
мәні мен маңызы өте зор.
Кез келген мемлекеттің қалыптасып дамуымен қатар қоғамда кез -келген
салықтың өз орны, өзіне тән атқаратын қызметі, әсер ету ортасы бар. Бүгінгі
күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт
немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық.
Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке
түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық саясатын құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым
қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын
салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып
отыр.
Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын роліне тікелей байланысты
болады. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максимальды мүмкіндікке
ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-
теңдік сақталатын болса бұл роль жағымды болып келеді. Шаруашылықта тепе-
теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап
қалды.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды. Ал, мұндай шаралардың дамушы жас
мемлекеттердің аяғынан тұрып кетуіне қаншалықты қажет екені баршамызға
белгілі. Осыдан барып аталған тақырыптың өзектілігі туындайды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің қазіргі кездегі жағдайына сипаттама беру және даму
перспективасына анықтау болып табылады.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:
- Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі;
- Салық жүйесінің жүзеге асырылу механизмі мен мақсаттық бағыттарын
қарастыру;
- Қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизміне
сипаттама беру;
- Мемлекеттің тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны;
- Бюджетке салықтардың толықтай және уақытылы түсуіне салық
әкімшілігінің тигізетін әсерін пайымдау;
- еліміздің салық салу саясатын болашақта оңтайландыру жолдарын
қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Семей қаласы бойынша Салық Басқармасының
қызметі болып табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Республикасы мемлекеттік
бюджеті және Семей қаласы бойынша Салық Басқармасының сандық мәліметтері
табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық
және шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар
және салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі) мен бюджет
туралы заңдар және басқа да қосымша нормативті актлер мен жарлықтар
қолданылды. Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік
басылымдардан түрлі мақалалар қолданылды.
1 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚ САЛУ
1.1 ҚР-ның салықтар ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні
Қазақстан Республикасында республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың және келешекке арналған осы
тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) республикалық және жергіліктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар
қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету мақсатында және Қазақстан
Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы аудиттiң күштi қызметiн
құру Есеп комитетiнiң өкiлеттiлiктерiн кеңейту, оны сапалық және сандық
жағынан нығайту қажеттiгi туралы тапсырмасына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Президентiнiң "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң мемлекеттiк
бағдарламасы туралы". Жарлығының және Қазақстан Республикасы Президентiнiң
"Экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрестiң тұжырымдамасы
туралы".
Ұсынылып отырған Тұжырымдама республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың негiзгi бағыттарын
айқындайды.
Қаржы саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн жетiлдiру халықаралық
талаптарға сәйкес, нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеу мен бекiтудi,
олар белгiлеген объектiлер мен құқықтық нормалардың қолданылу аясын бөлудi
ескере отырып республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау
ұғымын айқындаудың объективтiк қажеттiгiнен туындап отыр.
Сол сияқты қолданылып жүрген заңнамаларда қаржы саласындағы
мемлекеттік бақылау органдарының арасында міндеттер мен өкілеттіктерді
айқын шектеудің жоқтығы, осы органдардың бір-бірімен де және мемлекеттiк
қаржы бақылау жүйесiнен тыс қызмет ететiн аудит институтымен де өзара iс-
қимыл мәселелерiнде тиiстi айқындылықтың болмау жағдайлары мәселенiң
өзектілігiн растай түседi.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн
одан әрi дамыту мемлекет пен елiмiздiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржы-экономикалық қарым-қатынастары жүйесiндегi маңызды мәселелердiң
шешiлуiне елеулi ықпал ете алады, сондай-ақ экономика саласындағы әртүрлi
құқық бұзушылықпен нысаналы күрес жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін табылатындығында. Салықтар мемлекеттің өмір
сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай
немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болды.
Азаматтың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтар тауарлы өндірістің пайда болуымен, қоғамның класстарға
бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды. К.Маркс:
Салықтарда мемленкеттің өмір сүруінің экономикалық негізі қаланған,-деп
атап көрсетеді.
Қазіргі күні біздің мемлекетеміз үшін де салық жүйесі, оны реформалау
мәселесі үлкен мәнге ие. Егемендік алған 20 жыл ішінде Қазақстан
Республикасының салық жүйесі бірнеше өзгеріске түсті. Бұл мәселеге
тоқталмастан бұрын салық жүйесіне түсінік беру қажет. Яғни, салық жүйесі
(грек тілінен аударғанда бөліктерден құралған бүтін деген ұғымды білдіреді)
- бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен, ол салықтөлеуші мен
мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында бір-бірімен өзара байланыстағы
салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына мыналар кіреді:
- салық қатынасын реттейтін құқықтық және
нормативті база (салық кодексі, жарлық,
инструкциялар т.с.с);
- салықты және басқада міндетті төлемдерді
жинау және құрау тәсілі. Олардың
әртүрлілігі, салық салу принципі, салық
элементтері;
- салық бақылауын жүргізудің түрлері мен
формалары (салық есебінің камеральды
бақылау, салық төлеушінің мониторингі,
құжаттық және рейдтік салықты тексеру және
т.б);
- Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау
қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР
МКМ, салық органдары, қаржы полициясы[2].
Салық салу - әлеуметтік-саяси проблема, ол мемлекет таңдап алған ұзақ
мерзімдік даму стратегиясына тікелей байланысты.
Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшелігі сонда, ол негізінен
шаруашылықтың нарықтық үлгісіне орайластырылған, тұрмысы нашар азаматтарды
әлеуметтік қорғау мен жеңілдік жүйесі бойынша әлеуметтік-орайластырылған
үлгіге тән.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, ТМД –ның басқа мемлекеттері
сияқты аз уақыт ішінде мемлекеттің салық жүйесінің заңдық негізін құру
керек болды. Салық реформасының тұжырымы 1992 жылы жасалды. Онда екі кезең
көрсетілген: бірінші (1993 – 1995ж.ж) жаңа салық жүйесін дайындап, әрекет
етуге енгізу, және екіншісі (1996-2002 ж.ж) нарықтық экономика талаптарына
жауап беретін салық жүйесін құруды аяқтауды мақсат еткен.
Бірінші кезең 1995 жылдың сәуірінде ҚР Салық және басқада міндетті
төлемдер туралы заңның қабылдануымен аяқталды. Бірақ бұл заңның қатаң
талаптары болмады, керісінше бұл заңға нарықтық реформаларды тездетіп
жүргізуге бағытталған толықтырулар мен өзгертулер ҚР-ның Президентіның
Жалығымен және ҚР-ның 1999 жылға дейін енгізілді.
2001жылы 16 сәуірде ҚР-ның Сенаты Салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы Заңына “өзгерістер мен толықтырулар енгізу” туралы
үкіметтің ұсынысынмен Заң қабылдады. Ол салық ставкасын төмендетуді
қарастырды. Өндірістің дамуына және кәсіпорынның инвестиция қызметін
кеңейтуге бағытталған, бұл заң 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге
асырыла бастаған жаңа Салық кодексін дайындап, кейіннен қабылдауда барынша
маңызды қадам болды[3].
ҚР-да 1995-2001 жылдағы 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі
кәсіпкерлердің, экономистердің, депудаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің,
журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген
наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік
органына барған жаңға адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен
өзгерту енгізуге бағытталатын болар деген әсер бар еді. Біршама уақыт
өткеннен кейін, бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері
оны жетілдіргеннен гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол
қалпында қалды. Әртүрлі көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да
бір ортақ негізі жоқ екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының
тым жоғарлылығы ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен
салық бекітеді деп есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік
салыққа да әсерін тигізеді: “Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін” деген
қағидаға сүйенуі мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме
қызметкерлеріне еңбекақы төлемі, зейнетақы, кешіктіргенде, мемлекеттік
тапсырыс дер кезінде төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде
бәрі анықталады: төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз
қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын: салық жүйесінің артық фискальды сипаты;
отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа
салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен
салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын
салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде
ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан
жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет
жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушлігі; жеке
салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі;
Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір
айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине
жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған
кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында
қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандайда бір
кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын болжап,
алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектетер мүлде
жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі
бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып
келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық
шаруашылық аппаратын қамтамассыз етедіүздіксіз болмаса да кейінге қалдыруға
болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол береді,
негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы
міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған
шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді,
бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі
келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу
мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек-
жоғары немесе төмен – бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі
мәңгілік проблема.
Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және
түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінгі қалдырылмайтын
қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды
дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта.
Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар
салықтың көлемі, тауарөндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін салық
баасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер салықтық
ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін
мойындады[4].
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықттар тек
ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі
салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның
бірқатар жағымсыз салдары бар.
Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы
барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады.
Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді.
Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы
болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы
тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
ҚР-ның салық жүйесі 24 сәуірде 1995 жылы салық және бюджетке басқада
міндетті төлемдерді төлеу туралы заңы салық жүйесінің негізі болып
есептелінеді. Тиімді салық жүйесіне негізгі кедергі болатын экономикалық
тоқырау болып табылады.
1995 жылы қабылданған салық заңы өміршең болды. Бірақ, салық
саясатының алдына қойған мақсаттарын орындауын толық іске асырмады. 1995-
1999 жж. бұл заңға көптеген өзгертулер енгізіліп отырды. Егер бірінші екі
жылдықта ҚР Президентінің “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” жарлығынан кейін ғана кейбір заңдық тұрақтылықты сақтауға
мүмкіндік болса және тек салық жылдарының басынан ғана өзгерістер енгізу
басталса, ал 1997-1999 жылдардағы өте көп өзгертулер енгізілді, ал салық
жүйесі бұрынғыдай тұрақсыз болып қала берді. Салық заңды бекіткен салық
санын азайту туралы өзгерту қағаз күйінде ғана болды. Ал, шын мәнінде,
1997 жылдан бастап бюджетке төленетін алымдар, салықтар және міндетті
төлемдер саны өсіп отырды[5].
Ең басты назар “ҚР бюджет жүйесі туралы” заңына енген ҚР
Президентінің 1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа
енгізілімдердің негізі салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға
бөлінуі және бюджеттік заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып
табылады. Бұл өзгерістер әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік
сатысындағы құрылу принциптеріне сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын
болсақ, салық салудың теориясы мен тәжірибесіне байланысты салықтар мен
алымдар егер оларды жергілікті билік органдары белгілеп және реттеп отырса,
“жергілікті” деп аталатын болды. Бұл тек биліктің бір орталықтан
жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің дербестігі жағдайында ғана
мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай болады: жергілікті билік
органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен түрлерін белгілеу
өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда мұндай салықтар салық
жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып өзінен алатын органға
байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің құрылуы дұрыс деп
санаймыз.
Қазіргі кездегі Қазақстанның салық жүйесінің дамуының ең
маңызды кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі
салық заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін
қайта құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады. Оларға мыналар
жатады:
- 1999 жылы тамызда ҚР Президентінің “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығы Парламентте
қабылданып, заңға айналды;
- 1999 жылы 1 қыркүйекте ҚҚС-ты бөлу механизміне бірнеше
өзгертулер енгізілді. Дәлірек айтатын болсақ, нольдік ставканы
қолдану сферасы кеңейтілді және ол тоқыма өнеркәсібі, тігін және
былғары аяқ киім тігу өнеркәсібі, халықаралық тасымалдау
тауарларын өткізу бойынша жұмыс істей бастады; ең бірінші
қажетті азық түлік, мал және құс, т.б. азық-түлікке – 10%-тік
ҚҚС салынды; электроэнергия, газ, су, жылу өндіру және
тасымалдау кезіндегі салық салу айналымын анықтау механизмі
жақсарды, сонымен қатар машина жасау, пластмасса бұйымдарын
өткізуде де кассалық әдіске уақытша өту және салық салу
айналымының мерзімін 50 және 90 күнге ұзарту арқылы салық
салынатын айналымын анықтау механизмі жақсарды; ҚҚС айналымынан
қосылған құн жасамайтын акциз, кедендік төлемдер сияқты
элементтер алынып тасталды;
- фермер қожалықтары үшін жалпыға бірдей жер салығы енгізілген.
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап, 2001 жылдың 3 мамырындағы “ҚР
заңына өзгертулер енгізу туралы “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы” ” заңына сәкес ҚҚС барлық салық төлеушілер үшін
16% болды. Бұл 2001 жылдың 1 бастап, счет-фактура шотынан босатылған
тауарлардан басқа барлық тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізілімі үшін
ҚҚС – 16% болды деген сөз. 2004 жылдан басиап аталған ставка 15% бекітілді.
Бұл өзгерістер экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі,
ғылымдағы көпжылдық пікір сайыстан кейін ғана мүмкін болды[6].
Қазақстанның салық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси-құқықтық
тарихын келесі кезеңдерге бөлуге болады:
І кезең – салық жүйесінің құрылуының басы (1991-1992жж.)
ІІ кезең – салық жүйесінің дамуының тұжырымдамалық және методологиялық
негіздерін орындау – болашақтағы даму бағдарын таңдау (1993-1994жж.)
ІІІ кезең – нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық
жүйесін құру әрекеті – белсенді салықтық реформалар кезеңі (1995-2000жж).
Қазіргі кезде де салық жүйесінде саяси-құқықтық қалыптастыру
процесі жалғасуда.
Салықтың реттеушілік маңызын ұлғайтумен және мемлекетпен шешілетін
мәселелерге байланысты салық салудың реформалары тәжірибе жүзінде
өткізілуде. Қазақстан Республикасы алдында үлкен мақсат тұр – ол
экономиканы жақсарту ғана емес, сонымен қатар бұл процестерді жандандыру
факторы болып табылатын салық жүйесін құру.
Салық салу бойынша жүргізілетін реформалардың басты мәселесі –
жалпымемлекеттік мәселелерді шешу үшін қажетті қаржы қаражаттарын алу мен
экономикалық субъектілер үшін салық ауыртпалығының үйлесімділігін табу.
Нарықтық қатынастарға өтуде оның әлеуметтік-экономикалық реттеуші қызметін
трансформациялауға мемлекеттік ықпал ету орталықтандырылған тетік ретінде
салықтың маңызын өсіруді қажет етеді. Бұл көбінесе жеке және заңды
тұлғаларға салық салуды ретейтін құқықтық нормалардың өзгеруінде, салықтық
құқықтық қатынастардың субъектілерінің ортасында, салық төлеушілердің
мәртебесінде, олардың салықтық құқықты бұзу бойынша жауапкершілігінде,
сонымен қатар салықтың құқықтық құрылымында көрінеді[7].
Өте маңызды өзгерістер қатарына салық жүйесін реформалау
жатқызылады. Мұндағы ең басты жетістік ол жүйенің кеңейтілуі және бұл
жүйеге көп төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден мемлекеттің
өзінің қаржылық базасын қатайту мақсатында, екіншіден, осы мақсатта
әлеуметтік-экономикалық процестерге әсер ету механизмін үлкейту, күшейту
қажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық
жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті
қаражат әкелмеді, ал салықтық реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз
құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі
бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.
Бірақ, қазіргі кезде қалыптасқан Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің жағымды жақтарын айтуға болады. Бұл туралы келесі тарауларда
қарастыратын боламыз.
1.2 Салықтардың түрлері мен жіктелуі
Салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттiң
қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы Кодекске және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес бюджетке eceптелуге тиiстi
ақша бюджет кiрiстерi болып табылады.
Салықтық түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер.
Салықтық емес түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген, негiзгi капиталды, гранттарды сатудан түсетiн
түсiмдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiнде белгiленген бюджетке төленетiн
мiндеттi, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусiз негiзде берiлетiн ақша.
Мынадай ақшалар негізгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер болып
табылады:
1) мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi
сатудан түсетiн ақша;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетiн ақша;
3) мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiн жеке меншiкке сатудан немесе
оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не Қазақстан
Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген
жағдайларда жер учаскелерiн өзге құқықтық нысандарда өткiзуден түсетiн
ақша;
4) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн
ақша.
Ресми трансферттер түсiмдерi - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншісiне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетiн трансферттер
түсiмдерi.
Кiрiстердiң жаңа түрлерiн енгiзу, қолданылып жүргендерiнiң күшiн жою
немесе оларды өзгерту осы Кодекске мiндеттi түрде өзгерiстер немесе
толықтырулар енгiзiле отырып жүзеге асырылады.
Нысаналы ресми трансферттердi қоспағанда, кiрiстердiң нысаналы мақсаты
болмайды.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты
iске асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың өздерiнiң тұтынуына
арналмаған) өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге)
мемлекеттiк органдардың ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес
жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар - мемлекеттiк мекемелер және қоғамдық
бiрлестiктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын
негiзде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлерi.
Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын
әлеуметтiк-экономикалық дамыту мiндеттерiн iске асырудың басқа, неғұрлым
тиiмдi тәсiлi болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға субсидия
берудiң басым бағыттары орта мерзiмдi фискалдық саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттердiң жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкiн. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерi республикалық және жергiлiктi бюджеттердi әзiрлеу кезiнде оларды
болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейiнге
қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететiн шығындарды қаржыландыру
үшiн республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң құрамында құрылады.[7]
Облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiнiң
кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда
болған жағдайда облыс бюджетiне, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетiне кредит беру үшiн тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджетте көзделедi.
Салықтың жіктелуі.
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
- Тікелей салық;
- Жанама салық.
Тікілей салық – тікілей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салығы, жер, мүлік салығы.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда
тұтынұшылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарлардың соңғы тұтынұшы –
азаматтарға түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар
бағасына директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама
салықтар – тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар
бағасын арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме
түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағыл.сөзі real - мүлік) – мүлікке салынатын
салықты атаймыз. Нақты салықтарға қатыстылар:
- Мүлік салығы;
- Көлік құралдары салығы;
- Жер салығы;
Дербес салықтар – (кейде жеке деп аталады) деп – салық төлеушілердің
табыстарына салынатын салықтарды атауға болады. Дербес салықтарда тек
табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріліді. Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
- әлеуметтік салық.
Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің
нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып
олардың алған ақша қаражаттары саналады. Сонымен қатар дербес салықтар
салық төлеушілердің табыстылығын есептеуге де көмектеседі. Бірақ, мұнда
салық төлеушілердің салық салынатын объектілерінен (жер учаскесі, құрылыс,
көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.
3. Салықтарды объектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге
болады:
- Тұтынуға салынатын салықтар;
- Табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салықтар – мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет
көрсету) салық салынады.
Табысқа салынатын салықтар- салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін аңықтау тәсілі бойынша:
- Үйлесімді салық – табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері
өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы
сол күйінде қалады. Мысалы: корпорациялық табыс салығы 30%,
қосылған құн салығы 15%7
- Үдемелі салық – салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады,
мәселен жеке табыс салығын алуға болады.
- Кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады.
Мұндай салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ.
Кейбір мемлекеттерде салық төлеуді ынталандыру мақсатында жиі
қолданылады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органга қарай:
- Жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- Жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2. Қосылған құнға салынатын салық;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3. Көлік құралдарына салынатын салық;
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркелгені үшін алынатын алым.
5. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым;
6. Аукциондардан алынатын алым.
6.Салықтарды пайдалану ретіне немесе тәртібіне қарай:
- Жалпы салықтар;
- Мақсатты салықтар болып бөлінеді.
Жалпы салықтар – бір қазынаға түсетін және жалпы бір мақсатқа
жұмсалатын салықтар. Бұған көптеген салық түрлері жатады.
Мақсатты немесе арнайы салықтар – бұл, белгілі бір мақсатқа арналған
салықтар. Мәселен: көлік құралдары салығы – жол жондеуге, әлеуметтік
салықтар - әлеуметтік төлемдерге жұмсалады.
7. Заттай және ақшалай салықтар:
Заттай салық – салықты затпен немесе тауар түрінде төлейді. Бұл салық
түрі көбінесе ауыл шаруашылығы саласында қолданылады. Жиналған өнімнің бір
бөлігін салық ретінде төлеп отырады. Заттай салық ертеден қолданылып
келеді, яғни ақша пайда болғанға дейін салықты заттай беріп отырған.
Ақшалай салық – ақша түрінде төленеді. Қазіргі кезде бұл салық салудың
кең қолданылатын нысаны болып саналады.
8.Заңды және жеке тұлғалардың салықтары:
Қазақстан Республикасында заңды тұлғалардың салықтарына жататындар:
Корпорациялық табыс салығы;
Заңды тұлғалардың мүлік салығы.
Жеке тұлғалардың салықтарына мына салық түрлерін жатқызуға
болады:
- Жеке табыс салығы;
- Жеке тұлғалардың мүлік салығы.
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай:
- Жай салықтар;
- Төтенше салықтар деп те болінеді.
Жай салықтар – мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданылады.
Бұған ҚР-ғы барлық салық түрін жатқызуға болады.
Төтенше салықтар – мемлекеттік шығындардың деңгейінің көбеюіне орай
қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда, форсмажор (төтенше оқиға) кезінде
қолданылады. Мәселен, әскери салықтарды алуға болады. Бұл салықтың уақытша
сипатта болады, яғни белгілі бір кезең аралығында себепті салдарлардың
жойылғанына дейін қолданылады.
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша салықтарды:
Қызметақылы;
Қызметақысыз деп бөлуге болады.
Қызметақылы – кезінде салық органдары салық төлеушіге салық сомасын
жекелеп бекітеді және салық сомасы, салық базасы мен салықты төлеу мерзімі
көрсетілген салық органдарының өкімдерін, яғни салық хабарламасын алғаннан
кейін салық төлеу міндеттеледі. Мәселен, жер салығын алуға болады. Салық
органдары салық төлеушілердің иелігіндегі жер учаскелерін жеке-жеке
есептейді және салық сомасы мен төлеу мерзімі көрсетілген салық
хабарламасын жібереді.
Қызметақысыз салық – салық төлеушілерде өз алдына есептеледі және
төленеді. Салық органдары салықты дұрыс есептеуін және дер кезінде бақылау
жасайды.
Бұган мысал ретінде корпорациялық табыс салығын алуға болады. Мұнда
салық төлеушілердің өздері салық салынатын объектілерді есепке алады, өзі
салық базасын есептейді, төлеуге тиіс салық сомасын есептеп және ол соманы
төлейді.
1.3. Шет елдердегі шағын бизнестегі салықтардың алатын орыны
Салық жүйесінің теориялық жаақтарын жан – жақты қарастырып және
оның барлық жақсы жаман жақтарын талдай отырып, салық жүйесінің қызмет
етуін шет мемлекеттермен салыстырып отыру қажет, өйткені, қазіргі
ғаламдану жағдайында бұл шартты жағдай.
ҚР-ның салық жүйесін дамыту мақсаты елдегі жағдайды жақсарту, сол
арқылы салық базасын кеңейту болып табылады.
Қазір Республикамызда салық саясаты бірнеше деңгейде өсті.
Макроэкономикалық көрсеткіштер тепе теңдікке жетті. ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан бірінші болып жылы салық заңын қабылдады. Бірақ салық жүйесінде
бірқатар кемшіліктер де жоқ емес. Олар:
1. Салық сатысында бірнеше шешілмеген мәселелер бар, бұл
мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражат қажет істерге
жетіспеуінен;
2. Салық жүйесінің толық қанды еместігі кәсіпкерлер, шетел
инвестициялары, қарапайым халық салық талаптарын орындамайды.
Соның себебінен көлеңкелі экономика дамиды.
3. Шетелдерден келген үлкен кәсіпорындар да салық төлеуден
жалтарады. Ал бұл халықаралық валюта қорына кіретін қаражат;
4. Айтарлықтай бұхгалтерлік қателікті көрсетпеу, салықтан жалтару
мақсатында кірістерін жасырушылар әлі де бар;
5. Төлеушілердің уақытылы салық сомаларын төлемеуінен
қарызкерлердің көбеюуі, осы қарыздарды жинағанда мемлекеттің
бюджеттік жағдайы жақсарар еді.
6. Салық төлеушілердің құқығы әлсіз және сот төрағасының білімі
төмен.
7. Шетелден Қазақстан территориясына өте көп тауар әкелінуі
Республиканың экономикалық жағдайына кері әсер етіп отыр.
Осы мәселелерді шешу үшін бірнеше жұмыс істелу қажет:
1. Салық жинауды ұтымды түрде ұйымдастырғанда ғана, бюджет кірісі
тепе-теңдікке жетеді.
2. Салық базасын кеңейту;
3. Салық жүйесін жұмсарту;
4. Жергілікті бюджетті қамтамасыз ету қажет.
Салық жүйесін қатаң сақтау төлем тәртібін жоғарылатады деп айтуға
болмайды. Салық төлеу объектілерін толығымен есепке алмағандықтан – салық
төлеушілері көп[15]. Салық жүйесін өзіндік тұрақтылыққа жеткізу үшін және
реформалау үшін мына шараларды қолдану қажет:
- салық жүйесінің тұрақтылығын қамту керек;
- бюджет жағдайын ЖІӨ 30% жеткізу керек;
- салық жүйесін бір жүйеге келтіру;
- кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік
бақылау.
Барлық өзгерістер тек бюджеттің құрамымен өтуі қажет. Мемлекеттік
бюджетке салықтық түсімдер деңгейін сақтап тұру үшін, өзгерістерді
жиілетпеу шарт. Жуық арада валюта заңын бұзушыларға қарсы қатаң шаралар
енгізілуі керек, қаржылық валюта операцияларын күшейту мақсатында 5-7 жыл
арасында өзгерістер енгізілуі керек.
Енді, шет елдік тәжірибеге, оның артықшылықтары мен кемшіліктеріне көз
жүгіртіп өтетін болсақ, онда көптеген Батыс еуропалық елдерде салық жүйесі
әр түрлі болып келеді, бірақ Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
салық реформалары олардың кейбір жақтарын бір біріне жақындата түсті.
Көптеген елдерде салық жүйесі үш денгейлі сипатқа ие, жалпы мемлекеттік
немесе федералдық салықтар, жергілікті – провинциялар мен автономды
территориялардың салықтары және жергілікті немесе муниципалды салықтар
алынады. Кейбір елдердің салық жүйелерінің ерекшеліктерін қарастырып
көрейік.
Салық салу ғылымының отанында салық жүйесі 19 ғасырда дамып жетілген
еді. Бірақ та ол көптеген өзгерістерге ұшырап келеді. Салық реформалары
1965, 1973 жылдары өтті және 90-шы жылдары өткен реформалар елеулі
өзгерістерді енгізді. Ұлыбритания салық жүйесі екі деңгейлі:
жалпымемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады. Негізгі
жалпымемлекетік салықтарға мыналар жатады: жеке тұлғалардан алынатан табыс
салықтар, корпорациялар табысына салынатын салықтар, капитал өсіміне
салынатын салықтар, мұнайдан түскен табысқа салынатын салықтар,
мұрагерлікке салынатын салықтар, қосылған құн салығы, баждар, гербтік
алымдар. Олар салықтық түсімдердің 90% береді. Ал жергілікті салықтар
үлесіне 10% және олар негізінен мүлікке салынатын салықтар[16].
Табыс салығы жылдық жиынтық табысты құрайтын заңмен белгілеген
жеңілдік пен шегерімдерді есептегенде табыстан алынады. Табыс салығының үш
ставкасы қызмет етеді. Олар: 2500 фунт стерлингке дейінгі табыс - 20%, 2501-
23700 фунт стерлинг - 25%, 23700-ден жоғары - 40%. Капитал өсіміне
салынатын салықтар негізінен капитал активтерін өткізуден түскен пайдаға
салынады. Олар: жеке автокөліктер, тұрғын-үй, ұлттық жинақ сертификаттары,
облигациялары және т.б.
Мұрагерлікке салынатын салық алғашқы 150 мың фунт стерлингке
салынбайды, кейін ставка 40% мөлшерінде алынады.
Қосылған құн салығы жанама салықтардың ішінде бірінші орынды алып
отыр. Ел бюджетінің 17% құрайды. Салық ставкасы – 17,5%. Аталған салық
кітаптар, дәрі-дәрмек, импорт және экспорт тауарларына салынбайды.
Акциздер жанама салықтардың ішінде екінші орынды алып отыр. Акцизді
тауарларға мыналар жатады: алкоголь сусындары, темекі өнімдері, транспорт
құралдары. Ставкасы 10-30% шамасында алынады.
Одан басқа жанама салықтарға кеден баждары, гербтік алымдар, ойын
бизнесіне салынатын салықтар. Елдегі салық жүйесін реттеу мен басқаруды
Қазынашылық атқарады.
АҚШ-ның салық жүйесі 200 жыл бойы даму мен жетілу үстінде және нарық
қатынастарды реттеуші құрал ретінде қызмет етеді. Елде салық жүйесі ел
экономикасының дамуын реттеу құралы болып келеді. Салықтар федералды
бюджеттің ірі және негізгі түсімдерді қамтамасыз етеді, және шығыс пен
кірістің 70% келеді.
АҚШ федералды бюджетінің кіріс бөлігін келесі салықтардың 5 түрі
құрайды Олар:
- Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Табыстардағы
олардың үлесі 45% шамасында.
- әлеуметтік сақтандыру қорларына аударымдар. Олардың үлесі
36-37%.
- Корпорация табысына салынатын салықтар. Олардың үлесі 8-
10%.
- Акциздер – 4-5%
- Кеден баждары - 1%.
Әлеметтік сақтандыру қорларына аударымдар – федералды бюджетінің
екінші үлкен статьясы. Олар жұмыс берушілер мен жалдап істейтін
қызметкерлермен жасалынып отырады. АҚШ-да әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
екі мемлекеттік нысаны бар: федералды зейнетақы жүйесі мен жұмыссыздық
жөніндегі сақтандырудың федералды-штатты жүйесі.
Корпорациялар табысына салынатын салықтардың ставкасы - 34%, . Алғашқы
50 мың долл. үшін 15%, 25 мың долл. үшін - 25%, ал қалған сомаға 34%
шамасында салынып отырады.
Жергілікті салықтар АҚШ-да жеке роль атқарады. Мемлекет тек белгілі
мөлшерде ғана субсидия беріп отырады. АҚШ-да салықтарды төлеу жөніндегі
мәселелермен Қаржы Кіріс Министрлігінің Ішкі қызметі айналысады.
Францияның салық жүйесі өте қызықты, өйткені осы елде алғаш рет 1954
жылы қосылған құн салығы енгізілген болатын.
Францияда алынатын салықтардың негізгі ірі 3 топқа біріктіруге
болады:
- Табыс салығы – табысты алған кезде салынады,
- Тұтынуға салынатын салықтар – осы табысты жұмсаған кезде салынады;
- Капиталға салынатын салықтар – мүліктен алынып отырады.
Бюджеттік жүйенің негізгі көзі - қосылған құн салығы алып отырады.
Францияда қосылған құн салығының негізгі 4 ставкасы қызмет етеді.
Негізгі салық ставкасы – 18,6%. Көтермелеген ставка - 22% және ол мына
тауарларға салынады: автокөліктер, кинофото тауарлары, алкоголь, темекі
өнімдер, парфюмерия және т.б. Төмендетілген ставка - 7%. Ең төмен ставка –
5,5%.
Табыс салықтары жеке тұлғалармен және кәсіпорындармен де төленеді.
Кәсіпорындарда салық таза табыстан алынады. Салық ставкасы – 34%. Кейбір
жағдайларда бұл ставка 42% болу мүмкін. Жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығының Франция бюджетіндегі үлесі 18% және мына мөлшерде алынады: 0-
56.8%. 18140 франктан аспайтын табысқа салық салынбайды.
Францияның бюджетіне елеулі табысты мүліктен алынатын салықтар
әкеледі.
Жергілікті салықтар жүйесінде мына төрт салықты алға шығаруға болады:
салынған учаскелерге жер салығы; салынбаған учаскелерге жер салығы; тұрғын-
үйге салық; арнайы салық.
Францияның басты салықтық басқарма Экономика және қаржы Министрлігінің
құрамында. Бүкіл ел территориясында 830 салық орталықтары мен 16 ақпараттық
орталықтар орналасқан. Салықтан жалтарыну жағдайларында салық екі еселенген
мөлшерде алынады.
Жапондық салық жүйесі 19 ғасырда-ақ қалыптасқан болатын. Екінші
Дүниежүзілік соғыстан кейін Шалп профессорының есімімен аталған реформа
жүргізілген еді. Ал қазіргі салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен өз күшіне
енді. Ол еуропалық салық жүйесінен айтарлықтай ерекшеленеді. Жапонияда
мемлекеттік және жергілікті салықтар қызмет етеді. Мемлекеттік түсімдердің
64 % мемлекеттік салықтар есебінен қалыптасады, ал қалған бөлігі –
жергілікті салықтар.
Барлығы Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды
негізгі 3 топқа жіктеуге болады:
- жеке және заңды тұлғаларға салынатын тікелей салықтары;
- мүлікке салынатын тура салықтар;
- тура және жанама тұтыну салықтары.
Бюджеттің негізгі бөлігін тура салықтар алып отыр.
Мемлекетке ең көп табыс әкелетін жеке және заңды тұлғаларға салынатын
табыс салығы. Кәсіпорындар мемлекеттік ұйымдар өз пайдасынан мемлекеттік
табыс салығын 33,48%, және префектуралық табыс салығын – 1,67% мөлшерінде
төлейді. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 5 пайыздық ставка бойынша
төлейді:10, 20, 30, 40 және 50. Сонымен қатар, префектуралық табыс
салығының 3 ставкасы –5, 10 және 15%.
Тұтыну салықтарының ішінде қосылған құн салығына ұқсас 3% ставкамен
алынатын сатудан алынатын салық.
Одан басқа бюджет мына салықтар есебінен толықтырылады: автокөлік
иелеріне салынатын салық, темекі, алкоголь, мұнай, газ, бензинге салынатын
акциздер және т.б[16].
Сонымен, жоғарыда қарастырылған кейбір дамыған елдердің салық жүйесін
қарастыра келе, түйіндегеніміз олардың салық жүйесінің жан-жақтылығы да бар
және ұқсастықтары да жоқ емес, мысалға көптеген елдерде бюджеттің кіріс
көзін құрау жағынан табысқа салынатын салықтар мен жанама салықтардың басқа
салықтарға қарағанда үлесінің жоғарылығы. Артықшылықтарына келетін болсақ,
мысалға меншікке салынатын салықтар бойынша біздегі сияқты меншік түрлеріне
салынатын салықтар шектеулі ғана емес, әсіресе мұраға салынатын
салықтардың дамығандығы басқа тікелей салықтар бойынша ауыртпалықтың
азаюына жағдай жасайтын еді және мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін
молайтуға мүмкіндік беретін еді.
Сонымен бірге, Жапония сияқты елдердегі жанама салықтар ставкасының
төмен болуы, бұл тауар мен қызмет түрлерінің бағасының төмен болуына, яғни
халықтың салық ауыртпалығын аз тартуына мүмкіндік беріп отыр. Ал, бізде әлі
де болса жанама салықтар фискалды қызметінен ауытқи қойған жоқ. Бұл, болса
енді көтеріліп келе жатқан кәсіпкерлір мен шаруашылық жүргізуші
субъектлердің жан –жақты дамуына аз да болса кедергі болады.
Тағы да айта кетерлік жағдай, қосылған құн салығы бойынша, көптеген
елдерде тамақ, алғашқы қажетті тауарлар, ауыл шаруашылық өнімдеріне салық
ставкалары өте төмен мөлшерде қолданылады, ал бізде тек қана бір-ақ түрлі
ставка қызмет етеді.
Сондай-ақ, басқа елдердегі салықтық құқық бұзушылыққа қолданылатын
шаралардың қаталдығы, мысалға Францияда салықтан жалтарыну жағдайы болған
кезде, салық сомасы екі еселеніп төленеді. Осындай тәжірибені біздің де
салық жүйемізде қолдану салықтық түсімдердің толықтай және уақытында
түсуіне мүмкіндікті молайтатын еді.
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ
2.1 Семей қаласының Салық Басқармасының техникасы экономикалық
көрсеткіштері
Салық Басқармасы жұмысының ұйымдастырылуымен танусы, салық Басқармасы
құрлымының схемасын құру, салық Басқармасы қызметкерлерінің функционалдық
міндеттерін көрсету қарастырылған.
1.ҚР Қаржы министірлігінің Салық Басқармасы (бұдан әрі - Басқарма)
орталық атқару органының өз құзыреті шегінде салық және бюджетке төленетін
басқада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 7
1 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚ САЛУ 9
1.1 ҚР-ның салықтар ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні 9
1.2 Салықтардың түрлері мен жіктелуі 15
1.3. Шет елдердегі шағын бизнестегі салықтардың алатын орыны 20
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ 25
2.1 Семей қаласының Салық Басқармасының техникасы экономикалық
көрсеткіштері 25
2.2 Жергілікті салықтардың өзгеру динамикасын талдау 48
3 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚ САЛУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 66
3.1 Салық салудағы қиыншылықтар 66
3.2 Бюджет пен салық салу механизмін жетілдіру 75
Қорытынды 85
Пайдаланылған әдебиеттер 88
КІРІСПЕ
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді
түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің
біріне айналып отыр.
Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және
өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы
қажет. Дамыған елдер тәжірибесі көрсетіп отырғанындай мемлекеттің негізгі
қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден
жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар тек қана мемелкеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар
экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар
ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді
қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Әр бір мемлекеттің салықтарының жиынтығы, басқа да элементтермен қоса,
оның салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету,
халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын
бизнес субъектлерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты
республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге оның
салық жүйесінің қызмет етуін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазіргі кездегі өтпелі кезең ел экономикасының елеулі де шешуші
мүдделері үшін қызмет етуде.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында еліміздің экономикасының
еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып
табылатын салықтар, оның ішінде меншікке салынатын салықтардың экономикалық
мәні мен маңызы өте зор.
Кез келген мемлекеттің қалыптасып дамуымен қатар қоғамда кез -келген
салықтың өз орны, өзіне тән атқаратын қызметі, әсер ету ортасы бар. Бүгінгі
күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт
немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық.
Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке
түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық саясатын құрудың маңызы зор.
Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым
қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын
салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып
отыр.
Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын роліне тікелей байланысты
болады. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максимальды мүмкіндікке
ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-
теңдік сақталатын болса бұл роль жағымды болып келеді. Шаруашылықта тепе-
теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап
қалды.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды. Ал, мұндай шаралардың дамушы жас
мемлекеттердің аяғынан тұрып кетуіне қаншалықты қажет екені баршамызға
белгілі. Осыдан барып аталған тақырыптың өзектілігі туындайды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің қазіргі кездегі жағдайына сипаттама беру және даму
перспективасына анықтау болып табылады.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:
- Нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық жүйесінің
экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын рөлі;
- Салық жүйесінің жүзеге асырылу механизмі мен мақсаттық бағыттарын
қарастыру;
- Қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизміне
сипаттама беру;
- Мемлекеттің тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны;
- Бюджетке салықтардың толықтай және уақытылы түсуіне салық
әкімшілігінің тигізетін әсерін пайымдау;
- еліміздің салық салу саясатын болашақта оңтайландыру жолдарын
қарастыру.
Зерттеу объектісі болып Семей қаласы бойынша Салық Басқармасының
қызметі болып табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Республикасы мемлекеттік
бюджеті және Семей қаласы бойынша Салық Басқармасының сандық мәліметтері
табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық
және шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар
және салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі) мен бюджет
туралы заңдар және басқа да қосымша нормативті актлер мен жарлықтар
қолданылды. Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік
басылымдардан түрлі мақалалар қолданылды.
1 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚ САЛУ
1.1 ҚР-ның салықтар ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні
Қазақстан Республикасында республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың және келешекке арналған осы
тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) республикалық және жергіліктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар
қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету мақсатында және Қазақстан
Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы аудиттiң күштi қызметiн
құру Есеп комитетiнiң өкiлеттiлiктерiн кеңейту, оны сапалық және сандық
жағынан нығайту қажеттiгi туралы тапсырмасына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Президентiнiң "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң мемлекеттiк
бағдарламасы туралы". Жарлығының және Қазақстан Республикасы Президентiнiң
"Экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрестiң тұжырымдамасы
туралы".
Ұсынылып отырған Тұжырымдама республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың негiзгi бағыттарын
айқындайды.
Қаржы саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн жетiлдiру халықаралық
талаптарға сәйкес, нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеу мен бекiтудi,
олар белгiлеген объектiлер мен құқықтық нормалардың қолданылу аясын бөлудi
ескере отырып республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау
ұғымын айқындаудың объективтiк қажеттiгiнен туындап отыр.
Сол сияқты қолданылып жүрген заңнамаларда қаржы саласындағы
мемлекеттік бақылау органдарының арасында міндеттер мен өкілеттіктерді
айқын шектеудің жоқтығы, осы органдардың бір-бірімен де және мемлекеттiк
қаржы бақылау жүйесiнен тыс қызмет ететiн аудит институтымен де өзара iс-
қимыл мәселелерiнде тиiстi айқындылықтың болмау жағдайлары мәселенiң
өзектілігiн растай түседi.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн
одан әрi дамыту мемлекет пен елiмiздiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржы-экономикалық қарым-қатынастары жүйесiндегi маңызды мәселелердiң
шешiлуiне елеулi ықпал ете алады, сондай-ақ экономика саласындағы әртүрлi
құқық бұзушылықпен нысаналы күрес жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін табылатындығында. Салықтар мемлекеттің өмір
сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай
немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болды.
Азаматтың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықтар тауарлы өндірістің пайда болуымен, қоғамның класстарға
бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды. К.Маркс:
Салықтарда мемленкеттің өмір сүруінің экономикалық негізі қаланған,-деп
атап көрсетеді.
Қазіргі күні біздің мемлекетеміз үшін де салық жүйесі, оны реформалау
мәселесі үлкен мәнге ие. Егемендік алған 20 жыл ішінде Қазақстан
Республикасының салық жүйесі бірнеше өзгеріске түсті. Бұл мәселеге
тоқталмастан бұрын салық жүйесіне түсінік беру қажет. Яғни, салық жүйесі
(грек тілінен аударғанда бөліктерден құралған бүтін деген ұғымды білдіреді)
- бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен, ол салықтөлеуші мен
мемлекеттің мүддесін қорғау мақсатында бір-бірімен өзара байланыстағы
салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына мыналар кіреді:
- салық қатынасын реттейтін құқықтық және
нормативті база (салық кодексі, жарлық,
инструкциялар т.с.с);
- салықты және басқада міндетті төлемдерді
жинау және құрау тәсілі. Олардың
әртүрлілігі, салық салу принципі, салық
элементтері;
- салық бақылауын жүргізудің түрлері мен
формалары (салық есебінің камеральды
бақылау, салық төлеушінің мониторингі,
құжаттық және рейдтік салықты тексеру және
т.б);
- Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау
қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР
МКМ, салық органдары, қаржы полициясы[2].
Салық салу - әлеуметтік-саяси проблема, ол мемлекет таңдап алған ұзақ
мерзімдік даму стратегиясына тікелей байланысты.
Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшелігі сонда, ол негізінен
шаруашылықтың нарықтық үлгісіне орайластырылған, тұрмысы нашар азаматтарды
әлеуметтік қорғау мен жеңілдік жүйесі бойынша әлеуметтік-орайластырылған
үлгіге тән.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, ТМД –ның басқа мемлекеттері
сияқты аз уақыт ішінде мемлекеттің салық жүйесінің заңдық негізін құру
керек болды. Салық реформасының тұжырымы 1992 жылы жасалды. Онда екі кезең
көрсетілген: бірінші (1993 – 1995ж.ж) жаңа салық жүйесін дайындап, әрекет
етуге енгізу, және екіншісі (1996-2002 ж.ж) нарықтық экономика талаптарына
жауап беретін салық жүйесін құруды аяқтауды мақсат еткен.
Бірінші кезең 1995 жылдың сәуірінде ҚР Салық және басқада міндетті
төлемдер туралы заңның қабылдануымен аяқталды. Бірақ бұл заңның қатаң
талаптары болмады, керісінше бұл заңға нарықтық реформаларды тездетіп
жүргізуге бағытталған толықтырулар мен өзгертулер ҚР-ның Президентіның
Жалығымен және ҚР-ның 1999 жылға дейін енгізілді.
2001жылы 16 сәуірде ҚР-ның Сенаты Салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы Заңына “өзгерістер мен толықтырулар енгізу” туралы
үкіметтің ұсынысынмен Заң қабылдады. Ол салық ставкасын төмендетуді
қарастырды. Өндірістің дамуына және кәсіпорынның инвестиция қызметін
кеңейтуге бағытталған, бұл заң 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге
асырыла бастаған жаңа Салық кодексін дайындап, кейіннен қабылдауда барынша
маңызды қадам болды[3].
ҚР-да 1995-2001 жылдағы 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі
кәсіпкерлердің, экономистердің, депудаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің,
журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген
наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік
органына барған жаңға адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен
өзгерту енгізуге бағытталатын болар деген әсер бар еді. Біршама уақыт
өткеннен кейін, бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері
оны жетілдіргеннен гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол
қалпында қалды. Әртүрлі көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да
бір ортақ негізі жоқ екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының
тым жоғарлылығы ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен
салық бекітеді деп есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік
салыққа да әсерін тигізеді: “Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін” деген
қағидаға сүйенуі мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме
қызметкерлеріне еңбекақы төлемі, зейнетақы, кешіктіргенде, мемлекеттік
тапсырыс дер кезінде төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде
бәрі анықталады: төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз
қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын: салық жүйесінің артық фискальды сипаты;
отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа
салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен
салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын
салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде
ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан
жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет
жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушлігі; жеке
салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі;
Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір
айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине
жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған
кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында
қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандайда бір
кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын болжап,
алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектетер мүлде
жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі
бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып
келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық
шаруашылық аппаратын қамтамассыз етедіүздіксіз болмаса да кейінге қалдыруға
болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол береді,
негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы
міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған
шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді,
бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі
келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу
мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек-
жоғары немесе төмен – бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі
мәңгілік проблема.
Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және
түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінгі қалдырылмайтын
қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды
дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта.
Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар
салықтың көлемі, тауарөндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін салық
баасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер салықтық
ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін
мойындады[4].
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықттар тек
ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі
салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның
бірқатар жағымсыз салдары бар.
Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы
барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады.
Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді.
Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы
болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы
тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
ҚР-ның салық жүйесі 24 сәуірде 1995 жылы салық және бюджетке басқада
міндетті төлемдерді төлеу туралы заңы салық жүйесінің негізі болып
есептелінеді. Тиімді салық жүйесіне негізгі кедергі болатын экономикалық
тоқырау болып табылады.
1995 жылы қабылданған салық заңы өміршең болды. Бірақ, салық
саясатының алдына қойған мақсаттарын орындауын толық іске асырмады. 1995-
1999 жж. бұл заңға көптеген өзгертулер енгізіліп отырды. Егер бірінші екі
жылдықта ҚР Президентінің “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы” жарлығынан кейін ғана кейбір заңдық тұрақтылықты сақтауға
мүмкіндік болса және тек салық жылдарының басынан ғана өзгерістер енгізу
басталса, ал 1997-1999 жылдардағы өте көп өзгертулер енгізілді, ал салық
жүйесі бұрынғыдай тұрақсыз болып қала берді. Салық заңды бекіткен салық
санын азайту туралы өзгерту қағаз күйінде ғана болды. Ал, шын мәнінде,
1997 жылдан бастап бюджетке төленетін алымдар, салықтар және міндетті
төлемдер саны өсіп отырды[5].
Ең басты назар “ҚР бюджет жүйесі туралы” заңына енген ҚР
Президентінің 1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа
енгізілімдердің негізі салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға
бөлінуі және бюджеттік заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып
табылады. Бұл өзгерістер әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік
сатысындағы құрылу принциптеріне сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын
болсақ, салық салудың теориясы мен тәжірибесіне байланысты салықтар мен
алымдар егер оларды жергілікті билік органдары белгілеп және реттеп отырса,
“жергілікті” деп аталатын болды. Бұл тек биліктің бір орталықтан
жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің дербестігі жағдайында ғана
мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай болады: жергілікті билік
органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен түрлерін белгілеу
өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда мұндай салықтар салық
жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып өзінен алатын органға
байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің құрылуы дұрыс деп
санаймыз.
Қазіргі кездегі Қазақстанның салық жүйесінің дамуының ең
маңызды кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі
салық заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін
қайта құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады. Оларға мыналар
жатады:
- 1999 жылы тамызда ҚР Президентінің “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығы Парламентте
қабылданып, заңға айналды;
- 1999 жылы 1 қыркүйекте ҚҚС-ты бөлу механизміне бірнеше
өзгертулер енгізілді. Дәлірек айтатын болсақ, нольдік ставканы
қолдану сферасы кеңейтілді және ол тоқыма өнеркәсібі, тігін және
былғары аяқ киім тігу өнеркәсібі, халықаралық тасымалдау
тауарларын өткізу бойынша жұмыс істей бастады; ең бірінші
қажетті азық түлік, мал және құс, т.б. азық-түлікке – 10%-тік
ҚҚС салынды; электроэнергия, газ, су, жылу өндіру және
тасымалдау кезіндегі салық салу айналымын анықтау механизмі
жақсарды, сонымен қатар машина жасау, пластмасса бұйымдарын
өткізуде де кассалық әдіске уақытша өту және салық салу
айналымының мерзімін 50 және 90 күнге ұзарту арқылы салық
салынатын айналымын анықтау механизмі жақсарды; ҚҚС айналымынан
қосылған құн жасамайтын акциз, кедендік төлемдер сияқты
элементтер алынып тасталды;
- фермер қожалықтары үшін жалпыға бірдей жер салығы енгізілген.
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап, 2001 жылдың 3 мамырындағы “ҚР
заңына өзгертулер енгізу туралы “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы” ” заңына сәкес ҚҚС барлық салық төлеушілер үшін
16% болды. Бұл 2001 жылдың 1 бастап, счет-фактура шотынан босатылған
тауарлардан басқа барлық тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізілімі үшін
ҚҚС – 16% болды деген сөз. 2004 жылдан басиап аталған ставка 15% бекітілді.
Бұл өзгерістер экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі,
ғылымдағы көпжылдық пікір сайыстан кейін ғана мүмкін болды[6].
Қазақстанның салық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси-құқықтық
тарихын келесі кезеңдерге бөлуге болады:
І кезең – салық жүйесінің құрылуының басы (1991-1992жж.)
ІІ кезең – салық жүйесінің дамуының тұжырымдамалық және методологиялық
негіздерін орындау – болашақтағы даму бағдарын таңдау (1993-1994жж.)
ІІІ кезең – нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық
жүйесін құру әрекеті – белсенді салықтық реформалар кезеңі (1995-2000жж).
Қазіргі кезде де салық жүйесінде саяси-құқықтық қалыптастыру
процесі жалғасуда.
Салықтың реттеушілік маңызын ұлғайтумен және мемлекетпен шешілетін
мәселелерге байланысты салық салудың реформалары тәжірибе жүзінде
өткізілуде. Қазақстан Республикасы алдында үлкен мақсат тұр – ол
экономиканы жақсарту ғана емес, сонымен қатар бұл процестерді жандандыру
факторы болып табылатын салық жүйесін құру.
Салық салу бойынша жүргізілетін реформалардың басты мәселесі –
жалпымемлекеттік мәселелерді шешу үшін қажетті қаржы қаражаттарын алу мен
экономикалық субъектілер үшін салық ауыртпалығының үйлесімділігін табу.
Нарықтық қатынастарға өтуде оның әлеуметтік-экономикалық реттеуші қызметін
трансформациялауға мемлекеттік ықпал ету орталықтандырылған тетік ретінде
салықтың маңызын өсіруді қажет етеді. Бұл көбінесе жеке және заңды
тұлғаларға салық салуды ретейтін құқықтық нормалардың өзгеруінде, салықтық
құқықтық қатынастардың субъектілерінің ортасында, салық төлеушілердің
мәртебесінде, олардың салықтық құқықты бұзу бойынша жауапкершілігінде,
сонымен қатар салықтың құқықтық құрылымында көрінеді[7].
Өте маңызды өзгерістер қатарына салық жүйесін реформалау
жатқызылады. Мұндағы ең басты жетістік ол жүйенің кеңейтілуі және бұл
жүйеге көп төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден мемлекеттің
өзінің қаржылық базасын қатайту мақсатында, екіншіден, осы мақсатта
әлеуметтік-экономикалық процестерге әсер ету механизмін үлкейту, күшейту
қажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық
жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті
қаражат әкелмеді, ал салықтық реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз
құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі
бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.
Бірақ, қазіргі кезде қалыптасқан Қазақстан Республикасындағы салық
жүйесінің жағымды жақтарын айтуға болады. Бұл туралы келесі тарауларда
қарастыратын боламыз.
1.2 Салықтардың түрлері мен жіктелуі
Салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттiң
қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы Кодекске және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес бюджетке eceптелуге тиiстi
ақша бюджет кiрiстерi болып табылады.
Салықтық түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер.
Салықтық емес түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген, негiзгi капиталды, гранттарды сатудан түсетiн
түсiмдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiнде белгiленген бюджетке төленетiн
мiндеттi, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусiз негiзде берiлетiн ақша.
Мынадай ақшалар негізгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер болып
табылады:
1) мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi
сатудан түсетiн ақша;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетiн ақша;
3) мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiн жеке меншiкке сатудан немесе
оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не Қазақстан
Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген
жағдайларда жер учаскелерiн өзге құқықтық нысандарда өткiзуден түсетiн
ақша;
4) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн
ақша.
Ресми трансферттер түсiмдерi - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншісiне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетiн трансферттер
түсiмдерi.
Кiрiстердiң жаңа түрлерiн енгiзу, қолданылып жүргендерiнiң күшiн жою
немесе оларды өзгерту осы Кодекске мiндеттi түрде өзгерiстер немесе
толықтырулар енгiзiле отырып жүзеге асырылады.
Нысаналы ресми трансферттердi қоспағанда, кiрiстердiң нысаналы мақсаты
болмайды.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты
iске асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың өздерiнiң тұтынуына
арналмаған) өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге)
мемлекеттiк органдардың ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес
жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар - мемлекеттiк мекемелер және қоғамдық
бiрлестiктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын
негiзде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлерi.
Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын
әлеуметтiк-экономикалық дамыту мiндеттерiн iске асырудың басқа, неғұрлым
тиiмдi тәсiлi болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға субсидия
берудiң басым бағыттары орта мерзiмдi фискалдық саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттердiң жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкiн. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерi республикалық және жергiлiктi бюджеттердi әзiрлеу кезiнде оларды
болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейiнге
қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететiн шығындарды қаржыландыру
үшiн республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң құрамында құрылады.[7]
Облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiнiң
кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда
болған жағдайда облыс бюджетiне, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетiне кредит беру үшiн тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджетте көзделедi.
Салықтың жіктелуі.
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
- Тікелей салық;
- Жанама салық.
Тікілей салық – тікілей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салығы, жер, мүлік салығы.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда
тұтынұшылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарлардың соңғы тұтынұшы –
азаматтарға түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар
бағасына директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама
салықтар – тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар
бағасын арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме
түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағыл.сөзі real - мүлік) – мүлікке салынатын
салықты атаймыз. Нақты салықтарға қатыстылар:
- Мүлік салығы;
- Көлік құралдары салығы;
- Жер салығы;
Дербес салықтар – (кейде жеке деп аталады) деп – салық төлеушілердің
табыстарына салынатын салықтарды атауға болады. Дербес салықтарда тек
табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің қаржылық жағдайы да
ескеріліді. Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
- әлеуметтік салық.
Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің
нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып
олардың алған ақша қаражаттары саналады. Сонымен қатар дербес салықтар
салық төлеушілердің табыстылығын есептеуге де көмектеседі. Бірақ, мұнда
салық төлеушілердің салық салынатын объектілерінен (жер учаскесі, құрылыс,
көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.
3. Салықтарды объектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге
болады:
- Тұтынуға салынатын салықтар;
- Табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салықтар – мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет
көрсету) салық салынады.
Табысқа салынатын салықтар- салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін аңықтау тәсілі бойынша:
- Үйлесімді салық – табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері
өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы
сол күйінде қалады. Мысалы: корпорациялық табыс салығы 30%,
қосылған құн салығы 15%7
- Үдемелі салық – салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады,
мәселен жеке табыс салығын алуға болады.
- Кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады.
Мұндай салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ.
Кейбір мемлекеттерде салық төлеуді ынталандыру мақсатында жиі
қолданылады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органга қарай:
- Жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
- Жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2. Қосылған құнға салынатын салық;
3. Акциздер;
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы;
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3. Көлік құралдарына салынатын салық;
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркелгені үшін алынатын алым.
5. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым;
6. Аукциондардан алынатын алым.
6.Салықтарды пайдалану ретіне немесе тәртібіне қарай:
- Жалпы салықтар;
- Мақсатты салықтар болып бөлінеді.
Жалпы салықтар – бір қазынаға түсетін және жалпы бір мақсатқа
жұмсалатын салықтар. Бұған көптеген салық түрлері жатады.
Мақсатты немесе арнайы салықтар – бұл, белгілі бір мақсатқа арналған
салықтар. Мәселен: көлік құралдары салығы – жол жондеуге, әлеуметтік
салықтар - әлеуметтік төлемдерге жұмсалады.
7. Заттай және ақшалай салықтар:
Заттай салық – салықты затпен немесе тауар түрінде төлейді. Бұл салық
түрі көбінесе ауыл шаруашылығы саласында қолданылады. Жиналған өнімнің бір
бөлігін салық ретінде төлеп отырады. Заттай салық ертеден қолданылып
келеді, яғни ақша пайда болғанға дейін салықты заттай беріп отырған.
Ақшалай салық – ақша түрінде төленеді. Қазіргі кезде бұл салық салудың
кең қолданылатын нысаны болып саналады.
8.Заңды және жеке тұлғалардың салықтары:
Қазақстан Республикасында заңды тұлғалардың салықтарына жататындар:
Корпорациялық табыс салығы;
Заңды тұлғалардың мүлік салығы.
Жеке тұлғалардың салықтарына мына салық түрлерін жатқызуға
болады:
- Жеке табыс салығы;
- Жеке тұлғалардың мүлік салығы.
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай:
- Жай салықтар;
- Төтенше салықтар деп те болінеді.
Жай салықтар – мемлекеттің күнделікті қызмет барысында қолданылады.
Бұған ҚР-ғы барлық салық түрін жатқызуға болады.
Төтенше салықтар – мемлекеттік шығындардың деңгейінің көбеюіне орай
қосымша табыстарды қажет еткен жағдайда, форсмажор (төтенше оқиға) кезінде
қолданылады. Мәселен, әскери салықтарды алуға болады. Бұл салықтың уақытша
сипатта болады, яғни белгілі бір кезең аралығында себепті салдарлардың
жойылғанына дейін қолданылады.
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша салықтарды:
Қызметақылы;
Қызметақысыз деп бөлуге болады.
Қызметақылы – кезінде салық органдары салық төлеушіге салық сомасын
жекелеп бекітеді және салық сомасы, салық базасы мен салықты төлеу мерзімі
көрсетілген салық органдарының өкімдерін, яғни салық хабарламасын алғаннан
кейін салық төлеу міндеттеледі. Мәселен, жер салығын алуға болады. Салық
органдары салық төлеушілердің иелігіндегі жер учаскелерін жеке-жеке
есептейді және салық сомасы мен төлеу мерзімі көрсетілген салық
хабарламасын жібереді.
Қызметақысыз салық – салық төлеушілерде өз алдына есептеледі және
төленеді. Салық органдары салықты дұрыс есептеуін және дер кезінде бақылау
жасайды.
Бұган мысал ретінде корпорациялық табыс салығын алуға болады. Мұнда
салық төлеушілердің өздері салық салынатын объектілерді есепке алады, өзі
салық базасын есептейді, төлеуге тиіс салық сомасын есептеп және ол соманы
төлейді.
1.3. Шет елдердегі шағын бизнестегі салықтардың алатын орыны
Салық жүйесінің теориялық жаақтарын жан – жақты қарастырып және
оның барлық жақсы жаман жақтарын талдай отырып, салық жүйесінің қызмет
етуін шет мемлекеттермен салыстырып отыру қажет, өйткені, қазіргі
ғаламдану жағдайында бұл шартты жағдай.
ҚР-ның салық жүйесін дамыту мақсаты елдегі жағдайды жақсарту, сол
арқылы салық базасын кеңейту болып табылады.
Қазір Республикамызда салық саясаты бірнеше деңгейде өсті.
Макроэкономикалық көрсеткіштер тепе теңдікке жетті. ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан бірінші болып жылы салық заңын қабылдады. Бірақ салық жүйесінде
бірқатар кемшіліктер де жоқ емес. Олар:
1. Салық сатысында бірнеше шешілмеген мәселелер бар, бұл
мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражат қажет істерге
жетіспеуінен;
2. Салық жүйесінің толық қанды еместігі кәсіпкерлер, шетел
инвестициялары, қарапайым халық салық талаптарын орындамайды.
Соның себебінен көлеңкелі экономика дамиды.
3. Шетелдерден келген үлкен кәсіпорындар да салық төлеуден
жалтарады. Ал бұл халықаралық валюта қорына кіретін қаражат;
4. Айтарлықтай бұхгалтерлік қателікті көрсетпеу, салықтан жалтару
мақсатында кірістерін жасырушылар әлі де бар;
5. Төлеушілердің уақытылы салық сомаларын төлемеуінен
қарызкерлердің көбеюуі, осы қарыздарды жинағанда мемлекеттің
бюджеттік жағдайы жақсарар еді.
6. Салық төлеушілердің құқығы әлсіз және сот төрағасының білімі
төмен.
7. Шетелден Қазақстан территориясына өте көп тауар әкелінуі
Республиканың экономикалық жағдайына кері әсер етіп отыр.
Осы мәселелерді шешу үшін бірнеше жұмыс істелу қажет:
1. Салық жинауды ұтымды түрде ұйымдастырғанда ғана, бюджет кірісі
тепе-теңдікке жетеді.
2. Салық базасын кеңейту;
3. Салық жүйесін жұмсарту;
4. Жергілікті бюджетті қамтамасыз ету қажет.
Салық жүйесін қатаң сақтау төлем тәртібін жоғарылатады деп айтуға
болмайды. Салық төлеу объектілерін толығымен есепке алмағандықтан – салық
төлеушілері көп[15]. Салық жүйесін өзіндік тұрақтылыққа жеткізу үшін және
реформалау үшін мына шараларды қолдану қажет:
- салық жүйесінің тұрақтылығын қамту керек;
- бюджет жағдайын ЖІӨ 30% жеткізу керек;
- салық жүйесін бір жүйеге келтіру;
- кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік
бақылау.
Барлық өзгерістер тек бюджеттің құрамымен өтуі қажет. Мемлекеттік
бюджетке салықтық түсімдер деңгейін сақтап тұру үшін, өзгерістерді
жиілетпеу шарт. Жуық арада валюта заңын бұзушыларға қарсы қатаң шаралар
енгізілуі керек, қаржылық валюта операцияларын күшейту мақсатында 5-7 жыл
арасында өзгерістер енгізілуі керек.
Енді, шет елдік тәжірибеге, оның артықшылықтары мен кемшіліктеріне көз
жүгіртіп өтетін болсақ, онда көптеген Батыс еуропалық елдерде салық жүйесі
әр түрлі болып келеді, бірақ Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
салық реформалары олардың кейбір жақтарын бір біріне жақындата түсті.
Көптеген елдерде салық жүйесі үш денгейлі сипатқа ие, жалпы мемлекеттік
немесе федералдық салықтар, жергілікті – провинциялар мен автономды
территориялардың салықтары және жергілікті немесе муниципалды салықтар
алынады. Кейбір елдердің салық жүйелерінің ерекшеліктерін қарастырып
көрейік.
Салық салу ғылымының отанында салық жүйесі 19 ғасырда дамып жетілген
еді. Бірақ та ол көптеген өзгерістерге ұшырап келеді. Салық реформалары
1965, 1973 жылдары өтті және 90-шы жылдары өткен реформалар елеулі
өзгерістерді енгізді. Ұлыбритания салық жүйесі екі деңгейлі:
жалпымемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады. Негізгі
жалпымемлекетік салықтарға мыналар жатады: жеке тұлғалардан алынатан табыс
салықтар, корпорациялар табысына салынатын салықтар, капитал өсіміне
салынатын салықтар, мұнайдан түскен табысқа салынатын салықтар,
мұрагерлікке салынатын салықтар, қосылған құн салығы, баждар, гербтік
алымдар. Олар салықтық түсімдердің 90% береді. Ал жергілікті салықтар
үлесіне 10% және олар негізінен мүлікке салынатын салықтар[16].
Табыс салығы жылдық жиынтық табысты құрайтын заңмен белгілеген
жеңілдік пен шегерімдерді есептегенде табыстан алынады. Табыс салығының үш
ставкасы қызмет етеді. Олар: 2500 фунт стерлингке дейінгі табыс - 20%, 2501-
23700 фунт стерлинг - 25%, 23700-ден жоғары - 40%. Капитал өсіміне
салынатын салықтар негізінен капитал активтерін өткізуден түскен пайдаға
салынады. Олар: жеке автокөліктер, тұрғын-үй, ұлттық жинақ сертификаттары,
облигациялары және т.б.
Мұрагерлікке салынатын салық алғашқы 150 мың фунт стерлингке
салынбайды, кейін ставка 40% мөлшерінде алынады.
Қосылған құн салығы жанама салықтардың ішінде бірінші орынды алып
отыр. Ел бюджетінің 17% құрайды. Салық ставкасы – 17,5%. Аталған салық
кітаптар, дәрі-дәрмек, импорт және экспорт тауарларына салынбайды.
Акциздер жанама салықтардың ішінде екінші орынды алып отыр. Акцизді
тауарларға мыналар жатады: алкоголь сусындары, темекі өнімдері, транспорт
құралдары. Ставкасы 10-30% шамасында алынады.
Одан басқа жанама салықтарға кеден баждары, гербтік алымдар, ойын
бизнесіне салынатын салықтар. Елдегі салық жүйесін реттеу мен басқаруды
Қазынашылық атқарады.
АҚШ-ның салық жүйесі 200 жыл бойы даму мен жетілу үстінде және нарық
қатынастарды реттеуші құрал ретінде қызмет етеді. Елде салық жүйесі ел
экономикасының дамуын реттеу құралы болып келеді. Салықтар федералды
бюджеттің ірі және негізгі түсімдерді қамтамасыз етеді, және шығыс пен
кірістің 70% келеді.
АҚШ федералды бюджетінің кіріс бөлігін келесі салықтардың 5 түрі
құрайды Олар:
- Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Табыстардағы
олардың үлесі 45% шамасында.
- әлеуметтік сақтандыру қорларына аударымдар. Олардың үлесі
36-37%.
- Корпорация табысына салынатын салықтар. Олардың үлесі 8-
10%.
- Акциздер – 4-5%
- Кеден баждары - 1%.
Әлеметтік сақтандыру қорларына аударымдар – федералды бюджетінің
екінші үлкен статьясы. Олар жұмыс берушілер мен жалдап істейтін
қызметкерлермен жасалынып отырады. АҚШ-да әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
екі мемлекеттік нысаны бар: федералды зейнетақы жүйесі мен жұмыссыздық
жөніндегі сақтандырудың федералды-штатты жүйесі.
Корпорациялар табысына салынатын салықтардың ставкасы - 34%, . Алғашқы
50 мың долл. үшін 15%, 25 мың долл. үшін - 25%, ал қалған сомаға 34%
шамасында салынып отырады.
Жергілікті салықтар АҚШ-да жеке роль атқарады. Мемлекет тек белгілі
мөлшерде ғана субсидия беріп отырады. АҚШ-да салықтарды төлеу жөніндегі
мәселелермен Қаржы Кіріс Министрлігінің Ішкі қызметі айналысады.
Францияның салық жүйесі өте қызықты, өйткені осы елде алғаш рет 1954
жылы қосылған құн салығы енгізілген болатын.
Францияда алынатын салықтардың негізгі ірі 3 топқа біріктіруге
болады:
- Табыс салығы – табысты алған кезде салынады,
- Тұтынуға салынатын салықтар – осы табысты жұмсаған кезде салынады;
- Капиталға салынатын салықтар – мүліктен алынып отырады.
Бюджеттік жүйенің негізгі көзі - қосылған құн салығы алып отырады.
Францияда қосылған құн салығының негізгі 4 ставкасы қызмет етеді.
Негізгі салық ставкасы – 18,6%. Көтермелеген ставка - 22% және ол мына
тауарларға салынады: автокөліктер, кинофото тауарлары, алкоголь, темекі
өнімдер, парфюмерия және т.б. Төмендетілген ставка - 7%. Ең төмен ставка –
5,5%.
Табыс салықтары жеке тұлғалармен және кәсіпорындармен де төленеді.
Кәсіпорындарда салық таза табыстан алынады. Салық ставкасы – 34%. Кейбір
жағдайларда бұл ставка 42% болу мүмкін. Жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығының Франция бюджетіндегі үлесі 18% және мына мөлшерде алынады: 0-
56.8%. 18140 франктан аспайтын табысқа салық салынбайды.
Францияның бюджетіне елеулі табысты мүліктен алынатын салықтар
әкеледі.
Жергілікті салықтар жүйесінде мына төрт салықты алға шығаруға болады:
салынған учаскелерге жер салығы; салынбаған учаскелерге жер салығы; тұрғын-
үйге салық; арнайы салық.
Францияның басты салықтық басқарма Экономика және қаржы Министрлігінің
құрамында. Бүкіл ел территориясында 830 салық орталықтары мен 16 ақпараттық
орталықтар орналасқан. Салықтан жалтарыну жағдайларында салық екі еселенген
мөлшерде алынады.
Жапондық салық жүйесі 19 ғасырда-ақ қалыптасқан болатын. Екінші
Дүниежүзілік соғыстан кейін Шалп профессорының есімімен аталған реформа
жүргізілген еді. Ал қазіргі салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен өз күшіне
енді. Ол еуропалық салық жүйесінен айтарлықтай ерекшеленеді. Жапонияда
мемлекеттік және жергілікті салықтар қызмет етеді. Мемлекеттік түсімдердің
64 % мемлекеттік салықтар есебінен қалыптасады, ал қалған бөлігі –
жергілікті салықтар.
Барлығы Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салық бар. Оларды
негізгі 3 топқа жіктеуге болады:
- жеке және заңды тұлғаларға салынатын тікелей салықтары;
- мүлікке салынатын тура салықтар;
- тура және жанама тұтыну салықтары.
Бюджеттің негізгі бөлігін тура салықтар алып отыр.
Мемлекетке ең көп табыс әкелетін жеке және заңды тұлғаларға салынатын
табыс салығы. Кәсіпорындар мемлекеттік ұйымдар өз пайдасынан мемлекеттік
табыс салығын 33,48%, және префектуралық табыс салығын – 1,67% мөлшерінде
төлейді. Жеке тұлғалар мемлекеттік табыс салығын 5 пайыздық ставка бойынша
төлейді:10, 20, 30, 40 және 50. Сонымен қатар, префектуралық табыс
салығының 3 ставкасы –5, 10 және 15%.
Тұтыну салықтарының ішінде қосылған құн салығына ұқсас 3% ставкамен
алынатын сатудан алынатын салық.
Одан басқа бюджет мына салықтар есебінен толықтырылады: автокөлік
иелеріне салынатын салық, темекі, алкоголь, мұнай, газ, бензинге салынатын
акциздер және т.б[16].
Сонымен, жоғарыда қарастырылған кейбір дамыған елдердің салық жүйесін
қарастыра келе, түйіндегеніміз олардың салық жүйесінің жан-жақтылығы да бар
және ұқсастықтары да жоқ емес, мысалға көптеген елдерде бюджеттің кіріс
көзін құрау жағынан табысқа салынатын салықтар мен жанама салықтардың басқа
салықтарға қарағанда үлесінің жоғарылығы. Артықшылықтарына келетін болсақ,
мысалға меншікке салынатын салықтар бойынша біздегі сияқты меншік түрлеріне
салынатын салықтар шектеулі ғана емес, әсіресе мұраға салынатын
салықтардың дамығандығы басқа тікелей салықтар бойынша ауыртпалықтың
азаюына жағдай жасайтын еді және мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін
молайтуға мүмкіндік беретін еді.
Сонымен бірге, Жапония сияқты елдердегі жанама салықтар ставкасының
төмен болуы, бұл тауар мен қызмет түрлерінің бағасының төмен болуына, яғни
халықтың салық ауыртпалығын аз тартуына мүмкіндік беріп отыр. Ал, бізде әлі
де болса жанама салықтар фискалды қызметінен ауытқи қойған жоқ. Бұл, болса
енді көтеріліп келе жатқан кәсіпкерлір мен шаруашылық жүргізуші
субъектлердің жан –жақты дамуына аз да болса кедергі болады.
Тағы да айта кетерлік жағдай, қосылған құн салығы бойынша, көптеген
елдерде тамақ, алғашқы қажетті тауарлар, ауыл шаруашылық өнімдеріне салық
ставкалары өте төмен мөлшерде қолданылады, ал бізде тек қана бір-ақ түрлі
ставка қызмет етеді.
Сондай-ақ, басқа елдердегі салықтық құқық бұзушылыққа қолданылатын
шаралардың қаталдығы, мысалға Францияда салықтан жалтарыну жағдайы болған
кезде, салық сомасы екі еселеніп төленеді. Осындай тәжірибені біздің де
салық жүйемізде қолдану салықтық түсімдердің толықтай және уақытында
түсуіне мүмкіндікті молайтатын еді.
2 ШАҒЫН БИЗНЕСТЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ
2.1 Семей қаласының Салық Басқармасының техникасы экономикалық
көрсеткіштері
Салық Басқармасы жұмысының ұйымдастырылуымен танусы, салық Басқармасы
құрлымының схемасын құру, салық Басқармасы қызметкерлерінің функционалдық
міндеттерін көрсету қарастырылған.
1.ҚР Қаржы министірлігінің Салық Басқармасы (бұдан әрі - Басқарма)
орталық атқару органының өз құзыреті шегінде салық және бюджетке төленетін
басқада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz