Өндірістік шығындардың жіктемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ МЕН 5
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Шығындар есебінің маңызы мен мәні 5
Өндірістік шығындар есебінің мақсаттары бойынша шығындардың 18
жіктелуінің негіздері
1.3. Шығындарды есептік бухгалтерлік талдауды ұйымдастыру 30
1.4. Шығындар есебінің және талдауының шетел тәжірибесі 34
2. ДЕРИКАР ЖШС-НЫҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ЖҮРГІЗІЛУІ 38
ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2.1.ДЕРИКАР ЖШС-ның қысқаша тарихы мен негізгі 38
техника-экономикалық көрсекіштері
2.2 Өндірістік шығындардың аналитикалық және синтетикалық есебі 42
2.3. Өндірістік шығындардың талдауын жүзеге асыру 52
3. ДЕРИКАР ЖШС-НЫҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ЖӘНЕ ТАЛДАУЫН ЖЕТІЛДІРУ 56
ШАРАЛАРЫ
3.1. Шығындар есебіндегі Директ-кост әдісін қолдану 56
3.2. Қызметтің өзіндік құнын факторлық талдау 63
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
Кіріспе
Нарық тауар өндіріушілер үшін көптеген мүмкіндіктер береді,
бірақ оларға да қатал талаптар қояды. Нарықтық экономикаға өту жағдайында
кәсіпорын алдында бұрын соңды болмаған көптеген мәселелер пайда болды,
сондықтан кәсіпорындар осы мәселелерді қаншалықты кәсіби және білікті
дәрежеде шешуіне байланысты олардың қызметінің нәтижелілігі тәуелді болады.
Шығындар есебі - кәсіпорынды басқарудың маңызды құралы болып
табылады.Өндіріске шығындар қажеттілігі шаруашылық қызметтің шарттары
қиындаған сайын және рентабельділікке талаптар жоғарлаған сайын өсе түседі.
Шаруашылық дербестіке ие кәсіпорындар дайын өнімнің әртүрлі түрлерінің
өтімділігі жайлы, әрбір қабылданатын шешімдер тиімділігі және олардың
қаржылық нәтижелерге, сонымен қатар шығындар мөлшеріне әсері жайлы нақты
анықтамасы болуы керек.
Нарықтық механизмнің нақты қызмет етуң жағдайында өндіріске шығындар
есебінің және бақылауының нақты жүйесін құру және жетілдіру және
басқарушылық есеп шеңберінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
қажеттілігі туындайды.
Орталықтан басқарылатын экономика тұсында қызмет еткен өндіріске
шығындардың бухгалтерлік есеп жүйесі өзінің алдына өндіріс процессінде
жұмсалған барлық нақты шығындар туралы тура әрі наөты ақпарат алу,
шығарылатын өнім,өндірілетін жұмыс және қызметтердің толық нақты өзіндік
құнын калькуляциялауды көздед. Бұл ақпарат орталықтандырылған баға құру
және жоғарыдан жоспарлы тапсырмаларды орындауды бақылау үшін қолданылды.
өзіндік құн жайлы ақпаратты өңдеу жүйесінің шеңберінде опративтіліктің және
талдаудың жеткілікті түрде жоғары дәрежесімен шығындар жқнінде ақпарат
алу мүмкіндігі болғанымен, оның көп бөлігі талап етілмеді, өйткені
өндіріске шығындарды төмендету үшін стимул және өзіндік құнды
қалыптастыруды басқарудың жаңа әдісетерін енгізу ынтасы болған жоқ.
Нарық өзіндік құнды басқару жүйесін құру әдістерін тұбегейлі
өзгертеді. Барлық өндірістік-шаруашылық процесстер туралы нақты және
оперативті ақпарат қана кәсіпорынға шығарылатын өнімге сұраныстың күрт
өзгеруімен байланысты тәуекел дәрежесін анықтауға, шығарылатын бұйымдардың
бәсекеге қабілетті бағасын анықтауға, кәсіпорынның шығынсыз деңгейін
талдауды жүргізуге, потенциалды және әлеуметтік тиімділікті ескере отырып,
қаржылық және инвестициялық саясатты ойдағыдай жүргізу үшін балама
шешімдерді негіздеуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта маңызды категория пайда болып табылады. Кәсіпорын
пайдасы оның табыстары мен шығындарымен шартталған, нарықтық экономика
тұсында табыстар мағызды дәрежеде конъюнктураға, ал оның шығындары
кәсіпорынның өзінің қызметіне, оның әкімшілігінің және еңдек ұжымының
әрекеттеріне тәуелді болады. Сондықтан шығындар есебі және дайын өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау, сонымен қатар шығыдарды талдау әдістері
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық өызметінде маңызды орын алады.
Осыған байланысты диплом жұмысының негізгі өзекті мәселесі – нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорынның шығындар есебін ұтымды жүргізу, оны
талдау әдістерін қамту болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – кәсіпорынның шығындар есебін,
аудитін және талдауын жүзеге асырудың теориялық аспектілерін және мысал
түріндегі кәсіпорынның шығындар есебін, аудитін, талдауын қарастыру.
Диплом жұмысын жазу барысында теориялық білімдерді негіздеу мақсатында
іс-тәжірибе жүзіндегі база Абай ауданы, Қарауыл ауылында орналасқан
Дерикар ЖШС-нің қызмет көрсетушілік – шаруашылық қызметі болып табылады.
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Шығындар есебінің маңызы мен мәні
Өнеркәсіпті кәсіпорын - әртүрлі өндіріс пен шаруашылықтан (негізгі,
көмекші, эксперименталды) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жеке өндірістік буындары бойынша шығындарды жоспарлау
және есебі мақсатында шығарылатын өнімнің мақатына байланысты барлық
өндіріс негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгі өндіріке өнімді шығару үшін құрылған кәсіпорынның өнімдерін,
сонымен қатар сату және ішкі зауыттық тұтыну үшін арналған жартылай
фабрикаттар (машина құрылыс зауыттары үшін сызықты, ұсталық, пресстік )
дайындауға арналған өндіріс жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндіріс өнімдерін дайындауға тікелей
қатыспайды, бірақ өнімді өндіре, қызметтерді көрсете отырып өндірісті және
кәсіпорынның барлығын қамсыздандырады (жөндеу – механикалық, электр
көліктік, инструменттік ехтар, су және газбен жабдықтау).
Кез келген кәсіпорын үшін мағызды орынды өндірістік есепті ұйымдастыру
алады. Өндірістік бухгалтерлік есепті ұйымдастыру көп жағдайда өндіріс
типіне байланысты болады. өндірістің келесідейүш типін бөледі: жеке,
сериялық және жаппай.
Жеке (бірлік) өндіріс типіне өнім жеке даналармен немесе көп емес
қайталанатын тапсырыстармен дайындалуы тән, мұндай өндіріс түрі ауыр машина
құрылысына сипатты. Оның келесдей ерекшеліктері бар: цехтарда нақты
мамандануы жоқ, субъектінің және цехтардың өндірістік бағдарламасы
бұйымдардың және оның бөліктерінің көп санымен ерекшеленеді, дайындау –
қортынды жұмыстарға шығыдар біршама жоғары, өндірістің басқа типтеріне
қарағанда өндірістік цикл ұзақтығы жоғарырақ. Жеке өндірістерде шығындар
әрбір бұйымның (тапсырыстың) шығындары есептелетін шығындар есебінің және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың үлгілі әдісі қолданылады.
Сериялық өндіріс серия болып табылатын бірдей бұйымдарды шығарудың
кезең сайын қайталануымен сипатталады. Оған келесідей ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнімнің шектелген номенклатурасы, мамандандырылған машиналар,
инструменттер, құрылғылар саны шектелген. Сериялық өндіріс машина құрылыс
өнеркәсібінде және металды өңдеу өнеркәсібінде кең таралған. Бұл
кәсіпорындарда өнімді шығару есебі бұйым жинақталатын бөлшектер немесе
олардың партияларына қатысты емес, бұйым – серияларға қатысты жүргізіледі.
Сериялардың көлеміне байланысты өндірістік үш түрін ажыратады: ірі
сериялық өндіріс (өнім үздіксіз бір жыл ағымында дайындалады), сериялық
(мамандану шеңбері шағын,ал өндірістік сызықтар мен цехтар заттық және
технлогиялық мамандануға ие), шағын сериялық (бірлік өндірістен өнімді
шағын сериялармен шығаруға өту формасы). Сериялық өндірісте шығындар
есебінің әне өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативті немесе
шектеулі әдісі қолданылады.
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт ағымында үздіксіз бірдей өнім дайындалатын
өндіріс типі. өндірістің бұл типінің сипатты белгілері салыстырмалы түрде
үлкен емес ассортимент кезінде шығарылатын бұйымдардың маңызды көлемі,
құрал – жабдықтардың мамандануының жоғары деңгейі және өндірістің жоғары
ритмділігі болып табылады. Жаппай өндіріс машина құрылысына, құрылғыларды
жасау, жеңіл өнеркәсіп, консерв, кондитер және экономиканың басқа да
салаларына тән. Мұнда шығыдар есебінің және өзнідік құнды калькуляциялаудың
нормативті әдісі қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру тек шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды құруға ғана емес, сонымен қатар алғашқы есепті,
аналитикалық есепті ұйымдастыруға ықпал жасайды. Ірі сериялық және жаппай
өндірістерде шығарылым мен еңбек ақыны сменада шығарылым рапорттарына
сәйкес маршруттық беттермен бекітеді, ал жеке және шағын сериялық
өндірістерде - кесінді жұмыстарға наряд және т.б. бекітеді.
Кез келген өнім, қызмет және жұмыс өндірісі белгілі бір шығыдармен
байланысты. Шығындар ұғымы өндіріс залалдарымен байланысты активтердің
(материалдардың, ақша қаражатарының) азаюын немесе міндеттемелердің
(кредиторлық қарыздың) ұлғаюын қамтиды. Бухгалтерлік есеп стандарттары
бойынша актив субъектімен бақыланатын ресурс, болашақта табыс күтілетін
өткен процесстің нәтижесі ретінде анықталады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру – субъектінің шаруашылық іс-әрекеті
туралы күмәнсіз сенімді және уақтылы ақпарат алу мен ресурстарды, дайын
өнімді тиімді пайдалануды бақылауды жүзеге асыру мақсатымен есеп процесін
құрудың шарттары және элементтер жүйесі. Негізгі элементтер мыналар:
алғашқы есеп пен құжат айналымы, түгендеу, субъекті қаржы - шаруашылық
қызметі шоттарының Бас жоспары, бухгалтерлік есеп формалары, есеп берудің
көлемі мен мазмұны.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп пен есеп берулер туралы
заңының 7- бабына сәйкес субъект басшысы есептік жүйені жасауды және
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Басшы есептік жұмыстың
мөлшеріне қарай бухгалтерлік қызметті бас бухгалтер басқаратын құрылымдық
бөлімшелерге құрылтайшы болып, бас бухгалтер қызмет штатын ашады, алғашқы
келісімшартпен мамандандырылған бухгалтерлік фирмаға бухгалтерлік есепті
жүргізуді тапсырады немесе маман бухгалтерге бухгалтерлік есепті жүргізуге
береді.
Бас бухгалтер немесе бухгалтер субъектінің жалпы бухгалтерлік есебін
жүргізеді, заң талаптарын, қаржы-шаруашылық қызметтердің бухгалтерлік есеп
стандарттарын, қаржылық есеп берудің формаларын сақтайды. Қазақстан
Республикасында бухгалтерлік есептің жалпы әдістемелік басшылығын
бухгалтерлік есептің әдістемелік департаменті және ҚР Қаржы министрлігі
аудитта жүзеге асырылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету
белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі
керек: жалпы өнім көлемі, әрбір өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты
өзіндік құнын есептеу, қызмет көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің
нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы
бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін
ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
• Материалдар мен шикізаттарға кететін шығындар есебі
Қазіргі кездегі өндірістік ортада шаруашылық етуші субъектілер
көп бөлшектер мен өлшеуіштері қажет ететін, кең ассортиментті
өнімдер өндіріледі. Сондықтан мұндай шаруашылық субъектіде
материалдарды басқару және жоспарлау мәселелері кешенді мәселелер
болып табылады.
Ол үшін алдымен шаруашылық субъектілерде материалды босату
және алу, тапсырыстардың типтік процедурасын қарастырамыз.
Материалдарды басқару және жоспарлауды бірінші сатысы қорлардың
оптимальды деңгейін анықтау.
Қорларды басқарудың басты мақсаты шикізаттан дайын өнімге
дейін қорлардың барлық түрлеріне капиталды жұмсаудың оптимальды
деңгейін анықтау және шаруашылыққа қажет деңгейдегі мөлшерін ұстау
болып табылады. Қорлардың оптимльды деңгейін белгілеу кезінде
тұтынушылар ұсыныс пен сұраныс мұқтаждарын, өндіріс мұқтаждарын
жеткілікті дәрежеде қанағаттандыру үшін, аталған деңгейде тұрақты
түрде қадағалап отыруы керек .Шикізат пен материалдар шығыны тікелей
материалдар шығынын құрайды. Тікелей материалдық шығындар- бұл
тауар бағасын анықтауда құнына айналатын және дайын өнімнің бір
бөлігі болып ауысатын заттар.
Осымен қатар, онда шамадан тыс қорларды болдырмауын, әр
азаматта қорларға жұмсалған қаражаттардың тиімділігін және олардың
басқа да тиімді пайдалану жолдарын іздестіру жөн.
Қорлардың оптимальды деңгейін белгілеу, сол қорларды бақылау
үшін керек, бірақ біздің басты мақсатымез – шикізат пен материалдар
есебінің процедурасын қарастыру сондықтан бұл арада біз қорлардың
оптимальды деңгейін қалай белгілеуге болатындығы жөнінде мәселені
қозғаймыз.
Бәрімізге белгілі, материалдардың қорлану деңгейі олардың
кірісімен тәуелді болады. Сақтауда жатқан материалдардың әрқайсысы
бойынша оптимальды қорды қамтамассыз етуге қойма есебі ( форма М-15
) карточкасында қолдардығы материалдар санының оперативтік немесе
жедел есебін жүргізеді. Егер оның есебі компьтерде жасалатын болса,
онда есеп карточкасының орнына тапсырыс орындары мен материалдардың
қалдықтары жазылған дисплей жеткілікті болады.
Өндіріс сұранысы мен қойма ұсынысы арасындағы сәйкессіздік
жабдықтау бөліміне белгілі бір мөлшерде қайтадан тапсырыс беру
арқылы жойылады. Егер компьтерленген жүйе әрекет етсе, онда
компьтер, қор деңгейін тапсырыс орнына жеткенде, тапсырысты
автоматты түрде босады.
Көрсетілген қателер үздіксіз өндірісте мүмкін болады, себебі
онда ұсталмайтын қорды сақтаумен байланысты ескерілмеген шығындардың
арту мәселесі пайда болады. Дербес құқылы қорлар негізгі қорлар
сақталатын жерде сақталады, бірақ оларды негізгі қор толығымен
таусылмайынша пайдалануға болмайды. Бірақ дербес құқылы қорларды
пайдаланса, онда олар жаңа тапсырысты қажет етеді, яғни бұл, кезең
қажеттілігін ескергендігін көрсетеді, бірақ сонымен қоса жаңа
партияға тапсырыс берілмесе, онда өнімнің жаңа партиясы
дайындалмады.
Мұнда жаңа тапсырыстың карточкасының орнын ауыстыруы, яғни
ұсталмайтын қорлардың өндірісте бақыланатын қорға өтуі орын алады.
Бұл жағдай, ішкі есеп жүйесінің көпшілігінде ресми түрде
ескерілмеген шығындар ретінде тіркелмейді.
Қорлардың оптималды деңгейі, осы қойылған екі шек нүктелерінің
арасында болады, яғни керекті кезде керекті материалдың, керекті
мөлшерінде болғанын мақсат тұтады, бірақ оның да барынша ең аз
шығынмен қамтамассыз етілгені жөн. Ол үшін әр түрлі материалдар
бойынша қолда бар мөлшерінің есебі жүргізіледі. Бұл есептік ақпарат
материалдардың қоймалық есебі карточкасында, ал шығын шаруашылық
субъектілерінде сұрыптау есеп кітабында немесе қорлар есеп кітабында
жинақталады.
Сонымен бірге, материалдарды қабылдау барысында, оның
материалдық қор бөлімі ( сақтау бөлімі, қойма ) тиісті есебін
жүргізеді, және оларды қарап, содан содан соң жабдықтаушы
рәсімделген құжатпен, яғни алынған жүк накладнойының мәліметтерімен,
демек тапсырысты жеткізіп берушінің көшірмесі салыстырып тексереді.
Материалдық қор бөлімі сатып алынған тауарларды, тауарды алу
туралы хабарламаның көшірмесі сатып алулар бөлімімен бухгалтерияға
жіберіледі. Сатып алу бөлімінде тапсырыс орындалады деп белгі
соғылады, ал бухгалтерияда тауарды алу туралы хабарлама нақты
алынған тауарға төлем жасау үшін жабдықтаушылардың шотымен
тексеріледі.
Бухгалтерияда жүргізілетін операциялар:
• Шикізат қорларының азайғанын құндылықтардың босатылғаны туралы
жазуларды жиынтық немесе айналым ведомостарына көшіріп жазу
арқылы көрсетіледі;
• Босатылған материалдар санын тіркеу, мұнда тапсырыс туралы
немесе үстеме шығыстарының мәліметтері көрсетіледі.
Босатылған қорлардың бағалаудың анықтамасы екі мақсатқа қызмет
етеді.
1. Қорларды бағалау мен табысты есептен шығыру үшін қаржылық
қаржылық есеп беруінде материалдардың өткен жылғы шығындарына,
олардың жұмсалған бағыттарына шолу жасады. Сосын олар сатылған
өнімнің өзіндік құнына енеді, ал сатылмаған өнім қорлары да
бағалаудың бір бөлігін құрайды.
2. Өнімге баға белгілеу және шешім қабылдау үшін болашақ кезеңдегі
материалдар шығындары болжанады.
Бәрімізге белгілі, материалдар есебінің өлшемімен жүргізіледі;
ақшалай және заттай. Сондықтан есеп осы материалдарға тиеселі өлшем
бірлігінде жүргізіледі ( дана, метр және т.б. ). Қоймадағы карточка
жазулары бойынша материалдардың есебін жүргізуге болады, яғни
(инвесторлық карточка ) қаншасы босатылғанын және қаншасы қалғанын,
демек түгендеу жүргізбей – ақ көруге болады. Бұл жағдайда түгендеу
тек нақты қалдықты есеп мәлеметтерімен салыстыру үшін
қажет.
Сомалық есеп әр түрлі әдістемелермен жүзеге асырылуы мүмкін.
Қандай нақты әдістемелер бойынша жүргізілетіні туралы алдын – ала
шаруашылық субъектісінің есептік саясатында анықталады. Бұл кезде
есеп әдістемесін таңдау қаржылық нәтижелерге мәнді ықпал етуі
керек. Бұл материалдар қозғалысының нақты есебін ұйымдастыру мүмкін
болмағанда, онда бухгалтерия қызметкері жуық нәтиже беретін
әдістемелерге сүйену мәжбүр болатынымен байланысты.
Өндіріске босатылған материалдардың есептеу жолымен шығырылатын
есептік бақылау әдісі – жуық есеп әдісі болып табылады. Бірінде
бұндай әдітің кең үш түрі бар, олар әр қайсысы өз кезегінде
оперативтік және жиынтыққа бөлінеді.
Есептің оперативтік әдісі кезінде барлық есептеулер кіріс және
шығыс операцияларын жасаудың нақтылы уақытында жүргізіледі.
Шикізаттар деп – бұрын азда – көпті еңбек сіңірілген заттарды
айтады. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауылшаруашылық
өнімдері ( мұнай, руда, мақта, жүн – тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар ) жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері
жатады. Шикізаттар мен негізгі материалдар өндірілген өнімнің
негізін құрайды.
Субъектілердің қаржы – шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің
екінші бөлімінде негізгі өндіріс шығыны 201 – шикізат пен
материалдар жазылған.201 – шотта өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның негізін, жасайтын немесе өнімді дайындағанда оның керекті
құрастырушысы болып табылатын шикізаттар мен негізгі материалдардың,
өнім өндіруге қатысатын немесе шаруашылық қызметіне, сондай – ақ
техникалық таңсатқа пайдаланатын, өнім өндіру процесіне әсер ететін
материалдардың шаруашылық субъектісіндегі есебі, олардың кіріске
алынуы мен есептелген есептен шығырылуы есептелінеді.
• Жұмысшы күшінің шығындарының есебі
Өндірістік қызметте жұмыс күші негізінен қозғаушы күш
ретінде танылады және ол өндіріс элеметтерінің бірі болып санатады.
Тек жұмыс күші, тірі еңбек оған қосымша құнды жасайды. Сондықтан,
көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндіргіш
күштердің маңызды элементі және экономикалық потенциялды көрсеткіш
ретінде ескерту керек деп санайда.
Өндіріс жұмысшыларының негізгі еібек ақы тура өнімнің өзіндік
құнына енеді, ал уақытша жұмыс істейтіндердің негізгі еңбек ақысы
мен қосымша ақысы шығындардың өнім бірлігіне есептеу негізінде
бөлінеді. Олар өндіріс көлемінен, жұмыс орындарының тізімінен және
қамтамасыз ету нормаларынан есептеледі.
Қосымша еңбек ақы өнімнің өзіндік құнына байланысты болады,
ол негізгі еңбек ақыны пропорционалды, ал әлеуметтік қорғанысқа
бөлінген есеп – негізгі және қосымша еңбек ақыға пропорционалды.
Негізгі және қосымша еңбек ақы құны, сонымен қатар әлеуметтік
қажеттіліктерге бөлген есептер 12.12 ведомосында жазылады.
Еңбек ақы нормасынан ауытқу ең алдымен құжаттандыру әдісімен
анықталады, яғни белгіленген норма бойынша есептің барлық еңбек
ақыға және құжаттар толтырылады қосымша жұмыстарға нарядтар, ақау
туралы актілер, тұрап қалғаны жөнінде актілер нормадан тыс қосымша
төлемге қағаздар және тағы басқа. Бұл құжаттарда еңбек ақысы
бойынша нормадан тыс құны көрсетілмейді, сонымен бірге олардың
себептері мен кінәлілері. Нормадан ауытқудың негізгі себептері
мыналар; техникалық процесс бойынша қарастырылмаған қосымша жұмыстар;
жабдықтың сай жолмен немесе жөнделмеуі, технологиялық процесске сай
емес құрал – жабдықтары қолдану жұмыс разрядынын, жқмысшы разрядына
байланыспауы; материалдарды ауыстыруына байланысты еңбек ақыға
қосымша төлем уақытша жұмысшылардың істеген жұмыс уақыты үшін
фактілі есептелген еңбек ақы мен норма бойынша төлем ақы құнының
арасындағы айырмашылығы, тағы басқалар. Сонымен қатар уақытша
жұмысшылардың еңбек ақы нормасынан ауытқуы арнайы есептеу арқылы
анықталады, оның өзі фактілі есептелген еңбек ақысын қамтамассыз
ету норма көлемімен немесе фактілі шығарылған өніммен салыстыру
негізінде пайда болған.
Нормадан ауытқуы әкімшілік, цехтар, мекемелер қызметтері кінәлі
болуы мүмкін. Алғашқы құжаттармен, есептермен байланысты себептері
мен кінәлілер бойынша нормадан ауытқуы туралы мәліметтер
құрастырылады.
“ Еңбек ақы” бабында негізгі өндірістік мекеме жұмысшының
төлем ақысының шығындары көрсетілген, оған өндірістік қорытындылар
ақы үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге берілген сый енгізіледі.
Еңбек ақы шығындары құрамына мыналар жатады;
- Істелген жұмыс үшін төлем ақы, ол мекемеде еңбек ақы жүйесі мен
формасымен және жекелеген жұмыс келісімі шартқа байланысты тарифтік
есеп пен міндетті төлем бойынша есептеледі;
- Нақты көрсеткіштер негізінде жұмысшыларға төленетін сый ақы,
тарифтік стафкаға қосымша төлем және мамандық шеберлілік үшін
төлем, аса күрделі жұмысты орындау үшін төлем;
- Қосымша төлем, жұмыс кестесіне және жұмыс жағдайына байланысты,
оның ішінде түнгі уақыттағы жұмыс үшін тарифтік ставка мен төлемге
қосымша, шамадан тыс жұмыс үшін, демалыс және мейрам күндеріндегі
жұмыс үшін, мамандықтарды байланыстыра білгені үшін, қызмет көрсету
аймағы кеңейткен үшін, аса қауіпті жұмыс жағдай үшін
күрделіклиматтық жағдайдағы жерде жұмыс істегені үшін;
- Жүргізіліп отырған заң бойынша ақысыз берілетін жеке басының
қолданылуыда қалатын заттардың бағасы;
- Жүргізіліп отырған заң бойынша кезекті және қосымша демелыстық
төлем ақысы, сонымен қатар мемлекеттік міндетті атқаруға байланысты
уақытқа төлем ақы;
- Жұмысшы санының қысқаруына байлынысты мекемеден босатылған
жұмысшыларға қосымша төлем ақы төлем, заң бойынша ұйыммен бірге
жұмысшының басқа жерге жұмысқа ауысуына байланысты төлем;
- Еңбек ақы жүйесімен қарастырылған жұмыс қорытындысы бойынша еңбек
еткен жылына байланысты бір уақыт төленілетін сый ақы;
- Жұмыс бабына байланысты, мамандығына байланысты, сырқауына немесе
жұмыс міндеттерін атқаруға байланысты басқа да денсаулығының ақауына
төленетін төлем ақысы уақытша ауысымына байланысты әуелгі еңбек
ақысы мен жаңа жұмыс ақысының айырмашылығы үшін қосымша төлем
ақылар;
- Қан тапсырған күні және демалыс күні үшін қан тапсырушы төлем
ақы;
- Азаматтық – құқтық келісім шарт бойынша мекеме құрамында болмаса
да, істеген жұмысы үшін жұмысшыларға төленетін еңбек ақы;
- Жұмысшылардың еңбек ақысында белгіленген тәртіп бойынша басқа да
төлем ақылар;
Еңбек ақыдан есептен алу. Еңбек ақыдан есептеп алу
бабында Қазақстан Республикасының заңына байланысты әлеуметтік салық
есептелінеді. Әлеуметтік салық жұмыс берушінің шығындарын
өтейді. Өндірістік бөлімшелерін басқарумен байланысты қызметкерлердің
еңбек ақысы шығындары үстеме шығындар қатарына кіреді. Шаруашылық
убъектіде басқарумен айналысатын мамандар мен басшылардың еңбек ақы
шығындары жалпы әкімшілік шығындарының құрамына кіреді.
Жұмыс күшінің шығындары тап осындай болып топтастырылса, онда
ол көп деңгейде өзіндік құнының есебі мен табысты есептеудің
сондай – ақ ішінара шығыстарды бақылау және реттеудің мақсаттарына
жауап беру сөзі.
Шешім қабылдауға келсек, онда есептеп жұмыс
күшінің болашақ шығындарын бөлу мекеме қарастыру керек.
Жұмыс күшіне арналған шығындарды есептеу процедурасы жүйелі
түрде еңбек ресурстарын басқару процесін және жұмыс күшіне
жұмсалған шығындарын көрсетеді. Жұмыс күшінің шығындары тап
осындай болып топтастырылса, онда ол көп деңгейде өзіндік құнының
есебі мен табысты есептеудің сондай – ақ ішінара шығыстарды бақылау
және реттеудің мақсаттарына жауап беру сөзі.
Шешім қабылдауға келсек, онда есептеп жұмыс күшінің болашақ
шығындарын бөлу мекеме қарастыру керек.
Келісімді еңбек ақы жекелеген тапсырыстар мен процестердің
өзіндік құнына шығындарды тікелей енгізуді қарастырады. Бірақта
жұмыс күшіне жасалған шығындардың кейбір бөлігі жанама сипатқа ие.
Бұл жағдайда істеген жұмыс күшіне қарай төленетін өндірістік
жұмысшылардың еңбек ақы шығындары, т.б. жекелеген тапсырыстар мен
процестердің өзіндік құнына жатқызудың мүмкіндігі бола бермейді.
Бақылау мақсатында өндірістік бухгалтерияда нақты шығындар
сметалықпен салыстырылатын, шығындар сметаларын орындау жөніндегі
жиынтық ведомостары жайды жекелеген мәліметтер бойынша ақау,
тоқтатулар, жұмыс күшінің қозғалысы, жұмыс уақытын пайдалану туралы
ақпараттарды шолып, жалпылама қорытынды жасалады.
• Басқа да шығындар есебі
Шығындарды негізгі және үстемеге бөлу бөлімшелеріннің
қызметін бағалау үшін негіз болады, сондай – ақ өндірістік
қызметтерді бақылау, реттеу, талдау, жоспарлау, есептеу процестерімен
де тығыз байланыста болады. Үстеме тікелей еңбек ақы және тікелей
материалдардың шығындардан басқа шаруашылық субъектінің барлық
шығындары жатады. Олар дайындау, ұйымдастыру, қызмет көрсету және
басқарудан туындайды.
Осы біз таңдап алған шығындар жіктемесінің бағыттары шығындарды
тек олардың пайда болу орындары бойынша жинақтауға шаруашылық
субъектінің қызметтері бойынша шығындар мазмұнын ашуға және оларды
өнім түрлеріне қатысы бойынша да, өндірістік шығындар мен жұмыс
күшін ұстауы бойынша да, таратуға және қайта таратуға мүмкіндік
береді. Мысалы, техникалық тұрғысынан басқару шығындарына
техникалық қызметтің қызметкерлерін ұстау, олардың еңбек ақылары
және әлеуметтік мұқтаждарға жасалған аударымдар , амортизация,
техникалық қызметтерімен айналысатындардың ғимараттары мен
құрылымдарын күтіп ұстау және жөндеу шығындар, жалпы өндірістік
лобороториалардың күтіп ұстау және жөндеу шығындары, тозу және
инвектарьды қалпына келтіру шығындардың техникалық жетілдіру , өнер
тануыштық және тағы басқа шығындар жатады. Бұл шығындардың бір
бөлігін тікелей өнім түрлеріне жатқызуға болады, қалған бөлігін
жекеленген өндірістік бөлімшелерге және өндірістік үстеме
шығындарына таратады .
Үстеме шығындар - бұл өндірісті басқару мен қамтамасыз етуге
байланысты шығындар. Олардың құрамына барлық эканомикалық шығын
элементтері енеді . Бұл шығындар бір ай бойы “Үстемелі шығындар”
статьясы бойынша есептелінеді. Әрбір цехтың үстеме шығындарына
берілген цехта дайындалатын өнімнің өзіндік құны еңгізілген. Үстеме
шығындарды айдың аяғында белгіленген әдіс бойынша өнімнің жеке
түрлерінің арасында бөледі.Шаруашылық субъектісінің есептеу саясатына
өзгерістер енгізілуі мүмкін, мұнда техниканың ерекшелігін,
технологияны және өндірісті ұйымдастыруды ескерту қажет. Мысалы,
үстеме шығындар жүйесінде “ өндірісті игеру мен дайындау үшін
шығындар” деген жеке статья ерекшеленуі мүмкін. Бұл шығындардың
көлемі оған қажетті есептердің сметасынан анықталады. Сметаны
құрастыруда өнім бағасы жалпы жіберілетін шығындар бағасынан
алынатының ескерту қажет.
Бәрімізге белгілі, үстеме шығындар екі топқа бөлінеді; жалпы
өндірістік және жалпы әкімшілік шығындары болып. Өндірістік үстеме
шығындар – бұл өндірісті басқару, қызмет көрсету, ұйымдастыру
шығындары. Олар бөлімше, цех, өндірі, бөлініс сияқты өндірістік
бөлімшелерден пайда болады. Өндірістік осы шығындарға; құрал
жабдықтарды ұстау мен пайдалану шығындары өндірістік үстеме
шығындарының негізі болып табылады . Сонымен қатар бұл екі үстеме
шығындар шаруашылық субъектісінің шеңберінде, өндірістік еместе болуы
мүмкін, демек бұндай үстеме шығындардың қатарына өндірісті
ұйымдастыру функциялары мен өндірістік функциялардан ерекше өзіндік
қажет арналымы, ролі бойынша ажыратылатын басқару функциялары жатады.
Үстеме шығындар баптарының қолданыстағы номенклатурасына сәйкес
өндірісті дайындау функциясын, ұйымдастырушылық функциясын және
тікелей басқару функциясын жүзеге асыратын шығындары бойынша
топтастырылады. Әр түрлі экономикалық мазмұны бойынша шығындарды
мұндай біріктіру, шығындарды талдау, бақылау, жоспарлау, нормалау
жұмыстарын күрделі екендігін көрсетеді. Табысты есептік және бақылау
жүйесін жасау мақсаты үшін өндірістік емес шығындарға әсер ететін
факторларды ашуда, оларды функционалды арналымы бойынша, оның ішінде
шығындардың элементтері бойынша топтастырылғаны орынды. Үстеме
шығындар есебін ұйымдастырудың қисынды тұрғысынан қарасақ, онда оны
өзіндік құнға жатқызу , яғни тарату керек екені баршаға мәлім ,
бірақ мәселе тарату базасын таңдау , мөлшерін анықтау және оның
дайын өніміне аяқталмаған өндіріске үлес салмағын табу жан – жақты
зерттеуді талап етеді.
1.2. Өндірістік шығындар есебінің мақсаттары бойынша шығындардың
жіктелуінің негіздері
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек мағыналы шығындарды
бөліп көрсету. Сондықтан, жіктеудің әдістері басшысының алдында тұрған
нақты мәселелерден тәуелді болып келеді. Осындай мәселелерге мыналар
жатады:
1) Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді
сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің
(жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей
және) туралы есептік мәліметтерді алу болып табылады;
2) Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар
туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында
пайдалану және дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды
осы ақпараттармен қамтамасыз ету;
3) үшінші бағыт - шығу орындарын бойынша шығындарды бақылау мен
реттеу мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік
орталықтары бойынша да есепті ұйымдастыру.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша
жіктелуі мүмкін.
Кесте 1
Өндірістік шығындардың жіктемесі
№ Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл негізгі
бойынша үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойыншатікелей
жанама
3 Өндіріс көлеміне бір элементті
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша ағымдық
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды өнімге
рет- ретімен көшіру кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті – бір элементтен тұрады, яғни еңбекақы, материалдар,
аударым.
Кешенді - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты
және оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін. Жекелеген бөлімшелерге
кететін шығын бөлімше шығындары деп аталады.
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады.
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін. Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық
ерекшеліктерге , өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қабылданған әдісіне байланысты.
Өзгермелі – оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне
тікелей үйлесімді болады және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын үйлесімді
бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 15%-ке артса, онда жалпы өзгермелі
шығын да 15%-ке өседі.
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу,
өндіріс ғимаратын жарықтандыру, амортизация, аренда және т.б.).
Егер көлем 15%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы – жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы – демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады.
Әкімшілік – жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы
шаруашылық әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік-(жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігінің
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын шығындар.
Реттелетін – атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі
ықпал ете алады (өнім өндіруде пайдаланатын шикізат шығыны, оны цех
бақылаушысы реттейді).
Реттелмейтін – қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын
шығын.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды
білдіреді.
Орташа – есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды
сату шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
- негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
- үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
- тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
- жанама – жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес,
жанама бөлінеді;
- кірістік;
- біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды
топтастыру:
- өзгермелі – оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді өзгереді;
- тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тәуелді емес;
- қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
- міндеттік – ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады және
оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
- айыптық – қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлыққа төлеу);
- маржиналдық (шектеулі) – қосымша шығындар, бірақ есепте өнім
бірлігінекеледі;
- релеванттық – тапсырыстардың сақталуымен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге асыру
үшін шығындарды топтастыру:
- реттелетін;
- реттелмейтін;
- тиімді(өндірмелі);
- тиімсіз (өндірілмейтін);
- бақыланатын;
- бақыланбайтын.
Кәсіпорынның өнім өндірісі мен сатуына шығындар ақшалай түрде өнімнің
өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын шығындар есебі мен талдуын
жоспарлау кезінде шығындардың келесі топтамасы қолданылады:
1. Шығындардың пайда болу жері бойынша (өндірістік, цехтық, учаскілер, және
т.б.).
2. Жұмыс пен қызметтер түрі бойынша;
3. Шығыдар түрі бойынша (шығындар статьялары және элементтері бойынша).
Өндіріске шығындардың күнтізбелік кезеңдері бойынша келесідей бөлінеді:
1. Тұрақты, әрбір өндірістік циклда орын алады немесе ағымды шығындар деп
аталатын жиі қайталатын кезеңділікке (бір айдан кем) тән.
2. Бір уақыттылы шығындар, өндірісті дайындаумен байланысты немесе болашақ
кезең шығындары деп аталатын жоспарланатын немесе есепті кезеңнен артатын
кезең ағымында өндіріс процесін қамтамасыз ететін белгілі бір шарттармен
(жылдық жөндеу) байланысты кезең шығындары. Бір уақыттылы бір реттік
шығындар өнімнің, қызметтің, жұмытық өзіндік құнына сметамен
тағайындалған немесе бекітілген тәртіпке, мерзімге сәйкес бөлшектеп
қосылады.
Бір уақыттылы кезеңдік жұмсалатын
шығындар (демалыстарды төлеуге шығындар, жөндеу шығындары және т.б.) әрбір
кезең өнімнің өзіндік құнына жыл ағымында жоспармен (нормамен,
нормативтермен) қарастырылған мөлшерде қосылады.
Шығындардың жоспары және нақты мөлшері арасындағы қатысқа тәуелді
ауытқу сомасы болашақ кезең шығындары немес алдын-ала төлемдер резерві
ретінде қарастырады.
Шығындар шартты-тұрақты және шартты - өзгермелі болып бөлінеді. Шартты
– тұрақты шығындар мөлшері өнім көлемі өзгеруімен өзгермейтін шығындар
жатады. Оларға өндірістік ғимараттарды ылыту және жарықтандыру шығыдары,
өндірістік персонал еңбек ақысы, негізгі құралдардың амортизациясы,
материалды емес активтердің тозуы және т.б.
Шартты - өзгермелі шығындар мөлшері өнім өндірісінің көлемі өзгеруіне
сәйкес өсетін немесе кемитін шығындар. Бұл шикізат пен негізгі материалдар,
технологиялық энергия және отын, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысына
шығындар және т.б. жатады.
Өнімнің өзіндік құнын анықтау кезінде шығындар есепті кезеңде өнімнің
өзіндік құнына қосылатын олардың үлесі осы кезеңде шығарылатын өнім санына
сәйкес келетіндей аратылады.
Сонымен қатар шығындар өндіріс процессіне қатысты өндірістік (өндіріс
процесі барысында апйда болатын) және өндірістік емес (сатып алушылармен
өтелмейтін өнімді сатумен байланысты шығындар) болып бөлінеді.
Шығындардың мақсаты бойынша негізгі (кез келген жағдайларда жүзеге
асырылатын) және накладной (негізінен өндірісті ұйымдастыру бойынша
шығындар) болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнына қосу әдісі бойынша шығындар тура, яғни есеп
және калькуляция объектілеріне тура таратылатын және жанама, яғни есеп және
калькуляцияобъектілеріне жанама жолмен таратылатын болып бөлінеді.
Кәсіпорын қызметі өндіріске шығындарды өнімді, жұмысты және
қызметтерді сатудан түскен түсім есебінен өтеуге негізделген. Осы мәселеге
қатысты маңызды орынды бухгалтерлік есеп алады. Оның алдында келесідей
міндеттер тұр: ассортимент және сапа бойынша өнімді шығару есебі; оның
өзіндік құнын төмендету бойынша шаралар; өндіріске шығындардың шынайы
есебін ұйымдастыру; өнімнің өзіндік құнын дұрыс калькуляциялау; өндірістің
пайдаланнылмаған резервтерін айқындау; ақаулар мен өндірістік емес әртүрлі
шығындардың жұмсалуымен күресу.
Өндіріске шығындар есебі үшін 90 Үстеме шығындар бөлімшесінің
шоттары кіретін шоттардың кешенді жүйесін қолданады.
Өндіріске шығындар есебін және бақылуын қамсыздандыру үшін 90,91,92
және 93 бөлімшелер шоттары бойынша айналым есептелеін цехтар бойынша
шығындар ведомосі қолданылады. Есепті компьютеризация кезінде осы шоттар
бойынша тиісті машинограммалар қолданылады. Ай аяғында бухгалтерия
өндіріске шығындар жазбасын жүзеге асыруы керек. Цехтар бойынша шығындар
ведомосінде жазбалар үшін негіз келесілер болады:
- шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар және өндіріске
басқа материалды запастар шығындары бейнеленетін мариалдар (еңбек ақы)
шығындарын бөлу өңдеме кестесі (20 материалдар шотының кредиті);
- өндіріс шығындарына қосылатын негізгі құралдар амортизация сомасы
бейнеленетін Негізгі құралдар тозу сомасын және негізгі құралдарды қайта
бағалау сомасын есептеу өңдеме сомасы (13 негізгі құралдардың тозуы
бөлімше шотының кредиті);
- Өндіріс шығындарына қосылатын материалды емес активтер бойынша
амортизациялық аударымдар сомасын есептеу өңдеме кестесі (11 материалды
емес активтер амортизациясы бөлімше шотының кредиті) ;
- көмекші өндіріс және әлеуметтік сала өнім,қызмет өндірісіне шығындар
бейнеленетін Көмекші (қызмет көрсетуші) өндіріс пен шаруашылық қызметін
есептеу өңдеме кестесі (920 көмекші өндіріс шотының кредиті).
Өндіріске шығындардың аналитикалық есебі цехатар, өндірістер бойынша
шығындар статьялары және калькуляция объектілерінің белгіленген
номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларды немесе ведомостарда
жүргізіледі. Есептің компьютеризациясын кезінде карточкалардың орнына
тиісті формадағы машинограммалар қолданылады.
Шығындардың калькуляцияның немесе есептің білгілі бір объектілеріне
қатыстылығын анықтау үшін өндіріске шығындары бар барлық құжаттарда есеп
объектілерінің кодтары, шығындар статьялары және үстеме шығындар
көрсетіледі. Бұл шығындарды калькуляция объектілері және үстеме шығындар
статьялары бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қызметін бейнелейді. Осы кәсіпорынның
қызмет түрлеріне байланысты шығындарды жіктеуден бұрын шығын деген ұғымды
түсініп алсақ.
Шығындар – тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын,
тұтынатын ресурстар.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша Шығыстар есепті
кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстың
азаюын, сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес
міндеттемелердің пайда болуы мүмкін. Сонымен, шығындар – активтердің келуі
немесе пайда болған өндіріс шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Осы ұғымдардан “шығындар” тұжырымдамасының абстрактілі
деңгейде екені көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін
экономикалық әдебиеттерде осы мәселе бойынша көз- қарастың бір
тұтастығы жоқ. Отанның тәжірибеде, “ шығындар”, “ шығыстар”, “жұмсалған
құжат” ұғымдары бірдей деп теңдестіріледі немесе ұқсас болып келеді
және “ өндіріс шығындары”, не, өндіріске жұмсалған шығындар
терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше “ шығын” деген сөздің
табиғатын, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге ие болып
келетін сияқты. Басқару есебінде шығында әр түрлі мақсатта әр
түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол мағыналы емес.
“ Шығындар” ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен
байланысты активтердің азаюы ( материалдар, ақшалай құжаттар немесе
міндеттемелердің артуы ( әсіресе, кредиторлық қарыз ) енеді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша “активтер” келешекте оған
табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен оқиғалар нәтижесі ретінде,
субъект бақылайтын ресуртар тұрғысынан қарастырылады.
Енді біз “шығындардың” мәнін түсіндіру үшін оны үш жақты
қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген, пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді.
Үшіншіден, шығында кез- келген бөлімшенің қызметі өнімді өндіреді,
яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.
Нарықты қатынастарды жоспарлауда нормалауда, болжауда және
жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы есебінің ретінде күшейіп
отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау “ негізгі өндіріс” шотында
аяқталған көрінісі бойынша бейнеленеді, бірақта осы мәліметтер
бойынша шаруашылық субъект әрбір өнім түрлерінің өтелуі жөнінде,
оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің
табыс шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды.
Көп жағдайда осы мәселелерді шешу қолданылатын шығындар
топтастырылуымен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпаратты талдау
және өңдеу әдісі, өндірістік қызметінде басқарушы есепті
ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
Дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару есебінің
бастапқы даму жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша
шектелген. Біздің пікірімізше техникалық жағынан басқа өндіріс
шығындарының есептік мәнін анықтау, өндірістік қызметтің басқарушы
есебін ұйымдастыруға немесе өндіріс шығындары есебін
трансформациялауға әдістің әр түрлі тәсілдерін қамтуы қажет.
Тікелей материалдар және шикізат шығынымен тікелей еңбек
ақы негізгі өндіріс шығындарының негізін құрайды.
Сондай-ақ, жіктеу немесе шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп
тәсілінің маңызды элементі ретінде шоттар жүйесін сипаттайды, қаражат пен
шаруашылық процестерін жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік
береді. Бухгалтерлік есепте қолданылатын шоттар оларда есепке алынатын
объектілердің экономикалық мәні жағынан, міндеті, құрылымдық ерекшеліктері
және тағы басқа белгілері бойынша бірдей емес. Осыған байланысты оларды
сапалық біртекті топтарға бөліп жіктеу, топтастыру талап етіледі, бұл
шоттардың әрбір жекелеген топтарынатән ерекшеліктері анықтауға, олардың
мазмұны мен есепте қолданылу тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күні өндіріс шығындарын жіктеу әкімшіліктің
құдіреттіліг болып табылады, дәл ол жіктеудің қандай тұрғыда керектігін,
шығындардың пайда болу орындарын қаншалықты нақтылау керек және оларды
жауапкершілік орталықтарымен қалай ұштастыру керектігін, шығындардың нақты
немесе стандартты, толық немесе ішінара есебін жүргізу керектігін шешеді.
Сәйкесінше, шығындардың барлық топтасы қандай да бір шешімді қабылдауға
арналған, бірақ өндірісте пайда болатын жағдайларды типтік жүйеге
орналастыру мүмкін емес, сондықтан әрбір шаруашылық субъектісінде есеп
жүйесі менеджерлердің сұраныстарын қанағаттандыру есебімен жобаланады.
Өндірістегі өнім шығындарының басты үш негізгі элементтері бар:
негізгі материалдар тікелей еңбек ақы шығындар, жанама шығындар.
Өндіріс шығындарын есепке алу бағыттары ретінде ерекше
бағытталған өндіріс шығындарын есепке алу жұмыстары
жүргізіледі.Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың сызбасы
төменде келтірілген.
Кесте-2
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Егер бухгалтерлік деректерді қолданатындар бір нәрсенің
шығындарын білгісі келсе, онда ол “ бір нәрсе” есепке алу бағыты
деп аталады. Өндіріс шығындарын есепке алу бағыттарына мысал
ретінде өнімнің зіндік құнын есептеу, банк тұтынушысына қызмет ету,
бөлім шығыны қамтамассыз ету болып табылады. Әрі қарай біз
шығынды есепке алу жүйесінде өндірістік шығын өнінжде деректер
жиналатынын көреміз.Одан басқа, шығындарды жіктеудің дәстүрлісі де, басқа
да болуы мүмкін нұсқалары да, әрбір жеке алын шаруашылық субъектінің барлық
өндірістік ерекшеліктерін толығымен көрсете алмайды.
Жай айтқанда, біздің пірімізше, шығындар жіктемесі ұғымын,
қызмет етудің аясындағы өндіріс шығындарының есебінің мақсаттылығын және
жекеленушілігін талап ететін, өндіріс шығындарының есебін жүргізудің
есептік бағыты ретінде, демек кең мағыналы қарастыру қажет. Бүгінде
шығындар есебін жіктеудің үш бағыты бар екенін білеміз. Сондықтан, осы
аталған бағыттың арасын ажыратуымыз керек, содан соң ғана өндіріс
шығындарын қалай жіктеуге болатынына мүмкіндік беретін жақсы негіз
жасаймыз. Бұрындары көптеген жүйелер тек бір мақсатқа – пайданы анықтау мен
запастарды бағалау үшін калькуляциялауға бағытталған. Олар басқа мақсаттар
үшін қолайлы нысанда мәліметтерді беруге икемді болмады. Қазіргі кездегі
жүйелер баланстанған.
Дәстүрлі мәселелермен қатар ұсынылатын шығындардың жіктемесінің мүмкін
нұсқалары қабылданған басқарушылық шешімдерден экономикалық зардаптарды
болжау үшін сенімді базаны қалыптастырады.
Осыдан мынаны көруге болады, өндіріс шығындарының есеп жүйесін құруға
деген мақсатты экономикалық бағыт – бұл шешімдердің типтік топтарын бөлу,
сосын олар үшін тиісті шығындар есебінің объектісін таңдау.
Ал, өндіріс шығындарын түрлеріне қарай топтастырылады:
өнеркәсіптік, өндірістік, коммерциялық және т.б. негізгі қажеттілігі
шығындары негізгі және көмекші өндіріс шығындарымен шектеледі.
Негізгі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ МЕН 5
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Шығындар есебінің маңызы мен мәні 5
Өндірістік шығындар есебінің мақсаттары бойынша шығындардың 18
жіктелуінің негіздері
1.3. Шығындарды есептік бухгалтерлік талдауды ұйымдастыру 30
1.4. Шығындар есебінің және талдауының шетел тәжірибесі 34
2. ДЕРИКАР ЖШС-НЫҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ МЕН ТАЛДАУЫНЫҢ ЖҮРГІЗІЛУІ 38
ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2.1.ДЕРИКАР ЖШС-ның қысқаша тарихы мен негізгі 38
техника-экономикалық көрсекіштері
2.2 Өндірістік шығындардың аналитикалық және синтетикалық есебі 42
2.3. Өндірістік шығындардың талдауын жүзеге асыру 52
3. ДЕРИКАР ЖШС-НЫҢ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ЖӘНЕ ТАЛДАУЫН ЖЕТІЛДІРУ 56
ШАРАЛАРЫ
3.1. Шығындар есебіндегі Директ-кост әдісін қолдану 56
3.2. Қызметтің өзіндік құнын факторлық талдау 63
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
Кіріспе
Нарық тауар өндіріушілер үшін көптеген мүмкіндіктер береді,
бірақ оларға да қатал талаптар қояды. Нарықтық экономикаға өту жағдайында
кәсіпорын алдында бұрын соңды болмаған көптеген мәселелер пайда болды,
сондықтан кәсіпорындар осы мәселелерді қаншалықты кәсіби және білікті
дәрежеде шешуіне байланысты олардың қызметінің нәтижелілігі тәуелді болады.
Шығындар есебі - кәсіпорынды басқарудың маңызды құралы болып
табылады.Өндіріске шығындар қажеттілігі шаруашылық қызметтің шарттары
қиындаған сайын және рентабельділікке талаптар жоғарлаған сайын өсе түседі.
Шаруашылық дербестіке ие кәсіпорындар дайын өнімнің әртүрлі түрлерінің
өтімділігі жайлы, әрбір қабылданатын шешімдер тиімділігі және олардың
қаржылық нәтижелерге, сонымен қатар шығындар мөлшеріне әсері жайлы нақты
анықтамасы болуы керек.
Нарықтық механизмнің нақты қызмет етуң жағдайында өндіріске шығындар
есебінің және бақылауының нақты жүйесін құру және жетілдіру және
басқарушылық есеп шеңберінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
қажеттілігі туындайды.
Орталықтан басқарылатын экономика тұсында қызмет еткен өндіріске
шығындардың бухгалтерлік есеп жүйесі өзінің алдына өндіріс процессінде
жұмсалған барлық нақты шығындар туралы тура әрі наөты ақпарат алу,
шығарылатын өнім,өндірілетін жұмыс және қызметтердің толық нақты өзіндік
құнын калькуляциялауды көздед. Бұл ақпарат орталықтандырылған баға құру
және жоғарыдан жоспарлы тапсырмаларды орындауды бақылау үшін қолданылды.
өзіндік құн жайлы ақпаратты өңдеу жүйесінің шеңберінде опративтіліктің және
талдаудың жеткілікті түрде жоғары дәрежесімен шығындар жқнінде ақпарат
алу мүмкіндігі болғанымен, оның көп бөлігі талап етілмеді, өйткені
өндіріске шығындарды төмендету үшін стимул және өзіндік құнды
қалыптастыруды басқарудың жаңа әдісетерін енгізу ынтасы болған жоқ.
Нарық өзіндік құнды басқару жүйесін құру әдістерін тұбегейлі
өзгертеді. Барлық өндірістік-шаруашылық процесстер туралы нақты және
оперативті ақпарат қана кәсіпорынға шығарылатын өнімге сұраныстың күрт
өзгеруімен байланысты тәуекел дәрежесін анықтауға, шығарылатын бұйымдардың
бәсекеге қабілетті бағасын анықтауға, кәсіпорынның шығынсыз деңгейін
талдауды жүргізуге, потенциалды және әлеуметтік тиімділікті ескере отырып,
қаржылық және инвестициялық саясатты ойдағыдай жүргізу үшін балама
шешімдерді негіздеуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта маңызды категория пайда болып табылады. Кәсіпорын
пайдасы оның табыстары мен шығындарымен шартталған, нарықтық экономика
тұсында табыстар мағызды дәрежеде конъюнктураға, ал оның шығындары
кәсіпорынның өзінің қызметіне, оның әкімшілігінің және еңдек ұжымының
әрекеттеріне тәуелді болады. Сондықтан шығындар есебі және дайын өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау, сонымен қатар шығыдарды талдау әдістері
кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық өызметінде маңызды орын алады.
Осыған байланысты диплом жұмысының негізгі өзекті мәселесі – нарықтық
экономика жағдайында кәсіпорынның шығындар есебін ұтымды жүргізу, оны
талдау әдістерін қамту болып табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – кәсіпорынның шығындар есебін,
аудитін және талдауын жүзеге асырудың теориялық аспектілерін және мысал
түріндегі кәсіпорынның шығындар есебін, аудитін, талдауын қарастыру.
Диплом жұмысын жазу барысында теориялық білімдерді негіздеу мақсатында
іс-тәжірибе жүзіндегі база Абай ауданы, Қарауыл ауылында орналасқан
Дерикар ЖШС-нің қызмет көрсетушілік – шаруашылық қызметі болып табылады.
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1.Шығындар есебінің маңызы мен мәні
Өнеркәсіпті кәсіпорын - әртүрлі өндіріс пен шаруашылықтан (негізгі,
көмекші, эксперименталды) тұратын күрделі механизм.
Кәсіпорынның жеке өндірістік буындары бойынша шығындарды жоспарлау
және есебі мақсатында шығарылатын өнімнің мақатына байланысты барлық
өндіріс негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгі өндіріке өнімді шығару үшін құрылған кәсіпорынның өнімдерін,
сонымен қатар сату және ішкі зауыттық тұтыну үшін арналған жартылай
фабрикаттар (машина құрылыс зауыттары үшін сызықты, ұсталық, пресстік )
дайындауға арналған өндіріс жатады.
Көмекші өндіріс негізгі өндіріс өнімдерін дайындауға тікелей
қатыспайды, бірақ өнімді өндіре, қызметтерді көрсете отырып өндірісті және
кәсіпорынның барлығын қамсыздандырады (жөндеу – механикалық, электр
көліктік, инструменттік ехтар, су және газбен жабдықтау).
Кез келген кәсіпорын үшін мағызды орынды өндірістік есепті ұйымдастыру
алады. Өндірістік бухгалтерлік есепті ұйымдастыру көп жағдайда өндіріс
типіне байланысты болады. өндірістің келесідейүш типін бөледі: жеке,
сериялық және жаппай.
Жеке (бірлік) өндіріс типіне өнім жеке даналармен немесе көп емес
қайталанатын тапсырыстармен дайындалуы тән, мұндай өндіріс түрі ауыр машина
құрылысына сипатты. Оның келесдей ерекшеліктері бар: цехтарда нақты
мамандануы жоқ, субъектінің және цехтардың өндірістік бағдарламасы
бұйымдардың және оның бөліктерінің көп санымен ерекшеленеді, дайындау –
қортынды жұмыстарға шығыдар біршама жоғары, өндірістің басқа типтеріне
қарағанда өндірістік цикл ұзақтығы жоғарырақ. Жеке өндірістерде шығындар
әрбір бұйымның (тапсырыстың) шығындары есептелетін шығындар есебінің және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың үлгілі әдісі қолданылады.
Сериялық өндіріс серия болып табылатын бірдей бұйымдарды шығарудың
кезең сайын қайталануымен сипатталады. Оған келесідей ерекшеліктер тән:
шығарылатын өнімнің шектелген номенклатурасы, мамандандырылған машиналар,
инструменттер, құрылғылар саны шектелген. Сериялық өндіріс машина құрылыс
өнеркәсібінде және металды өңдеу өнеркәсібінде кең таралған. Бұл
кәсіпорындарда өнімді шығару есебі бұйым жинақталатын бөлшектер немесе
олардың партияларына қатысты емес, бұйым – серияларға қатысты жүргізіледі.
Сериялардың көлеміне байланысты өндірістік үш түрін ажыратады: ірі
сериялық өндіріс (өнім үздіксіз бір жыл ағымында дайындалады), сериялық
(мамандану шеңбері шағын,ал өндірістік сызықтар мен цехтар заттық және
технлогиялық мамандануға ие), шағын сериялық (бірлік өндірістен өнімді
шағын сериялармен шығаруға өту формасы). Сериялық өндірісте шығындар
есебінің әне өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативті немесе
шектеулі әдісі қолданылады.
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт ағымында үздіксіз бірдей өнім дайындалатын
өндіріс типі. өндірістің бұл типінің сипатты белгілері салыстырмалы түрде
үлкен емес ассортимент кезінде шығарылатын бұйымдардың маңызды көлемі,
құрал – жабдықтардың мамандануының жоғары деңгейі және өндірістің жоғары
ритмділігі болып табылады. Жаппай өндіріс машина құрылысына, құрылғыларды
жасау, жеңіл өнеркәсіп, консерв, кондитер және экономиканың басқа да
салаларына тән. Мұнда шығыдар есебінің және өзнідік құнды калькуляциялаудың
нормативті әдісі қолданылады.
Өндірісті ұйымдастыру тек шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды құруға ғана емес, сонымен қатар алғашқы есепті,
аналитикалық есепті ұйымдастыруға ықпал жасайды. Ірі сериялық және жаппай
өндірістерде шығарылым мен еңбек ақыны сменада шығарылым рапорттарына
сәйкес маршруттық беттермен бекітеді, ал жеке және шағын сериялық
өндірістерде - кесінді жұмыстарға наряд және т.б. бекітеді.
Кез келген өнім, қызмет және жұмыс өндірісі белгілі бір шығыдармен
байланысты. Шығындар ұғымы өндіріс залалдарымен байланысты активтердің
(материалдардың, ақша қаражатарының) азаюын немесе міндеттемелердің
(кредиторлық қарыздың) ұлғаюын қамтиды. Бухгалтерлік есеп стандарттары
бойынша актив субъектімен бақыланатын ресурс, болашақта табыс күтілетін
өткен процесстің нәтижесі ретінде анықталады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру – субъектінің шаруашылық іс-әрекеті
туралы күмәнсіз сенімді және уақтылы ақпарат алу мен ресурстарды, дайын
өнімді тиімді пайдалануды бақылауды жүзеге асыру мақсатымен есеп процесін
құрудың шарттары және элементтер жүйесі. Негізгі элементтер мыналар:
алғашқы есеп пен құжат айналымы, түгендеу, субъекті қаржы - шаруашылық
қызметі шоттарының Бас жоспары, бухгалтерлік есеп формалары, есеп берудің
көлемі мен мазмұны.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп пен есеп берулер туралы
заңының 7- бабына сәйкес субъект басшысы есептік жүйені жасауды және
бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Басшы есептік жұмыстың
мөлшеріне қарай бухгалтерлік қызметті бас бухгалтер басқаратын құрылымдық
бөлімшелерге құрылтайшы болып, бас бухгалтер қызмет штатын ашады, алғашқы
келісімшартпен мамандандырылған бухгалтерлік фирмаға бухгалтерлік есепті
жүргізуді тапсырады немесе маман бухгалтерге бухгалтерлік есепті жүргізуге
береді.
Бас бухгалтер немесе бухгалтер субъектінің жалпы бухгалтерлік есебін
жүргізеді, заң талаптарын, қаржы-шаруашылық қызметтердің бухгалтерлік есеп
стандарттарын, қаржылық есеп берудің формаларын сақтайды. Қазақстан
Республикасында бухгалтерлік есептің жалпы әдістемелік басшылығын
бухгалтерлік есептің әдістемелік департаменті және ҚР Қаржы министрлігі
аудитта жүзеге асырылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету
белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі
керек: жалпы өнім көлемі, әрбір өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты
өзіндік құнын есептеу, қызмет көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің
нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы
бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін
ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
• Материалдар мен шикізаттарға кететін шығындар есебі
Қазіргі кездегі өндірістік ортада шаруашылық етуші субъектілер
көп бөлшектер мен өлшеуіштері қажет ететін, кең ассортиментті
өнімдер өндіріледі. Сондықтан мұндай шаруашылық субъектіде
материалдарды басқару және жоспарлау мәселелері кешенді мәселелер
болып табылады.
Ол үшін алдымен шаруашылық субъектілерде материалды босату
және алу, тапсырыстардың типтік процедурасын қарастырамыз.
Материалдарды басқару және жоспарлауды бірінші сатысы қорлардың
оптимальды деңгейін анықтау.
Қорларды басқарудың басты мақсаты шикізаттан дайын өнімге
дейін қорлардың барлық түрлеріне капиталды жұмсаудың оптимальды
деңгейін анықтау және шаруашылыққа қажет деңгейдегі мөлшерін ұстау
болып табылады. Қорлардың оптимльды деңгейін белгілеу кезінде
тұтынушылар ұсыныс пен сұраныс мұқтаждарын, өндіріс мұқтаждарын
жеткілікті дәрежеде қанағаттандыру үшін, аталған деңгейде тұрақты
түрде қадағалап отыруы керек .Шикізат пен материалдар шығыны тікелей
материалдар шығынын құрайды. Тікелей материалдық шығындар- бұл
тауар бағасын анықтауда құнына айналатын және дайын өнімнің бір
бөлігі болып ауысатын заттар.
Осымен қатар, онда шамадан тыс қорларды болдырмауын, әр
азаматта қорларға жұмсалған қаражаттардың тиімділігін және олардың
басқа да тиімді пайдалану жолдарын іздестіру жөн.
Қорлардың оптимальды деңгейін белгілеу, сол қорларды бақылау
үшін керек, бірақ біздің басты мақсатымез – шикізат пен материалдар
есебінің процедурасын қарастыру сондықтан бұл арада біз қорлардың
оптимальды деңгейін қалай белгілеуге болатындығы жөнінде мәселені
қозғаймыз.
Бәрімізге белгілі, материалдардың қорлану деңгейі олардың
кірісімен тәуелді болады. Сақтауда жатқан материалдардың әрқайсысы
бойынша оптимальды қорды қамтамассыз етуге қойма есебі ( форма М-15
) карточкасында қолдардығы материалдар санының оперативтік немесе
жедел есебін жүргізеді. Егер оның есебі компьтерде жасалатын болса,
онда есеп карточкасының орнына тапсырыс орындары мен материалдардың
қалдықтары жазылған дисплей жеткілікті болады.
Өндіріс сұранысы мен қойма ұсынысы арасындағы сәйкессіздік
жабдықтау бөліміне белгілі бір мөлшерде қайтадан тапсырыс беру
арқылы жойылады. Егер компьтерленген жүйе әрекет етсе, онда
компьтер, қор деңгейін тапсырыс орнына жеткенде, тапсырысты
автоматты түрде босады.
Көрсетілген қателер үздіксіз өндірісте мүмкін болады, себебі
онда ұсталмайтын қорды сақтаумен байланысты ескерілмеген шығындардың
арту мәселесі пайда болады. Дербес құқылы қорлар негізгі қорлар
сақталатын жерде сақталады, бірақ оларды негізгі қор толығымен
таусылмайынша пайдалануға болмайды. Бірақ дербес құқылы қорларды
пайдаланса, онда олар жаңа тапсырысты қажет етеді, яғни бұл, кезең
қажеттілігін ескергендігін көрсетеді, бірақ сонымен қоса жаңа
партияға тапсырыс берілмесе, онда өнімнің жаңа партиясы
дайындалмады.
Мұнда жаңа тапсырыстың карточкасының орнын ауыстыруы, яғни
ұсталмайтын қорлардың өндірісте бақыланатын қорға өтуі орын алады.
Бұл жағдай, ішкі есеп жүйесінің көпшілігінде ресми түрде
ескерілмеген шығындар ретінде тіркелмейді.
Қорлардың оптималды деңгейі, осы қойылған екі шек нүктелерінің
арасында болады, яғни керекті кезде керекті материалдың, керекті
мөлшерінде болғанын мақсат тұтады, бірақ оның да барынша ең аз
шығынмен қамтамассыз етілгені жөн. Ол үшін әр түрлі материалдар
бойынша қолда бар мөлшерінің есебі жүргізіледі. Бұл есептік ақпарат
материалдардың қоймалық есебі карточкасында, ал шығын шаруашылық
субъектілерінде сұрыптау есеп кітабында немесе қорлар есеп кітабында
жинақталады.
Сонымен бірге, материалдарды қабылдау барысында, оның
материалдық қор бөлімі ( сақтау бөлімі, қойма ) тиісті есебін
жүргізеді, және оларды қарап, содан содан соң жабдықтаушы
рәсімделген құжатпен, яғни алынған жүк накладнойының мәліметтерімен,
демек тапсырысты жеткізіп берушінің көшірмесі салыстырып тексереді.
Материалдық қор бөлімі сатып алынған тауарларды, тауарды алу
туралы хабарламаның көшірмесі сатып алулар бөлімімен бухгалтерияға
жіберіледі. Сатып алу бөлімінде тапсырыс орындалады деп белгі
соғылады, ал бухгалтерияда тауарды алу туралы хабарлама нақты
алынған тауарға төлем жасау үшін жабдықтаушылардың шотымен
тексеріледі.
Бухгалтерияда жүргізілетін операциялар:
• Шикізат қорларының азайғанын құндылықтардың босатылғаны туралы
жазуларды жиынтық немесе айналым ведомостарына көшіріп жазу
арқылы көрсетіледі;
• Босатылған материалдар санын тіркеу, мұнда тапсырыс туралы
немесе үстеме шығыстарының мәліметтері көрсетіледі.
Босатылған қорлардың бағалаудың анықтамасы екі мақсатқа қызмет
етеді.
1. Қорларды бағалау мен табысты есептен шығыру үшін қаржылық
қаржылық есеп беруінде материалдардың өткен жылғы шығындарына,
олардың жұмсалған бағыттарына шолу жасады. Сосын олар сатылған
өнімнің өзіндік құнына енеді, ал сатылмаған өнім қорлары да
бағалаудың бір бөлігін құрайды.
2. Өнімге баға белгілеу және шешім қабылдау үшін болашақ кезеңдегі
материалдар шығындары болжанады.
Бәрімізге белгілі, материалдар есебінің өлшемімен жүргізіледі;
ақшалай және заттай. Сондықтан есеп осы материалдарға тиеселі өлшем
бірлігінде жүргізіледі ( дана, метр және т.б. ). Қоймадағы карточка
жазулары бойынша материалдардың есебін жүргізуге болады, яғни
(инвесторлық карточка ) қаншасы босатылғанын және қаншасы қалғанын,
демек түгендеу жүргізбей – ақ көруге болады. Бұл жағдайда түгендеу
тек нақты қалдықты есеп мәлеметтерімен салыстыру үшін
қажет.
Сомалық есеп әр түрлі әдістемелермен жүзеге асырылуы мүмкін.
Қандай нақты әдістемелер бойынша жүргізілетіні туралы алдын – ала
шаруашылық субъектісінің есептік саясатында анықталады. Бұл кезде
есеп әдістемесін таңдау қаржылық нәтижелерге мәнді ықпал етуі
керек. Бұл материалдар қозғалысының нақты есебін ұйымдастыру мүмкін
болмағанда, онда бухгалтерия қызметкері жуық нәтиже беретін
әдістемелерге сүйену мәжбүр болатынымен байланысты.
Өндіріске босатылған материалдардың есептеу жолымен шығырылатын
есептік бақылау әдісі – жуық есеп әдісі болып табылады. Бірінде
бұндай әдітің кең үш түрі бар, олар әр қайсысы өз кезегінде
оперативтік және жиынтыққа бөлінеді.
Есептің оперативтік әдісі кезінде барлық есептеулер кіріс және
шығыс операцияларын жасаудың нақтылы уақытында жүргізіледі.
Шикізаттар деп – бұрын азда – көпті еңбек сіңірілген заттарды
айтады. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп және ауылшаруашылық
өнімдері ( мұнай, руда, мақта, жүн – тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар ) жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өңдеуші өнеркәсіп өнімдері
жатады. Шикізаттар мен негізгі материалдар өндірілген өнімнің
негізін құрайды.
Субъектілердің қаржы – шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің
екінші бөлімінде негізгі өндіріс шығыны 201 – шикізат пен
материалдар жазылған.201 – шотта өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның негізін, жасайтын немесе өнімді дайындағанда оның керекті
құрастырушысы болып табылатын шикізаттар мен негізгі материалдардың,
өнім өндіруге қатысатын немесе шаруашылық қызметіне, сондай – ақ
техникалық таңсатқа пайдаланатын, өнім өндіру процесіне әсер ететін
материалдардың шаруашылық субъектісіндегі есебі, олардың кіріске
алынуы мен есептелген есептен шығырылуы есептелінеді.
• Жұмысшы күшінің шығындарының есебі
Өндірістік қызметте жұмыс күші негізінен қозғаушы күш
ретінде танылады және ол өндіріс элеметтерінің бірі болып санатады.
Тек жұмыс күші, тірі еңбек оған қосымша құнды жасайды. Сондықтан,
көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндіргіш
күштердің маңызды элементі және экономикалық потенциялды көрсеткіш
ретінде ескерту керек деп санайда.
Өндіріс жұмысшыларының негізгі еібек ақы тура өнімнің өзіндік
құнына енеді, ал уақытша жұмыс істейтіндердің негізгі еңбек ақысы
мен қосымша ақысы шығындардың өнім бірлігіне есептеу негізінде
бөлінеді. Олар өндіріс көлемінен, жұмыс орындарының тізімінен және
қамтамасыз ету нормаларынан есептеледі.
Қосымша еңбек ақы өнімнің өзіндік құнына байланысты болады,
ол негізгі еңбек ақыны пропорционалды, ал әлеуметтік қорғанысқа
бөлінген есеп – негізгі және қосымша еңбек ақыға пропорционалды.
Негізгі және қосымша еңбек ақы құны, сонымен қатар әлеуметтік
қажеттіліктерге бөлген есептер 12.12 ведомосында жазылады.
Еңбек ақы нормасынан ауытқу ең алдымен құжаттандыру әдісімен
анықталады, яғни белгіленген норма бойынша есептің барлық еңбек
ақыға және құжаттар толтырылады қосымша жұмыстарға нарядтар, ақау
туралы актілер, тұрап қалғаны жөнінде актілер нормадан тыс қосымша
төлемге қағаздар және тағы басқа. Бұл құжаттарда еңбек ақысы
бойынша нормадан тыс құны көрсетілмейді, сонымен бірге олардың
себептері мен кінәлілері. Нормадан ауытқудың негізгі себептері
мыналар; техникалық процесс бойынша қарастырылмаған қосымша жұмыстар;
жабдықтың сай жолмен немесе жөнделмеуі, технологиялық процесске сай
емес құрал – жабдықтары қолдану жұмыс разрядынын, жқмысшы разрядына
байланыспауы; материалдарды ауыстыруына байланысты еңбек ақыға
қосымша төлем уақытша жұмысшылардың істеген жұмыс уақыты үшін
фактілі есептелген еңбек ақы мен норма бойынша төлем ақы құнының
арасындағы айырмашылығы, тағы басқалар. Сонымен қатар уақытша
жұмысшылардың еңбек ақы нормасынан ауытқуы арнайы есептеу арқылы
анықталады, оның өзі фактілі есептелген еңбек ақысын қамтамассыз
ету норма көлемімен немесе фактілі шығарылған өніммен салыстыру
негізінде пайда болған.
Нормадан ауытқуы әкімшілік, цехтар, мекемелер қызметтері кінәлі
болуы мүмкін. Алғашқы құжаттармен, есептермен байланысты себептері
мен кінәлілер бойынша нормадан ауытқуы туралы мәліметтер
құрастырылады.
“ Еңбек ақы” бабында негізгі өндірістік мекеме жұмысшының
төлем ақысының шығындары көрсетілген, оған өндірістік қорытындылар
ақы үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге берілген сый енгізіледі.
Еңбек ақы шығындары құрамына мыналар жатады;
- Істелген жұмыс үшін төлем ақы, ол мекемеде еңбек ақы жүйесі мен
формасымен және жекелеген жұмыс келісімі шартқа байланысты тарифтік
есеп пен міндетті төлем бойынша есептеледі;
- Нақты көрсеткіштер негізінде жұмысшыларға төленетін сый ақы,
тарифтік стафкаға қосымша төлем және мамандық шеберлілік үшін
төлем, аса күрделі жұмысты орындау үшін төлем;
- Қосымша төлем, жұмыс кестесіне және жұмыс жағдайына байланысты,
оның ішінде түнгі уақыттағы жұмыс үшін тарифтік ставка мен төлемге
қосымша, шамадан тыс жұмыс үшін, демалыс және мейрам күндеріндегі
жұмыс үшін, мамандықтарды байланыстыра білгені үшін, қызмет көрсету
аймағы кеңейткен үшін, аса қауіпті жұмыс жағдай үшін
күрделіклиматтық жағдайдағы жерде жұмыс істегені үшін;
- Жүргізіліп отырған заң бойынша ақысыз берілетін жеке басының
қолданылуыда қалатын заттардың бағасы;
- Жүргізіліп отырған заң бойынша кезекті және қосымша демелыстық
төлем ақысы, сонымен қатар мемлекеттік міндетті атқаруға байланысты
уақытқа төлем ақы;
- Жұмысшы санының қысқаруына байлынысты мекемеден босатылған
жұмысшыларға қосымша төлем ақы төлем, заң бойынша ұйыммен бірге
жұмысшының басқа жерге жұмысқа ауысуына байланысты төлем;
- Еңбек ақы жүйесімен қарастырылған жұмыс қорытындысы бойынша еңбек
еткен жылына байланысты бір уақыт төленілетін сый ақы;
- Жұмыс бабына байланысты, мамандығына байланысты, сырқауына немесе
жұмыс міндеттерін атқаруға байланысты басқа да денсаулығының ақауына
төленетін төлем ақысы уақытша ауысымына байланысты әуелгі еңбек
ақысы мен жаңа жұмыс ақысының айырмашылығы үшін қосымша төлем
ақылар;
- Қан тапсырған күні және демалыс күні үшін қан тапсырушы төлем
ақы;
- Азаматтық – құқтық келісім шарт бойынша мекеме құрамында болмаса
да, істеген жұмысы үшін жұмысшыларға төленетін еңбек ақы;
- Жұмысшылардың еңбек ақысында белгіленген тәртіп бойынша басқа да
төлем ақылар;
Еңбек ақыдан есептен алу. Еңбек ақыдан есептеп алу
бабында Қазақстан Республикасының заңына байланысты әлеуметтік салық
есептелінеді. Әлеуметтік салық жұмыс берушінің шығындарын
өтейді. Өндірістік бөлімшелерін басқарумен байланысты қызметкерлердің
еңбек ақысы шығындары үстеме шығындар қатарына кіреді. Шаруашылық
убъектіде басқарумен айналысатын мамандар мен басшылардың еңбек ақы
шығындары жалпы әкімшілік шығындарының құрамына кіреді.
Жұмыс күшінің шығындары тап осындай болып топтастырылса, онда
ол көп деңгейде өзіндік құнының есебі мен табысты есептеудің
сондай – ақ ішінара шығыстарды бақылау және реттеудің мақсаттарына
жауап беру сөзі.
Шешім қабылдауға келсек, онда есептеп жұмыс
күшінің болашақ шығындарын бөлу мекеме қарастыру керек.
Жұмыс күшіне арналған шығындарды есептеу процедурасы жүйелі
түрде еңбек ресурстарын басқару процесін және жұмыс күшіне
жұмсалған шығындарын көрсетеді. Жұмыс күшінің шығындары тап
осындай болып топтастырылса, онда ол көп деңгейде өзіндік құнының
есебі мен табысты есептеудің сондай – ақ ішінара шығыстарды бақылау
және реттеудің мақсаттарына жауап беру сөзі.
Шешім қабылдауға келсек, онда есептеп жұмыс күшінің болашақ
шығындарын бөлу мекеме қарастыру керек.
Келісімді еңбек ақы жекелеген тапсырыстар мен процестердің
өзіндік құнына шығындарды тікелей енгізуді қарастырады. Бірақта
жұмыс күшіне жасалған шығындардың кейбір бөлігі жанама сипатқа ие.
Бұл жағдайда істеген жұмыс күшіне қарай төленетін өндірістік
жұмысшылардың еңбек ақы шығындары, т.б. жекелеген тапсырыстар мен
процестердің өзіндік құнына жатқызудың мүмкіндігі бола бермейді.
Бақылау мақсатында өндірістік бухгалтерияда нақты шығындар
сметалықпен салыстырылатын, шығындар сметаларын орындау жөніндегі
жиынтық ведомостары жайды жекелеген мәліметтер бойынша ақау,
тоқтатулар, жұмыс күшінің қозғалысы, жұмыс уақытын пайдалану туралы
ақпараттарды шолып, жалпылама қорытынды жасалады.
• Басқа да шығындар есебі
Шығындарды негізгі және үстемеге бөлу бөлімшелеріннің
қызметін бағалау үшін негіз болады, сондай – ақ өндірістік
қызметтерді бақылау, реттеу, талдау, жоспарлау, есептеу процестерімен
де тығыз байланыста болады. Үстеме тікелей еңбек ақы және тікелей
материалдардың шығындардан басқа шаруашылық субъектінің барлық
шығындары жатады. Олар дайындау, ұйымдастыру, қызмет көрсету және
басқарудан туындайды.
Осы біз таңдап алған шығындар жіктемесінің бағыттары шығындарды
тек олардың пайда болу орындары бойынша жинақтауға шаруашылық
субъектінің қызметтері бойынша шығындар мазмұнын ашуға және оларды
өнім түрлеріне қатысы бойынша да, өндірістік шығындар мен жұмыс
күшін ұстауы бойынша да, таратуға және қайта таратуға мүмкіндік
береді. Мысалы, техникалық тұрғысынан басқару шығындарына
техникалық қызметтің қызметкерлерін ұстау, олардың еңбек ақылары
және әлеуметтік мұқтаждарға жасалған аударымдар , амортизация,
техникалық қызметтерімен айналысатындардың ғимараттары мен
құрылымдарын күтіп ұстау және жөндеу шығындар, жалпы өндірістік
лобороториалардың күтіп ұстау және жөндеу шығындары, тозу және
инвектарьды қалпына келтіру шығындардың техникалық жетілдіру , өнер
тануыштық және тағы басқа шығындар жатады. Бұл шығындардың бір
бөлігін тікелей өнім түрлеріне жатқызуға болады, қалған бөлігін
жекеленген өндірістік бөлімшелерге және өндірістік үстеме
шығындарына таратады .
Үстеме шығындар - бұл өндірісті басқару мен қамтамасыз етуге
байланысты шығындар. Олардың құрамына барлық эканомикалық шығын
элементтері енеді . Бұл шығындар бір ай бойы “Үстемелі шығындар”
статьясы бойынша есептелінеді. Әрбір цехтың үстеме шығындарына
берілген цехта дайындалатын өнімнің өзіндік құны еңгізілген. Үстеме
шығындарды айдың аяғында белгіленген әдіс бойынша өнімнің жеке
түрлерінің арасында бөледі.Шаруашылық субъектісінің есептеу саясатына
өзгерістер енгізілуі мүмкін, мұнда техниканың ерекшелігін,
технологияны және өндірісті ұйымдастыруды ескерту қажет. Мысалы,
үстеме шығындар жүйесінде “ өндірісті игеру мен дайындау үшін
шығындар” деген жеке статья ерекшеленуі мүмкін. Бұл шығындардың
көлемі оған қажетті есептердің сметасынан анықталады. Сметаны
құрастыруда өнім бағасы жалпы жіберілетін шығындар бағасынан
алынатының ескерту қажет.
Бәрімізге белгілі, үстеме шығындар екі топқа бөлінеді; жалпы
өндірістік және жалпы әкімшілік шығындары болып. Өндірістік үстеме
шығындар – бұл өндірісті басқару, қызмет көрсету, ұйымдастыру
шығындары. Олар бөлімше, цех, өндірі, бөлініс сияқты өндірістік
бөлімшелерден пайда болады. Өндірістік осы шығындарға; құрал
жабдықтарды ұстау мен пайдалану шығындары өндірістік үстеме
шығындарының негізі болып табылады . Сонымен қатар бұл екі үстеме
шығындар шаруашылық субъектісінің шеңберінде, өндірістік еместе болуы
мүмкін, демек бұндай үстеме шығындардың қатарына өндірісті
ұйымдастыру функциялары мен өндірістік функциялардан ерекше өзіндік
қажет арналымы, ролі бойынша ажыратылатын басқару функциялары жатады.
Үстеме шығындар баптарының қолданыстағы номенклатурасына сәйкес
өндірісті дайындау функциясын, ұйымдастырушылық функциясын және
тікелей басқару функциясын жүзеге асыратын шығындары бойынша
топтастырылады. Әр түрлі экономикалық мазмұны бойынша шығындарды
мұндай біріктіру, шығындарды талдау, бақылау, жоспарлау, нормалау
жұмыстарын күрделі екендігін көрсетеді. Табысты есептік және бақылау
жүйесін жасау мақсаты үшін өндірістік емес шығындарға әсер ететін
факторларды ашуда, оларды функционалды арналымы бойынша, оның ішінде
шығындардың элементтері бойынша топтастырылғаны орынды. Үстеме
шығындар есебін ұйымдастырудың қисынды тұрғысынан қарасақ, онда оны
өзіндік құнға жатқызу , яғни тарату керек екені баршаға мәлім ,
бірақ мәселе тарату базасын таңдау , мөлшерін анықтау және оның
дайын өніміне аяқталмаған өндіріске үлес салмағын табу жан – жақты
зерттеуді талап етеді.
1.2. Өндірістік шығындар есебінің мақсаттары бойынша шығындардың
жіктелуінің негіздері
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек мағыналы шығындарды
бөліп көрсету. Сондықтан, жіктеудің әдістері басшысының алдында тұрған
нақты мәселелерден тәуелді болып келеді. Осындай мәселелерге мыналар
жатады:
1) Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді
сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің
(жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей
және) туралы есептік мәліметтерді алу болып табылады;
2) Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар
туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында
пайдалану және дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды
осы ақпараттармен қамтамасыз ету;
3) үшінші бағыт - шығу орындарын бойынша шығындарды бақылау мен
реттеу мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік
орталықтары бойынша да есепті ұйымдастыру.
Өндіріске арналған шығындар басқа белгілердің қатары бойынша
жіктелуі мүмкін.
Кесте 1
Өндірістік шығындардың жіктемесі
№ Жіктеу тобы Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл негізгі
бойынша үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойыншатікелей
жанама
3 Өндіріс көлеміне бір элементті
кешенді
4 Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу кезеңі бойынша ағымдық
біруақыттық
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
әкімшіліктік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірілетін
өндірілмейтін
8 Бақылау мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау деңгейі бойынша жалпы
орташа
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды өнімге
рет- ретімен көшіру кезеңге
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті – бір элементтен тұрады, яғни еңбекақы, материалдар,
аударым.
Кешенді - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты
және оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін. Жекелеген бөлімшелерге
кететін шығын бөлімше шығындары деп аталады.
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге
салынбаған шығын жанама деп аталады.
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін. Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық
ерекшеліктерге , өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қабылданған әдісіне байланысты.
Өзгермелі – оның көлемінің өзгеруі өндіріс көлемінің өзгеруіне
тікелей үйлесімді болады және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын үйлесімді
бөледі. Мысалы, егер өндіріс көлемі 15%-ке артса, онда жалпы өзгермелі
шығын да 15%-ке өседі.
Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (жылу,
өндіріс ғимаратын жарықтандыру, амортизация, аренда және т.б.).
Егер көлем 15%-ке артса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығын
өзгеріссіз қалады, бірақ бір бірлікке ұдайы кеміп отырады.
Ағымдағы – жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар
шығыны).
Бір жолғы – демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Ол сметаның
бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек
қосылады.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік
құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады.
Әкімшілік – жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы
шаруашылық әкімшілік тағайындауындағы шығындар.
Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен
байланысты шығын.
Өндірушілік-(жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті
ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.
Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігінің
және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын шығындар.
Реттелетін – атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі
ықпал ете алады (өнім өндіруде пайдаланатын шикізат шығыны, оны цех
бақылаушысы реттейді).
Реттелмейтін – қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын
шығын.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды
білдіреді.
Орташа – есепте бір өнім бірлігіне кететін шығын.
Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).
Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды
сату шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).
Калькуляциялау туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді
бағалау, экономикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу
мына шығын жіктеулерінің көмегімен болады:
1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды
топтастыру:
- негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты;
- үстеме - өндірісті ұйымдастыруда пайда болады;
- тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей қосылады;
- жанама – жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес,
жанама бөлінеді;
- кірістік;
- біткен (шығынға кеткен материалдар).
2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды
топтастыру:
- өзгермелі – оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді өзгереді;
- тұрақты - өнім өндіру көлемінің өзгеруіне тәуелді емес;
- қайтарылмайтын - өткен кезеңнің шығыны мен табысы;
- міндеттік – ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады және
оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
- айыптық – қандай да бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда
болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлыққа төлеу);
- маржиналдық (шектеулі) – қосымша шығындар, бірақ есепте өнім
бірлігінекеледі;
- релеванттық – тапсырыстардың сақталуымен орындалуына байланысты.
3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге асыру
үшін шығындарды топтастыру:
- реттелетін;
- реттелмейтін;
- тиімді(өндірмелі);
- тиімсіз (өндірілмейтін);
- бақыланатын;
- бақыланбайтын.
Кәсіпорынның өнім өндірісі мен сатуына шығындар ақшалай түрде өнімнің
өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын шығындар есебі мен талдуын
жоспарлау кезінде шығындардың келесі топтамасы қолданылады:
1. Шығындардың пайда болу жері бойынша (өндірістік, цехтық, учаскілер, және
т.б.).
2. Жұмыс пен қызметтер түрі бойынша;
3. Шығыдар түрі бойынша (шығындар статьялары және элементтері бойынша).
Өндіріске шығындардың күнтізбелік кезеңдері бойынша келесідей бөлінеді:
1. Тұрақты, әрбір өндірістік циклда орын алады немесе ағымды шығындар деп
аталатын жиі қайталатын кезеңділікке (бір айдан кем) тән.
2. Бір уақыттылы шығындар, өндірісті дайындаумен байланысты немесе болашақ
кезең шығындары деп аталатын жоспарланатын немесе есепті кезеңнен артатын
кезең ағымында өндіріс процесін қамтамасыз ететін белгілі бір шарттармен
(жылдық жөндеу) байланысты кезең шығындары. Бір уақыттылы бір реттік
шығындар өнімнің, қызметтің, жұмытық өзіндік құнына сметамен
тағайындалған немесе бекітілген тәртіпке, мерзімге сәйкес бөлшектеп
қосылады.
Бір уақыттылы кезеңдік жұмсалатын
шығындар (демалыстарды төлеуге шығындар, жөндеу шығындары және т.б.) әрбір
кезең өнімнің өзіндік құнына жыл ағымында жоспармен (нормамен,
нормативтермен) қарастырылған мөлшерде қосылады.
Шығындардың жоспары және нақты мөлшері арасындағы қатысқа тәуелді
ауытқу сомасы болашақ кезең шығындары немес алдын-ала төлемдер резерві
ретінде қарастырады.
Шығындар шартты-тұрақты және шартты - өзгермелі болып бөлінеді. Шартты
– тұрақты шығындар мөлшері өнім көлемі өзгеруімен өзгермейтін шығындар
жатады. Оларға өндірістік ғимараттарды ылыту және жарықтандыру шығыдары,
өндірістік персонал еңбек ақысы, негізгі құралдардың амортизациясы,
материалды емес активтердің тозуы және т.б.
Шартты - өзгермелі шығындар мөлшері өнім өндірісінің көлемі өзгеруіне
сәйкес өсетін немесе кемитін шығындар. Бұл шикізат пен негізгі материалдар,
технологиялық энергия және отын, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысына
шығындар және т.б. жатады.
Өнімнің өзіндік құнын анықтау кезінде шығындар есепті кезеңде өнімнің
өзіндік құнына қосылатын олардың үлесі осы кезеңде шығарылатын өнім санына
сәйкес келетіндей аратылады.
Сонымен қатар шығындар өндіріс процессіне қатысты өндірістік (өндіріс
процесі барысында апйда болатын) және өндірістік емес (сатып алушылармен
өтелмейтін өнімді сатумен байланысты шығындар) болып бөлінеді.
Шығындардың мақсаты бойынша негізгі (кез келген жағдайларда жүзеге
асырылатын) және накладной (негізінен өндірісті ұйымдастыру бойынша
шығындар) болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнына қосу әдісі бойынша шығындар тура, яғни есеп
және калькуляция объектілеріне тура таратылатын және жанама, яғни есеп және
калькуляцияобъектілеріне жанама жолмен таратылатын болып бөлінеді.
Кәсіпорын қызметі өндіріске шығындарды өнімді, жұмысты және
қызметтерді сатудан түскен түсім есебінен өтеуге негізделген. Осы мәселеге
қатысты маңызды орынды бухгалтерлік есеп алады. Оның алдында келесідей
міндеттер тұр: ассортимент және сапа бойынша өнімді шығару есебі; оның
өзіндік құнын төмендету бойынша шаралар; өндіріске шығындардың шынайы
есебін ұйымдастыру; өнімнің өзіндік құнын дұрыс калькуляциялау; өндірістің
пайдаланнылмаған резервтерін айқындау; ақаулар мен өндірістік емес әртүрлі
шығындардың жұмсалуымен күресу.
Өндіріске шығындар есебі үшін 90 Үстеме шығындар бөлімшесінің
шоттары кіретін шоттардың кешенді жүйесін қолданады.
Өндіріске шығындар есебін және бақылуын қамсыздандыру үшін 90,91,92
және 93 бөлімшелер шоттары бойынша айналым есептелеін цехтар бойынша
шығындар ведомосі қолданылады. Есепті компьютеризация кезінде осы шоттар
бойынша тиісті машинограммалар қолданылады. Ай аяғында бухгалтерия
өндіріске шығындар жазбасын жүзеге асыруы керек. Цехтар бойынша шығындар
ведомосінде жазбалар үшін негіз келесілер болады:
- шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар және өндіріске
басқа материалды запастар шығындары бейнеленетін мариалдар (еңбек ақы)
шығындарын бөлу өңдеме кестесі (20 материалдар шотының кредиті);
- өндіріс шығындарына қосылатын негізгі құралдар амортизация сомасы
бейнеленетін Негізгі құралдар тозу сомасын және негізгі құралдарды қайта
бағалау сомасын есептеу өңдеме сомасы (13 негізгі құралдардың тозуы
бөлімше шотының кредиті);
- Өндіріс шығындарына қосылатын материалды емес активтер бойынша
амортизациялық аударымдар сомасын есептеу өңдеме кестесі (11 материалды
емес активтер амортизациясы бөлімше шотының кредиті) ;
- көмекші өндіріс және әлеуметтік сала өнім,қызмет өндірісіне шығындар
бейнеленетін Көмекші (қызмет көрсетуші) өндіріс пен шаруашылық қызметін
есептеу өңдеме кестесі (920 көмекші өндіріс шотының кредиті).
Өндіріске шығындардың аналитикалық есебі цехатар, өндірістер бойынша
шығындар статьялары және калькуляция объектілерінің белгіленген
номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларды немесе ведомостарда
жүргізіледі. Есептің компьютеризациясын кезінде карточкалардың орнына
тиісті формадағы машинограммалар қолданылады.
Шығындардың калькуляцияның немесе есептің білгілі бір объектілеріне
қатыстылығын анықтау үшін өндіріске шығындары бар барлық құжаттарда есеп
объектілерінің кодтары, шығындар статьялары және үстеме шығындар
көрсетіледі. Бұл шығындарды калькуляция объектілері және үстеме шығындар
статьялары бойынша дұрыс топтастыруға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қызметін бейнелейді. Осы кәсіпорынның
қызмет түрлеріне байланысты шығындарды жіктеуден бұрын шығын деген ұғымды
түсініп алсақ.
Шығындар – тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын,
тұтынатын ресурстар.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша Шығыстар есепті
кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстың
азаюын, сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес
міндеттемелердің пайда болуы мүмкін. Сонымен, шығындар – активтердің келуі
немесе пайда болған өндіріс шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Осы ұғымдардан “шығындар” тұжырымдамасының абстрактілі
деңгейде екені көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін
экономикалық әдебиеттерде осы мәселе бойынша көз- қарастың бір
тұтастығы жоқ. Отанның тәжірибеде, “ шығындар”, “ шығыстар”, “жұмсалған
құжат” ұғымдары бірдей деп теңдестіріледі немесе ұқсас болып келеді
және “ өндіріс шығындары”, не, өндіріске жұмсалған шығындар
терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше “ шығын” деген сөздің
табиғатын, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге ие болып
келетін сияқты. Басқару есебінде шығында әр түрлі мақсатта әр
түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол мағыналы емес.
“ Шығындар” ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен
байланысты активтердің азаюы ( материалдар, ақшалай құжаттар немесе
міндеттемелердің артуы ( әсіресе, кредиторлық қарыз ) енеді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша “активтер” келешекте оған
табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен оқиғалар нәтижесі ретінде,
субъект бақылайтын ресуртар тұрғысынан қарастырылады.
Енді біз “шығындардың” мәнін түсіндіру үшін оны үш жақты
қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген, пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді.
Үшіншіден, шығында кез- келген бөлімшенің қызметі өнімді өндіреді,
яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.
Нарықты қатынастарды жоспарлауда нормалауда, болжауда және
жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы есебінің ретінде күшейіп
отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау “ негізгі өндіріс” шотында
аяқталған көрінісі бойынша бейнеленеді, бірақта осы мәліметтер
бойынша шаруашылық субъект әрбір өнім түрлерінің өтелуі жөнінде,
оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің
табыс шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды.
Көп жағдайда осы мәселелерді шешу қолданылатын шығындар
топтастырылуымен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпаратты талдау
және өңдеу әдісі, өндірістік қызметінде басқарушы есепті
ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
Дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару есебінің
бастапқы даму жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша
шектелген. Біздің пікірімізше техникалық жағынан басқа өндіріс
шығындарының есептік мәнін анықтау, өндірістік қызметтің басқарушы
есебін ұйымдастыруға немесе өндіріс шығындары есебін
трансформациялауға әдістің әр түрлі тәсілдерін қамтуы қажет.
Тікелей материалдар және шикізат шығынымен тікелей еңбек
ақы негізгі өндіріс шығындарының негізін құрайды.
Сондай-ақ, жіктеу немесе шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп
тәсілінің маңызды элементі ретінде шоттар жүйесін сипаттайды, қаражат пен
шаруашылық процестерін жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік
береді. Бухгалтерлік есепте қолданылатын шоттар оларда есепке алынатын
объектілердің экономикалық мәні жағынан, міндеті, құрылымдық ерекшеліктері
және тағы басқа белгілері бойынша бірдей емес. Осыған байланысты оларды
сапалық біртекті топтарға бөліп жіктеу, топтастыру талап етіледі, бұл
шоттардың әрбір жекелеген топтарынатән ерекшеліктері анықтауға, олардың
мазмұны мен есепте қолданылу тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Бүгінгі күні өндіріс шығындарын жіктеу әкімшіліктің
құдіреттіліг болып табылады, дәл ол жіктеудің қандай тұрғыда керектігін,
шығындардың пайда болу орындарын қаншалықты нақтылау керек және оларды
жауапкершілік орталықтарымен қалай ұштастыру керектігін, шығындардың нақты
немесе стандартты, толық немесе ішінара есебін жүргізу керектігін шешеді.
Сәйкесінше, шығындардың барлық топтасы қандай да бір шешімді қабылдауға
арналған, бірақ өндірісте пайда болатын жағдайларды типтік жүйеге
орналастыру мүмкін емес, сондықтан әрбір шаруашылық субъектісінде есеп
жүйесі менеджерлердің сұраныстарын қанағаттандыру есебімен жобаланады.
Өндірістегі өнім шығындарының басты үш негізгі элементтері бар:
негізгі материалдар тікелей еңбек ақы шығындар, жанама шығындар.
Өндіріс шығындарын есепке алу бағыттары ретінде ерекше
бағытталған өндіріс шығындарын есепке алу жұмыстары
жүргізіледі.Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастырудың сызбасы
төменде келтірілген.
Кесте-2
Өндіріс шығындарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Егер бухгалтерлік деректерді қолданатындар бір нәрсенің
шығындарын білгісі келсе, онда ол “ бір нәрсе” есепке алу бағыты
деп аталады. Өндіріс шығындарын есепке алу бағыттарына мысал
ретінде өнімнің зіндік құнын есептеу, банк тұтынушысына қызмет ету,
бөлім шығыны қамтамассыз ету болып табылады. Әрі қарай біз
шығынды есепке алу жүйесінде өндірістік шығын өнінжде деректер
жиналатынын көреміз.Одан басқа, шығындарды жіктеудің дәстүрлісі де, басқа
да болуы мүмкін нұсқалары да, әрбір жеке алын шаруашылық субъектінің барлық
өндірістік ерекшеліктерін толығымен көрсете алмайды.
Жай айтқанда, біздің пірімізше, шығындар жіктемесі ұғымын,
қызмет етудің аясындағы өндіріс шығындарының есебінің мақсаттылығын және
жекеленушілігін талап ететін, өндіріс шығындарының есебін жүргізудің
есептік бағыты ретінде, демек кең мағыналы қарастыру қажет. Бүгінде
шығындар есебін жіктеудің үш бағыты бар екенін білеміз. Сондықтан, осы
аталған бағыттың арасын ажыратуымыз керек, содан соң ғана өндіріс
шығындарын қалай жіктеуге болатынына мүмкіндік беретін жақсы негіз
жасаймыз. Бұрындары көптеген жүйелер тек бір мақсатқа – пайданы анықтау мен
запастарды бағалау үшін калькуляциялауға бағытталған. Олар басқа мақсаттар
үшін қолайлы нысанда мәліметтерді беруге икемді болмады. Қазіргі кездегі
жүйелер баланстанған.
Дәстүрлі мәселелермен қатар ұсынылатын шығындардың жіктемесінің мүмкін
нұсқалары қабылданған басқарушылық шешімдерден экономикалық зардаптарды
болжау үшін сенімді базаны қалыптастырады.
Осыдан мынаны көруге болады, өндіріс шығындарының есеп жүйесін құруға
деген мақсатты экономикалық бағыт – бұл шешімдердің типтік топтарын бөлу,
сосын олар үшін тиісті шығындар есебінің объектісін таңдау.
Ал, өндіріс шығындарын түрлеріне қарай топтастырылады:
өнеркәсіптік, өндірістік, коммерциялық және т.б. негізгі қажеттілігі
шығындары негізгі және көмекші өндіріс шығындарымен шектеледі.
Негізгі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz