Агроөнеркәсіп кешені ауқымда сала
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Агроөнеркәсіп кешенін реттеудің теориялық негіздері 5
1.1Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы 5
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде 15
1.3АӨК мемлекеттік реттеу – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
факторы 37
1.4Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік қолдаудағы шетелдік
тәжірибесі 45
2 Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешенін реттеу жолдары 59
2.1Павлодар облысы агроөнеркәсіп кешенінің жалпы ахуалы 59
2.2Екібастұз өңірінің агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамыту
бағдарламасы 68
3 ҚР-ның аграрлық секторын мемлекет тарапынан қолдау және реттеу
шаралары 97
3.1Еліміздің агроөнеркәсіп кешенінің жаңа бағыт-бағдары және оны
жүзеге асырудағы түйінді мәселелері 97
3.2Қазақстан экономикасының аграрлық секторын жаңғырту жөнінен
мемлекеттің дағдарысқа қарсы шаралары 103
Қорытынды 110
Қолданылған әдебиеттер тізімі 112
А қосымшасы (анықтамалық) 114
Кіріспе
Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі және
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі ғана емес, мемлекеттегі қоғамдық-саяси
тұрақтылық та осы саланың дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық нарығының қазіргі кезеңінде аграрлық және онымен араласқан
салаларды дамытудағы мемлекеттік саясат қысқа-орташа және ұзақ сипатта
болады. Жинақтай келгенде бұл саясат еңбек өнімділігін көтеру негізінде
ауыл тұрғындарының әл-ауқатын жақсартуға және алдыңғы дамудағы агралық
өндірістің тікелей табысына және ауылдағы жұмыспен қамтылудың барлық
формаларын, оның ішінде индустриялдау тәсілі арқылы ауыл шаруашылығы
өндірісін дамытуға бағытталған.
Кеңестер Одағы құлағаннан кейін Қазақстанның ауыл шаруашылығы ауыр
жағдайда болды, ал реформалар көрінетіндей жағымды өзгерістер әкелмеді,
керісінше, капиталдық салым көлемі күрт қысқарды, ауылшаруашылық техникасы
паркі тозды, айналмалы құралдар қысқарды, табыстаушыларға, бюджеттің
барлық деңгейлеріне, несиелерге қарыз саны көбейді. Ауыл шаруашылығының
көптеген салалары шығынға ұшырады, өнімділікті кеңейту мүмкінділігі босқа
кетті, өндіріске және ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген диспаритет бағаның
салдарынан айналмалы құралдардың жетіспеуі мәселесіне келіп тірелді.
Осы барлық мәселелерді қалпына келтіру үшін мемлекет тарапынан ауыл
шаруашылығының қалыптасуы бойынша маңызды жұмыстар жүргізілді.
Жалпы жағдайды тұрақтандырғаннан кейін мемлекет алдында басқа
міндеттер агроөнеркәсіп кешенін еуропалық стандартқа сай дамыту және еңбек
өнімділік деңгейін екі есе арттыру, 2014 жылға қарай азық-түлік тауарлары
ішкі рыногының 80%-дан астамын отандық тағам өнімдерімен қамтамасыз ету,
ауыл шаруашылығы ғылымын басым бағытта дамыту міндеті тұр.
Соған байланысты айтылған мәселелерді шешу үшін бірінші өндірілген
өнім сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру
шаралары жүргізілуі тиіс. Екіншіден ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін
кәсіпорындардың негізгі проблемасы — қайта жарақтану, яғни оларды
халықаралық стандартқа сай өнім өндіре алатын қазіргі заманғы жаңа құрал-
жабдықтармен, қондырғылармен жабдықтау мәселесі, шаруаларға несие берудің
тиімді түрлері, жеңілдетілген салықтар т.б. маңызды мәселелер Үкімет пен
барлық деңгейлердегі әкімдер алдында қойылған басты міндеттер болып отыр.
Осының барлығы дұрыс аграрлық саясат пен мемлекеттік қолдаусыз шешілуі
мүмкін емес.
Осыған орай аталған мәселелерге шешім табу еліміздің қазіргі кездегі
алғышарттарының бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығының алдында еңселі
міндеттер тұр, болашақта ДСҰ кіруге жоспарлап отырмыз. Агроөнеркәсіп кешені
ауқымда сала. Сондықтан да зерттейтін де, жазатын да жағдайлар өте көп.
Аграрлық саланың мәселелерін зерттей келе мен экономиканың аграрлық
секторындағы мемлекеттік реттеуді ең бір маңызды мәселелердің бірі ретінде
алып, сол туралы жазуға жөн көрдім.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Экономиканың аграрлық секторындағы
мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары - деп аталады. Жұмыстың екінші
бөлімі толықтай Павлодар облысы материалдары бойынша жазылған.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігінің негізін еліміздің аграрлық
саланың даму бағыттары, дағдарыс жағдайында ауыл шаруашылыққа мемлекет
тарапынан қолдау көрсету және де еліміздің ДСҰ кіру қарсаңында аграрлық
саланың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру осының барлығы осы саладағы
мемлекеттік реттеумен оның таңдап алған саясатымен тығыз байланысты. Осы
негізде қарастырылып жатырған дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті тақырыптардың
бірі болып саналады.
Зерттеудің объектісі болып, Павлодар облысы материалдары бойынша
агроөнеркәсіптік кешен мәселелері болып табылады. Ондағы агрөнеркәсіптік
кешенді мемлекет тарапынан қолдау және реттеу мәселесін зерттей отырып,
одан шығар жолдарды ұсыну.
Кез келген жұмыс сияқты, дипломдық жұмыстың да алға қойған мақсаты
болады.
Бұл дипломдық жұмыстың алға қояр мақсаты – Қазақстан Республикасындағы
қазіргі таңда қалыптасып отырған нарықтық экономика жағдайындағы аграрлық
сала мәселесін талдау, ондағы басты мәселелерін сараптамаға салып зерттеу
болып табылады. Және де елдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
Павлодар облысы агроөнеркәсіптік кешеннің дамуының тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік қолдау және реттеу
шараларын талдау болып табылады.
Осы зерттеулердің негізінде келесі тапсырмаларды шешу жоспарланып
отыр:
- Қазақстан Республикасы бойынша жұмыссыздық пен кедейшілік жағдайына
толықтай сараптама беру;
- аудан экономикасының аграрлық секторының салаларын мемлекеттік
қолдау бағыттарын зерттеу;
- дағдарыс жағдайында мемлекеттің аграрлық саланы әлемдік нарықта,
біріккен кедендік ұйымға, ДСҰ өту кезеңіндегі аграрлық сектордың дайындық
және бәсекеге төтеп бере алу дәрежесін талдау;
- елдегі аграрлық саланың даму бағыттары және күрделі мәселелерді
анықтап, шешу жолдарын анықтау;
- қаржылық, инвестициялық, сақтандыру, ақпараттық институттар мен
кластерлерді қалыптастыруды дамыту есебіндегі бәсекелестікті және өнімнің
сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша халықаралық стандартқа
өтудегі аграрлық сектордың дайындық дәрежесін талдау;
1 Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы
Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) елдің экономикасында ерекше мәнге ие. Ол
қоғамның тіршілік әрекетін қолдау жағдайын анықтайтын халық шаруашылығының
негізгі кешендерінің қатарына жатады. Оның мәні адамдардың тамақ өнімдеріне
деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар ол халықтың
жұмыспен қамтылуына және барлық ұлттық өндірістің тиімділігіне елеулі әсер
етеді.
Агроөнеркәсіп кешені ауыл шаруашылығын дамытумен, оның өндірісіне
қызмет көрсетумен және ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыға жеткізумен
байланысты халық шаруашылығы салаларының жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің басты міндеті халықтың тамақ өнімдері мен
халық тұтынатын товарларға деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені халық шаруашылығының аса ірі кешені
болып табылады. Ол жетпісінші жылдардың ортасында, халық шаруашылығының
көптеген салаларын бірыңғай кешенге біріктіру үшін материалдық-техникалық,
ғылыми-теоретикалық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттар туындаған
кезде біртұтас кешен ретінде қалыптасты.
Қазір планетамыздағы азық-түлік проблемасы ғалымдарды өте қатты
мазалап отыр. Осынша халықты тамақтандыру үшін тамақ ресурсы жеткіліксіз.
Ғалымдардың есептеуінше, Жер бетінде аштық азабын тартпай және табиғатқа
зиян келтірмей тек қана 5 миллиард халық өмір сүре алады. Ал қазір халық
саны алты миллиардтан асып отыр. Егер адамзат проблеманың сындарлы шешімін
таппаса, тамақ дағдарысы – болашақта нақты проблема болады.
Ауыл шаруашылығы – халық шаруашылығы салаларының негізгі және өмірлік
маңызды салаларының бірі және өнеркәсіп үшін басты шикізат жеткізушілердің
бірі болып табылады. Шикізат ретінде өндірілетін ауыл шаруашылығы
өнімдерінің 50% пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы жеңіл, тамақ, құрама жем
және өнеркәсіптің басқа салаларына шикізат жеткізеді.
Өз кезегінде, ауыл шаруашылығы - өнеркәсіп товарларын ірі тұтынушы.
Өнеркәсіп ауылдарға тракторлар, автомобильдер, машиналар, жабдықтар, отын
мен майлағыш материалдарды, минералдық тыңайтқыштарды, құрама жем және т.б.
жеткізеді.
Демек, өнеркәсіптің кейбір салаларының дамуы ауыл шаруашылығына
байланысты, алайда ауыл шаруашылық товар өндірушілерінің табысты жұмыс
істеуі өнеркәсіптің даму деңгейімен анықталады.
Ауыл шаруашылығына экономика саласы ретінде өсімдік және мал
шаруашылықтарының өнімдерін алу үшін ауыл шаруашылық дақылдарын өңдеу және
мал өсіру кіреді. Өз кезегінде, өсімдік шаруашылығы: егіншілік, көкөніс
шаруашылығы, жемшөп өндіру, жеміс шаруашылығы, бақша шаруашылығы, шалғын
өсірушілік, гүл өсірушілік, орман шаруашылығы бөлімдерінен тұрады.
Ауыл шаруашылығы саласындағы шаруашылық субъектілерінің нысандары үш
санат бойынша беріледі: ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шаруа және үй
шаруашылықтары. Ауыл шаруашылық кәсіпорны – ауыл шаруашылық қызметін жүзеге
асыратын қазыналық кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам
немесе өндірістік кооператив нысанында құрылған заңды тұлға. Шаруа (фермер)
қожалығы – тұлғалардың отбасы-еңбек бірлестігі, мұнда бірлестік басшысы
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сондай-ақ осы өнімді қайта өңдеу және
өткізу үшін ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерді пайдаланумен
байланысты қызметін жеке кәсіпкерлік негізінде ұйымдастырады. Үй
шаруашылығы – жеке ауладағы отбасының немесе бірнеше отбасының өндірістік
қызметі.
Ауыл шаруашылық өнімдері өндірісінің көлемі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып
табылады. Өнімдерді іске асыру көлемі, демек, халықтың тамақ өнімдеріне, ал
өнеркәсіптің – шикізатқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі
осының шамасына байланысты.
Өзіндік құн деңгейі, табыс сомасы, өнімділік деңгейі және басқа
экономикалық көрсеткіштер өнім өндіру көлеміне байланысты. Сондықтан
шаруашылық қызметіне талдау жасауды өнімдерді, соның ішінде өсімдік
шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін зерделеуден бастау қажет.
Елдің экономикасының табысты дамуы көбінесе ауыл шаруашылық
өндірісінің өсу қарқыны мен тиімділігімен анықталады. Ауыл шаруашылығын
тиімді дамыту табиғи-ресурстық әлеует пен қоғамның игілігін сақтауға ғана
емес, сонымен қатар қазіргі заманда әлемдегі Қазақстанның жағдайына да әсер
етеді. Елдің Аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыру агроөнеркәсіп
кешенінің барлық салаларын дамытуға кешенді көзқараспен келуді талап етеді.
Салалық инфрақұрылымды дамытудың тиісті деңгейі болмай өндіріс құралдарын
шығаратын АӨК-тің бірінші саласы да, ауыл шаруашылығын білдіретін –
екіншісі де, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді жүзеге асыратын –
үшінші сала да қалыпты жұмыс істей алмайды. Сондықтан Қазақстанның ауыл
шаруашылығын тұрақтандыру және бұдан әрі дамыту мемлекеттің ролін күшейту
және экономиканың осы аса маңызды саласына қолдау көрсетпей мүмкін емес.
Халық шаруашылығының әрбір саласында айрықша өндіріс құралдары,
дайындалатын өнімі, белгілі бір өндірістік қарым-қатынасы бар,
қызметкерлерден тиісті біліктілігінің бар болуын қажет етеді. Ауыл
шаруашылығына сонымен қатар кейбір ерекшеліктер тән.
– ауыл шаруашылығында басты, таптырмайтын өндіріс құралы ретінде жер
пайдаланылады. Басқа өндіріс құралдарынан айырмашылығы жер дұрыс
пайдаланған болса тозбайды, өз сапасын сақтайды.
– ауыл шаруашылығындағы айрықша өндіріс құралдарына тірі организмдер
жатады олар биологиялық заң негізінде өсіп-жетілетін өсімдіктер мен
жануарлар. Өсіп - өнудің экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен өзара
байланысып жатыр.
– ауыл шаруашылық өндірісінің нәтижелері топырақ-климат ахуалына
байланысты, ал өнеркәсіп өндірісіне бұл фактор әсер етпейді. Бұдан басқа,
топырақ-климат ахуалы ауыл шаруашылығының орналасуы мен мамандандырылуына
елеулі әсер етеді. Жеке ауыл шаруашылық дақылдары тек қана белгілі бір
климат ахуалында өсіп-жетіле алады.
– ауыл шаруашылығында жұмыс істеу кезеңі өндіріс кезеңімен сәйкес
келмейді. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің маусымдылығына негізделеді.
Күздік дәнді дақылдарды өсіру кезінде өндіріс уақыты пен жұмыс істеу кезеңі
арасындағы айырмашылық анық көрінеді. Оларды өндіру кезеңі дайындау мен
егіс кезі шілде-тамыз айларында басталады және келесі жылы егін жинау кезі
шілде айында аяқталады. Осы уақытта жұмыс істеу кезеңі бірнеше рет тежеледі
және қайта жаңғырады: танапты дайындау, егіс, өсімдікті баптау, егін жинау
және басқалар, ал негізінен өсімдіктің өсуі мен даму жағдайымен анықталатын
өндіріс кезеңі үздіксіз жалғасады. Маусымдылық өндірісті ұйымдастыруға,
техника мен еңбек ресурстарының пайдаланылуына елеулі әсер етеді.
– cалада шығарылған өнім оның құралдары (тұқым, жемшөп, мал төлі,
оргаинкалық тыңайтқыш және басқа) ретінде өндірістің бұдан кейінгі
процесінде тікелей пайдаланылады, ал кәсіпорын негізгі шикізатты басқа
салалардағы кәсіпорындардан алады. Өндіріс технологиясының айрықшалығы
осындай ерекшеліктерге байланысты. Ауыл шаруашылығында технологиялық үдеріс
биологиялық факторларды, тірі организмдерді пайдалануға негізделеді, ал
өнеркәсіпте химиялық, физикалық және механикалық үдерістерді пайдалану
негізге алынады.
– aуыл шаруашылығында еңбек заттары емес (өсімдік), өндіріс құралдары
(тракторлар, машиналар, комбайндар және басқа ауыл шаруашылық техникасы)
ауыстырылады. Өнеркәсіпте, әдетте, еңбек заттары (шикізат) ауыстырылады, ал
құрал-жабдық, машиналар, станоктар бекітіліп беріледі. Ауыл шаруашылық
техникасының айрықшалығы сонда, олар негізінен өнімдердің жеке түрлерін
өндіру үшін пайдаланылады және басқа түрлері үшін жарамсыз. Өнімдердің
әрбір түрін өндіруге арналған машиналар кешені бар. Сондықтан техникаға
деген жалпы қажеттілік өнеркәсіп салаларына қарағанда мұнда елеулі жоғары.
Ауыл шаруашылық өндірісі үлкен жер алаңдарында жүргізіледі.
Егіншіліктегі өндірістік үдерістердің басым бөлігінде жылжымалы жұмылдырғыш
агрегаттар қолданылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің кеңістіктегі бытыраңқы
орналасуы әр түрлі жүктерді тасымалдаудың үлкен көлемін қажет етеді: ауыл
шаруашылық дақылдарын, тыңайтқыштарды, жемшөпті және т.б. жинау. Мұның бәрі
ауыл шаруашылық өндірісінің энергия ресурстарына деген жоғары қажеттілігіне
негізделеді. Ауыл шаруашылығының ерекшелігі мұндағы ұдайы өндірістің
экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен тығыз тоқайласады, мұндағы өнім
өндірісі өсімдік пен малдың өсу және дамуындағы биологиялық циклмен
байланысты. Ауыл шаруашылығына тән биологиялық үдерістердің тоқтатылуы
өнеркәсіп өндірісінің бастамасы болып табылады. Атап айтқанда, өсімдік пен
малды өсіп-өндіру, жеміс жинау және сүт алу ауыл шаруашылығына, ал ұнды
тарту, жемісті қайта өңдеу, май өндіру, мал сою өнеркәсіпке жатады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымы жылдар бойынша ауа-райы жағдайына
қарай елеулі дәрежеде ауытқып отырады, бұл өз кезегінде мал шаруашылығын
дамытуға және жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігіне әсер етеді. Су
ресурстары ерекше роль атқарады. Ауыл шаруашылығында су өндірістің заттай
және таптырмайтын элементі болып табылады, ол алдымен республиканың су
тапшылығы бар аудандарында өнімді шығаруға және оның құнын қалыптастыруға
қатысады. Ауыл шаруашылығының бесінші ерекшелігі табиғи факторлардыңжәне
өсімдік пен малдың айрықша қызметі осы саладағы жұмыс істеу кезеңінің
өндіріс уақытымен сай келмеуіне әкелуінде. Ауыл шаруашылығында өндіріс
уақыты жұмыс істеу кезеңіне қарағанда ұзаққа созылады. Бұл өсімдіктің
тіршілік ету кезінде аралық бар, ал биологиялық даму процесі адамның
тікелей қатысуынсыз жүзеге асырылуына байланысты. Өсімдіктің тіршілік
етуіндегі биологиялық процесстер шақыратын ауыл шаруашылығындағы еңбектің
әркелкі қосылуы әр түрлі және тұрақсыз ауа-райы жағдайына байланысты да
күшейеді. Ауыл шаруашылығының алтыншы ерекшелігі бұл сала өзінің даму
процесінде аймақтың табиғи және экономикалық жағдайына сәйкес товар
өнімдерінің бәлгілі бір аяқталған түрлерін өндіруге мамандандырылады, бұл
оны орналастыру мен мамандандыруда есепке алынады. Ауыл шаруашылығының
жетінші ерекшелігі мұнда дайын өнім өндіріс құралы ретінде өндірістің
келесі циклына енеді. Осы және басқа себептерге байланысты негізгі және
айналым құралдарын қалыптастыруда ерекшеліктер пайда болады. Ауыл
шаруашылығындағы товар өнімдерінің деңгейі өнеркәсіптің деңгейінен төмен
болуы осының нәтижесі болып табылады.
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы индустриалды технология саласын
құрайды және көп салалы агроөнеркәсіп (АӨК) немесе азық-түлік (АК)
кешенінің тізбегі ретінде ғана дами алады. Осы технологиялардың негізін
ауыл шаруашылық емес салалар құрайды. Олар түпкілікті ауыл шаруашылығы
өнімдері құнының 50% келетін өнеркәсіптің өндіріс құралдары мен
материалдарын жеткізеді.
Қазіргі заманғы жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі халық
шаруашылығының бірқатар басқа салаларының тұтасымен табысты жұмыс істеуіне
елеулі деңгейде байланысты. Алдымен ауыл шаруашылығына техника, ауыл
шаруашылық машиналарын, жанар-жағармай материалдарын, у химикаттарын,
тыңайтқыш, құрылыс материалдарын және басқаларды жеткізетін салаларға
байланысты.
Ауыл шаруашылығын дамытудың серпіні мен қарқыны көбінесе өндіріс
құралдарын дайындайтын өнеркәсіп салаларындағы өндіріс деңгейімен
анықталады. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығының дамуы ауыл шаруашылық
кәсіпорындарына қызмет көрсететін салалар мен өндірістердің тиімді
қызметімен тығыз байланысып жатады. Мұның бірінші кезекте техниканы жөндеу,
ауыл шаруашылық объектілерін құрылыс, өндіріс құралдарымен жабдықтау,
өнімдер мен материалдарды тасымалдау жөніндегі салалар мен өндірістерге
қатысы бар.
Ауыл шаруашылығы - өндірістің өзгеше саласы, оның басты ерекшелігі -
жердің өндірістің негізгі құралы ретінде бар болуы. Өндірістік басқа
құралдарынан жердің ерекшелігі – адам еңбегінің өнімі, оның мөлшері өсе
алмайды; ауыл шаруашылығында дұрыс пайдаланылған жағдайда жер өз сапасын
жойып қана қоймайды, тіпті оны жақсартады, ал өндірістің басқа құралдары
біртіндеп сапалық және табиғи тозып, орны басқасымен ауыстырылады. Жер,
өндіріс құралы бола отырып, сонымен қатар еңбек құралы және еңбек заттары
болады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің маңызды ерекшелігі оның маусымдылығы болып
табылады, бұл жыл ішінде жұмыс күшін бірқалыпты пайдаланбауға әкеледі, ауыл
шаруашылығын өндірістің табиғи жағдайына басыбайлы етеді, өнімдер мен
ақшалай табыстың жыл бойы бір қалыпты түспеуіне әкеледі. Ауыл шаруашылығынң
тағы бір ерекшелігі ол биологиялық сипатта, яғни мұнда өсімдік пен мал
өндіріс құралы ретінде көрінеді.
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың аса маңызды табиғи
факторлары мыналар болып табылады: топырақтың сапасы; аязсыз кезеңнің
ұзақтығы, белсенді температура сомасы (жылумен қамтамасыз ету); күн
радиациясының шамасы (жарықпен қамтамасыз ету); ылғалдандыру жағдайы, жауын-
шашын мөлшері; қолайсыз ауа-райы ахуалының қайталану мүмкіндігі (қуаңшылық,
қатқақ, жел және су эрозиясы); су ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
жергілікті жердің топографиялық жағдайы және басқалар. Табиғи факторлар
өсімдік шаруашылығы саласына әр түрлі дәрежеде, олардың өңдеу ареалын
анықтай отырып, жоғары деңгейде әсер етеді. Бірқатар дақылдар үшін (әсіресе
жылу сүйгіш) бұл ареалдар аса шектелген, мысалы, жүзім, шай, цитрус
дақылдары және басқалар; басқалары үшін – барынша кең (арпа, күздік бидай,
картоп және басқа). Мал шаруашылығын орналастыру үшін табиғи факторлар
жемшөп базасы арқылы көріне отырып, елеусіз әсер етеді. Жайылымдағы мал
шаруашылығы (қой, ірі қара мал шаруашылықтарының кейбір бағыттары; бұғы
шаруашылығы, жылқы шаруашылығы және басқа) табиғи-климат ахуалына неғұрлым
басыбайлы. Мұнда жайылымның бар болуы, олардың ауқымы, өсімдіктің құрамы
және оларды пайдалану кезеңінін ұзақтығы сияқты факторларды бөліп қарауға
болады.
Ауыл шаруашылығын орналастыру үшін сонымен қатар әлеуметтік-
демографиялық факторлар да аса маңызды. Халық ауыл шаруашылық өнімдерінің
негізгі тұтынушысы болып табылады, сондықтан осы өнімді тұтыну құрылымының
аймақтық ерекшеліктері болады. Ауыл шаруашылығын мамандандыруға қала мен
ауыл халқының арасындағы ара қатынас әсер етеді. Бұдан басқа, халық сала
үшін еңбек ресурстарының үнемі өсіп отыруын қамтамасыз етеді. Еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуіне қарай ауыл шаруашылық өнімдерінің еңбекті
қажетсінетін әр түрлі сипатталатын кез келген өндірісі дамып отырады.
Көкөніс, картоп, қант қызылшасы және басқа техникалық дақылдар өндірісінде,
мал шаруашылығының кейбір салаларындағы өндірісінде еңбекті қажетсіну
неғұрлым жоғары болып саналады. Мамандандырылған білікті кадрларды
пайдалану еңбек өнімділігін өсіруге, осы өнімді өндірудегі еңбек шығынын
азайтуға мүмкіндік береді. Бірқатар аймақтардағы халық көші-қонының артуы
қазіргі уақытта өнімнің еңбекті қажетсінетін өндірісін шектеуге әкеліп
отыр. Сонымен қатар орналастыру мен мамандандырудағы маңызды фактор өткен
жылдары жеткіліксіз түрде есепке алынған және бірқатар жағдайларда бұрын
жалпыодақтық қорға жеткізудің жоспарлы көлемімен анықталатын шетке
шығарылатын өнімнің көптеген түрлерін өндіру мүмкіндігін елеулі шектейтін
жергілікті халықтың мүддесі болып табылады.
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың неғұрлым мәнді
экономикалық факторларына мыналарды жатқызуға болады:
– өткізу нарығына қарай шаруашылықтардың орналасуы мен қайта өңдеу
кәсіпорындарының, шикізат пен түпкілікті өнімді сақтау үшін ыдыстың бар
болуы, көлік құралдары мен байланыс жолдарының бар болуы және жай-күйі.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің түрлері тасымалдауға қолайлылығымен
ерекшеленеді. Осы және басқа себептерге байланысты негізгі және айналым
құралдарын қалыптастыруда ерекшеліктер пайда болады. Бұл қала маңындағы
және ірі қалалардың айналасындағы шикізат аймақтарын, қайта өңдеу
өнеркәсібі кәсіпорындарын құрудың негізі болып табылады.
1 - кесте – 1 қаңтарға 2007ж. жалпы жердің алаңын және
жердіпайдаланушыларға ауылшаруашылық жарамдылығы
Атауы Жалпы Жалп егістіКөптеген шабынджайылымбақшалар
алаңы аш к отырғызу ық
жарамды лар
лығы
Ауыл 2508,2 2467,8 861,7 1,7 111,5 1187,9 0,1
шаруашылығына
арналған жерлер
Соның ішінде:
-бау – бақша
жүргізетін
адамдардың жері
-крестьяндық 6,2 5,3 3,7 1,5 - - -
шаруашылық
жүргізетін
адамдардың жері 1422,3 1407,3 433,7 0,1 54,4 687,3 -
-мемлекеттік
емес заңды
тұлғалардың жері 878,9 859,3 391,0 0,1 51,7 349,8 0,1
Оның ішінде:
-шаруашылық
серіктестіктері 702,9 686,3 324,1 0,1 17,8 290,5 0,1
және АҚ
-ауыл 87,4 84,9 48,5 - 4,9 24,9 -
шаруашылық 88,6 88,1 18,4 - 29,0 34,4 -
кооперативтері
және басқа 200,8 195,9 33,3 - 5,4 150,8 -
кәсіпорындар
- мемлекеттік
заңды тұлғалардың
жері
Орман қорының 451,5 68,3 2,3 - 32,2 33,8 -
жері
Басқада жерлер 1575,4 1310,3 43,5 0,2 32,4 1216,7 4,4
Байланыс жолдарының сипаты мен жай-күйі де тікелей әсер етеді. Жеңіл
тасымалданатын өнім өндірісін неғұрлым тиімді саналатын жерлерде
шоғырландыруға болады. Өнімді үлкен көлемде тасымалдау мүмкіндігі
тасымалдаудың арзандауына әкеледі.
– ауыл шаруашылығының құрылған өндірістік әлеуеті: мелиорацияланған
жердің, өнімді мал басының, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын
құрылғылардың, өндірістік құрылыстардың және басқалардың бар болуы.
– ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің алаңы, оның құрылымы: жан
басына келетін аңыздың және ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің
мөлшері.
– көрсеткіштер жүйесімен анықталатын ауыл шаруашылық өндірісінің
экономикалық тиімділігі, оның негізгілері: жер алаңының бірлігі мен
материалдық және еңбек шығынының бірлігіне келетін ауыл шаруашылығы
өнімінің түсімі және жалпы табысы, өндірістің пайдалылығы. Экономикалық
тиімділікке ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың барлық
қарастырылып отырған факторларының жиынтығы әсер ететінін атап өту керек.
– ауыл шаруашылығы өнімдерінің аймақаралық байланыстарының
ерекшеліктері мен тұрақтылығы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу
мүмкіндігі, оның кепілдігі кейбір аймақтарда тек қана неғұрлым қолайлы
жағдайы бар ауыл шаруашылығының салаларында дамыту үшін негіз құрайды.
Әрине, мұнда қажетті ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға, оны
тасымалдауға шығатын шығыс, осы аймақтағы оның өндірісінің шығысымен
салыстырыла отырып, есепке алынады.
– ауыл шаруашылығын өнеркәсіптен жеткізілетін өндіріс құралдарымен
қамтамасыз ету. Осы өнеркәсіп өнімі бағасының деңгейінің ауыл шаруашылық
шикізаты мен оның қайта өңдеу өнімдерінің баға деңгейіне сәйкес болуы
– ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мөлшері. Мысалы, шаруа қожалықтары
мамандандыру мүмкіндіктерін шектейді.
Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы, оларда мынадай шағын салалар бөлініп шығады: астық
шаруашылығы, жемшөп өндіру, техникалық дақылдар өнідіріс (зығыр, қызылша
шаруашылықтары және басқа), бау-бақша өндіру, көкөніс шаруашылығы, мал
шаруашылығы, шошқа, қой, құс, қоян, тоғандағы балық, аң, ара шаруашылықтары
және басқалар.[5]
Өз кезегінде халық шаруашылығы салаларында мамандандыруды тереңдету
олардың арасындағы өзара неғұрлым тығыз байланысқа әкелді. Өнеркәсіп және
ауыл шаруашылық қызметінің оқшау түрлерінің негізінде бірыңғай
агроөнеркәсіп кешені қалыптасты, олардың қатысушылары органикалық түрде
өзара байланысты және бірыңғай түпкілікті мақсатты алға қояды.
Мал шаруашылығын дамытудың қазіргі заманғы беталысы болашақта мал
басын өсірудің жыл сайынғы қарқынын 2-4% шегінде сақтауға болатынына негіз
береді. Мал басы өнімділігінің жеткіліксіз болуы проблема құрайды, бұл
өндірістің жоғары шығынына және тиімділігінің төмен болуына негізделеді,
өйткені халықтың төлем төлеу қабілетінің жеткіліксіздігі осы өнімнің жоғары
бағасына төтеп бере алмайды.
Сондықтан алдағы кезеңдегі міндет мал басын өсіру ғана емес, сонымен
қатар жемшөп базасы мен жемшөппен жабдықтау жүйесін дамыту, сондай-ақ мал
табынын асыл тұқымдық күшейту жолымен оның салмағын өсіру болып табылады.
Есептеулер бойынша, мал басы 9,5-10 млн.шартты басқа өсуі мүмкін (қазіргі
уақытта 7,7 млн.қарсы). Мал басы құрылымында қой мен құс түрлерін ұлғайту
алға қойылады. Бұл алғашқы жағдайда өсіп келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және қой етінің бөлшек сауда бағасын төмендету мақсатында
қой етінің бір тоннасын сиыр етінің бір тоннасымен салыстырғандағы
өндірісінің төменгі өзіндік құнымен (22%), жайылымның үлкен массивін
пайдалану қажеттілігімен, рыноктың қанығуын арттырумен негізделеді.
Алайда, жайылымға шығатын мал түрін көбейту жайылымдарды пайдалану
проблемасы шешілген кезде ғана мүмкін болады. Ауыл шаруашылығында
пайдаланылатын жерлерге жеке меншік енгізу жеке жайылымдарды жалға беру
тетігін әзірлеу немесе осы жерлерді ұжымдық пайдалануға беру қажеттілігін
туғызады. Құс шаруашылығында өнеркәсіп өндірісін қалпына келтіру, оны астық
компанияларымен біріктіру байқалады. Аталған өндірісті дамыту сәйкес өнімді
импортпен алмастыруға елеулі дәрежеде әсер етеді.
Агроөнеркәсіп кешеніне үш сала кіреді. Бірінші сала агроөнеркәсіп
кешенін өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін салалардан, сондай-ақ ауыл
шаруашылығына өндірістік-техникалық қызмет көрсетумен айналысатын
салалардан тұрады. Аталған салаға сонымен қатар: трактор және ауыл
шаруашылық машинасын жасау, азық-түлік машинасын жасау, минералдық
тыңайтқыштар мен өсімдік қорғаудың химиялық құралдары өндірістері кіреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші саласына кіретін салалар өндіріс
процестерін ресурстармен қамтамасыз етеді, ауыл шаруашылығын
индустрияландыру мен қайта өңдеу кәсіпорындарындағы техникалық прогресс
үшін негіз жасайды, кешеннің барлық тізбегінің қалыпты жұмыс істеуіне
мүмкіндік береді.
Екінші салаға ауыл шаруашылық өнімдерін тікелей өндірумен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдар кіреді. Бірінші кезекте бұл мемлекеттік ауыл
шаруашылық кәсіпорындары мен ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорындары.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына ауыл шаруашылық өнімдерін
әзірлеу мен қайта өңдеуді және оларды тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз
ететін салалар мен кәсіпорындар кіреді. Мұнда тамақ, ет және сүт, балық, ұн-
жарма, құрама жем өнеркәсібі шоғырланған. Бұдан басқа, аталған салаға ауыл
шаруашылық шикізатын қайта өңдеу жөніндегі жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік
товарларын сату және қоғамдық тамақтандыру салалары ішінара енгізілген.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына кіретін салалар ауыл
шаруашылық шикізатын алғашқы өнеркәсіптік өңдеуден өткізу мен оны халыққа
іске асыру үшін дайын түріне жеткізуді қамтамасыз етеді. Олар дайын өнімді
сақтау және іске асыру орындарына жеткізуді де жүзеге асырады.
Агроөнеркәсіп өндірісінде өзара байланысқан бес стадия бөліп қаралады:
- агроөнеркәсіп кешенінің барлық жүйелері үшін өндіріс құралдарын
шығару;
- ауыл шаруашылық өндірісі;
- ауыл шаруашылық шикізатынан дайындалатын тұтыну заттарын өндіру;
- ұдайы өндіру циклының барлық стадияларына өндірістік-техникалық және
технологиялық қызмет көрсету;
- түпкілікті өнімді іске асыру.
Агроөнеркәсіп кешенін өндірістің біртұтас кешені ретінде сипаттай
отырып, ауыл шаруашылығы әрқашан да өнеркәсіппен, құрылыспен, көлікпен,
саудамен және халық шаруашылығының басқа салаларымен тығыз байланыста
болғанын атап өту қажет. Алайда агроөнеркәсіп кешені ұғымы жетпісінші
жылдардың ортасында айналымға енді. Оның құрылуы ауыл шаруашылығының және
бірыңғай ұдайы өндіру процесіне бірлескен шектес салалардың байланысы мен
өзара байланыстарының сапалы жаңа деңгейіне жетуді білдіреді.
Республика аграрлық секторының әлеуметтік-экономикалық жағдайы,
қолданылып жатқан шаралар мен соңғы жылдардың оң беталыстарына қарамастан,
күрделі болып қалуда, және болашақта агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың
стратегиялық басымдықтары мыналар болуы қажет: жер, су және ғылыми
әлеуеттерді оңтайлы пайдалану жолымен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету; бәсекеге қабілетті өнімдердің өндірісін ұлғайту, импортты алмастыруды
өткізу; қарқынды технологияларды енгізу негізінде ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін арттыру; ірі өнеркәсіп кәсіпорындарымен бірге
кооперацияны дамыту, өнімді өткізу кооперативтері мен қабылдау пункттерін
ұйымдастыру арқылы өткізу жүйесін жетілдіру; өндірілетін өнімді сыртқа
шығаруға және сыйымдылығы барынша жоғары өткізу рыноктарына бағдарланған
өсімдік және мал шаруашылықтарының орта және ірі товарлы өндірісін
ұйымдастыру; дамып келе жатқан салалардың материалдық-техникалық және
қаржылық қамтамасыз етілуін өсіру; қайта өңдеуді, рыноктық инфрақұрылымды
жеделдетіп дамыту; ұйымдастырушылық құрылымдарды қалыптастыру.
Өнімнің кейбір түрлеріне сұраныс пен ұсыныстардың жағдайын және қайта
өңдеу кәсіпорындарының шикізатқа деген қажеттіліктерін назарға ала отырып,
республиканың егіс алаңдарына елеусіз – 20 млн.гектарға дейін кеңейту
ұсынылады. Мұндағы өзгерістер егс алаңдарының құрылымында болжанады – дәнді
дақылдардың үлес салмағы біраз азаяды, бірақ майлы, техникалық және жемшөп
дақылдарының үлесі өседі. Егістік құрылымындағы болжанды өзгерістерге
қарамастан, өсімдік шаруашылығының басты саласы, бұрынғыша, астық
шаруашылығы болып қалады. Болашақта дәнді дақылдардың алаңын қазіргі
заманғы деңгейде тұрақтандыру ұсынылады, мұнда астық жемшөбі, жарма
дақылдарының алаңдарын елеулі көбейту қажет етіледі (1,6-1,8 есе).
Республикадағы астық өндірісі 2010 жылға қарай 18-20 млн.тоннаға дейін жету
керек, яғни 2006 жылмен салыстырғанда 20-29%-ға өседі.
Агроөнеркәсіпті біріктіру агроөнеркәсіп кешенін қалыптастырудың негізі
болып табылады. Ол ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына қызмет
көрсетумен айналысатын басқа салалардың өндірістік байланыстарын күшейту
және оның өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізу процесін білдіреді. АӨК
салалары арасындағы экономикалық байланыстар өнімдер мен қызмет көрсетулер
бағасының оңтайлы деңгейін белгілеу арқылы іске асырылады. Баға диспаритеті
немесе қайшылықтары қалыпты экономикалық байланыстарды күрделендіреді және
түпкілікті өнімнің өндіріс көлемі мен іске асырылуын көбейтуге мүмкіндік
бермейді. Ауыл шаруашылығы басты түрде қайта өңдеу өнеркәсібі үшін шикізат
материалдарын өндіруге бағдарланады, ал оның қызметінің экономикалық
нәтижелері салааралық баланс жағдайларымен неғұрлым анықталады. Яғни, ауыл
шаруашылығы өндірісінің соңғы нәтижесі агроөнеркәсіп кешені тұрғысынан
қарағанда аралық болып табылады. Агроөнеркәсіп кешенінің барлық тұрғысының
тиімді жұмыс істеуі ауыл шаруашылығы қызметіне ғана емес, сонымен қатар
түпкілікті өнімді тұтынушыға дейін жеткізуге қатысатын барлық буындардың
жұмыс сапасына да байланысты. Агроөнеркәсіп кешенінің түпкілікті өнімі
белгілі бір уақытта шығарылған және жеке немесе өндірістік тұтынуға түсетін
өнімнің барлық көлемін білдіреді.
1.2 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде
Бүгінгі күні Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені халықтың тұрмыс
деңгейін арттыруды нәрлендірілген тағам және қайта өңдеу салалары үшін
шикізат өндірумен ғана шектеп қоймай, сонымен бірге ұлттық азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді де маңызды мәселе ретінде қарастыруда. Бұл
АӨК-ін бірыңғай кешен ретінде жеделдете және үйлестіре отырып дамытуды
талап етеді.
Экономиканы дамытудың алға шарты - өскелең сұраныс пен соған пара-пар
ұсыныс.
АӨК үшін сұраныстың артуы Қазақстан экономикасының дамуымен және
тиісінше тұрғындар тарапынан кіріс пен төлем сұранысының артуымен
қамтамасыз етіледі. Алайда ауыл шаруашылығы өнімдері бағасының артуы
тұрғындардың негізгі кірістерінің өсу қарқынынан жоғары болмауы тиіс. Егер
басқаша болған жағдайда ол кірістің өсуіне кедергі келтіріп, сұраныстың
қысқаруына әкеп соғады.
АӨК жеке өндірісінің дамуын және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін сауда-саттықтың бірқалыпты жүруіне және тауар құнының
дұрыс болуына қол жеткізу керек.
Тұрақты дамуды қамтамасыз ететін бұл үш шарттың біріктірілуі АӨК-ін
мемлекеттік реттеу мен қолдаудың негзгі мақсаты болып табылады.
Мемлекеттік реттеу – мемлекеттің нарықтық экономикада ресурстар мен
кірістерді бөлуге, экономиканың даму деңгейі мен қарқынына және халықтың әл-
ауқатына ықпал етуге қатысуының негізгі түрі.
АӨК-ті экономикалық реттеудің мақсаты – агроөнеркәсіп өндірісінің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету және соның негізінде азық-түлікке,
өнеркәсіптің шикізатқа деген ішкі сұранымын қанағаттандыру, ауылдық
жерлерді әлеуметтік дамыту үшін жағдай жасау.
Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән құбылыс – мемлекеттік
реттеудің сан түрлі әдістері, түрлері мен институттары. Мемлекеттік реттеу
әкімшілік, құқықтық, тікелей және жанама әдістер мен түрлер болып бөлінеді.
АӨК-нің дамуын бірыңғай кластер ретінде мемлекеттік реттеу мен қолдау
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерді ғана емес, сонымен бірге осы
бағыттағы кемшін тұстарды кеңейтуді де талап ететін күрделі де кешенді
міндет болып табылады. Сондықтан АӨК-іне көрсетілетін қолдау көлемін және
оның түрін таңдауды бүкіл кластердің дамуына талдау жасағаннан кейін ғана
шешуге болады. АӨК дамытудағы басты міндет - әлемдік нарықта бәсекелестікке
қабілетті жоғары ғылымиландырылған ауыл шаруашылығы мен қайта өңдеу
өндірісін құру ғана емес, сонымен қатар елде ауыл тұрғындарын және ауылдық
өмір салтын сақтау болып табылады. Бұдан халық шаруашылығының дәстүрлі
салаларына қарағанда АӨК-ін кластер ретінде дамыту ерекшілігін айқын
аңғаруға болады.
Аса белгілі ағылшын экономисі Кейнс мемлекеттің экономикаға белсенді
араласуының басты идеологы болып табылады. Кейнс саясаты жалпы сұраныс пен
оны реттеуді халықты толық және жоғары деңгейде жұмыспен қамтамасыз етуге
қол жеткізген кездегі жалпы ұсынысқа сәйкес болатындай етіп, бақылауға
алуды алдына мақсат етіп қойды. Кейнс нобайы жеке капиталды инвестициялауды
талап ету жолымен, сондай-ақ қоғамдық жұмыстарды мемлекеттік қаржыландыру
мен аз қамсыздандырылғандар пайдасына бюджет арқылы ұлттық табыстың
кейбірін қайта тарату арқылы жиынтық сұранысты ынталандыруды көздеді. Кейнс
нобайындағы реттеудің негізгі аспаптары мемлекет бюдет, экономиканы
қаржыландырудың тапшылығы, сондай-ақ пайыздың есептеу мөлшерлемесімен айла-
шарғы жасау болды. Кейнс нобайының мақсатты басымдықтары – экономикалық
өсуді жұмыспен қамту және тұрақтылық, ал аспаптары – мемлекеттік бюджет пен
несие-ақша саясаты болды. Кейнс пен оның ізбасарлары тек қана нарық
тетігінің тұрақты экономикалық өсу мен толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз
етуге жағдайы жоқ, сондықтан да мемлекеттің араласуы талап етіледі деп
санайды. Кейнстің доктринасы АҚШ-та барынша толық қолданысқа еніп, жақсы
нәтижеге әкелді. Бұл Қазақстан экономикасында оның негіздерін зерделеу мен
пайдалану мүмкіндігі үшін қызығушылық туғызады.[6]
Нарықтық экономикасы дамыған европалық елдер тәжірибесінің көрсетуінше
(Франция, Германия, Италия және басқалары) мемлекеттік әсер ету шараларын
екі топқа бөліп қарауға болады:
- аталған саланы ретету жөніндегі директивті, әкімшілік және жоспарлы
шараларды қолдануды енгізетін, мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуға
тигізетін тікелей әсері;
- ішінара әсер ету – баға, кредит-ақша, салық және инвестициялық
тетіктер.
Екі нұсқа да белгілі бір мемлекеттік қаражат шығынын қажет етеді, олар
ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін және оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру, қарқындандыру, инновациялық қызметті ынталандыру, жерді, қорларды
пайдалануды жақсарту, жұмыспен қамтуды арттыру, рыноктық және әлеуметтік
инфрақұрылымды дамыту сияқты міндеттерді шешуге бағытталуы қажет.
Ауыл шаруашылығына қарасты мемлекеттік реттеу мынадай тәсілдердің
көмегімен жүргізіле алады.
Салықтық реттеу. Салық мөлшерлемесін тағайындау және саралау, салық
жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату және т.б. жолымен орындалады. Баж бен
кеден алымдары да осы бағытта әрекет жасайды.
Ақшалай – несиелік реттеу, осы арқылы үкімет ақшалай айналымға әсер
етеді. Меилекет Орталық банк арқылы эмиссияға және жалпы ақша жиынына
басшылық етеді, банкілік қарыз пайызының шекті мөлшерлемесін белгілейді,
облигациялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарады. Мұндай реттеу ақша
ағыны мен қор жинауларды өзгертуге қабілетті және, осылайша, шаруашылық
өмірге әсер етеді.
Бюджеттік реттеу. Мемлекеттік органдардың бюджет қаражатын әр түрлі
бағыттар бойынша тарату құқығы бар. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында
басым болып танылған кейбір салаларға, халықтың әлеуметтік топтарына үлкен
бюджет қаражаты бөлінеді, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін кредит
банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеуқаржыландыруды жүзеге асырады.
Мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру
арқылы реттеу. Үкімет органдары бюджет қаражатының бір бөлігін денсаулық
сақтау, қорғаныс және т.б. салалардағы ұжымдық пайдаланылатын товарлар мен
қызмет көрсетулердің белгілі бір түрлерін өндіруде кәсіпорындарға тапсыра
отырып, әлеуметтік, ғылыми және басқа бағдарламаларды іске асыруға
бағыттайды. Осылайша, өндіріс мемлекетке қажетті белгілі бір арна бойынша
бағыт алады.
Бағалық реттеу. Қоғамдық мәні бар кейбір товарлар мен қызмет
көрсетулерге шекті баға белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Бағалық реттеу
монополист кәсіпорындар үшін өнімділіктің шекті деңгейін белгілеу
нысанында, баға шамасын белгілейтін параметр түрінде айқындалады.
Әлеуметтік реттеу, соның ішінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру.
Зейнетақылық қамтамасыз ету, мүгедектерге, балалар мен халықтың басқа да
мұқтаждар санатына көмек көрсету жөніндегі шараларды көздейді. Мемлекет
зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және басқа нысандағы мемлекеттік
трнасферттердің минималды деңгейін белгілейді.
Еңбек жағдайын, еңбек қатынастарын, екңбекақыны реттеу. Еңбекті
қорғау, еңбек келісім-шарттарын сақтау, жұмыссыздық жөнінде жәрдемақы
беруді қамтамасыз етуді көздейтін мемлекеттік еңбек және жұмыспен қамту
заңнамасы нысанында көрінеді.
Қоршаған ортаны қорғау мен қалпына келтіруді реттеу ластандырғаны үшін
айыппұл мен ықпалшара қолдану, сондай-ақ міндетті табиғат қорғау іс-
шараларын орындау жөніндегі ұйғарым түріндегі табиғатты сақтау шараларын
көздейді.
Экономикалық қызметтің белгілі бір түрлеріне, мемлекеттік
лицензиялауға шектеулер мен тыйым салу арқылы реттеу.
Мемлекеттік немесе муниципалдық меншік болып табылатын ауыл шаруашылық
өндірісінің салалары мен кәсіпорындарын тікелей басқару. Нарықтық
экономикасы дамыған әлемнің көптеген елдерінде мемлекет ең ірі меншік иесі
және финансист болып табылады. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында басым
болып танылған кейбір салаларға, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін
кредит банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеуқаржыландыруды жүзеге
асырады. Атап айтқанда, Германияда мемлекеттік кәсіпорындар 70%-дан аса
электр қуатын, 90%-дан аса тас көмір, 70% алюминий өндіреді. Ұлыбританияда
темір жолы, электр станциялары, көмір шахталары мемлекет меншігінде.
Ұлыбританияда негізгі қорлар құнындағы үлесі 35%-ға дейін, ал өнеркәсіп
өнімдері көлемінде - 25%-ға дейін.
Мемлекеттік реттеу жүйесі ауыл шаруашылығын дамыту үшін қолайлы жағдай
жасауға ыңғайланған, алғашқы кезектегі міндеттерді шешуге бағдарланған:
- елдің тамақ өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етуі үшін ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісін өсіруді ынталандыру;
- аграрлық нарықта бәсекелестік пен бизнесті дамытуды ынталандыру;
- ауыл шаруашылық өндірісін қолдау мен дамытудың арнайы қорларын құру;
- ауыл шаруашылығында қазіргі заманғы технологияларды енгізуді
федералдық және аймақтық деңгейде мемлекеттік қолдауды күшейту;
- аграрлық сектордың жай-күйі, ауыл шаруашылық көрмелерін өткізу;
- АӨК-тің озық тәжрибесін жария ететін жарнама қызметін дамыту туралы
жедел мәліметтерді алуға мүмкіндік беретін АӨК-тің бірыңғай ақпараттық және
консультациялық жүйесін құру;
- өнімді қайта өңдеу, сақтау және өткізу саласындағы агроөнеркәсіпті
біріктіру мен ауыл шаруашылық кооперациясын дамытуға жәрдемдесу;
- нарық мәселелерін ғылыми зерттеуді кеңейту, нарық жағдайында тиімді
басқарудың нарықтық нобайын, маркетингті құру.
АӨК-те мемлекеттік реттеу басым түрде экономикалық әдістермен жүзеге
асыруды көздейді және отандық азық-түлік рыногын импорттан қорғауды, сондай-
ақ аграрлық секторды ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын шығаратын
және оның өнімдерін сатып алатын жоғары монополизацияланған салалардан
қорғауды; мемлекеттің тапсырыс беруші және инвестор ретіндегі қызметін
сақтау мен жетілдіруді; рыноктық инфрақұрылымды дамытуға жәрдемдесуді; АӨК-
тің мемлекеттік секторын қолдауды; ауылдық жерлердің әлеуметтік саласын
дамытуды; аграрлық ғылымды дамыту мен ауыл шаруашылығы үшін кадрлар
дайындауды енгізеді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2003-2005 жылдарды Ауыл жылдары деп
жариялады. Соған байланысты заңнамалық базаны жаңарту мен кеңейту жөнінде
қомақты жұмыстар жүргізілді. Мәселен, Жер кодексі, Су кодексі, “Асыл
тұқымды мал шаруашылығы туралы”, “Тұқым шаруашылығы туралы”, “Астық
туралы”, “Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы”,
“Ветеринария туралы” заңдар қабылданып, “Өсімдіктерді қорғау туралы” Заңға
және басқа да құжаттарға қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы
уақыт аралығында саланың заман талабына сай заңнамалық негізін қалыптастыру
мақсатында 370-тен аса заң мен заңнамалар қабылданды.
Ал “Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы” Заң агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық
аумақтарды басым дамытудың құқықтық негіздерін қалады, мемлекеттік
реттеудің негізгі ережелері, қағидаттары мен орындалу құралдарын белгіледі.
Олар ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және
аграрлық нарықтың тұрақтылығы мен ауыл халқы тұрмысының сапалық
стандарттарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасы әзірленіп, ол Үкіметтің өткен жылғы “Агроөнеркәсіп кешенін
тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын жүзеге асыру
жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы” қаулысымен бекітілді. Келесі
онжылдықта ауыл шаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер Шығыс Еуропа
елдерінің деңгейінде болуы керек. Біз әлемдегі астық экспорттаушылардың
алғашқы бестігіне енуге, осы деңгейде ет, сүт, мақта өнімдерін еселей
өндіруге тиіспіз.
Мемлекеттің таяудағы онжылдықтағы стратегиялық міндеттерінің ішінде ең
алдымен астық өндіру мен мал шаруашылығы – басымдықтарымыздың бірі болуға
тиіс деген Елбасы тұжырымы іске асуы тиіс. Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді
дамытуға мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен таяудағы жеті жыл ішінде
шамамен 450 миллиард теңге жұмсалады.
Дамыған мемлекеттерде жермен айналысатын шаруалардың саны 3-15
пайыздан аспайды, сондықтан біздегі ауыл тұрғындарының барлығы жермен
айналыса алмайды және ол тиімсіз.
Ауыл тұрғындарының табыс көзін көтерудің негізі жолы ауыл шаруашылық
саласына қатысты емес жұмыс орнын ашу.
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында отандық өндірілген өнім
сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары,
кеткен шығындар мен жетістіктер аграөнеркәсіптік кешенді дамытуға
жұмсалатын бюджет қаражатын бөлудің негізгі көрсеткіші болады.
Үкімет 2005 жылы Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010
жылдарға арналған тұжырымдамасын әзірлеп, ол мақұлданды. Үкіметтің 2006
жылғы 6 наурыздағы қаулысымен Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың
2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асырудың 2006-2008 жылдарға
арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасы бекітілді.
Аталған бағдарламаны іске асыру үшін 2007 жылға арналған республикалық
бюджетте 82,6 миллиард теңге көлемінде қаражат қарастырылған.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласындағы жыл сайынғы өсу қарқыны
10-13 пайызды құрайды, бұл ішкі рыноктағы азық-түлік тауарларының негізгі
түрлерінің үлес салмағын едәуір көбейтуге мүмкіндік берді.
Ауыл жылдарында ауылдық жерлерде 208 мың жұмыс орны ашылды, бұл
бағдарламада көзделгендегіден бес есе көп. Ауыл шаруашылығы
қызметкерлерінің ай сайынғы орташа нақты жалақысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Агроөнеркәсіп кешенін реттеудің теориялық негіздері 5
1.1Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы 5
1.2Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде 15
1.3АӨК мемлекеттік реттеу – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
факторы 37
1.4Экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік қолдаудағы шетелдік
тәжірибесі 45
2 Павлодар облысының агроөнеркәсіп кешенін реттеу жолдары 59
2.1Павлодар облысы агроөнеркәсіп кешенінің жалпы ахуалы 59
2.2Екібастұз өңірінің агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамыту
бағдарламасы 68
3 ҚР-ның аграрлық секторын мемлекет тарапынан қолдау және реттеу
шаралары 97
3.1Еліміздің агроөнеркәсіп кешенінің жаңа бағыт-бағдары және оны
жүзеге асырудағы түйінді мәселелері 97
3.2Қазақстан экономикасының аграрлық секторын жаңғырту жөнінен
мемлекеттің дағдарысқа қарсы шаралары 103
Қорытынды 110
Қолданылған әдебиеттер тізімі 112
А қосымшасы (анықтамалық) 114
Кіріспе
Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі және
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі ғана емес, мемлекеттегі қоғамдық-саяси
тұрақтылық та осы саланың дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық нарығының қазіргі кезеңінде аграрлық және онымен араласқан
салаларды дамытудағы мемлекеттік саясат қысқа-орташа және ұзақ сипатта
болады. Жинақтай келгенде бұл саясат еңбек өнімділігін көтеру негізінде
ауыл тұрғындарының әл-ауқатын жақсартуға және алдыңғы дамудағы агралық
өндірістің тікелей табысына және ауылдағы жұмыспен қамтылудың барлық
формаларын, оның ішінде индустриялдау тәсілі арқылы ауыл шаруашылығы
өндірісін дамытуға бағытталған.
Кеңестер Одағы құлағаннан кейін Қазақстанның ауыл шаруашылығы ауыр
жағдайда болды, ал реформалар көрінетіндей жағымды өзгерістер әкелмеді,
керісінше, капиталдық салым көлемі күрт қысқарды, ауылшаруашылық техникасы
паркі тозды, айналмалы құралдар қысқарды, табыстаушыларға, бюджеттің
барлық деңгейлеріне, несиелерге қарыз саны көбейді. Ауыл шаруашылығының
көптеген салалары шығынға ұшырады, өнімділікті кеңейту мүмкінділігі босқа
кетті, өндіріске және ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген диспаритет бағаның
салдарынан айналмалы құралдардың жетіспеуі мәселесіне келіп тірелді.
Осы барлық мәселелерді қалпына келтіру үшін мемлекет тарапынан ауыл
шаруашылығының қалыптасуы бойынша маңызды жұмыстар жүргізілді.
Жалпы жағдайды тұрақтандырғаннан кейін мемлекет алдында басқа
міндеттер агроөнеркәсіп кешенін еуропалық стандартқа сай дамыту және еңбек
өнімділік деңгейін екі есе арттыру, 2014 жылға қарай азық-түлік тауарлары
ішкі рыногының 80%-дан астамын отандық тағам өнімдерімен қамтамасыз ету,
ауыл шаруашылығы ғылымын басым бағытта дамыту міндеті тұр.
Соған байланысты айтылған мәселелерді шешу үшін бірінші өндірілген
өнім сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру
шаралары жүргізілуі тиіс. Екіншіден ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін
кәсіпорындардың негізгі проблемасы — қайта жарақтану, яғни оларды
халықаралық стандартқа сай өнім өндіре алатын қазіргі заманғы жаңа құрал-
жабдықтармен, қондырғылармен жабдықтау мәселесі, шаруаларға несие берудің
тиімді түрлері, жеңілдетілген салықтар т.б. маңызды мәселелер Үкімет пен
барлық деңгейлердегі әкімдер алдында қойылған басты міндеттер болып отыр.
Осының барлығы дұрыс аграрлық саясат пен мемлекеттік қолдаусыз шешілуі
мүмкін емес.
Осыған орай аталған мәселелерге шешім табу еліміздің қазіргі кездегі
алғышарттарының бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығының алдында еңселі
міндеттер тұр, болашақта ДСҰ кіруге жоспарлап отырмыз. Агроөнеркәсіп кешені
ауқымда сала. Сондықтан да зерттейтін де, жазатын да жағдайлар өте көп.
Аграрлық саланың мәселелерін зерттей келе мен экономиканың аграрлық
секторындағы мемлекеттік реттеуді ең бір маңызды мәселелердің бірі ретінде
алып, сол туралы жазуға жөн көрдім.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Экономиканың аграрлық секторындағы
мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары - деп аталады. Жұмыстың екінші
бөлімі толықтай Павлодар облысы материалдары бойынша жазылған.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігінің негізін еліміздің аграрлық
саланың даму бағыттары, дағдарыс жағдайында ауыл шаруашылыққа мемлекет
тарапынан қолдау көрсету және де еліміздің ДСҰ кіру қарсаңында аграрлық
саланың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру осының барлығы осы саладағы
мемлекеттік реттеумен оның таңдап алған саясатымен тығыз байланысты. Осы
негізде қарастырылып жатырған дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті тақырыптардың
бірі болып саналады.
Зерттеудің объектісі болып, Павлодар облысы материалдары бойынша
агроөнеркәсіптік кешен мәселелері болып табылады. Ондағы агрөнеркәсіптік
кешенді мемлекет тарапынан қолдау және реттеу мәселесін зерттей отырып,
одан шығар жолдарды ұсыну.
Кез келген жұмыс сияқты, дипломдық жұмыстың да алға қойған мақсаты
болады.
Бұл дипломдық жұмыстың алға қояр мақсаты – Қазақстан Республикасындағы
қазіргі таңда қалыптасып отырған нарықтық экономика жағдайындағы аграрлық
сала мәселесін талдау, ондағы басты мәселелерін сараптамаға салып зерттеу
болып табылады. Және де елдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
Павлодар облысы агроөнеркәсіптік кешеннің дамуының тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін экономиканың аграрлық секторын мемлекеттік қолдау және реттеу
шараларын талдау болып табылады.
Осы зерттеулердің негізінде келесі тапсырмаларды шешу жоспарланып
отыр:
- Қазақстан Республикасы бойынша жұмыссыздық пен кедейшілік жағдайына
толықтай сараптама беру;
- аудан экономикасының аграрлық секторының салаларын мемлекеттік
қолдау бағыттарын зерттеу;
- дағдарыс жағдайында мемлекеттің аграрлық саланы әлемдік нарықта,
біріккен кедендік ұйымға, ДСҰ өту кезеңіндегі аграрлық сектордың дайындық
және бәсекеге төтеп бере алу дәрежесін талдау;
- елдегі аграрлық саланың даму бағыттары және күрделі мәселелерді
анықтап, шешу жолдарын анықтау;
- қаржылық, инвестициялық, сақтандыру, ақпараттық институттар мен
кластерлерді қалыптастыруды дамыту есебіндегі бәсекелестікті және өнімнің
сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша халықаралық стандартқа
өтудегі аграрлық сектордың дайындық дәрежесін талдау;
1 Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
1.1 Агроөнеркәсіп кешенінің ұғымы, құрамы және құрылымы
Агроөнеркәсіп кешені (АӨК) елдің экономикасында ерекше мәнге ие. Ол
қоғамның тіршілік әрекетін қолдау жағдайын анықтайтын халық шаруашылығының
негізгі кешендерінің қатарына жатады. Оның мәні адамдардың тамақ өнімдеріне
деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар ол халықтың
жұмыспен қамтылуына және барлық ұлттық өндірістің тиімділігіне елеулі әсер
етеді.
Агроөнеркәсіп кешені ауыл шаруашылығын дамытумен, оның өндірісіне
қызмет көрсетумен және ауыл шаруашылық өнімдерін тұтынушыға жеткізумен
байланысты халық шаруашылығы салаларының жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің басты міндеті халықтың тамақ өнімдері мен
халық тұтынатын товарларға деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені халық шаруашылығының аса ірі кешені
болып табылады. Ол жетпісінші жылдардың ортасында, халық шаруашылығының
көптеген салаларын бірыңғай кешенге біріктіру үшін материалдық-техникалық,
ғылыми-теоретикалық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттар туындаған
кезде біртұтас кешен ретінде қалыптасты.
Қазір планетамыздағы азық-түлік проблемасы ғалымдарды өте қатты
мазалап отыр. Осынша халықты тамақтандыру үшін тамақ ресурсы жеткіліксіз.
Ғалымдардың есептеуінше, Жер бетінде аштық азабын тартпай және табиғатқа
зиян келтірмей тек қана 5 миллиард халық өмір сүре алады. Ал қазір халық
саны алты миллиардтан асып отыр. Егер адамзат проблеманың сындарлы шешімін
таппаса, тамақ дағдарысы – болашақта нақты проблема болады.
Ауыл шаруашылығы – халық шаруашылығы салаларының негізгі және өмірлік
маңызды салаларының бірі және өнеркәсіп үшін басты шикізат жеткізушілердің
бірі болып табылады. Шикізат ретінде өндірілетін ауыл шаруашылығы
өнімдерінің 50% пайдаланылады. Ауыл шаруашылығы жеңіл, тамақ, құрама жем
және өнеркәсіптің басқа салаларына шикізат жеткізеді.
Өз кезегінде, ауыл шаруашылығы - өнеркәсіп товарларын ірі тұтынушы.
Өнеркәсіп ауылдарға тракторлар, автомобильдер, машиналар, жабдықтар, отын
мен майлағыш материалдарды, минералдық тыңайтқыштарды, құрама жем және т.б.
жеткізеді.
Демек, өнеркәсіптің кейбір салаларының дамуы ауыл шаруашылығына
байланысты, алайда ауыл шаруашылық товар өндірушілерінің табысты жұмыс
істеуі өнеркәсіптің даму деңгейімен анықталады.
Ауыл шаруашылығына экономика саласы ретінде өсімдік және мал
шаруашылықтарының өнімдерін алу үшін ауыл шаруашылық дақылдарын өңдеу және
мал өсіру кіреді. Өз кезегінде, өсімдік шаруашылығы: егіншілік, көкөніс
шаруашылығы, жемшөп өндіру, жеміс шаруашылығы, бақша шаруашылығы, шалғын
өсірушілік, гүл өсірушілік, орман шаруашылығы бөлімдерінен тұрады.
Ауыл шаруашылығы саласындағы шаруашылық субъектілерінің нысандары үш
санат бойынша беріледі: ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шаруа және үй
шаруашылықтары. Ауыл шаруашылық кәсіпорны – ауыл шаруашылық қызметін жүзеге
асыратын қазыналық кәсіпорын, шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам
немесе өндірістік кооператив нысанында құрылған заңды тұлға. Шаруа (фермер)
қожалығы – тұлғалардың отбасы-еңбек бірлестігі, мұнда бірлестік басшысы
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сондай-ақ осы өнімді қайта өңдеу және
өткізу үшін ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерді пайдаланумен
байланысты қызметін жеке кәсіпкерлік негізінде ұйымдастырады. Үй
шаруашылығы – жеке ауладағы отбасының немесе бірнеше отбасының өндірістік
қызметі.
Ауыл шаруашылық өнімдері өндірісінің көлемі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып
табылады. Өнімдерді іске асыру көлемі, демек, халықтың тамақ өнімдеріне, ал
өнеркәсіптің – шикізатқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі
осының шамасына байланысты.
Өзіндік құн деңгейі, табыс сомасы, өнімділік деңгейі және басқа
экономикалық көрсеткіштер өнім өндіру көлеміне байланысты. Сондықтан
шаруашылық қызметіне талдау жасауды өнімдерді, соның ішінде өсімдік
шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін зерделеуден бастау қажет.
Елдің экономикасының табысты дамуы көбінесе ауыл шаруашылық
өндірісінің өсу қарқыны мен тиімділігімен анықталады. Ауыл шаруашылығын
тиімді дамыту табиғи-ресурстық әлеует пен қоғамның игілігін сақтауға ғана
емес, сонымен қатар қазіргі заманда әлемдегі Қазақстанның жағдайына да әсер
етеді. Елдің Аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыру агроөнеркәсіп
кешенінің барлық салаларын дамытуға кешенді көзқараспен келуді талап етеді.
Салалық инфрақұрылымды дамытудың тиісті деңгейі болмай өндіріс құралдарын
шығаратын АӨК-тің бірінші саласы да, ауыл шаруашылығын білдіретін –
екіншісі де, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуді жүзеге асыратын –
үшінші сала да қалыпты жұмыс істей алмайды. Сондықтан Қазақстанның ауыл
шаруашылығын тұрақтандыру және бұдан әрі дамыту мемлекеттің ролін күшейту
және экономиканың осы аса маңызды саласына қолдау көрсетпей мүмкін емес.
Халық шаруашылығының әрбір саласында айрықша өндіріс құралдары,
дайындалатын өнімі, белгілі бір өндірістік қарым-қатынасы бар,
қызметкерлерден тиісті біліктілігінің бар болуын қажет етеді. Ауыл
шаруашылығына сонымен қатар кейбір ерекшеліктер тән.
– ауыл шаруашылығында басты, таптырмайтын өндіріс құралы ретінде жер
пайдаланылады. Басқа өндіріс құралдарынан айырмашылығы жер дұрыс
пайдаланған болса тозбайды, өз сапасын сақтайды.
– ауыл шаруашылығындағы айрықша өндіріс құралдарына тірі организмдер
жатады олар биологиялық заң негізінде өсіп-жетілетін өсімдіктер мен
жануарлар. Өсіп - өнудің экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен өзара
байланысып жатыр.
– ауыл шаруашылық өндірісінің нәтижелері топырақ-климат ахуалына
байланысты, ал өнеркәсіп өндірісіне бұл фактор әсер етпейді. Бұдан басқа,
топырақ-климат ахуалы ауыл шаруашылығының орналасуы мен мамандандырылуына
елеулі әсер етеді. Жеке ауыл шаруашылық дақылдары тек қана белгілі бір
климат ахуалында өсіп-жетіле алады.
– ауыл шаруашылығында жұмыс істеу кезеңі өндіріс кезеңімен сәйкес
келмейді. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің маусымдылығына негізделеді.
Күздік дәнді дақылдарды өсіру кезінде өндіріс уақыты пен жұмыс істеу кезеңі
арасындағы айырмашылық анық көрінеді. Оларды өндіру кезеңі дайындау мен
егіс кезі шілде-тамыз айларында басталады және келесі жылы егін жинау кезі
шілде айында аяқталады. Осы уақытта жұмыс істеу кезеңі бірнеше рет тежеледі
және қайта жаңғырады: танапты дайындау, егіс, өсімдікті баптау, егін жинау
және басқалар, ал негізінен өсімдіктің өсуі мен даму жағдайымен анықталатын
өндіріс кезеңі үздіксіз жалғасады. Маусымдылық өндірісті ұйымдастыруға,
техника мен еңбек ресурстарының пайдаланылуына елеулі әсер етеді.
– cалада шығарылған өнім оның құралдары (тұқым, жемшөп, мал төлі,
оргаинкалық тыңайтқыш және басқа) ретінде өндірістің бұдан кейінгі
процесінде тікелей пайдаланылады, ал кәсіпорын негізгі шикізатты басқа
салалардағы кәсіпорындардан алады. Өндіріс технологиясының айрықшалығы
осындай ерекшеліктерге байланысты. Ауыл шаруашылығында технологиялық үдеріс
биологиялық факторларды, тірі организмдерді пайдалануға негізделеді, ал
өнеркәсіпте химиялық, физикалық және механикалық үдерістерді пайдалану
негізге алынады.
– aуыл шаруашылығында еңбек заттары емес (өсімдік), өндіріс құралдары
(тракторлар, машиналар, комбайндар және басқа ауыл шаруашылық техникасы)
ауыстырылады. Өнеркәсіпте, әдетте, еңбек заттары (шикізат) ауыстырылады, ал
құрал-жабдық, машиналар, станоктар бекітіліп беріледі. Ауыл шаруашылық
техникасының айрықшалығы сонда, олар негізінен өнімдердің жеке түрлерін
өндіру үшін пайдаланылады және басқа түрлері үшін жарамсыз. Өнімдердің
әрбір түрін өндіруге арналған машиналар кешені бар. Сондықтан техникаға
деген жалпы қажеттілік өнеркәсіп салаларына қарағанда мұнда елеулі жоғары.
Ауыл шаруашылық өндірісі үлкен жер алаңдарында жүргізіледі.
Егіншіліктегі өндірістік үдерістердің басым бөлігінде жылжымалы жұмылдырғыш
агрегаттар қолданылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің кеңістіктегі бытыраңқы
орналасуы әр түрлі жүктерді тасымалдаудың үлкен көлемін қажет етеді: ауыл
шаруашылық дақылдарын, тыңайтқыштарды, жемшөпті және т.б. жинау. Мұның бәрі
ауыл шаруашылық өндірісінің энергия ресурстарына деген жоғары қажеттілігіне
негізделеді. Ауыл шаруашылығының ерекшелігі мұндағы ұдайы өндірістің
экономикалық үдерісі табиғи үдеріспен тығыз тоқайласады, мұндағы өнім
өндірісі өсімдік пен малдың өсу және дамуындағы биологиялық циклмен
байланысты. Ауыл шаруашылығына тән биологиялық үдерістердің тоқтатылуы
өнеркәсіп өндірісінің бастамасы болып табылады. Атап айтқанда, өсімдік пен
малды өсіп-өндіру, жеміс жинау және сүт алу ауыл шаруашылығына, ал ұнды
тарту, жемісті қайта өңдеу, май өндіру, мал сою өнеркәсіпке жатады.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымы жылдар бойынша ауа-райы жағдайына
қарай елеулі дәрежеде ауытқып отырады, бұл өз кезегінде мал шаруашылығын
дамытуға және жалпы ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігіне әсер етеді. Су
ресурстары ерекше роль атқарады. Ауыл шаруашылығында су өндірістің заттай
және таптырмайтын элементі болып табылады, ол алдымен республиканың су
тапшылығы бар аудандарында өнімді шығаруға және оның құнын қалыптастыруға
қатысады. Ауыл шаруашылығының бесінші ерекшелігі табиғи факторлардыңжәне
өсімдік пен малдың айрықша қызметі осы саладағы жұмыс істеу кезеңінің
өндіріс уақытымен сай келмеуіне әкелуінде. Ауыл шаруашылығында өндіріс
уақыты жұмыс істеу кезеңіне қарағанда ұзаққа созылады. Бұл өсімдіктің
тіршілік ету кезінде аралық бар, ал биологиялық даму процесі адамның
тікелей қатысуынсыз жүзеге асырылуына байланысты. Өсімдіктің тіршілік
етуіндегі биологиялық процесстер шақыратын ауыл шаруашылығындағы еңбектің
әркелкі қосылуы әр түрлі және тұрақсыз ауа-райы жағдайына байланысты да
күшейеді. Ауыл шаруашылығының алтыншы ерекшелігі бұл сала өзінің даму
процесінде аймақтың табиғи және экономикалық жағдайына сәйкес товар
өнімдерінің бәлгілі бір аяқталған түрлерін өндіруге мамандандырылады, бұл
оны орналастыру мен мамандандыруда есепке алынады. Ауыл шаруашылығының
жетінші ерекшелігі мұнда дайын өнім өндіріс құралы ретінде өндірістің
келесі циклына енеді. Осы және басқа себептерге байланысты негізгі және
айналым құралдарын қалыптастыруда ерекшеліктер пайда болады. Ауыл
шаруашылығындағы товар өнімдерінің деңгейі өнеркәсіптің деңгейінен төмен
болуы осының нәтижесі болып табылады.
Дамыған елдерде ауыл шаруашылығы индустриалды технология саласын
құрайды және көп салалы агроөнеркәсіп (АӨК) немесе азық-түлік (АК)
кешенінің тізбегі ретінде ғана дами алады. Осы технологиялардың негізін
ауыл шаруашылық емес салалар құрайды. Олар түпкілікті ауыл шаруашылығы
өнімдері құнының 50% келетін өнеркәсіптің өндіріс құралдары мен
материалдарын жеткізеді.
Қазіргі заманғы жағдайда ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі халық
шаруашылығының бірқатар басқа салаларының тұтасымен табысты жұмыс істеуіне
елеулі деңгейде байланысты. Алдымен ауыл шаруашылығына техника, ауыл
шаруашылық машиналарын, жанар-жағармай материалдарын, у химикаттарын,
тыңайтқыш, құрылыс материалдарын және басқаларды жеткізетін салаларға
байланысты.
Ауыл шаруашылығын дамытудың серпіні мен қарқыны көбінесе өндіріс
құралдарын дайындайтын өнеркәсіп салаларындағы өндіріс деңгейімен
анықталады. Бұдан басқа, ауыл шаруашылығының дамуы ауыл шаруашылық
кәсіпорындарына қызмет көрсететін салалар мен өндірістердің тиімді
қызметімен тығыз байланысып жатады. Мұның бірінші кезекте техниканы жөндеу,
ауыл шаруашылық объектілерін құрылыс, өндіріс құралдарымен жабдықтау,
өнімдер мен материалдарды тасымалдау жөніндегі салалар мен өндірістерге
қатысы бар.
Ауыл шаруашылығы - өндірістің өзгеше саласы, оның басты ерекшелігі -
жердің өндірістің негізгі құралы ретінде бар болуы. Өндірістік басқа
құралдарынан жердің ерекшелігі – адам еңбегінің өнімі, оның мөлшері өсе
алмайды; ауыл шаруашылығында дұрыс пайдаланылған жағдайда жер өз сапасын
жойып қана қоймайды, тіпті оны жақсартады, ал өндірістің басқа құралдары
біртіндеп сапалық және табиғи тозып, орны басқасымен ауыстырылады. Жер,
өндіріс құралы бола отырып, сонымен қатар еңбек құралы және еңбек заттары
болады.
Ауыл шаруашылық өндірісінің маңызды ерекшелігі оның маусымдылығы болып
табылады, бұл жыл ішінде жұмыс күшін бірқалыпты пайдаланбауға әкеледі, ауыл
шаруашылығын өндірістің табиғи жағдайына басыбайлы етеді, өнімдер мен
ақшалай табыстың жыл бойы бір қалыпты түспеуіне әкеледі. Ауыл шаруашылығынң
тағы бір ерекшелігі ол биологиялық сипатта, яғни мұнда өсімдік пен мал
өндіріс құралы ретінде көрінеді.
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың аса маңызды табиғи
факторлары мыналар болып табылады: топырақтың сапасы; аязсыз кезеңнің
ұзақтығы, белсенді температура сомасы (жылумен қамтамасыз ету); күн
радиациясының шамасы (жарықпен қамтамасыз ету); ылғалдандыру жағдайы, жауын-
шашын мөлшері; қолайсыз ауа-райы ахуалының қайталану мүмкіндігі (қуаңшылық,
қатқақ, жел және су эрозиясы); су ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
жергілікті жердің топографиялық жағдайы және басқалар. Табиғи факторлар
өсімдік шаруашылығы саласына әр түрлі дәрежеде, олардың өңдеу ареалын
анықтай отырып, жоғары деңгейде әсер етеді. Бірқатар дақылдар үшін (әсіресе
жылу сүйгіш) бұл ареалдар аса шектелген, мысалы, жүзім, шай, цитрус
дақылдары және басқалар; басқалары үшін – барынша кең (арпа, күздік бидай,
картоп және басқа). Мал шаруашылығын орналастыру үшін табиғи факторлар
жемшөп базасы арқылы көріне отырып, елеусіз әсер етеді. Жайылымдағы мал
шаруашылығы (қой, ірі қара мал шаруашылықтарының кейбір бағыттары; бұғы
шаруашылығы, жылқы шаруашылығы және басқа) табиғи-климат ахуалына неғұрлым
басыбайлы. Мұнда жайылымның бар болуы, олардың ауқымы, өсімдіктің құрамы
және оларды пайдалану кезеңінін ұзақтығы сияқты факторларды бөліп қарауға
болады.
Ауыл шаруашылығын орналастыру үшін сонымен қатар әлеуметтік-
демографиялық факторлар да аса маңызды. Халық ауыл шаруашылық өнімдерінің
негізгі тұтынушысы болып табылады, сондықтан осы өнімді тұтыну құрылымының
аймақтық ерекшеліктері болады. Ауыл шаруашылығын мамандандыруға қала мен
ауыл халқының арасындағы ара қатынас әсер етеді. Бұдан басқа, халық сала
үшін еңбек ресурстарының үнемі өсіп отыруын қамтамасыз етеді. Еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етілуіне қарай ауыл шаруашылық өнімдерінің еңбекті
қажетсінетін әр түрлі сипатталатын кез келген өндірісі дамып отырады.
Көкөніс, картоп, қант қызылшасы және басқа техникалық дақылдар өндірісінде,
мал шаруашылығының кейбір салаларындағы өндірісінде еңбекті қажетсіну
неғұрлым жоғары болып саналады. Мамандандырылған білікті кадрларды
пайдалану еңбек өнімділігін өсіруге, осы өнімді өндірудегі еңбек шығынын
азайтуға мүмкіндік береді. Бірқатар аймақтардағы халық көші-қонының артуы
қазіргі уақытта өнімнің еңбекті қажетсінетін өндірісін шектеуге әкеліп
отыр. Сонымен қатар орналастыру мен мамандандырудағы маңызды фактор өткен
жылдары жеткіліксіз түрде есепке алынған және бірқатар жағдайларда бұрын
жалпыодақтық қорға жеткізудің жоспарлы көлемімен анықталатын шетке
шығарылатын өнімнің көптеген түрлерін өндіру мүмкіндігін елеулі шектейтін
жергілікті халықтың мүддесі болып табылады.
Ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың неғұрлым мәнді
экономикалық факторларына мыналарды жатқызуға болады:
– өткізу нарығына қарай шаруашылықтардың орналасуы мен қайта өңдеу
кәсіпорындарының, шикізат пен түпкілікті өнімді сақтау үшін ыдыстың бар
болуы, көлік құралдары мен байланыс жолдарының бар болуы және жай-күйі.
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің түрлері тасымалдауға қолайлылығымен
ерекшеленеді. Осы және басқа себептерге байланысты негізгі және айналым
құралдарын қалыптастыруда ерекшеліктер пайда болады. Бұл қала маңындағы
және ірі қалалардың айналасындағы шикізат аймақтарын, қайта өңдеу
өнеркәсібі кәсіпорындарын құрудың негізі болып табылады.
1 - кесте – 1 қаңтарға 2007ж. жалпы жердің алаңын және
жердіпайдаланушыларға ауылшаруашылық жарамдылығы
Атауы Жалпы Жалп егістіКөптеген шабынджайылымбақшалар
алаңы аш к отырғызу ық
жарамды лар
лығы
Ауыл 2508,2 2467,8 861,7 1,7 111,5 1187,9 0,1
шаруашылығына
арналған жерлер
Соның ішінде:
-бау – бақша
жүргізетін
адамдардың жері
-крестьяндық 6,2 5,3 3,7 1,5 - - -
шаруашылық
жүргізетін
адамдардың жері 1422,3 1407,3 433,7 0,1 54,4 687,3 -
-мемлекеттік
емес заңды
тұлғалардың жері 878,9 859,3 391,0 0,1 51,7 349,8 0,1
Оның ішінде:
-шаруашылық
серіктестіктері 702,9 686,3 324,1 0,1 17,8 290,5 0,1
және АҚ
-ауыл 87,4 84,9 48,5 - 4,9 24,9 -
шаруашылық 88,6 88,1 18,4 - 29,0 34,4 -
кооперативтері
және басқа 200,8 195,9 33,3 - 5,4 150,8 -
кәсіпорындар
- мемлекеттік
заңды тұлғалардың
жері
Орман қорының 451,5 68,3 2,3 - 32,2 33,8 -
жері
Басқада жерлер 1575,4 1310,3 43,5 0,2 32,4 1216,7 4,4
Байланыс жолдарының сипаты мен жай-күйі де тікелей әсер етеді. Жеңіл
тасымалданатын өнім өндірісін неғұрлым тиімді саналатын жерлерде
шоғырландыруға болады. Өнімді үлкен көлемде тасымалдау мүмкіндігі
тасымалдаудың арзандауына әкеледі.
– ауыл шаруашылығының құрылған өндірістік әлеуеті: мелиорацияланған
жердің, өнімді мал басының, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын
құрылғылардың, өндірістік құрылыстардың және басқалардың бар болуы.
– ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің алаңы, оның құрылымы: жан
басына келетін аңыздың және ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жердің
мөлшері.
– көрсеткіштер жүйесімен анықталатын ауыл шаруашылық өндірісінің
экономикалық тиімділігі, оның негізгілері: жер алаңының бірлігі мен
материалдық және еңбек шығынының бірлігіне келетін ауыл шаруашылығы
өнімінің түсімі және жалпы табысы, өндірістің пайдалылығы. Экономикалық
тиімділікке ауыл шаруашылығын орналастыру мен мамандандырудың барлық
қарастырылып отырған факторларының жиынтығы әсер ететінін атап өту керек.
– ауыл шаруашылығы өнімдерінің аймақаралық байланыстарының
ерекшеліктері мен тұрақтылығы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу
мүмкіндігі, оның кепілдігі кейбір аймақтарда тек қана неғұрлым қолайлы
жағдайы бар ауыл шаруашылығының салаларында дамыту үшін негіз құрайды.
Әрине, мұнда қажетті ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға, оны
тасымалдауға шығатын шығыс, осы аймақтағы оның өндірісінің шығысымен
салыстырыла отырып, есепке алынады.
– ауыл шаруашылығын өнеркәсіптен жеткізілетін өндіріс құралдарымен
қамтамасыз ету. Осы өнеркәсіп өнімі бағасының деңгейінің ауыл шаруашылық
шикізаты мен оның қайта өңдеу өнімдерінің баға деңгейіне сәйкес болуы
– ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мөлшері. Мысалы, шаруа қожалықтары
мамандандыру мүмкіндіктерін шектейді.
Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығы, оларда мынадай шағын салалар бөлініп шығады: астық
шаруашылығы, жемшөп өндіру, техникалық дақылдар өнідіріс (зығыр, қызылша
шаруашылықтары және басқа), бау-бақша өндіру, көкөніс шаруашылығы, мал
шаруашылығы, шошқа, қой, құс, қоян, тоғандағы балық, аң, ара шаруашылықтары
және басқалар.[5]
Өз кезегінде халық шаруашылығы салаларында мамандандыруды тереңдету
олардың арасындағы өзара неғұрлым тығыз байланысқа әкелді. Өнеркәсіп және
ауыл шаруашылық қызметінің оқшау түрлерінің негізінде бірыңғай
агроөнеркәсіп кешені қалыптасты, олардың қатысушылары органикалық түрде
өзара байланысты және бірыңғай түпкілікті мақсатты алға қояды.
Мал шаруашылығын дамытудың қазіргі заманғы беталысы болашақта мал
басын өсірудің жыл сайынғы қарқынын 2-4% шегінде сақтауға болатынына негіз
береді. Мал басы өнімділігінің жеткіліксіз болуы проблема құрайды, бұл
өндірістің жоғары шығынына және тиімділігінің төмен болуына негізделеді,
өйткені халықтың төлем төлеу қабілетінің жеткіліксіздігі осы өнімнің жоғары
бағасына төтеп бере алмайды.
Сондықтан алдағы кезеңдегі міндет мал басын өсіру ғана емес, сонымен
қатар жемшөп базасы мен жемшөппен жабдықтау жүйесін дамыту, сондай-ақ мал
табынын асыл тұқымдық күшейту жолымен оның салмағын өсіру болып табылады.
Есептеулер бойынша, мал басы 9,5-10 млн.шартты басқа өсуі мүмкін (қазіргі
уақытта 7,7 млн.қарсы). Мал басы құрылымында қой мен құс түрлерін ұлғайту
алға қойылады. Бұл алғашқы жағдайда өсіп келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және қой етінің бөлшек сауда бағасын төмендету мақсатында
қой етінің бір тоннасын сиыр етінің бір тоннасымен салыстырғандағы
өндірісінің төменгі өзіндік құнымен (22%), жайылымның үлкен массивін
пайдалану қажеттілігімен, рыноктың қанығуын арттырумен негізделеді.
Алайда, жайылымға шығатын мал түрін көбейту жайылымдарды пайдалану
проблемасы шешілген кезде ғана мүмкін болады. Ауыл шаруашылығында
пайдаланылатын жерлерге жеке меншік енгізу жеке жайылымдарды жалға беру
тетігін әзірлеу немесе осы жерлерді ұжымдық пайдалануға беру қажеттілігін
туғызады. Құс шаруашылығында өнеркәсіп өндірісін қалпына келтіру, оны астық
компанияларымен біріктіру байқалады. Аталған өндірісті дамыту сәйкес өнімді
импортпен алмастыруға елеулі дәрежеде әсер етеді.
Агроөнеркәсіп кешеніне үш сала кіреді. Бірінші сала агроөнеркәсіп
кешенін өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін салалардан, сондай-ақ ауыл
шаруашылығына өндірістік-техникалық қызмет көрсетумен айналысатын
салалардан тұрады. Аталған салаға сонымен қатар: трактор және ауыл
шаруашылық машинасын жасау, азық-түлік машинасын жасау, минералдық
тыңайтқыштар мен өсімдік қорғаудың химиялық құралдары өндірістері кіреді.
Агроөнеркәсіп кешенінің бірінші саласына кіретін салалар өндіріс
процестерін ресурстармен қамтамасыз етеді, ауыл шаруашылығын
индустрияландыру мен қайта өңдеу кәсіпорындарындағы техникалық прогресс
үшін негіз жасайды, кешеннің барлық тізбегінің қалыпты жұмыс істеуіне
мүмкіндік береді.
Екінші салаға ауыл шаруашылық өнімдерін тікелей өндірумен айналысатын
кәсіпорындар мен ұйымдар кіреді. Бірінші кезекте бұл мемлекеттік ауыл
шаруашылық кәсіпорындары мен ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорындары.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына ауыл шаруашылық өнімдерін
әзірлеу мен қайта өңдеуді және оларды тұтынушыларға жеткізуді қамтамасыз
ететін салалар мен кәсіпорындар кіреді. Мұнда тамақ, ет және сүт, балық, ұн-
жарма, құрама жем өнеркәсібі шоғырланған. Бұдан басқа, аталған салаға ауыл
шаруашылық шикізатын қайта өңдеу жөніндегі жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік
товарларын сату және қоғамдық тамақтандыру салалары ішінара енгізілген.
Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші саласына кіретін салалар ауыл
шаруашылық шикізатын алғашқы өнеркәсіптік өңдеуден өткізу мен оны халыққа
іске асыру үшін дайын түріне жеткізуді қамтамасыз етеді. Олар дайын өнімді
сақтау және іске асыру орындарына жеткізуді де жүзеге асырады.
Агроөнеркәсіп өндірісінде өзара байланысқан бес стадия бөліп қаралады:
- агроөнеркәсіп кешенінің барлық жүйелері үшін өндіріс құралдарын
шығару;
- ауыл шаруашылық өндірісі;
- ауыл шаруашылық шикізатынан дайындалатын тұтыну заттарын өндіру;
- ұдайы өндіру циклының барлық стадияларына өндірістік-техникалық және
технологиялық қызмет көрсету;
- түпкілікті өнімді іске асыру.
Агроөнеркәсіп кешенін өндірістің біртұтас кешені ретінде сипаттай
отырып, ауыл шаруашылығы әрқашан да өнеркәсіппен, құрылыспен, көлікпен,
саудамен және халық шаруашылығының басқа салаларымен тығыз байланыста
болғанын атап өту қажет. Алайда агроөнеркәсіп кешені ұғымы жетпісінші
жылдардың ортасында айналымға енді. Оның құрылуы ауыл шаруашылығының және
бірыңғай ұдайы өндіру процесіне бірлескен шектес салалардың байланысы мен
өзара байланыстарының сапалы жаңа деңгейіне жетуді білдіреді.
Республика аграрлық секторының әлеуметтік-экономикалық жағдайы,
қолданылып жатқан шаралар мен соңғы жылдардың оң беталыстарына қарамастан,
күрделі болып қалуда, және болашақта агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың
стратегиялық басымдықтары мыналар болуы қажет: жер, су және ғылыми
әлеуеттерді оңтайлы пайдалану жолымен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету; бәсекеге қабілетті өнімдердің өндірісін ұлғайту, импортты алмастыруды
өткізу; қарқынды технологияларды енгізу негізінде ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін арттыру; ірі өнеркәсіп кәсіпорындарымен бірге
кооперацияны дамыту, өнімді өткізу кооперативтері мен қабылдау пункттерін
ұйымдастыру арқылы өткізу жүйесін жетілдіру; өндірілетін өнімді сыртқа
шығаруға және сыйымдылығы барынша жоғары өткізу рыноктарына бағдарланған
өсімдік және мал шаруашылықтарының орта және ірі товарлы өндірісін
ұйымдастыру; дамып келе жатқан салалардың материалдық-техникалық және
қаржылық қамтамасыз етілуін өсіру; қайта өңдеуді, рыноктық инфрақұрылымды
жеделдетіп дамыту; ұйымдастырушылық құрылымдарды қалыптастыру.
Өнімнің кейбір түрлеріне сұраныс пен ұсыныстардың жағдайын және қайта
өңдеу кәсіпорындарының шикізатқа деген қажеттіліктерін назарға ала отырып,
республиканың егіс алаңдарына елеусіз – 20 млн.гектарға дейін кеңейту
ұсынылады. Мұндағы өзгерістер егс алаңдарының құрылымында болжанады – дәнді
дақылдардың үлес салмағы біраз азаяды, бірақ майлы, техникалық және жемшөп
дақылдарының үлесі өседі. Егістік құрылымындағы болжанды өзгерістерге
қарамастан, өсімдік шаруашылығының басты саласы, бұрынғыша, астық
шаруашылығы болып қалады. Болашақта дәнді дақылдардың алаңын қазіргі
заманғы деңгейде тұрақтандыру ұсынылады, мұнда астық жемшөбі, жарма
дақылдарының алаңдарын елеулі көбейту қажет етіледі (1,6-1,8 есе).
Республикадағы астық өндірісі 2010 жылға қарай 18-20 млн.тоннаға дейін жету
керек, яғни 2006 жылмен салыстырғанда 20-29%-ға өседі.
Агроөнеркәсіпті біріктіру агроөнеркәсіп кешенін қалыптастырудың негізі
болып табылады. Ол ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына қызмет
көрсетумен айналысатын басқа салалардың өндірістік байланыстарын күшейту
және оның өнімдерін тұтынушыға дейін жеткізу процесін білдіреді. АӨК
салалары арасындағы экономикалық байланыстар өнімдер мен қызмет көрсетулер
бағасының оңтайлы деңгейін белгілеу арқылы іске асырылады. Баға диспаритеті
немесе қайшылықтары қалыпты экономикалық байланыстарды күрделендіреді және
түпкілікті өнімнің өндіріс көлемі мен іске асырылуын көбейтуге мүмкіндік
бермейді. Ауыл шаруашылығы басты түрде қайта өңдеу өнеркәсібі үшін шикізат
материалдарын өндіруге бағдарланады, ал оның қызметінің экономикалық
нәтижелері салааралық баланс жағдайларымен неғұрлым анықталады. Яғни, ауыл
шаруашылығы өндірісінің соңғы нәтижесі агроөнеркәсіп кешені тұрғысынан
қарағанда аралық болып табылады. Агроөнеркәсіп кешенінің барлық тұрғысының
тиімді жұмыс істеуі ауыл шаруашылығы қызметіне ғана емес, сонымен қатар
түпкілікті өнімді тұтынушыға дейін жеткізуге қатысатын барлық буындардың
жұмыс сапасына да байланысты. Агроөнеркәсіп кешенінің түпкілікті өнімі
белгілі бір уақытта шығарылған және жеке немесе өндірістік тұтынуға түсетін
өнімнің барлық көлемін білдіреді.
1.2 Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасы мемлекеттік реттеу объектісі
ретінде
Бүгінгі күні Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені халықтың тұрмыс
деңгейін арттыруды нәрлендірілген тағам және қайта өңдеу салалары үшін
шикізат өндірумен ғана шектеп қоймай, сонымен бірге ұлттық азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді де маңызды мәселе ретінде қарастыруда. Бұл
АӨК-ін бірыңғай кешен ретінде жеделдете және үйлестіре отырып дамытуды
талап етеді.
Экономиканы дамытудың алға шарты - өскелең сұраныс пен соған пара-пар
ұсыныс.
АӨК үшін сұраныстың артуы Қазақстан экономикасының дамуымен және
тиісінше тұрғындар тарапынан кіріс пен төлем сұранысының артуымен
қамтамасыз етіледі. Алайда ауыл шаруашылығы өнімдері бағасының артуы
тұрғындардың негізгі кірістерінің өсу қарқынынан жоғары болмауы тиіс. Егер
басқаша болған жағдайда ол кірістің өсуіне кедергі келтіріп, сұраныстың
қысқаруына әкеп соғады.
АӨК жеке өндірісінің дамуын және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін сауда-саттықтың бірқалыпты жүруіне және тауар құнының
дұрыс болуына қол жеткізу керек.
Тұрақты дамуды қамтамасыз ететін бұл үш шарттың біріктірілуі АӨК-ін
мемлекеттік реттеу мен қолдаудың негзгі мақсаты болып табылады.
Мемлекеттік реттеу – мемлекеттің нарықтық экономикада ресурстар мен
кірістерді бөлуге, экономиканың даму деңгейі мен қарқынына және халықтың әл-
ауқатына ықпал етуге қатысуының негізгі түрі.
АӨК-ті экономикалық реттеудің мақсаты – агроөнеркәсіп өндірісінің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету және соның негізінде азық-түлікке,
өнеркәсіптің шикізатқа деген ішкі сұранымын қанағаттандыру, ауылдық
жерлерді әлеуметтік дамыту үшін жағдай жасау.
Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән құбылыс – мемлекеттік
реттеудің сан түрлі әдістері, түрлері мен институттары. Мемлекеттік реттеу
әкімшілік, құқықтық, тікелей және жанама әдістер мен түрлер болып бөлінеді.
АӨК-нің дамуын бірыңғай кластер ретінде мемлекеттік реттеу мен қолдау
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерді ғана емес, сонымен бірге осы
бағыттағы кемшін тұстарды кеңейтуді де талап ететін күрделі де кешенді
міндет болып табылады. Сондықтан АӨК-іне көрсетілетін қолдау көлемін және
оның түрін таңдауды бүкіл кластердің дамуына талдау жасағаннан кейін ғана
шешуге болады. АӨК дамытудағы басты міндет - әлемдік нарықта бәсекелестікке
қабілетті жоғары ғылымиландырылған ауыл шаруашылығы мен қайта өңдеу
өндірісін құру ғана емес, сонымен қатар елде ауыл тұрғындарын және ауылдық
өмір салтын сақтау болып табылады. Бұдан халық шаруашылығының дәстүрлі
салаларына қарағанда АӨК-ін кластер ретінде дамыту ерекшілігін айқын
аңғаруға болады.
Аса белгілі ағылшын экономисі Кейнс мемлекеттің экономикаға белсенді
араласуының басты идеологы болып табылады. Кейнс саясаты жалпы сұраныс пен
оны реттеуді халықты толық және жоғары деңгейде жұмыспен қамтамасыз етуге
қол жеткізген кездегі жалпы ұсынысқа сәйкес болатындай етіп, бақылауға
алуды алдына мақсат етіп қойды. Кейнс нобайы жеке капиталды инвестициялауды
талап ету жолымен, сондай-ақ қоғамдық жұмыстарды мемлекеттік қаржыландыру
мен аз қамсыздандырылғандар пайдасына бюджет арқылы ұлттық табыстың
кейбірін қайта тарату арқылы жиынтық сұранысты ынталандыруды көздеді. Кейнс
нобайындағы реттеудің негізгі аспаптары мемлекет бюдет, экономиканы
қаржыландырудың тапшылығы, сондай-ақ пайыздың есептеу мөлшерлемесімен айла-
шарғы жасау болды. Кейнс нобайының мақсатты басымдықтары – экономикалық
өсуді жұмыспен қамту және тұрақтылық, ал аспаптары – мемлекеттік бюджет пен
несие-ақша саясаты болды. Кейнс пен оның ізбасарлары тек қана нарық
тетігінің тұрақты экономикалық өсу мен толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз
етуге жағдайы жоқ, сондықтан да мемлекеттің араласуы талап етіледі деп
санайды. Кейнстің доктринасы АҚШ-та барынша толық қолданысқа еніп, жақсы
нәтижеге әкелді. Бұл Қазақстан экономикасында оның негіздерін зерделеу мен
пайдалану мүмкіндігі үшін қызығушылық туғызады.[6]
Нарықтық экономикасы дамыған европалық елдер тәжірибесінің көрсетуінше
(Франция, Германия, Италия және басқалары) мемлекеттік әсер ету шараларын
екі топқа бөліп қарауға болады:
- аталған саланы ретету жөніндегі директивті, әкімшілік және жоспарлы
шараларды қолдануды енгізетін, мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуға
тигізетін тікелей әсері;
- ішінара әсер ету – баға, кредит-ақша, салық және инвестициялық
тетіктер.
Екі нұсқа да белгілі бір мемлекеттік қаражат шығынын қажет етеді, олар
ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін және оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру, қарқындандыру, инновациялық қызметті ынталандыру, жерді, қорларды
пайдалануды жақсарту, жұмыспен қамтуды арттыру, рыноктық және әлеуметтік
инфрақұрылымды дамыту сияқты міндеттерді шешуге бағытталуы қажет.
Ауыл шаруашылығына қарасты мемлекеттік реттеу мынадай тәсілдердің
көмегімен жүргізіле алады.
Салықтық реттеу. Салық мөлшерлемесін тағайындау және саралау, салық
жеңілдіктерін енгізу, салықтан босату және т.б. жолымен орындалады. Баж бен
кеден алымдары да осы бағытта әрекет жасайды.
Ақшалай – несиелік реттеу, осы арқылы үкімет ақшалай айналымға әсер
етеді. Меилекет Орталық банк арқылы эмиссияға және жалпы ақша жиынына
басшылық етеді, банкілік қарыз пайызының шекті мөлшерлемесін белгілейді,
облигациялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарады. Мұндай реттеу ақша
ағыны мен қор жинауларды өзгертуге қабілетті және, осылайша, шаруашылық
өмірге әсер етеді.
Бюджеттік реттеу. Мемлекеттік органдардың бюджет қаражатын әр түрлі
бағыттар бойынша тарату құқығы бар. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында
басым болып танылған кейбір салаларға, халықтың әлеуметтік топтарына үлкен
бюджет қаражаты бөлінеді, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін кредит
банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеуқаржыландыруды жүзеге асырады.
Мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік тапсырыстарды қалыптастыру
арқылы реттеу. Үкімет органдары бюджет қаражатының бір бөлігін денсаулық
сақтау, қорғаныс және т.б. салалардағы ұжымдық пайдаланылатын товарлар мен
қызмет көрсетулердің белгілі бір түрлерін өндіруде кәсіпорындарға тапсыра
отырып, әлеуметтік, ғылыми және басқа бағдарламаларды іске асыруға
бағыттайды. Осылайша, өндіріс мемлекетке қажетті белгілі бір арна бойынша
бағыт алады.
Бағалық реттеу. Қоғамдық мәні бар кейбір товарлар мен қызмет
көрсетулерге шекті баға белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Бағалық реттеу
монополист кәсіпорындар үшін өнімділіктің шекті деңгейін белгілеу
нысанында, баға шамасын белгілейтін параметр түрінде айқындалады.
Әлеуметтік реттеу, соның ішінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру.
Зейнетақылық қамтамасыз ету, мүгедектерге, балалар мен халықтың басқа да
мұқтаждар санатына көмек көрсету жөніндегі шараларды көздейді. Мемлекет
зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және басқа нысандағы мемлекеттік
трнасферттердің минималды деңгейін белгілейді.
Еңбек жағдайын, еңбек қатынастарын, екңбекақыны реттеу. Еңбекті
қорғау, еңбек келісім-шарттарын сақтау, жұмыссыздық жөнінде жәрдемақы
беруді қамтамасыз етуді көздейтін мемлекеттік еңбек және жұмыспен қамту
заңнамасы нысанында көрінеді.
Қоршаған ортаны қорғау мен қалпына келтіруді реттеу ластандырғаны үшін
айыппұл мен ықпалшара қолдану, сондай-ақ міндетті табиғат қорғау іс-
шараларын орындау жөніндегі ұйғарым түріндегі табиғатты сақтау шараларын
көздейді.
Экономикалық қызметтің белгілі бір түрлеріне, мемлекеттік
лицензиялауға шектеулер мен тыйым салу арқылы реттеу.
Мемлекеттік немесе муниципалдық меншік болып табылатын ауыл шаруашылық
өндірісінің салалары мен кәсіпорындарын тікелей басқару. Нарықтық
экономикасы дамыған әлемнің көптеген елдерінде мемлекет ең ірі меншік иесі
және финансист болып табылады. Мұнда белгілі бір уақыт аралығында басым
болып танылған кейбір салаларға, мемлекет агроөнеркәсіп кәсіпорындары үшін
кредит банкілерінің пайыздық мөлшерлемесін демеуқаржыландыруды жүзеге
асырады. Атап айтқанда, Германияда мемлекеттік кәсіпорындар 70%-дан аса
электр қуатын, 90%-дан аса тас көмір, 70% алюминий өндіреді. Ұлыбританияда
темір жолы, электр станциялары, көмір шахталары мемлекет меншігінде.
Ұлыбританияда негізгі қорлар құнындағы үлесі 35%-ға дейін, ал өнеркәсіп
өнімдері көлемінде - 25%-ға дейін.
Мемлекеттік реттеу жүйесі ауыл шаруашылығын дамыту үшін қолайлы жағдай
жасауға ыңғайланған, алғашқы кезектегі міндеттерді шешуге бағдарланған:
- елдің тамақ өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етуі үшін ауыл
шаруашылық өнімдерінің өндірісін өсіруді ынталандыру;
- аграрлық нарықта бәсекелестік пен бизнесті дамытуды ынталандыру;
- ауыл шаруашылық өндірісін қолдау мен дамытудың арнайы қорларын құру;
- ауыл шаруашылығында қазіргі заманғы технологияларды енгізуді
федералдық және аймақтық деңгейде мемлекеттік қолдауды күшейту;
- аграрлық сектордың жай-күйі, ауыл шаруашылық көрмелерін өткізу;
- АӨК-тің озық тәжрибесін жария ететін жарнама қызметін дамыту туралы
жедел мәліметтерді алуға мүмкіндік беретін АӨК-тің бірыңғай ақпараттық және
консультациялық жүйесін құру;
- өнімді қайта өңдеу, сақтау және өткізу саласындағы агроөнеркәсіпті
біріктіру мен ауыл шаруашылық кооперациясын дамытуға жәрдемдесу;
- нарық мәселелерін ғылыми зерттеуді кеңейту, нарық жағдайында тиімді
басқарудың нарықтық нобайын, маркетингті құру.
АӨК-те мемлекеттік реттеу басым түрде экономикалық әдістермен жүзеге
асыруды көздейді және отандық азық-түлік рыногын импорттан қорғауды, сондай-
ақ аграрлық секторды ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын шығаратын
және оның өнімдерін сатып алатын жоғары монополизацияланған салалардан
қорғауды; мемлекеттің тапсырыс беруші және инвестор ретіндегі қызметін
сақтау мен жетілдіруді; рыноктық инфрақұрылымды дамытуға жәрдемдесуді; АӨК-
тің мемлекеттік секторын қолдауды; ауылдық жерлердің әлеуметтік саласын
дамытуды; аграрлық ғылымды дамыту мен ауыл шаруашылығы үшін кадрлар
дайындауды енгізеді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2003-2005 жылдарды Ауыл жылдары деп
жариялады. Соған байланысты заңнамалық базаны жаңарту мен кеңейту жөнінде
қомақты жұмыстар жүргізілді. Мәселен, Жер кодексі, Су кодексі, “Асыл
тұқымды мал шаруашылығы туралы”, “Тұқым шаруашылығы туралы”, “Астық
туралы”, “Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы”,
“Ветеринария туралы” заңдар қабылданып, “Өсімдіктерді қорғау туралы” Заңға
және басқа да құжаттарға қажетті өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы
уақыт аралығында саланың заман талабына сай заңнамалық негізін қалыптастыру
мақсатында 370-тен аса заң мен заңнамалар қабылданды.
Ал “Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы” Заң агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық
аумақтарды басым дамытудың құқықтық негіздерін қалады, мемлекеттік
реттеудің негізгі ережелері, қағидаттары мен орындалу құралдарын белгіледі.
Олар ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және
аграрлық нарықтың тұрақтылығы мен ауыл халқы тұрмысының сапалық
стандарттарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған
тұжырымдамасы әзірленіп, ол Үкіметтің өткен жылғы “Агроөнеркәсіп кешенін
тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын жүзеге асыру
жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы” қаулысымен бекітілді. Келесі
онжылдықта ауыл шаруашылығындағы негізгі көрсеткіштер Шығыс Еуропа
елдерінің деңгейінде болуы керек. Біз әлемдегі астық экспорттаушылардың
алғашқы бестігіне енуге, осы деңгейде ет, сүт, мақта өнімдерін еселей
өндіруге тиіспіз.
Мемлекеттің таяудағы онжылдықтағы стратегиялық міндеттерінің ішінде ең
алдымен астық өндіру мен мал шаруашылығы – басымдықтарымыздың бірі болуға
тиіс деген Елбасы тұжырымы іске асуы тиіс. Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді
дамытуға мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен таяудағы жеті жыл ішінде
шамамен 450 миллиард теңге жұмсалады.
Дамыған мемлекеттерде жермен айналысатын шаруалардың саны 3-15
пайыздан аспайды, сондықтан біздегі ауыл тұрғындарының барлығы жермен
айналыса алмайды және ол тиімсіз.
Ауыл тұрғындарының табыс көзін көтерудің негізі жолы ауыл шаруашылық
саласына қатысты емес жұмыс орнын ашу.
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру қарсаңында отандық өндірілген өнім
сапасын жақсарту, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру шаралары,
кеткен шығындар мен жетістіктер аграөнеркәсіптік кешенді дамытуға
жұмсалатын бюджет қаражатын бөлудің негізгі көрсеткіші болады.
Үкімет 2005 жылы Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың 2006-2010
жылдарға арналған тұжырымдамасын әзірлеп, ол мақұлданды. Үкіметтің 2006
жылғы 6 наурыздағы қаулысымен Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамытудың
2006-2008 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асырудың 2006-2008 жылдарға
арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасы бекітілді.
Аталған бағдарламаны іске асыру үшін 2007 жылға арналған республикалық
бюджетте 82,6 миллиард теңге көлемінде қаражат қарастырылған.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласындағы жыл сайынғы өсу қарқыны
10-13 пайызды құрайды, бұл ішкі рыноктағы азық-түлік тауарларының негізгі
түрлерінің үлес салмағын едәуір көбейтуге мүмкіндік берді.
Ауыл жылдарында ауылдық жерлерде 208 мың жұмыс орны ашылды, бұл
бағдарламада көзделгендегіден бес есе көп. Ауыл шаруашылығы
қызметкерлерінің ай сайынғы орташа нақты жалақысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz