Экономикалық өсу стратегиясын қалыптастыру негіздері
Мазмұны
Кіріспе 10
1 Экономикалық тұрақты дамудың теориялық негіздері 12
1.1 Экономикалық тұрақты дамудың мәні мен мазмұны 12
1.2 Экономикалықті тұрақты дамудағы жүйелік тәсілдің негіздері 16
1.3 Экономикалық өсу стратегиясын қалыптастыру негіздері 28
2 ҚР және ОҚО экономикалық тұрақты дамудың қазіргі жағдайы 38
2.1 ҚР және ОҚО экономикалық тұрақты дамудың қарқындық көрсеткіштерін
салыстырмалы талдау 38
2.2 ҚР және ОҚО экономикалық және әлеуметтік тұрақты дамудың тиімділігін
анықтау 49
3 Экономикалық тұрақты дамудың болашағы мен негізгі бағыттары 55
3.1 Экономикалық тұрақты дамудың тетіктерін реттеу және бағалау 55
3.2 Экономикалық тұрақты қалыптастыруды жетілдіру жолдары 58
Қорытынды 68
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономикаға өтуде және экономиканы
реформалауда ең негізгі мәселелер жергілікті жердегі қатынастардың даму
негізінде туындайды. Экономикалық категория қызметтерін жетілдіріп, басқару
тетіктерін қалыптастыру бағытындағы әкімшілік жауапкершілікті арттырып
отыру да бұған толыққанды негіз бола алады. Әрбір жергілікті жердегі
экономикалық басқару тетіктерінің атқаратын қызметтерін нарық талабына сай
үйлестіріп, сәйкестендірмейінше тұрақсыздық туындай береді. Нарықтық
жағдайдағы экономиканы тұрақтандыру үрдісі нарық заңдылығына сәйкес,
экономикалық категория қызметтерін басқару тетіктері мен тұтқаларын
пайдалану арқылы дамиды. Олардың еркін және тиімді қызмет атқаруына қажетті
жағдайларды жасап, үйлестірілген біртұтас жүйе орнату нарықтық реформалар
барысындағы ескі шаруашылық тетіктерінің орнына нарық заңдылығындағы жаңа
шаруашылықты шұғыл қалыптастыруға ықпал етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізат ресурстарына бай бір қатар
дамушы елдер, тұрақты экономикалық дамуға қол жеткізе алмауда.
Экономиканың шикізат секторынан түскен үлкен кіріске ие бола отырып,
мемлекет пен жеке сектордың экономиканың жаңа саласын дамытуға ынтасы жоқ.
Осы кезеңде елеулі ресурстары бар елдер экономиканың жаңа секторын дамытуға
ұмтылыс жасауда. Алайда ұзақ мерзімді болашақта шикізат қоры таусылады, бұл
пайдалы қазбалар орнын өңдеуден кейінгі тұрақты даму жоспарында көптеген
мәселелер туындатады. Міне сол себепті біз индустриалды-инновациялық
стратегиясын жүзеге асыруымыз қажет.
Нарық қатынастарында әркімнің жеке әрекеті әртүрлі қайшылықтар мен
кедергілер арқылы орын алып отырады. Экономика ғылымдарының кернекті
өкілдері, әсіресе жаңа институционализм (неоинституционализм) бағытының
өкілдері экономиканың тұрақты дамуы қазіргі жағдайда ең алдымен
институционалды факторларға тәуелді дейді.
Бұл кейбір облыстардың, аудандардың (қалалардың) аймақтық даму
деңгейінің әртүрлілігіне байланысты болып отыр. Бірінде табиғи ресурстар,
қаржы капиталдары, адам ресурстары жеткілікті болса, енді біреулері әлі де
болса өз ресурстары мен мүмкіншіліктерін жасай алмай, орталықтан көмек
сұрап отыр. Дегенмен, нарықтық қатынастар экономикасы әрбір облыс пен
қаланы, аудандарды өзіндік даму мүмкіншілігіне бағыттап, жауапкершіліктерін
күшейтеді. Осыған орай, жергілікті қаржы ресурстарын тиімді пайдалану
қатынастарын қалыптастыру, несиелік жағынан қамтамасыз ету, инвестициямен
қамтамасыз ету, бюджеттік қаржымен қамтамасыз ету, өндірістерді даму,
тұрмыстық-әлеуметтік қызметтерді өсіру сияқты бүгінгі күннің ең маңызды
мақсаттарын көлденең тартсақ та болады. Жергілікті жердегі реттеу, басқару,
талдау, тексеру, бағдарлау, жоспарлау әрекеттеріп енгізу арқылы әкімшілік
басқаруды жетілдіре түсу - өзек болган негізгі мәселелердің бірі. Ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілік факторын даму тек әрбір аймақтың
(облыстағы, қаладағы, аудандардағы) тұрактылыққа қабілеттенуінен ғана пайда
болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ететін тетіктерді жетілдіру бойынша ұсыныстар беру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету келесі міндеттерді шешуді қарастырады:
- экономикалық тұрақты дамудың теориялық негіздерін зерттеу;
- ҚР және ОҚО экономикалық тұрақты дамудың қазіргі жағдайын
талдау;
- экономикалық тұрақты дамудың болашағы мен негізгі бағыттарын
анықтау.
Зерттеу обьектісі: ҚР және ОҚО экономикасы
Зерттеу пәні: адам ресурстарын басқару процесінде қалыптасатын
экономикалық, құқықтық және әлеуметтік қатынастардың жиынтығы.
1 Экономикалық тұрақты дамудың теориялық негіздері
1.1 Экономикалық тұрақты дамудың мәні мен мазмұны
Экономиканы тұрақты дамудың басты мақсаты — дамыған, өркениетті ел
қатарына қосылумен бірге, мемлекет ішінде баршаға барынша мүмкіндіктер
беріп, әрбір адамның бостандығы, еңбектің барлық түрін қадірлейтін,
зейнеткерлер мен ардагерлерді қоғамдық қамқорлыққа бөлейтін және экологияны
корғайтын қоғам құру. Ал, экономиканың тұрақты дамуы тарихи ұғым. Қоғамның
даму барысындағы кезеңдерде бірнеше экономистердің көзқарастары бар.
Сондықтан, осы мәселелерді қарастырып барып, оның бүгінгі дамуына жол
көрсету басты мақсат болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев біздің елде он жыл
ішіндегі қол жеткен реформаландыру қорытындыларын талдай келе: Бұл
айтылғандар республика реформалар кезеңінің көптеген қиындықтарын ойдағыдай
еңсеріп, тұрақты экономикалық даму траекториясына шыққанын көрсетеді деп,
ойын түйіндеген. Сондықтан, тұрақты даму процесінің мәні мен мазмұнын
зерттеу біздің елде экономикалык теорияның негізгі мәселелерінің біріне
айналып отыр. Тұрақты даму концепциясы БҰҰ-ның 1992 жылғы Рио-де-Жанейрода
өткен XXI ғасырдың күн тәртібі конференциясында адамзат қауымының алдына
алғаш рет ұсынылды. Бұл конференцияда тұрақты дамудың мәні қазіргі
кезеңдегі қажеттіліктерді қанағаттандырумен қатар, болашақ ұрпақтың өз
қажеттіліктерін қанағаттандыруына мүмкіндік жасау деп танылды [1].
Болашақ ұрпаққа, олардың өмір сүру ортасына қамқорлық ету тұрақты даму
концепциясының негізгі идеясы болып табылады. Бұл анықтамада әлеуметтік
және экологиялық аспект басым. Оның себебі — адамзат өміріне қажетті ете
маңызды бірсыпыра табиғи ресурстардың таусылу қаупінің нақты екендігінде.
.
Тұрақты дамудың көптеген анықтамалары мен көрсеткіштері қалыптасуда.
Олар кең диапозонда: жай тепе-теңдіктен жүйелік және біртұтастық
түсініктері арасында қолданылып келеді. Тұрақты даму түсінігі көпжақты
кең көлемде қолданылатын ұғымға айналып отыр. Тұрақты дамуды экономика тек
қана оңды дамып отырған кезең деп, біржақты қарамауы керек. Тұрақты даму
ұғымы қолданылғанда ойланудың абстрактілі тәсілі пайдаланылады да, көптеген
процестер мен кәрсеткіштердің негізінде сондай тұжырым жасалынады.
Ойланудың абстрактілі тәсілі қолданылу барысында зерттеүшілір зерттеліп
жатқан құбылыстарға тән емес, оның түпкілікті мәнін ашпайтын кездейсоқ
белгілер мен қосалқы процестерден ойын алшақтатады. Сөйтіп, зерттеүші
құбылыстың немесе процестің ішкі дүниесіне еніп, олардың нағыз мәнін ашады.
Тұрақты даму қажеттілігі туралы К.Джанбуршин өзіндік ойын былай деп
қорытындылады: XX ғасырдағы нарықтық экономиканың барлық теориялық
модельдері белгілі бір кезеңдерде болып тұратын дағдарыстарды болдырмауға
бағытталды. Жаңа теори-лық модельдер өте терең дағдарыс кездерінде пайда
болып отырды. Сондықтан да экономикалық теорияның дамуы әркашан артта қалып
келеді. Іс жүзінде байқау және қателіктерді болдырмау әдісі орын алады.
Осыдан барып шектелген ресурстар толық пайдаланылмады, әлеуметтік-
экономикалық даму тежелді. Бұл жағдай тек тұрақты даму концепциясын іске
асыру барысында ғана түбегейлі өзгеруі тиісті. Экономикалық жүйенің
өзгеруі — қоғам дамуының күрделі кезеңі деп көрсетеді А.Т. Әшимбаева. Бұл
кезеңде қоғам өмірінің барлық жақтары түбегейлі озгереді, ұзақ мерзімдік
мақсаттар, даму қарқыны мен пропорциялары анықталады [2].
2002 жылы Тұрақты дамуды институтционалдық нығайту бағдарламасы
бойынша Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының ең жақсы концепциясына
конкурс өткізілген болатын. Бұл конкурс Қазақстанның ғылыми ортасында
тұрақты даму мәселелерін зерттеуде кернекті ғалымдар бар екенін көрсетті.
М.Қажыкен конкурстық жұмысында өз концепциясын кеңінен керсете отырып,
табиғатқа, қоршаған ортаға деген көзқарасты өзгертудің қажеттілігі
негізінде тұжырым жасады.
Тұрақты дамудың бұл концепциясының негізгі мақсаттары:
- барлық қоғамның тұрмыс жағдайын көтеру, адамның
тіршілік әрекетінің табыс, тұтыну, білім алу, денсаулық, қауіпсіздік,
бостандық секілді сипаттарын қанағаттандыру;
- елдік қауіпсіздігінің ұзақ мерзімдік әлеуметтік және экономикалық
аспектілерін есепке ала отырып, табиғи ресурстарды үйлесімді пайдалану;
- даму және табиғатты пайдаланудың маңызды мәселелері
туралы шешім қабылдауда әлеуметтік серіктестік жуйесін құру.
Тұрақты даму теориясының біржақты экологиялық өрбуінің өзіндік қарама-
қайшылықтары аз емес. Мысалы, М. Кажыкен соңғы өнімнің көлемін және
өндірістің өсу қарқынын арттыра түсу басымдылықтарынан кері қайту,
экономикалық өсуді жылдамдатудан бас тартудың қажеттілігі туралы тұжырым
экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелеріндегі басты бағыт деп
таныған. Мұндай көзқарас өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Америка Құрама
Штаттарында нөльдік өсу концепциясы ретінде кеңінен тараган болатын. Бұл
концепцияның негізгі дәлелдері мыналар болған:
1. Ресурстардың таусылу шегі. Ресурстардың жетіспеүшілігі Мальтустың
теориясының дәстүрлі тақырыбы. Өсудің шегі кітабының авторлары минералды
ресурстардың негізгі түрлерінің қорымен қамтамасыз ету көрсеткіштерін
есептеп шыққан. Бұл көрсеткіш қазіргі кездегі белгілі қорларды бүгінгі өсу
қарқынын сактай отырып, қанша жыл пайдалануға болатынын анықтауға
бағытталған. Қарастырылған 19 минералды шикізаттың ішінде тек көмір
көрсеткіші 100 жылдан асып түскен.
Алтын қорының қазіргі таңда игеру мүмкіндігі 9 жыл, қалайы - 15, мырыш
- 18 және мұнай - 20 жыл. Шикізаттың барланған қорын 6 есе өсіріп
есептегенде олармен қамтамасыз ету мыс үшін 20 жылдан 48 жылға, мұнай — 20
жылдан 50 жылға дейін өскен. Ғалымдардың жасаған қорытындылары бойынша,
қазіргі кездегі ресурстарды тұтыну деңгейі және оның болжамдық өсуі
сақталған жағдайда қазіргі кездегі қайта пайдалануға келмейтін ресурстар
100 жылдан кейін өте қымбат болады.
Минералдардың орнын алмастыру, әрине, ресурстардың жалпы
жетіспеүшілігінің әсерін тежейді. Әйтсе де, нақты жағдайларды жаксартуға
әкеле алмайды. Әңгіме бір немесе екі минералдық қордың таусылу орнын
толтыруда емес. Мәселе мыс, корғасын, алтын, күміс, қалайы, мырыш, вольфрам
және сынап сияқты минералдардың шығындарын шектеуде. Бұл орын шикізаттарды
өндірістердегі біршама алмастыруды қажет етеді. Кейбір металдар алмастыруға
жатпайды. Металдарды пластмассамен ауыстыру қажет деген көзқарастар бар.
Бірақ, пластмассаның мұнайдан пайындалатынын естен шығаруға болмайды. Оның
да игеру шегі бар. Сонымен, жалпы ресурстардың жетіспеүшілігі жағдайында
бір материалдарды басқалармен ауыстыру тұйықтан шығар жол емес.
2. Қоршаған ортаны ластаудың шегі. Қоршаған ортаны ластаудың шеткі шегі
жылулықты жоғалтумен байланысты. Материалдарды қайта қалпына келтіру, сөз
жоқ, жылу қалдықтарын ұлғайтады. Соңғы кезекте барлық пайдаланылатын
энергия бірте-бірте төменгі температуралық жылылыққа айналады. Уильям
Нордхаустың есебі бойынша, энергияны тұтынудың 500 есе өсуі (4 пайыздық
жылдық қарқынмен 160 жыл) қоршаған орта үшін өте тиімсіз.
3. Экологияның бұзылуы. Адамның іс-әрекетінің қоршаған ортаға кері
әсерінің көлемін энергия мен материалдардың антропогендік тасқыны мен
табиғи тасқынды салыстыру арқылы шамалап бағалауға болады. Тек қана
адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуге дүниежүзілік экономика шығаратын
энергияның 20 пайызы кетеді. Бұл тұрғыда энергияның антропогендік шығынының
жалпы көлемі ғана маңызды емес, оның бөлінуінде біркелкіліктің жоқтығы да
үлкен мәселе. Дүниежүзілік энергия шығынының 94 пайызы солтүстік жарты
шарға келеді, ал 75 пайызы жер құрлығының 0,3 пайызына шоғырланған.
Мұнайдың мұхитқа табиғи жағдайда құйылуы жылына шамамен 0,1 млн. тоннаны
құрайды, ал антропогендік ластану шамамен 2,2 млн. тонна. Адамның іс-
әрекетіне байланысты күкірт пен сынаптың атмосфераға шығуы шамамен табиғи
деңгейде. Ал, тыңайтқыш өндіруде азотты атмосферадан жасанды байланыстыру
табиғи қалыптан жоғары және азотты атмосфераға қайта қайтарудың табиғи
деңгейінен анағұрлым асып түседі. Азоттың жинақталуы су қоймаларының
бұзылуына әкеліп соқтырады. Адамның қоршаған ортаға әсері жылына шамамен 5
пайызға өседі және әр 14 жылда екі еселенеді.
Осы дәлелдерге сүйене отырып, нөльдік өсуді жақтаушылар мынадай
қорытындыға келеді. Бұл жағдай ереуілдер, терроризм, жатырқау жәнс енжарлық
жағдайларында көрініс тауып отыр. Егер өрлеуді тоқтату бағытында қажетті
қадамдар жасамаса, онда адамзат өмірінде экологиялық тоқыраулар,
генетикалык апаттар, эпидемиялар, ядролық қирау, саяси ретсіздік сияқты
қиыншылықтар туындайды. Өсу кедейшілік пен теңсіздікті жойған емес және жоя
да алмайды. Техникалық прогресс жағдайды қиындата түседі, өйткені ол жеке
бостандықты жояды [3].
Әйтсе де, бұл нөльдік өсу концепциясы теориялық тұрғыда да, іс
жүзінде де жеңіліс тауып келеді. Экономистердің басым көпшілігі өсуді
жалғастыру концепциясын қолдайды. Өйткені, экономикалық өсу өмір деңгейінің
жоғары екенін көрсетеді. Тауарлар мен қызметтердің азық-түліктердің,
киімдер мен пэтер-үйлердің, жоғарғы дәрігерлік қызмет көрсетудің деңгейі
сапалы болса, онда олар өмірдің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұған қоса,
бос уақыттың, көңіл көтерудің, молшылықтың, өнер мен жеке бастың
жұмыла қимылдауы өмір сапасын көтере түседі. Экономикалық өсу
кедейлшілік мәселелерін шешуге пайдаланылады және толық жұмыспен
қамтамасыз етуге мүмкіндік тудырады. Дамыған елдердің соңғы ширек
ғасырдағы бірқалыпты экономикалық өсуі ерікті жеке тұлғалардың іс-әрекетін
шектеудің мүмкін еместігін көрсетіп отыр. Сондықтан да экономикалық өсуге
кері әсерін тигізетін капиталдың жетіспеүшілігі, энергия мен шикізаттық
материалдардың тапшылығы мемлекеттік саясаттың басты объектісі болуға тиіс.
[4]
Экономиканы тұрақты даму мәселелерін жүйелік тәсіл арқылы зерттейтін
болсақ, онда мына бағыттарды кеңінен қамту қажет.
Біріншіден, елдің әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету және даму
барысының мониторингін жүргізу; екіншіден, экономикалық потенциалды
игеру мәселелерін аймақтық бөлу бойынша жан-жақты талдау, тетіктері мен
көрсеткіштерін қалыптастыру; үшіншіден, салалық бөлу негізінде оның
бәсекелестік қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторлар тізбегін құру.
Бүгінгі күннің негізгі мақсаты экономиканың нарықтық қатынастары
дамуының тұрақтылығы тек экологиялық тұрақтылык пен әлеуметтік
тұрақтылықпен тығыз байланысты.
Экономика тұрақтылығы әлеуметтік тұрақтылықты жасағанымен, экологиялық
тұрақсыздықты тудыруы мүмкін. Ал, зкологиялық тұрақсыздық экономикалық
тұрақтылықты жоюға әкеледі. Демек, экономиканың тұрақты дамуының кепілі,
тек экология және әлеуметтік салаларды қаржыландыру болып табылады. [5]
Ал, ол қаржыландыру кезі — тек экономика жүйелерінен туатын қосымша
құн. Бүл байланыстылық бюджет арқылы орындалады. Осы жағдайлардың барлығы
келесі мәселелерде кеңінен қарастырылады.
Қорыта келгенде, экономика және әлеуметтіліктің даму тұрақтылығы өте
көп факторлы және аргументті мәселелердегі тепе-теңдікті сақтау, яғни
экономиканы тұрақтандырудың өзін экономикалық категориялардың бірі деп
тануға болады.
Ал, оның кызметінің өзгешелігі басқа барлық қалған категориялар
қызметтеріне тікелей байланысты. Және ол барлық категорияларды орындау
қызметтерінің нәтижелі бағасын анықтаушы құрал. Тек тұрақты даму өлшемін
тапқанда барып, экономиканың даму барысында әртүрлі категориялар
қызметтеріне реттеу жүргізу арқылы онын басқару тетіктерін таба аламыз. Бұл
басқару тетіктеріндегі бір категорияларды даму, екіншілерін тежеу
мәселелері.
1.2 Экономикалықті тұрақты дамудағы жүйелік тәсілдің негіздері
Адамдардың шаруашылық қызметі орта деп аталатын белгілі бір
кеңістікте орын алып отыр. Экономикалық ғылым ондай ортаны табиғи
жаратылыстық және әлеуметтік орталар деп ажыратады. Табиғи ортаға табиғи-
климаттық, жердің жағдайы мен сапасы, су ресурстарының бар-жоғы, күн
сәулесінің молшылығы және тағы басқа факторлар жатады. Аталған факторлар
шаруашылық жүргізуге неғұрлым ыңғайлы болса, соғұрлым адамдардың шаруашылық
әрекеттері нәтижелі болады. Адамзаттың күш қуаты керемет өскеніне
қарамастан, адам әлі табиғаттың ажырамас және тәуелді бөлігі. Сондықтан,
адамзат өзі өмір сүріп отырған табиғи ортаны күйретпей, ұқыпты пайдалауы
тиісті. Әйтпесе оның өміріне үлкен қауіп төнеді.
Әлеуметтік-экономикалық ортаның да адамдардың шаруашылық қызметіне
әсері өте үлкен. Қалыптасқан немесе арнайы орнатылған әлеуметтік орта
прогрессивті болған жағдайда адамдардың шаруашылық қызметінің тиімділігі
артып, экономика қарқынды дамиды. Керісінше болған жағдайда тоқырау мен
күйзелістер орын алып, олар экономикалық сипаттан әлеуметтік және саяси
сипатқа өтеді. Мұндайда әлеуметтік-экономикалық ортаны жетілдіру керек
немесе оның басқа бір түрін қалыптастыру керек [6].
Әлеуметтік орта, әдетте қоғамның экономикалық ұйымдастырылуы немесе
экономикалық деп аталады. Адамдардың шаруашылық қызметі жеке
шаруашылықтардың көлемінде ғана емес, бүкіл ұлттық экономика деңгейінде
белгілі бір түрде ұйымдастырылады және сол деңгейде шаруашылық жүргізудің
механизмдері мен тұтқалары орнатылады. Күрделі шаруашылық механизмін
басқару мақсатында басқарушы инфрақұрылым орнатылады (билік жүргізу мен
басқарудың әртүрлі институттары мен органдары). Кейінгілері шаруашылық
жүргізудің белгілі бір ойын ережелерін бекітіп, солардың орындалуын
қадағалап, бүкіл экономиканы басқарады. Экономикалық теорияда осылардың
бәрінін, жиынтығы экономикалық жүйе деп аталып жүр.
Егер ғылымның тарихи даму мәселелеріне келетін болсақ, онда біз
экономика ғылымының қалыптасуы ұлттық экономикалық жүйені зерттеу негізінде
өткенін көреміз. Сондықтан да, экономикалык жүйе түсінігі қазіргі кезенде
тек макроэкономикада қолданылатын ұғым. Теория жүзінде, қанша ұлттық
мемлекет болса, сонша экономикалық жүйе болуы тиіс. Әдетте, экономикалык
әдебиетте оларды экономиканың ұлттық моделі деп атайды. Ұлттық экономикалық
жүйенің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселесін шешуде жүйелік амалды
орынды қолдану қажет. Өйткені, ұлттық экономика жүйенің принциптері мен
заңдылықтарының негізінде жұмыс істейді және дамиды. Бұл көзқарас —
экономикалық даму барысында кездесетін қиыншылықтарды ұтымды шешудің
кепілі.
Экономикалық жүйе ұғымы туралы әртүрлі көзқарастарды кездестіруге
болады, соған байланысты оның анықтамалары бар. Біздің ойымызша,
экономикалық жүйе — шаруашылық субъектілерінің қатынастары, оларды реттеп
отыратын институттардың байланыстары, белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
турде реттелген жүйе. Экономикалық жүйені өндіргіш күштер, шаруашылық
механизмдері мен институттарының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
жиынтығы түріндегі бүтін организм деп түсіну керек [7].
Бүтін жүйе ретінде оның құрылымы өте күрделі және элементтерінің өзара
бағынышты айланыстары бар. Сонымен қатар, әрбір элементі өзіндік құрылымы
бар жеке жүйе болып табылады.
АҚШ профессоры Фритьоф Капраның айтуынша, кез келген әлеуметтік жүйені
— компания, қала, елдің экономикасын басқаруда жүйенің құрамдас
бөліктерінің арақатынастарының үйлесімділігін іздеу қажет. Бір ғана
өзгергіштің жоғарғы шегіне бағытталған тәсіл, олардың ұтымды
байланыстылығын шет қалдырып, жүйенің тұтастығын бұзады. Экономикалық
құбылыстар мен процестердің жан-жақты байланыста болатынын іске асыру мына
мәселерді шешуі тиіс: кәсіпкерлік іс-әрекеттің дамуын қамтамасыз ету,
мемлекеттік бюджеттің дамуын қамтамасыз ету, мемлекеттік бюджетке тусімді
көбейту, жеке субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастарды оңайлату,
жұмыспен қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату, инфляция деңгейін төмендету,
экономиканың басымды тұстарының дамуын қамтамасыз ету, халықтың табыс
деңгейін көтеру, инвестицияны тартуды кеңейту, тауарды сыртқа шығару
потенциалын көтеру, несие пайызын темендету. Әрине, аталған мәселелерді
шешу басымдылықтарын басқарушы субъект есепке алып отырады. Сондықтан,
экономиканы зерттеуде жүйелік тәсіл әртүрлі әдістерді ұтымды үйлестіріп
пайдаланудың әдістемелік негізі болып табылады.
Экономиканы тұрақты даму мәселелерін жүйелік тәсіл арқылы зерттейтін
болсақ, онда мына бағыттарды кеңінен қамту қажет. Біріншіден, елдің
әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету және даму барысының мониторингін
жүргізу; екіншіден, экономикалық потенциалды игеру мәселелерін
аймақтық бөлу бойынша жан-жақты талдау, тетіктері мен көрсеткіштерін
қалыптастыру; үшіншіден, салалық бөлу негізінде оның бәсекелестік
қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторлар тізбегін құру. Бұл тұста
инвестициялық саясаттың кәсіпорын деңгейіндегі бағыттарын қарастырған жөн;
төртіншіден, экономикалық потенциалдың негізгі құрамдас бөлігі — ресурстық
факторларды, олардың элементтері мен көрсеткіштерін анықтау [8].
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің мониторингі — жүйенің құрылымы мен
тиімділігін экономикалық салалары бойынша бақылау, ақпарат жинау, талдау,
бағалау және болжау. Мониторинг жүргізудің басты мақсаты - экономиканы
тұрақты даму және Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Мониторингтің негізгі міндеттері:
– мониторинг объектісін басқарудың тиімділігін жоғарылату;
– тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ететін қолайлы
жағдайлар жасау, ұлттық экономикаға инвестиция тартуға қолғабыс ету;
– елдің ресурстық-энсргетикалық қорларын сақтау;
– мониторингтің мәліметтері негізінде экономикалық саясатты
ғылыми дәлелдеу, экономикалық болжамдардың дұрыстығын
қамтамасыз ету;
– әлеуметтік-экономикалық саясаттың мақсаттарына жетуге
бағытталған макроэкономикалық, салалык және аймақтық жоспарларды
ақпараттық қамтамасыз ету;
– мониторингтің мәліметтерін, экономикалық болжамдардың
дұрыстығын қамтамасыз етуге, әлеуметтік-экономикалық саясатты
ғылыми дәлелдеуге пайдалану;
– мемлекеттік орындар жасаған келісім шарттарының және
міндеттемелерінің орындалуын талдау;
– мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіретін
жағдайлардан алдын-ала сақтандыру.
Мониторингтің такырыбына мыналар жатады:
– өндірістің құрылымы және өсімділігі (динамикасы);
– мониторинг объектілерінің қаржылық және экономикалық жағдайы;
– мониторинг объектілерінің негізгі құралдарының жағдайы, өндіріске
озат технологияны енгізу;
– инвестициялық іс-әрекет;
– экономикалық талаптарды және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану;
– еңбек ресурстарын пайдалану;
– мониторинг объектілерінің статусына және қызмет етуіне қарасты
құқықтық мәселелер [9].
Экономиканы реформалаудың қазіргі кезеңінде шаруашылық кешендерінің
дамуы әлеуметтік-экономикалык процестердің мониторингін жүргізуді және
олардың аймақ бойынша нәтижелілігін анықтауды қажет етеді. Бұл айтарлықтай
күрделі және маңызды мәселе. Оны дұрыс шешу мемлекеттік және аймақтық
деңгейде дұрыс шешім қабылдаудың негізін қалайды.
Экономикалық реформаны одан әрі дамудың барысын жан-жақты зерттемеу
реформаның жүру қарқынын тежейді. Сондықтан да оның аса маңызды жақтарын,
әсіресе экономикалық потенциал көрсеткіші бойынша аймақтық деңгейін талдау
қажет. Ол тұрақтылық, бәсекелестік мұмкіндіктерде және дағдарыстық
бағыттарда жүргізіледі. Экономикалық потенциалды сандық анықтаудың
теориялық алғышарттары мына жағдайларға саяды: біріншіден, экономикалық
потенциал экономиканың өсуінің нақты мүмкіндіктерін көрсетеді және осыған
қажетті төрт топтағы өндіріс процесін ұйымдастырады, жұмыс істету және
өсіру факторларын құрайды. Олар:
– табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
– еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
– негізгі капиталдың (қаржылык ресурстардың) көлемі;
– технология (өндірістің техникалык-технологиялык деңгейі);
екіншіден, экономикалық потенциал Қазақсган Республикасының
экономиканы сапалы басқаруды қамтамасыз етуге қажетті іс-шараларды
дәлелдеу барысында бағаланады; үшіншіден, аймақтық экономикалық
потенциал сан жағынан балл бойынша бір ғана салыстырмалы
көрсеткішпен немесе аталған факторлардың әрқайсысын дәйекті
сипаттайтын абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштердің жүйесі
арқылы көрініс табады. Барлық көрсеткіштер аймақ және кезеңдер
бойынша өзара салыстыруға жататын болуға тиіс; төртіншіден, табиғи
ресурстардың жеке түрлерінің жоғарғы жергілікті шоғырлануын есепке
ала отырып, аймақтық экономикалық потенциалды сипаттайтын
көрсеткіштер қатарына әрбір аймақта бар су мен жердің ресурстарын
алған жөн.
Басқаларға келетін болсақ (мұнай, көмір, қара және түсті металдардың
шикізаттары, химия шикізаттары және басқалар), олар территориялық шоғырлану
көрсеткіші арқылы есептелуге тиіс. Бұл жағдайда минералдық ресурстардың
жеке түрлерінің жалпы қорын ғана емес, олардың сапалық сипаттамасын көрсету
өте жақсы вариант болып табылады; бесіншіден, экономикалық өсудің физикалық
мүмкіндіктері әлі де өсудің өзі болмағандықтан, нарыктық қарым-
қатынастардың қалыптасу жағдайында және экономиканың тұрақсыздығы кезінде
экономиканың мүмкіндіктері дағдарыстық бағыттарда қосымша көрсеткіштер
арқылы анықталуы қажет; алтыншыдан, бұл жағынан қажетті мәліметтер
болмағандықтан, ресурстардың барлық түрлерінің толық сапалық сипаттамасын
есепке алу қиын, екінші жағынан, мысалы, еңбек ресурстарының нақты сапасы
нарықтық экономиканың қажеттілігіне сай болмағандықтан, оларды қажетті
есептеулерге пайдалану мүмкін емес. Осы айтылғандарды еске ала отырып,
аймақтық экономикалық потенциалды сан жүзінде бағалау үшін мына тоғыз
салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалануға болады:
– сапасы бойынша салыстырмалы түрге келтірілген ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын жер (адам басына шаққанда га);
– адам басына шаққанда суды жылдық. пайдалану (көлемі куб, м);
– халықтың тығыздығы (1 шаршы шақырымдағы адам саны);
– халық шаруашылығы салаларында бір адамға шаққандағы
негізгі қорлар;
– бір адамға шаққандағы қаржыландыру көлемі (мың теңге);
– халық шаруашылығының барлық салаларындағы адам басына
шаққандағы электрэнергиясын тұтыну;
– 1000 адамға шаққандағы жұмысшылардың саны (адам);
– адам басына шаққандағы өндірілген өнеркәсіптік өнім (мың
теңге);
– әлеуметтік инфрақұрылымдар салаларының ендірістік потеициалы
(балл). [10]
Республиканың аймақтарында мол ірі экономикалык потенциалдың болуы,
олардын өміршеңдігін, шаруашылық іс-әрекеттері жылдам қарқынмен қалыпқа
келтіру мүмкіндіктерін көрсете алмады. Сондықтан да олардың
экономикаларының дағдарыстық, тұрақтылық және бәсекелестік мүмкіндіктерін
бағалау қажет. Оларды мына төмендегі көрсеткіштер арқылы жүргізуге болады:
1. Тұрақтылық деңгейі аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен
қоршаған ортаны сақтаудың қалыптасқан тепе-теңдігін немесе
өндірістің даму қарқыны мен табиғатты қорғау іс-шараларына
кеткен шығындардың өлшемділігін көрсетеді. Бұл көрсеткішті
есептеу Қазақстанның барлық аймақтары үшін өте маңызды.
Өйткені, экологиялық жағдай елдің барлық аумақтарында күрделі,
ал кейбір облыстарда апатты деп бағалануда. Сондықтан да
байыпты құрылымдық қайта құруды іске асырудың қажеттілігіне
байланысты нарыққа өту барысында тепе-теңдікті шаруашылық
кешенін құру адамның шаруашылық іс-әрекеттері мен қоршаған
ортаны қоргау арасындағы бұзылған тепе-теңдікті қайта қалпына
келтіруге тиіс. Осы айтылғандарды еске ала отырып, экономикалық
потенциалдың тұрақтылық деңгейін мына көрсеткіштермен есептеуге болады:
– аймақтағы өндіргіш күштердің даму деңгейін көрсететін
адамның шаруашылық іс-әрекетінің жинақталған қорытындысы
болып табылатын бір адамға шаққандағы жалпы қосымша құн
өндіру (теңге);
– жалпы көрсеткіш - ол аймақтағы экологиялық жағдайды
сипаттайтын антропогендік қайта құрылудың индексі;
– бір адамға шаққандағы банк капиталының болуы (мың теңге);
2. Бәсекелестік мүмкіндік деңгейі мына көрсеткіштермен сипатталады:
– республикадан шет елдерге сатылған өнеркәсіп өнімдерінің
барлық өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлеміндегі үлес
салмағы;
– ауылшаруашылық өнімдері бойынша да осындай керсеткіштер (%);
– минералдық шикізаттар бойынша да осындай көрсеткіштер (%);
– жалпы өндірілген өнімнің көлеміндегі сыйымдылықты
өнімнің үлес салмағы (%);
– өндірістің жалпы көлеміндегі өндірілген өнімнің үлес салмағы,
(%).
Дағдарыстың деңгейін мына көрсеткіштермен бағалауға болады:
– жұмыссыздық деңгейі (%);
– өмір деңгейі (халықтың ақшалай табысының тұтыну бюджетінің ең
азына қатынасы) (%);
– инфляцияның деңгейі (%);
– берешек қарыздардың алашақ қарыздардан көптігі;
– өндірістердің залалдығы.
Жергілікті жердегі ерекшеліктерді есепке алу үшін, бірінші кезекте,
оларды аймақтың инвестиция нарығының даму деңгейіне және де қалыптасқан
инвестициялық климаттың қолайлығына қарай жіктеудің принципті тәсілдерін
дайындау қажет. Осындай жіктеу аймақтық деңгейдегі инвестициялық іс-
әрекетті мемлекеттік реттеу іс-шараларының әртүрлі болуының негізін қалайды
[11].
Қазақстан аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау,
аймақтардағы инвестициялық құлдырау тереңдігінің әр-түрлілігі,
инвестициялық кеңістіктегі сапалы өзгерістер, әсіресе, инвестиция нарығын
құрудың ерекшеліктері, факторлар жиынтығының ықпалымен алдын ала
айқындалғанын көрсетеді. Бұл факторлардың барлығын мына ірілендірілген
топтарға біріктіруге болады:
1. Жергілікті жердің нарыққа енудегі бастақы сәтінің жағдайлары:
– табиғи-ресурстық потенциалдың ерекшеліктеріне байланысты
аймақтардың салалық мамандандырылуы;
– қалыптасқан өндірістік, инновациялық, экспорттық (өнімді
сыртқа шығару) және еңбек потенциалы;
– аймақтың арнайы мемлекеттік қызметтерін бірінші кезекте,
қорғаныс, транзиттік (аралық жүк өткізу), сыртқы экономикалық
және басқалардың орындалуына байланысты нарыққа икемсіз,
теңестірілген экономикалық салалық құрылымының қалыптасуы;
– көлік және жұмыс күшін қалпына келтіру шығындарының
едәуір айырмашылықтарын тудыратын географиялық орны;
– әлеуметтік ортаның даму деңгейі.
2. Жергілікті жердің реформа жүргізудегі стратегиясы:
– жекешелендірудің көлемі және қарқыны, меншік түрін өзгерту;
– қаржылық нарықты, бағалы қағаз нарығын құрудың тенденциялары;
– нарықтың өзгертулерін, оның ішінде бюджеттік саясаттың жетілу
ерекшеліктері мен жергілікті бюджеттің, шаруашылық жүргізүші
субъектілердің қаржыларын құрудың өзгешеліктері;
– банктік жүйенің, инвестициялық институттардың, басқа да
нарықтық инфрақұрылымдардың типтері мен масштабтары;
– аймақта жүргізіліп отырған экономикалық саясаттың ерек-шеліктері.
Мысалы, протекционистік саясат, инвестициялық тәжі-рибе және басқа
да аймақтық басымдылықтарды қолдау;
– шетелдік инвестиция тартудағы аймақтық ерекшеліктер;
– жергілікті өкімет орындарының экономиканы тұрақтандыру әлеуметтік
жағдайды жақсарту барысында пайдаланылатын әдіс-тері.
3. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нәтижелілігі және жергілікті
жердің нарықтық катынастарға бейімделу дәрежесі:
– қалыптасқан меншік түрлерінің өзара қатынастары;
– инвестицияның климаттық қолайлылығының деңгейі;
– қаржы, инвестиция және құнды қағаздар нарықтарының даму
дәрежесі;
– нарықтың инфрақұрлымының жетілгендігі;
– инвестициялық ортадағы нарықтық өзгерістердің аймақтағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құру барысына ықпалы және басқалар.
Елдің және аймақтың бәсекелестік қабілеттілігін зерттеудің тағы бір
жолын белгілі халықаралық ұйым - Дүниежүзілік экономикалық форум (ДЭФ)
ұсынған. Ұсынған әдістемелік негізіне бәсекелестік қабілеттіліктің
рейтингін анықтаудың 381 көрсеткішті көпфакторлы векторлық моделі алынған.
Олар 8 құрылымдық факторға бөлінеді: ішкі экономикалық потенциал, сырткы
экономикалық байланыстар, мемлекеттік реттеу, несие-қаржылық жұйесі,
инфрақұрылым, басқару жуйесі, ғылыми-техникалық потенциал, еңбек
ресурстары. ДЭФ экономиканың бәсекелестік қабілеттілігінің факторларын
өзгертті. Енді олар мынадай түрге келеді: елдің жинақталған қуаты
(экономикалық потенциал); интернационалдандыру - халықаралық сауда және
инвестициялық тасқындарға қатысу дәрежесі; үкімет - мемлекеттің ынталандыру
рөлі; қаржы-капитал нарығының жұмыс істеуі және қаржылық қызметтің сапасы;
инфрақұрылым-ресурстардың, бизнестің негізгі қажеттіліктеріне лайықтылығы;
басқару, инновациялар, пайдалылық, өзгерген жағдайға бейімделүшілік; ғылым
мен технология, ғылыми-зерттеу және сынақ конструкторлық жұмыстардың
потенциалы және нәтижелілігі; адамдар - еңбек ресурстарының саны және
сипаты. Дүниежүзілік тәжірибие көрсетін отырғандай, жоғарғы технологиялық
ғылыми сыйымдылықты өндірісті дамуға ынталандырылатын мемлекеттің нысаналы
ғылыми-техникалық, өнеркәсіптік және инвестициялық саясатынсыз экономиканы
құрылымдық жағынан қайта құру мүмкін емес.
Жергілікті жердің саясатын іске асыру тетіктерін, әдістері мен
құралдарын таңдау оның бастапқы алғышарттарын өзінше қарастыруға
негізделеді. Жергілікті жерлердің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
етуді мемлекет құқықтық тәртіп белгілеу жүйсі арқылы іске асырады.
Әлеуметтік-экономикалық өзгертудің экономикалық тетіктерін құрудың мақсаты,
ол аймақтық дамудың әдістері мен құралдарының жіктеу дәрежесін белгілеу,
халықтың өмір сүру деңгейін мүмкіндігінше теңестіру. Осыдан барып
әлеуметтік-экономикалық жаңарту және аумақты дамудың бірыңғай принциптерін
қалыптастыруды талап етеді. [12]
Бұл принциптер мыналар:
– мемлекеттер мен жеке аймақтардың мүдделерінің үйлесімді
сай келуі, шаруашылық кешеннің барлық элементтерін адамның,
коғамның және табиғаттың қажеттіліктеріне сай даму;
– аймақаралық жәнс мемлекетаралық байланыстар жүйесін құруда және
оларға сай экономикалық келісімдерді іске асыруда
жалпы мемлекеттік мүдденің басымды болуын қамтамасыз ету;
– шаруашылық жүргізүші субъектілердің бірыңғай әлеумет
тік-экономикалық және құқықтық кеңістікке тауар, еңбек және
капиталдың еркін ауысуы негізінде тиімді өзара қатынастың
жасалуы;
– аймақтық ұдайы өндіріс процесін оның экономикалық потенциалының
деңгейі мен тұрақтылық, бәсекелестік мүмкіндіктерін және
дағдарыстық дәрежесіне сай жіктеу;
– әлеуметтік-экономикалық даму, экономиканы реформалаудың
әлеуметтік салдарын жұмсарту және бұл мақсаттарға қажет қаржылық
және өндірістік ресурстарды құру;
– аймақтардың экономикалық дербестігін және олардың өз
ресурстарына бағдар ұстауы мен басымдылықты, артта қалған және
сауықтырылмаған аймақтар мен аумақтарга мемлекеттік қолдау
көрсету жүйесін тиімді түрде біркелкі ету;
– аймақтық орындардың жер-су ресурстары, өсімдіктер мен малдарды,
өндірістік-экономикалық және интеллектуалдық потенциалдарды
сақтау, ұдайы өндіру және тиімді пайдалануға жауапкершілігі.
Қазақстандағы әрбір жергілікті жердің әлеуіметтік-экономикалық
тұрақтылығын жасаудың өзіндік күрделілігі, оның әртүрлі экономикалық
категориялар негізінде қызмет көрсететін жеке механизмдік құрылымдардан
тұратындығында. Облыстық және аудандық құрылымдардағы экономиканы тұрақты
дамудың өзіндік ерекшелігі, ол бірнеше жеке және заңды тұлғалық механизмдік
құрылымдар жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар, әрбір механизмдік
құрылымдардың айналысын жетілдіру өзіндік өзгешелігінің орны бар. (1-сурет)
Сурет 1. Жергілікті жердің тұрақты даму құрылымындағы механизмдік
жиынтықтар
Демек, әрбір құрылымның жеке механизмін жетілдіру жолында оның өзіндік
баскарудағы жылдамдату, тежеу, жүргізу тетіктерін атап көрсету өзгешелігі
болады. Жеке бір механизмдік кұрылымдардың жиынтығы аймақтық және аумақтық
басқару шешімдері мен нәтижелерде жинақталады.
Қазақстан экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі — ол қазіргі бар
экономикалық потенциалдарды ұлттық және аймақтық экономиканың бәсекелестік
пәрменділігін қалыптастыру және даму барысында ұтымды пайдалану.
Экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін анықтау үшін, оның бәсекелестік
бағыты мен артықшылықтарын қалыптастыратын факторларын зерттеу қажет [13].
Елдің бәсекелестік қабілеттілігі теориясының негізін қалаған Майк
Портер экономиканың мынадай төрт қасиетін атап көрсетеді:
1. Факторлық жағдайлар - осы салада жетістікті бәсекеге қажетті нақты
факторлар (мамандандырылған жұмыс күші, инфрақұрылым және басқалар);
Сұраныс жағдайлары - осы саланың өнімі мен қызметіне ішкі рыноктағы
сұраныс;
Тектес және қостаушы салалар, халықаралық нарықты бәсекелестік
қабілеттілігі бар осындай салалардың елде бар немесе жоқ болуы;
Саланың стратегиясы, оның құрылымы, бәсекелестіктері мен ішкі рыноктағы
бәсекелестіктің сипаты.
Осыған орай, аймақтық экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін талдау
барысында ресурстық потенциалды және оның барлық құрамдас бөліктерін
бағалау, аймақта өндірілетін өнімдерінің ішкі нарықты сұранысын бағалау,
аймақта орындалып отырған технологиялық тізбекті бағалау, ішкі нарықта
қалыптасқан бәсекелестік тартыстың жағдайын бағалау қорытындыларын есепке
алу қажет [14].
Қазіргі кезеңдегі мемлекеттік инвестициялық саясат шаруашылық
субъектілерінің капиталға қажеттілігін зерттеу арқылы іске асырылуы тиіс.
Мемлекет экономиканы дамуда негізгі қозғаушы күш болып табылады. Өйткені,
тек мемлекет инвестициялық процестердің даму барысына қозғау сала алады
және ел ішінде ұзақ мерзімдік жобаларга ірі инвестиңиялар жұмсай алады.
Мемлекеттің рөлі жеке кәсіпкерлікті дамуға жағдай жасаумен шектеліп қана
қоймайды, ол сонымен бірге экономиканың нақты секторына қолда бар
ресурстарды бағыттаудың арнайы институттары мен механизмдерін
қалыптастырады. Экономикалық өсуге әсер ететін ұсыныс, сұраныс факторы
өзара байланысты.
Өнеркәсіп кәсіпорындарын қаржылық сауықтыру саясатының негізгі
бағыттары:
– Экономикалық мәні бар қаржылық тұрақты өнеркәсіптік
кәсіпорындарды олардың қарыздарын қайта құрылымдау негізінде
банкроттығын болдырмау;
– экономикалық мәні бар кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру
мақсатында сыртқы басқаруды енгізу үшін мемлекеттік өкілетті
мекемелер арқылы оларға соттық іс қозғау туралы шешім қабылдау;
– экономикалық мәні бар кәсіпорындарды қаржылық сауыктыру
концептуалдық тәсілдерін дайындау негізінде және қайта
ұйымдастырылатын әрбір объектіге инвестициялық жоба жасау
арқылы қайта ұйымдастыру процедурасын іске асыру;
– жергілікті бюджеттердің қаражаттары және тартылған қаражаттар
есебінен қаржылық сауықтыру жобаларын дайындау және іске асыруды
қаржылық қолдау;
– өнеркәсіптік кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру барысында олардың
инвестициялық тартымдылығын көтеру, инвестициялық климатты
жақсарту және өнеркәсіпке инвестиция тартуға жәрдемдесу;
– банкроттықты болдырмау және кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды
қамтамасыз ететін сертификаттык және дағдарысқа қарсы
басқарушыны, консалтингтік және басқа фирмаларды таңдап алу
жүйесін құруға көмектесу [15].
Мемлекеттің инвестициялық саясатын іске асыруға қатысуының түрлері:
– үйлесімді инфрақұрылымдар құру арқылы делдалдық және
ұйымдастырушылық қызмет көрсету барысында инвестициялық іс-
әрекеттерді іске асыру;
– инвестициялық жобаларға қатысушыларға тікелей іс-әрекеттерді іске
асыру;
– жеке инвестормен қатар, бірлескен кәсіпкерлік іс-әрекет
жүргізуге қатысу;
– республикада басымдылықты жобаларды іске асыру мақсатында әртурлі
қаражат көздерін шоғырландыруға бағытталған арнайы
инвестициялық қорлар құруға жәрдемдесу.
Біз экономиканы тұрақты дамудың экономикалық потенциалын зерттеуде,
оның негізгі құрамдас бөлігі ресурстык факторларын, олардың элементтері мен
көрсеткіштерін анықтауға тиістіміз. Аймақтық ресурстарды жан-жақты сан
жағынан бағалау үшін мына көрсеткіштер пайдаланылады:
1. Табиғи ресурстар:
– жер көлемі (шаршы, шақырым), ауыл шаруашылығында
майдаланылатын жер (мыңға), елді мекендер орналасқан жер;
– минералдық шикізаттын кен орны (түрі, қоры, кен орнының ауданы,
игерілген аудан, оның ішінде ауыл шаруашьшығына арналған жер,
үйіндінің ауданы және көлемі, қайта қалыптастырылған жердің
ауданы);
– су ресурстары (жер бетіндегі су, жылдық ағу, ең аз және ең көп
су тастау, жер асты суы, оның ішінде ішетін, шаруашылық-
тұрмыстық және өндірістік қажеттілікке жарайтын);
– жануарлар дүниесі ресурстары (кәсіптік түрлері: аңшылық және
балықтың қоры, аз кездесетін, жоғалып баражатқан түрлері);
– орман ресурстары (табиғи орманның жалпы ауданы, екпе ағаштар
және ағаш отырғызылған жалпы аудан);
– дем алу орны ресурстары (қорықтар, орман бағы және
саябақтар; су минералдарымен және балшықпен емдеу көздері;
демалыс салалары, шипажайлар, санаторийлер, демалыс үйлері,
саябақтар);
2. Өндірістік ресурстар:
– өнеркәсіптік (тұтас, салалык кесінді және меншіктік түрлері
бойынша);
– өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны, олар орналасқан аудан,
соның ішінде қалалык жерде, селолық жерде, негізгі қорларының
құны, соның ішінде өндірістік, өндірістік емес, негізгі
өнеркәсіптік
қорлардың моральдық және физикалық тозуы, соның ішінде негізгі
құрал-саймандар, көлік; негізгі өнімді шығаратын қуаттылықтар;
– өндірістік аудан, оның ішінде пайдаланылмайтыны;
– қойма орындары, оның ішінде пайдаланылмайтындары;
– натуралдық түрдегі өнім шығару көлемі, өнеркәсіп өнімінің
(жұмысының, қызметінің көлемі) ағымдағы бағадағы;
– ауыл шаруашылығы тұтас, салалық кесіндіде және меншік түрі
бойынша;
– ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының саны, ауыл шаруашылығына
пайдаланылатын жердің ауданы, жыртылған жер, жайылым,
бақтар, жидектік жер, бақшалар; ауыл шаруашылығының жалпы
өнімі, өсімдік шаруашылығында өндірілген өнім, олардың ішінде
тауарлықтары;
– мал мен құстың басы мал шаруашылығы өнімінің түрлері
бойынша, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу қуаттары, жартылай
фабрикат және дайын өнім өндірісі түрлері бойынша натуралдық
өлшемде;
– қайта өңделген өнімнің еткізу көлемі;
– өндірістік ауданның бары, мал мен құсты ұстайтын қоракопсы,
қойма орындары, тоңазытқыштар және сол сияқтылар;
– ауыл шаруашылығы техникалары және құрал-саймандарының бары,
соның ішінде фермерлік шаруашылықтарда (түрлері бойынша);
– ауыл шаруашылығы техникасынын және құрал-саймандарының
физикалық тозуы;
– ауыл шаруашылығының негізгі қорлары;
3. Өндірістік инфрақұрылым:
– көлік (темір жолдар, сипаты, жұмысы; автожолдар, сипаты, жұмысы;
автокөліктер түрлері және меншік түрлері бойынша,
сипаты, жұмысы);
– қалалық электрокөліктер, әуе көліктері (сипаты, жұмысы).
құбыр көлігі, (сипаты,жұмысы), су көлігі, (сипаты, жұмысы);
– байланыс (өндірістік және әлеуметтік іс-қимылының сипаты,
қалалық және ауылдық жерлерде);
– сумен жабдықтау және канализация (сипаты және жұмысы);
– электр энергиясымен қамтамасыз ету (сипаты және жұмысы);
– жылумен қамтамасыз ету (жұмыс көрсеткіштері, физикалық
және экономикалық сипаттары);
– құрылыс (саны, құрылыс мекемелерінің қуаттылықтары жұмыс түрлері
бойынша, жұмыс көлемі қалаларда және ауылдарда, негізгі қорлары
меншіктүрлері бойынша);
– экология (тазарту құрылыстарының қуаттылықтары түрлері бойынша,
табиғи ортаны ластау көлемі, құрал-саймандар мен техниканың
тозуы, қуаттылықтарды пайдалану коэффициенті);
4. Демографиялык потенциал: халық саны, жынысы және жас құрамы,
халықтың өсу сипаты; экономикалық белсенді халық, жұмыссыздар категориялары
бойынша, бос жұмыс орнының саны;
5. Әлеуметтік инфрақұрылым: денсаулық сақтау (қала, ауыл), білім
беру (меншік түрлері бойынша, қала, ауыл), ғылым, тұрғын үй қоры (меншік
түрлері бойынша қалада және ауылда);
6. Халыктың өмір сүру деңгеій: тұрғын үймен қамтамасыз ету,
халыққа дәрменді қызмет көрсету көлемі, нарықтағы тауарлар айналымы
(меншік түрі бойынша қалалық және селолық жерлерде); қонақ үйлердегі орын
саны және олардың негізгі қорларының құны, мәдени және спорттық
мекемелердің негізгі қорларының құны, халықтың жалпы табысы, соның ішінде
еңбекақы; азық-түлік өнімдерін сатып алуға кеткен шығындары; өзіндік
меншіктегі автокөліктер саны (түрлері бойынша); ең төменгі тұтыну
бюджетінің құны [16].
Біздің мемлекеттің алдында тұрған шешуі қиын әлеуметтік
мәселелер, ол - кедейшілік пен жұмыссыздық. Сондықтан да Үкімет 2000-2002
жылдардағы кедейшілік және жұмыссыздық- пеп күрес бағдарламасын қабылдаған
болатын. Бұл бағдарламадағы іс-шараларды іске асыру барысында ресми
жұмыссыздықтың деңгейі 1999 жылғы 18,5 пайыздан соңғы жылдары 8,1 пайызға
төмендеді. Ал, халықтың табысы мен күнкөріс минимумының арақатынасы 31,8
пайыздан 29,6 пайызға төмендеді. Табыстардың шоғырлану коэффициенті - Джини
индекс көрсетілген жылдары 0,347-ден 0,338-ге қысқарды. Бұл келелі
өзгерістердің басты себебі - жалпы ішкі өнімнің 1999 жылдан бастап тұрақты
өсуі. Классикалық экономикалық заң (Оукен заңы) бойынша нақты ЖІӨ-нің
деңгейі 2,7 пайызға өссе, онда жұмыссыздықтың үлесі бірқалыпты күйінде
сақталады, ал қосымша 2 пайызға өссе жұмыссыздық үлесі 1 пайызға кемиді.
Демек, әлеуметтік тұрақты дамудың негізін экономикалық өсу қалайды.
Экономиканың тұрақты дамуындағы жүйелік тәсілдің методикалық
негіздерінің өзі, оның мониторингіндегі аймақтың, аумақтың жергілікті
жердегі нарық реформаларының барысындағы экономика инфрақұрылымындағы
жүргізу тактикасы мен стратегиясы. Осы тұрғыда қарағанда экономиканы
тұрақты дамудағы жүйелік тәсілдің методикалық негіздеріндегі тапсырмасының
орнын белгілейтін болсақ, ол макро және микро деңгейінің ортасындағы
облыстың, ауданның әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуындағы
методикалық әсерін жетілдіру. Дәл осы мәселе әлі де болса жеткілікті
дәрежеде ғылыми негізделмеген [17].
1.3 Экономикалық өсу стратегиясын қалыптастыру негіздері
Экономикалық өсу - әлеуметтік мәселелерді үйлесімді шешудің негізі,
адамдардың тұрмыс деңгейінің көтеріліп, табыстарының молаюының қайнар
көзі. Экономикалық өсу экономиканың үдемелі қозғалысын, оның алға басуын
және дамуын көрсетеді. Экономиканың үдемелі қозғалысының тереңде жатқан
себептері - ол қоғамдық өндіріс пен оның мақсаты - адамның қажеттілігін
қамтамасыз ету арасындағы күрделі және қарама-қайшы байланыстарға
негізделген. Адамның экономикалык қажеттіліктері өндірістен туындайды. Жаңа
өнім шығарып және оған қажеттілік туғызып, өндіріс осы қажеттіліктерді
қамтамасыз етудің жағдайларын қалыптастырады.
Өз жағынан қамтамасыз етілген қажеттілік пен оның жаңа түрлерінің
туындауы өндірісті қайталауды талап етеді. Жаңа қажеттіліктерді
қанағаттандыру өндірісті одан ары өсірудің, мейлінше жетілдірудің негізін
қалайды.
Қоғамның қажеттіліктері өсіп отырады және сапа жағынан өзгереді.
Бірінші кезекте олар халық санының өсуіне байланысты туындайды. Осымен
бірге, адамдардың қажеттіліктері де өседі және әрқилы болып қалыптасады.
Қоғам өміріндегі ағымда болатын бұл объективті процестерді ғылым
қажеттіліктердің жоғарылау заңы деп біріктіреді. Халық санының өсуіне
байланысты олардың кажеттіліктерінің ұлғая тұсуі және осы қажеттіліктерді
қамтамасыз ету үшін экономика өнім өндіруді толассыз арттырып отыруы тиіс.
Экономикалық өсу мәселелері мына бірізділікте қарастырылады:
біріншіден, оның түсінігі мен мәнін анықтау; екіншіден, оны талдаудың
болашақ модельін жасау; үшіншіден, оның төңірегіндегі тұжырымдау мен
ойларға қысқа шолу және де оған ынталандырудың жүйелік шараларын
қалыптастыру [18].
Экономикалық өсу екі өзара байланысты тәсілмен анықталады және
өлшенеді: белгілі бір кезеңдегі жалпы ұлттық өнімнің немесе таза ұлттық
өнімнің ұлғаюы және сол көрсеткіштердің жан басына шаққандағы көлемінің
өсуі. Қайсыбір анықтама болмасын бір жағдайда үндестік танытады - өсу
үстіндегі экономиканың жаңа қажеттіліктерді қамтамасыз ету және элеуметтік-
экономикалық мәселелерді ел ішінде болсын немесе халықаралық деңгейде
болсын шешу мүмкіндіктерін жоғарғы тұрғыда қалыптастыру.
Қай елдің болмасын экономикалық өсуі алты негізгі факторлармен
анықталады. Олардың төртеуі экономиканың өсуге деген физикалық
қабілеттілігіне байланысты. Бұл, әдетте, ұсыныс факторлары деп аталатын
табиғи ресурстардың саны мен сапасы, негізгі капиталдың көлемі және
технологиясы. Ал, бесіншісі - сұраныс факторы. Ол шығыс деңгейін жоғарылата
отырып, ресурстарды пайдалану көлемін кеңейту арқылы елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 10
1 Экономикалық тұрақты дамудың теориялық негіздері 12
1.1 Экономикалық тұрақты дамудың мәні мен мазмұны 12
1.2 Экономикалықті тұрақты дамудағы жүйелік тәсілдің негіздері 16
1.3 Экономикалық өсу стратегиясын қалыптастыру негіздері 28
2 ҚР және ОҚО экономикалық тұрақты дамудың қазіргі жағдайы 38
2.1 ҚР және ОҚО экономикалық тұрақты дамудың қарқындық көрсеткіштерін
салыстырмалы талдау 38
2.2 ҚР және ОҚО экономикалық және әлеуметтік тұрақты дамудың тиімділігін
анықтау 49
3 Экономикалық тұрақты дамудың болашағы мен негізгі бағыттары 55
3.1 Экономикалық тұрақты дамудың тетіктерін реттеу және бағалау 55
3.2 Экономикалық тұрақты қалыптастыруды жетілдіру жолдары 58
Қорытынды 68
Қолданылған әдебиеттер тізімі 70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономикаға өтуде және экономиканы
реформалауда ең негізгі мәселелер жергілікті жердегі қатынастардың даму
негізінде туындайды. Экономикалық категория қызметтерін жетілдіріп, басқару
тетіктерін қалыптастыру бағытындағы әкімшілік жауапкершілікті арттырып
отыру да бұған толыққанды негіз бола алады. Әрбір жергілікті жердегі
экономикалық басқару тетіктерінің атқаратын қызметтерін нарық талабына сай
үйлестіріп, сәйкестендірмейінше тұрақсыздық туындай береді. Нарықтық
жағдайдағы экономиканы тұрақтандыру үрдісі нарық заңдылығына сәйкес,
экономикалық категория қызметтерін басқару тетіктері мен тұтқаларын
пайдалану арқылы дамиды. Олардың еркін және тиімді қызмет атқаруына қажетті
жағдайларды жасап, үйлестірілген біртұтас жүйе орнату нарықтық реформалар
барысындағы ескі шаруашылық тетіктерінің орнына нарық заңдылығындағы жаңа
шаруашылықты шұғыл қалыптастыруға ықпал етеді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізат ресурстарына бай бір қатар
дамушы елдер, тұрақты экономикалық дамуға қол жеткізе алмауда.
Экономиканың шикізат секторынан түскен үлкен кіріске ие бола отырып,
мемлекет пен жеке сектордың экономиканың жаңа саласын дамытуға ынтасы жоқ.
Осы кезеңде елеулі ресурстары бар елдер экономиканың жаңа секторын дамытуға
ұмтылыс жасауда. Алайда ұзақ мерзімді болашақта шикізат қоры таусылады, бұл
пайдалы қазбалар орнын өңдеуден кейінгі тұрақты даму жоспарында көптеген
мәселелер туындатады. Міне сол себепті біз индустриалды-инновациялық
стратегиясын жүзеге асыруымыз қажет.
Нарық қатынастарында әркімнің жеке әрекеті әртүрлі қайшылықтар мен
кедергілер арқылы орын алып отырады. Экономика ғылымдарының кернекті
өкілдері, әсіресе жаңа институционализм (неоинституционализм) бағытының
өкілдері экономиканың тұрақты дамуы қазіргі жағдайда ең алдымен
институционалды факторларға тәуелді дейді.
Бұл кейбір облыстардың, аудандардың (қалалардың) аймақтық даму
деңгейінің әртүрлілігіне байланысты болып отыр. Бірінде табиғи ресурстар,
қаржы капиталдары, адам ресурстары жеткілікті болса, енді біреулері әлі де
болса өз ресурстары мен мүмкіншіліктерін жасай алмай, орталықтан көмек
сұрап отыр. Дегенмен, нарықтық қатынастар экономикасы әрбір облыс пен
қаланы, аудандарды өзіндік даму мүмкіншілігіне бағыттап, жауапкершіліктерін
күшейтеді. Осыған орай, жергілікті қаржы ресурстарын тиімді пайдалану
қатынастарын қалыптастыру, несиелік жағынан қамтамасыз ету, инвестициямен
қамтамасыз ету, бюджеттік қаржымен қамтамасыз ету, өндірістерді даму,
тұрмыстық-әлеуметтік қызметтерді өсіру сияқты бүгінгі күннің ең маңызды
мақсаттарын көлденең тартсақ та болады. Жергілікті жердегі реттеу, басқару,
талдау, тексеру, бағдарлау, жоспарлау әрекеттеріп енгізу арқылы әкімшілік
басқаруды жетілдіре түсу - өзек болган негізгі мәселелердің бірі. Ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілік факторын даму тек әрбір аймақтың
(облыстағы, қаладағы, аудандардағы) тұрактылыққа қабілеттенуінен ғана пайда
болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз
ететін тетіктерді жетілдіру бойынша ұсыныстар беру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету келесі міндеттерді шешуді қарастырады:
- экономикалық тұрақты дамудың теориялық негіздерін зерттеу;
- ҚР және ОҚО экономикалық тұрақты дамудың қазіргі жағдайын
талдау;
- экономикалық тұрақты дамудың болашағы мен негізгі бағыттарын
анықтау.
Зерттеу обьектісі: ҚР және ОҚО экономикасы
Зерттеу пәні: адам ресурстарын басқару процесінде қалыптасатын
экономикалық, құқықтық және әлеуметтік қатынастардың жиынтығы.
1 Экономикалық тұрақты дамудың теориялық негіздері
1.1 Экономикалық тұрақты дамудың мәні мен мазмұны
Экономиканы тұрақты дамудың басты мақсаты — дамыған, өркениетті ел
қатарына қосылумен бірге, мемлекет ішінде баршаға барынша мүмкіндіктер
беріп, әрбір адамның бостандығы, еңбектің барлық түрін қадірлейтін,
зейнеткерлер мен ардагерлерді қоғамдық қамқорлыққа бөлейтін және экологияны
корғайтын қоғам құру. Ал, экономиканың тұрақты дамуы тарихи ұғым. Қоғамның
даму барысындағы кезеңдерде бірнеше экономистердің көзқарастары бар.
Сондықтан, осы мәселелерді қарастырып барып, оның бүгінгі дамуына жол
көрсету басты мақсат болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев біздің елде он жыл
ішіндегі қол жеткен реформаландыру қорытындыларын талдай келе: Бұл
айтылғандар республика реформалар кезеңінің көптеген қиындықтарын ойдағыдай
еңсеріп, тұрақты экономикалық даму траекториясына шыққанын көрсетеді деп,
ойын түйіндеген. Сондықтан, тұрақты даму процесінің мәні мен мазмұнын
зерттеу біздің елде экономикалык теорияның негізгі мәселелерінің біріне
айналып отыр. Тұрақты даму концепциясы БҰҰ-ның 1992 жылғы Рио-де-Жанейрода
өткен XXI ғасырдың күн тәртібі конференциясында адамзат қауымының алдына
алғаш рет ұсынылды. Бұл конференцияда тұрақты дамудың мәні қазіргі
кезеңдегі қажеттіліктерді қанағаттандырумен қатар, болашақ ұрпақтың өз
қажеттіліктерін қанағаттандыруына мүмкіндік жасау деп танылды [1].
Болашақ ұрпаққа, олардың өмір сүру ортасына қамқорлық ету тұрақты даму
концепциясының негізгі идеясы болып табылады. Бұл анықтамада әлеуметтік
және экологиялық аспект басым. Оның себебі — адамзат өміріне қажетті ете
маңызды бірсыпыра табиғи ресурстардың таусылу қаупінің нақты екендігінде.
.
Тұрақты дамудың көптеген анықтамалары мен көрсеткіштері қалыптасуда.
Олар кең диапозонда: жай тепе-теңдіктен жүйелік және біртұтастық
түсініктері арасында қолданылып келеді. Тұрақты даму түсінігі көпжақты
кең көлемде қолданылатын ұғымға айналып отыр. Тұрақты дамуды экономика тек
қана оңды дамып отырған кезең деп, біржақты қарамауы керек. Тұрақты даму
ұғымы қолданылғанда ойланудың абстрактілі тәсілі пайдаланылады да, көптеген
процестер мен кәрсеткіштердің негізінде сондай тұжырым жасалынады.
Ойланудың абстрактілі тәсілі қолданылу барысында зерттеүшілір зерттеліп
жатқан құбылыстарға тән емес, оның түпкілікті мәнін ашпайтын кездейсоқ
белгілер мен қосалқы процестерден ойын алшақтатады. Сөйтіп, зерттеүші
құбылыстың немесе процестің ішкі дүниесіне еніп, олардың нағыз мәнін ашады.
Тұрақты даму қажеттілігі туралы К.Джанбуршин өзіндік ойын былай деп
қорытындылады: XX ғасырдағы нарықтық экономиканың барлық теориялық
модельдері белгілі бір кезеңдерде болып тұратын дағдарыстарды болдырмауға
бағытталды. Жаңа теори-лық модельдер өте терең дағдарыс кездерінде пайда
болып отырды. Сондықтан да экономикалық теорияның дамуы әркашан артта қалып
келеді. Іс жүзінде байқау және қателіктерді болдырмау әдісі орын алады.
Осыдан барып шектелген ресурстар толық пайдаланылмады, әлеуметтік-
экономикалық даму тежелді. Бұл жағдай тек тұрақты даму концепциясын іске
асыру барысында ғана түбегейлі өзгеруі тиісті. Экономикалық жүйенің
өзгеруі — қоғам дамуының күрделі кезеңі деп көрсетеді А.Т. Әшимбаева. Бұл
кезеңде қоғам өмірінің барлық жақтары түбегейлі озгереді, ұзақ мерзімдік
мақсаттар, даму қарқыны мен пропорциялары анықталады [2].
2002 жылы Тұрақты дамуды институтционалдық нығайту бағдарламасы
бойынша Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының ең жақсы концепциясына
конкурс өткізілген болатын. Бұл конкурс Қазақстанның ғылыми ортасында
тұрақты даму мәселелерін зерттеуде кернекті ғалымдар бар екенін көрсетті.
М.Қажыкен конкурстық жұмысында өз концепциясын кеңінен керсете отырып,
табиғатқа, қоршаған ортаға деген көзқарасты өзгертудің қажеттілігі
негізінде тұжырым жасады.
Тұрақты дамудың бұл концепциясының негізгі мақсаттары:
- барлық қоғамның тұрмыс жағдайын көтеру, адамның
тіршілік әрекетінің табыс, тұтыну, білім алу, денсаулық, қауіпсіздік,
бостандық секілді сипаттарын қанағаттандыру;
- елдік қауіпсіздігінің ұзақ мерзімдік әлеуметтік және экономикалық
аспектілерін есепке ала отырып, табиғи ресурстарды үйлесімді пайдалану;
- даму және табиғатты пайдаланудың маңызды мәселелері
туралы шешім қабылдауда әлеуметтік серіктестік жуйесін құру.
Тұрақты даму теориясының біржақты экологиялық өрбуінің өзіндік қарама-
қайшылықтары аз емес. Мысалы, М. Кажыкен соңғы өнімнің көлемін және
өндірістің өсу қарқынын арттыра түсу басымдылықтарынан кері қайту,
экономикалық өсуді жылдамдатудан бас тартудың қажеттілігі туралы тұжырым
экология және қоршаған ортаны қорғау мәселелеріндегі басты бағыт деп
таныған. Мұндай көзқарас өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Америка Құрама
Штаттарында нөльдік өсу концепциясы ретінде кеңінен тараган болатын. Бұл
концепцияның негізгі дәлелдері мыналар болған:
1. Ресурстардың таусылу шегі. Ресурстардың жетіспеүшілігі Мальтустың
теориясының дәстүрлі тақырыбы. Өсудің шегі кітабының авторлары минералды
ресурстардың негізгі түрлерінің қорымен қамтамасыз ету көрсеткіштерін
есептеп шыққан. Бұл көрсеткіш қазіргі кездегі белгілі қорларды бүгінгі өсу
қарқынын сактай отырып, қанша жыл пайдалануға болатынын анықтауға
бағытталған. Қарастырылған 19 минералды шикізаттың ішінде тек көмір
көрсеткіші 100 жылдан асып түскен.
Алтын қорының қазіргі таңда игеру мүмкіндігі 9 жыл, қалайы - 15, мырыш
- 18 және мұнай - 20 жыл. Шикізаттың барланған қорын 6 есе өсіріп
есептегенде олармен қамтамасыз ету мыс үшін 20 жылдан 48 жылға, мұнай — 20
жылдан 50 жылға дейін өскен. Ғалымдардың жасаған қорытындылары бойынша,
қазіргі кездегі ресурстарды тұтыну деңгейі және оның болжамдық өсуі
сақталған жағдайда қазіргі кездегі қайта пайдалануға келмейтін ресурстар
100 жылдан кейін өте қымбат болады.
Минералдардың орнын алмастыру, әрине, ресурстардың жалпы
жетіспеүшілігінің әсерін тежейді. Әйтсе де, нақты жағдайларды жаксартуға
әкеле алмайды. Әңгіме бір немесе екі минералдық қордың таусылу орнын
толтыруда емес. Мәселе мыс, корғасын, алтын, күміс, қалайы, мырыш, вольфрам
және сынап сияқты минералдардың шығындарын шектеуде. Бұл орын шикізаттарды
өндірістердегі біршама алмастыруды қажет етеді. Кейбір металдар алмастыруға
жатпайды. Металдарды пластмассамен ауыстыру қажет деген көзқарастар бар.
Бірақ, пластмассаның мұнайдан пайындалатынын естен шығаруға болмайды. Оның
да игеру шегі бар. Сонымен, жалпы ресурстардың жетіспеүшілігі жағдайында
бір материалдарды басқалармен ауыстыру тұйықтан шығар жол емес.
2. Қоршаған ортаны ластаудың шегі. Қоршаған ортаны ластаудың шеткі шегі
жылулықты жоғалтумен байланысты. Материалдарды қайта қалпына келтіру, сөз
жоқ, жылу қалдықтарын ұлғайтады. Соңғы кезекте барлық пайдаланылатын
энергия бірте-бірте төменгі температуралық жылылыққа айналады. Уильям
Нордхаустың есебі бойынша, энергияны тұтынудың 500 есе өсуі (4 пайыздық
жылдық қарқынмен 160 жыл) қоршаған орта үшін өте тиімсіз.
3. Экологияның бұзылуы. Адамның іс-әрекетінің қоршаған ортаға кері
әсерінің көлемін энергия мен материалдардың антропогендік тасқыны мен
табиғи тасқынды салыстыру арқылы шамалап бағалауға болады. Тек қана
адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуге дүниежүзілік экономика шығаратын
энергияның 20 пайызы кетеді. Бұл тұрғыда энергияның антропогендік шығынының
жалпы көлемі ғана маңызды емес, оның бөлінуінде біркелкіліктің жоқтығы да
үлкен мәселе. Дүниежүзілік энергия шығынының 94 пайызы солтүстік жарты
шарға келеді, ал 75 пайызы жер құрлығының 0,3 пайызына шоғырланған.
Мұнайдың мұхитқа табиғи жағдайда құйылуы жылына шамамен 0,1 млн. тоннаны
құрайды, ал антропогендік ластану шамамен 2,2 млн. тонна. Адамның іс-
әрекетіне байланысты күкірт пен сынаптың атмосфераға шығуы шамамен табиғи
деңгейде. Ал, тыңайтқыш өндіруде азотты атмосферадан жасанды байланыстыру
табиғи қалыптан жоғары және азотты атмосфераға қайта қайтарудың табиғи
деңгейінен анағұрлым асып түседі. Азоттың жинақталуы су қоймаларының
бұзылуына әкеліп соқтырады. Адамның қоршаған ортаға әсері жылына шамамен 5
пайызға өседі және әр 14 жылда екі еселенеді.
Осы дәлелдерге сүйене отырып, нөльдік өсуді жақтаушылар мынадай
қорытындыға келеді. Бұл жағдай ереуілдер, терроризм, жатырқау жәнс енжарлық
жағдайларында көрініс тауып отыр. Егер өрлеуді тоқтату бағытында қажетті
қадамдар жасамаса, онда адамзат өмірінде экологиялық тоқыраулар,
генетикалык апаттар, эпидемиялар, ядролық қирау, саяси ретсіздік сияқты
қиыншылықтар туындайды. Өсу кедейшілік пен теңсіздікті жойған емес және жоя
да алмайды. Техникалық прогресс жағдайды қиындата түседі, өйткені ол жеке
бостандықты жояды [3].
Әйтсе де, бұл нөльдік өсу концепциясы теориялық тұрғыда да, іс
жүзінде де жеңіліс тауып келеді. Экономистердің басым көпшілігі өсуді
жалғастыру концепциясын қолдайды. Өйткені, экономикалық өсу өмір деңгейінің
жоғары екенін көрсетеді. Тауарлар мен қызметтердің азық-түліктердің,
киімдер мен пэтер-үйлердің, жоғарғы дәрігерлік қызмет көрсетудің деңгейі
сапалы болса, онда олар өмірдің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұған қоса,
бос уақыттың, көңіл көтерудің, молшылықтың, өнер мен жеке бастың
жұмыла қимылдауы өмір сапасын көтере түседі. Экономикалық өсу
кедейлшілік мәселелерін шешуге пайдаланылады және толық жұмыспен
қамтамасыз етуге мүмкіндік тудырады. Дамыған елдердің соңғы ширек
ғасырдағы бірқалыпты экономикалық өсуі ерікті жеке тұлғалардың іс-әрекетін
шектеудің мүмкін еместігін көрсетіп отыр. Сондықтан да экономикалық өсуге
кері әсерін тигізетін капиталдың жетіспеүшілігі, энергия мен шикізаттық
материалдардың тапшылығы мемлекеттік саясаттың басты объектісі болуға тиіс.
[4]
Экономиканы тұрақты даму мәселелерін жүйелік тәсіл арқылы зерттейтін
болсақ, онда мына бағыттарды кеңінен қамту қажет.
Біріншіден, елдің әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету және даму
барысының мониторингін жүргізу; екіншіден, экономикалық потенциалды
игеру мәселелерін аймақтық бөлу бойынша жан-жақты талдау, тетіктері мен
көрсеткіштерін қалыптастыру; үшіншіден, салалық бөлу негізінде оның
бәсекелестік қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторлар тізбегін құру.
Бүгінгі күннің негізгі мақсаты экономиканың нарықтық қатынастары
дамуының тұрақтылығы тек экологиялық тұрақтылык пен әлеуметтік
тұрақтылықпен тығыз байланысты.
Экономика тұрақтылығы әлеуметтік тұрақтылықты жасағанымен, экологиялық
тұрақсыздықты тудыруы мүмкін. Ал, зкологиялық тұрақсыздық экономикалық
тұрақтылықты жоюға әкеледі. Демек, экономиканың тұрақты дамуының кепілі,
тек экология және әлеуметтік салаларды қаржыландыру болып табылады. [5]
Ал, ол қаржыландыру кезі — тек экономика жүйелерінен туатын қосымша
құн. Бүл байланыстылық бюджет арқылы орындалады. Осы жағдайлардың барлығы
келесі мәселелерде кеңінен қарастырылады.
Қорыта келгенде, экономика және әлеуметтіліктің даму тұрақтылығы өте
көп факторлы және аргументті мәселелердегі тепе-теңдікті сақтау, яғни
экономиканы тұрақтандырудың өзін экономикалық категориялардың бірі деп
тануға болады.
Ал, оның кызметінің өзгешелігі басқа барлық қалған категориялар
қызметтеріне тікелей байланысты. Және ол барлық категорияларды орындау
қызметтерінің нәтижелі бағасын анықтаушы құрал. Тек тұрақты даму өлшемін
тапқанда барып, экономиканың даму барысында әртүрлі категориялар
қызметтеріне реттеу жүргізу арқылы онын басқару тетіктерін таба аламыз. Бұл
басқару тетіктеріндегі бір категорияларды даму, екіншілерін тежеу
мәселелері.
1.2 Экономикалықті тұрақты дамудағы жүйелік тәсілдің негіздері
Адамдардың шаруашылық қызметі орта деп аталатын белгілі бір
кеңістікте орын алып отыр. Экономикалық ғылым ондай ортаны табиғи
жаратылыстық және әлеуметтік орталар деп ажыратады. Табиғи ортаға табиғи-
климаттық, жердің жағдайы мен сапасы, су ресурстарының бар-жоғы, күн
сәулесінің молшылығы және тағы басқа факторлар жатады. Аталған факторлар
шаруашылық жүргізуге неғұрлым ыңғайлы болса, соғұрлым адамдардың шаруашылық
әрекеттері нәтижелі болады. Адамзаттың күш қуаты керемет өскеніне
қарамастан, адам әлі табиғаттың ажырамас және тәуелді бөлігі. Сондықтан,
адамзат өзі өмір сүріп отырған табиғи ортаны күйретпей, ұқыпты пайдалауы
тиісті. Әйтпесе оның өміріне үлкен қауіп төнеді.
Әлеуметтік-экономикалық ортаның да адамдардың шаруашылық қызметіне
әсері өте үлкен. Қалыптасқан немесе арнайы орнатылған әлеуметтік орта
прогрессивті болған жағдайда адамдардың шаруашылық қызметінің тиімділігі
артып, экономика қарқынды дамиды. Керісінше болған жағдайда тоқырау мен
күйзелістер орын алып, олар экономикалық сипаттан әлеуметтік және саяси
сипатқа өтеді. Мұндайда әлеуметтік-экономикалық ортаны жетілдіру керек
немесе оның басқа бір түрін қалыптастыру керек [6].
Әлеуметтік орта, әдетте қоғамның экономикалық ұйымдастырылуы немесе
экономикалық деп аталады. Адамдардың шаруашылық қызметі жеке
шаруашылықтардың көлемінде ғана емес, бүкіл ұлттық экономика деңгейінде
белгілі бір түрде ұйымдастырылады және сол деңгейде шаруашылық жүргізудің
механизмдері мен тұтқалары орнатылады. Күрделі шаруашылық механизмін
басқару мақсатында басқарушы инфрақұрылым орнатылады (билік жүргізу мен
басқарудың әртүрлі институттары мен органдары). Кейінгілері шаруашылық
жүргізудің белгілі бір ойын ережелерін бекітіп, солардың орындалуын
қадағалап, бүкіл экономиканы басқарады. Экономикалық теорияда осылардың
бәрінін, жиынтығы экономикалық жүйе деп аталып жүр.
Егер ғылымның тарихи даму мәселелеріне келетін болсақ, онда біз
экономика ғылымының қалыптасуы ұлттық экономикалық жүйені зерттеу негізінде
өткенін көреміз. Сондықтан да, экономикалык жүйе түсінігі қазіргі кезенде
тек макроэкономикада қолданылатын ұғым. Теория жүзінде, қанша ұлттық
мемлекет болса, сонша экономикалық жүйе болуы тиіс. Әдетте, экономикалык
әдебиетте оларды экономиканың ұлттық моделі деп атайды. Ұлттық экономикалық
жүйенің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселесін шешуде жүйелік амалды
орынды қолдану қажет. Өйткені, ұлттық экономика жүйенің принциптері мен
заңдылықтарының негізінде жұмыс істейді және дамиды. Бұл көзқарас —
экономикалық даму барысында кездесетін қиыншылықтарды ұтымды шешудің
кепілі.
Экономикалық жүйе ұғымы туралы әртүрлі көзқарастарды кездестіруге
болады, соған байланысты оның анықтамалары бар. Біздің ойымызша,
экономикалық жүйе — шаруашылық субъектілерінің қатынастары, оларды реттеп
отыратын институттардың байланыстары, белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
турде реттелген жүйе. Экономикалық жүйені өндіргіш күштер, шаруашылық
механизмдері мен институттарының белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
жиынтығы түріндегі бүтін организм деп түсіну керек [7].
Бүтін жүйе ретінде оның құрылымы өте күрделі және элементтерінің өзара
бағынышты айланыстары бар. Сонымен қатар, әрбір элементі өзіндік құрылымы
бар жеке жүйе болып табылады.
АҚШ профессоры Фритьоф Капраның айтуынша, кез келген әлеуметтік жүйені
— компания, қала, елдің экономикасын басқаруда жүйенің құрамдас
бөліктерінің арақатынастарының үйлесімділігін іздеу қажет. Бір ғана
өзгергіштің жоғарғы шегіне бағытталған тәсіл, олардың ұтымды
байланыстылығын шет қалдырып, жүйенің тұтастығын бұзады. Экономикалық
құбылыстар мен процестердің жан-жақты байланыста болатынын іске асыру мына
мәселерді шешуі тиіс: кәсіпкерлік іс-әрекеттің дамуын қамтамасыз ету,
мемлекеттік бюджеттің дамуын қамтамасыз ету, мемлекеттік бюджетке тусімді
көбейту, жеке субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастарды оңайлату,
жұмыспен қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату, инфляция деңгейін төмендету,
экономиканың басымды тұстарының дамуын қамтамасыз ету, халықтың табыс
деңгейін көтеру, инвестицияны тартуды кеңейту, тауарды сыртқа шығару
потенциалын көтеру, несие пайызын темендету. Әрине, аталған мәселелерді
шешу басымдылықтарын басқарушы субъект есепке алып отырады. Сондықтан,
экономиканы зерттеуде жүйелік тәсіл әртүрлі әдістерді ұтымды үйлестіріп
пайдаланудың әдістемелік негізі болып табылады.
Экономиканы тұрақты даму мәселелерін жүйелік тәсіл арқылы зерттейтін
болсақ, онда мына бағыттарды кеңінен қамту қажет. Біріншіден, елдің
әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету және даму барысының мониторингін
жүргізу; екіншіден, экономикалық потенциалды игеру мәселелерін
аймақтық бөлу бойынша жан-жақты талдау, тетіктері мен көрсеткіштерін
қалыптастыру; үшіншіден, салалық бөлу негізінде оның бәсекелестік
қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторлар тізбегін құру. Бұл тұста
инвестициялық саясаттың кәсіпорын деңгейіндегі бағыттарын қарастырған жөн;
төртіншіден, экономикалық потенциалдың негізгі құрамдас бөлігі — ресурстық
факторларды, олардың элементтері мен көрсеткіштерін анықтау [8].
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің мониторингі — жүйенің құрылымы мен
тиімділігін экономикалық салалары бойынша бақылау, ақпарат жинау, талдау,
бағалау және болжау. Мониторинг жүргізудің басты мақсаты - экономиканы
тұрақты даму және Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
Мониторингтің негізгі міндеттері:
– мониторинг объектісін басқарудың тиімділігін жоғарылату;
– тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ететін қолайлы
жағдайлар жасау, ұлттық экономикаға инвестиция тартуға қолғабыс ету;
– елдің ресурстық-энсргетикалық қорларын сақтау;
– мониторингтің мәліметтері негізінде экономикалық саясатты
ғылыми дәлелдеу, экономикалық болжамдардың дұрыстығын
қамтамасыз ету;
– әлеуметтік-экономикалық саясаттың мақсаттарына жетуге
бағытталған макроэкономикалық, салалык және аймақтық жоспарларды
ақпараттық қамтамасыз ету;
– мониторингтің мәліметтерін, экономикалық болжамдардың
дұрыстығын қамтамасыз етуге, әлеуметтік-экономикалық саясатты
ғылыми дәлелдеуге пайдалану;
– мемлекеттік орындар жасаған келісім шарттарының және
міндеттемелерінің орындалуын талдау;
– мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіретін
жағдайлардан алдын-ала сақтандыру.
Мониторингтің такырыбына мыналар жатады:
– өндірістің құрылымы және өсімділігі (динамикасы);
– мониторинг объектілерінің қаржылық және экономикалық жағдайы;
– мониторинг объектілерінің негізгі құралдарының жағдайы, өндіріске
озат технологияны енгізу;
– инвестициялық іс-әрекет;
– экономикалық талаптарды және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану;
– еңбек ресурстарын пайдалану;
– мониторинг объектілерінің статусына және қызмет етуіне қарасты
құқықтық мәселелер [9].
Экономиканы реформалаудың қазіргі кезеңінде шаруашылық кешендерінің
дамуы әлеуметтік-экономикалык процестердің мониторингін жүргізуді және
олардың аймақ бойынша нәтижелілігін анықтауды қажет етеді. Бұл айтарлықтай
күрделі және маңызды мәселе. Оны дұрыс шешу мемлекеттік және аймақтық
деңгейде дұрыс шешім қабылдаудың негізін қалайды.
Экономикалық реформаны одан әрі дамудың барысын жан-жақты зерттемеу
реформаның жүру қарқынын тежейді. Сондықтан да оның аса маңызды жақтарын,
әсіресе экономикалық потенциал көрсеткіші бойынша аймақтық деңгейін талдау
қажет. Ол тұрақтылық, бәсекелестік мұмкіндіктерде және дағдарыстық
бағыттарда жүргізіледі. Экономикалық потенциалды сандық анықтаудың
теориялық алғышарттары мына жағдайларға саяды: біріншіден, экономикалық
потенциал экономиканың өсуінің нақты мүмкіндіктерін көрсетеді және осыған
қажетті төрт топтағы өндіріс процесін ұйымдастырады, жұмыс істету және
өсіру факторларын құрайды. Олар:
– табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
– еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
– негізгі капиталдың (қаржылык ресурстардың) көлемі;
– технология (өндірістің техникалык-технологиялык деңгейі);
екіншіден, экономикалық потенциал Қазақсган Республикасының
экономиканы сапалы басқаруды қамтамасыз етуге қажетті іс-шараларды
дәлелдеу барысында бағаланады; үшіншіден, аймақтық экономикалық
потенциал сан жағынан балл бойынша бір ғана салыстырмалы
көрсеткішпен немесе аталған факторлардың әрқайсысын дәйекті
сипаттайтын абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштердің жүйесі
арқылы көрініс табады. Барлық көрсеткіштер аймақ және кезеңдер
бойынша өзара салыстыруға жататын болуға тиіс; төртіншіден, табиғи
ресурстардың жеке түрлерінің жоғарғы жергілікті шоғырлануын есепке
ала отырып, аймақтық экономикалық потенциалды сипаттайтын
көрсеткіштер қатарына әрбір аймақта бар су мен жердің ресурстарын
алған жөн.
Басқаларға келетін болсақ (мұнай, көмір, қара және түсті металдардың
шикізаттары, химия шикізаттары және басқалар), олар территориялық шоғырлану
көрсеткіші арқылы есептелуге тиіс. Бұл жағдайда минералдық ресурстардың
жеке түрлерінің жалпы қорын ғана емес, олардың сапалық сипаттамасын көрсету
өте жақсы вариант болып табылады; бесіншіден, экономикалық өсудің физикалық
мүмкіндіктері әлі де өсудің өзі болмағандықтан, нарыктық қарым-
қатынастардың қалыптасу жағдайында және экономиканың тұрақсыздығы кезінде
экономиканың мүмкіндіктері дағдарыстық бағыттарда қосымша көрсеткіштер
арқылы анықталуы қажет; алтыншыдан, бұл жағынан қажетті мәліметтер
болмағандықтан, ресурстардың барлық түрлерінің толық сапалық сипаттамасын
есепке алу қиын, екінші жағынан, мысалы, еңбек ресурстарының нақты сапасы
нарықтық экономиканың қажеттілігіне сай болмағандықтан, оларды қажетті
есептеулерге пайдалану мүмкін емес. Осы айтылғандарды еске ала отырып,
аймақтық экономикалық потенциалды сан жүзінде бағалау үшін мына тоғыз
салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалануға болады:
– сапасы бойынша салыстырмалы түрге келтірілген ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын жер (адам басына шаққанда га);
– адам басына шаққанда суды жылдық. пайдалану (көлемі куб, м);
– халықтың тығыздығы (1 шаршы шақырымдағы адам саны);
– халық шаруашылығы салаларында бір адамға шаққандағы
негізгі қорлар;
– бір адамға шаққандағы қаржыландыру көлемі (мың теңге);
– халық шаруашылығының барлық салаларындағы адам басына
шаққандағы электрэнергиясын тұтыну;
– 1000 адамға шаққандағы жұмысшылардың саны (адам);
– адам басына шаққандағы өндірілген өнеркәсіптік өнім (мың
теңге);
– әлеуметтік инфрақұрылымдар салаларының ендірістік потеициалы
(балл). [10]
Республиканың аймақтарында мол ірі экономикалык потенциалдың болуы,
олардын өміршеңдігін, шаруашылық іс-әрекеттері жылдам қарқынмен қалыпқа
келтіру мүмкіндіктерін көрсете алмады. Сондықтан да олардың
экономикаларының дағдарыстық, тұрақтылық және бәсекелестік мүмкіндіктерін
бағалау қажет. Оларды мына төмендегі көрсеткіштер арқылы жүргізуге болады:
1. Тұрақтылық деңгейі аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен
қоршаған ортаны сақтаудың қалыптасқан тепе-теңдігін немесе
өндірістің даму қарқыны мен табиғатты қорғау іс-шараларына
кеткен шығындардың өлшемділігін көрсетеді. Бұл көрсеткішті
есептеу Қазақстанның барлық аймақтары үшін өте маңызды.
Өйткені, экологиялық жағдай елдің барлық аумақтарында күрделі,
ал кейбір облыстарда апатты деп бағалануда. Сондықтан да
байыпты құрылымдық қайта құруды іске асырудың қажеттілігіне
байланысты нарыққа өту барысында тепе-теңдікті шаруашылық
кешенін құру адамның шаруашылық іс-әрекеттері мен қоршаған
ортаны қоргау арасындағы бұзылған тепе-теңдікті қайта қалпына
келтіруге тиіс. Осы айтылғандарды еске ала отырып, экономикалық
потенциалдың тұрақтылық деңгейін мына көрсеткіштермен есептеуге болады:
– аймақтағы өндіргіш күштердің даму деңгейін көрсететін
адамның шаруашылық іс-әрекетінің жинақталған қорытындысы
болып табылатын бір адамға шаққандағы жалпы қосымша құн
өндіру (теңге);
– жалпы көрсеткіш - ол аймақтағы экологиялық жағдайды
сипаттайтын антропогендік қайта құрылудың индексі;
– бір адамға шаққандағы банк капиталының болуы (мың теңге);
2. Бәсекелестік мүмкіндік деңгейі мына көрсеткіштермен сипатталады:
– республикадан шет елдерге сатылған өнеркәсіп өнімдерінің
барлық өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің жалпы көлеміндегі үлес
салмағы;
– ауылшаруашылық өнімдері бойынша да осындай керсеткіштер (%);
– минералдық шикізаттар бойынша да осындай көрсеткіштер (%);
– жалпы өндірілген өнімнің көлеміндегі сыйымдылықты
өнімнің үлес салмағы (%);
– өндірістің жалпы көлеміндегі өндірілген өнімнің үлес салмағы,
(%).
Дағдарыстың деңгейін мына көрсеткіштермен бағалауға болады:
– жұмыссыздық деңгейі (%);
– өмір деңгейі (халықтың ақшалай табысының тұтыну бюджетінің ең
азына қатынасы) (%);
– инфляцияның деңгейі (%);
– берешек қарыздардың алашақ қарыздардан көптігі;
– өндірістердің залалдығы.
Жергілікті жердегі ерекшеліктерді есепке алу үшін, бірінші кезекте,
оларды аймақтың инвестиция нарығының даму деңгейіне және де қалыптасқан
инвестициялық климаттың қолайлығына қарай жіктеудің принципті тәсілдерін
дайындау қажет. Осындай жіктеу аймақтық деңгейдегі инвестициялық іс-
әрекетті мемлекеттік реттеу іс-шараларының әртүрлі болуының негізін қалайды
[11].
Қазақстан аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау,
аймақтардағы инвестициялық құлдырау тереңдігінің әр-түрлілігі,
инвестициялық кеңістіктегі сапалы өзгерістер, әсіресе, инвестиция нарығын
құрудың ерекшеліктері, факторлар жиынтығының ықпалымен алдын ала
айқындалғанын көрсетеді. Бұл факторлардың барлығын мына ірілендірілген
топтарға біріктіруге болады:
1. Жергілікті жердің нарыққа енудегі бастақы сәтінің жағдайлары:
– табиғи-ресурстық потенциалдың ерекшеліктеріне байланысты
аймақтардың салалық мамандандырылуы;
– қалыптасқан өндірістік, инновациялық, экспорттық (өнімді
сыртқа шығару) және еңбек потенциалы;
– аймақтың арнайы мемлекеттік қызметтерін бірінші кезекте,
қорғаныс, транзиттік (аралық жүк өткізу), сыртқы экономикалық
және басқалардың орындалуына байланысты нарыққа икемсіз,
теңестірілген экономикалық салалық құрылымының қалыптасуы;
– көлік және жұмыс күшін қалпына келтіру шығындарының
едәуір айырмашылықтарын тудыратын географиялық орны;
– әлеуметтік ортаның даму деңгейі.
2. Жергілікті жердің реформа жүргізудегі стратегиясы:
– жекешелендірудің көлемі және қарқыны, меншік түрін өзгерту;
– қаржылық нарықты, бағалы қағаз нарығын құрудың тенденциялары;
– нарықтың өзгертулерін, оның ішінде бюджеттік саясаттың жетілу
ерекшеліктері мен жергілікті бюджеттің, шаруашылық жүргізүші
субъектілердің қаржыларын құрудың өзгешеліктері;
– банктік жүйенің, инвестициялық институттардың, басқа да
нарықтық инфрақұрылымдардың типтері мен масштабтары;
– аймақта жүргізіліп отырған экономикалық саясаттың ерек-шеліктері.
Мысалы, протекционистік саясат, инвестициялық тәжі-рибе және басқа
да аймақтық басымдылықтарды қолдау;
– шетелдік инвестиция тартудағы аймақтық ерекшеліктер;
– жергілікті өкімет орындарының экономиканы тұрақтандыру әлеуметтік
жағдайды жақсарту барысында пайдаланылатын әдіс-тері.
3. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нәтижелілігі және жергілікті
жердің нарықтық катынастарға бейімделу дәрежесі:
– қалыптасқан меншік түрлерінің өзара қатынастары;
– инвестицияның климаттық қолайлылығының деңгейі;
– қаржы, инвестиция және құнды қағаздар нарықтарының даму
дәрежесі;
– нарықтың инфрақұрлымының жетілгендігі;
– инвестициялық ортадағы нарықтық өзгерістердің аймақтағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құру барысына ықпалы және басқалар.
Елдің және аймақтың бәсекелестік қабілеттілігін зерттеудің тағы бір
жолын белгілі халықаралық ұйым - Дүниежүзілік экономикалық форум (ДЭФ)
ұсынған. Ұсынған әдістемелік негізіне бәсекелестік қабілеттіліктің
рейтингін анықтаудың 381 көрсеткішті көпфакторлы векторлық моделі алынған.
Олар 8 құрылымдық факторға бөлінеді: ішкі экономикалық потенциал, сырткы
экономикалық байланыстар, мемлекеттік реттеу, несие-қаржылық жұйесі,
инфрақұрылым, басқару жуйесі, ғылыми-техникалық потенциал, еңбек
ресурстары. ДЭФ экономиканың бәсекелестік қабілеттілігінің факторларын
өзгертті. Енді олар мынадай түрге келеді: елдің жинақталған қуаты
(экономикалық потенциал); интернационалдандыру - халықаралық сауда және
инвестициялық тасқындарға қатысу дәрежесі; үкімет - мемлекеттің ынталандыру
рөлі; қаржы-капитал нарығының жұмыс істеуі және қаржылық қызметтің сапасы;
инфрақұрылым-ресурстардың, бизнестің негізгі қажеттіліктеріне лайықтылығы;
басқару, инновациялар, пайдалылық, өзгерген жағдайға бейімделүшілік; ғылым
мен технология, ғылыми-зерттеу және сынақ конструкторлық жұмыстардың
потенциалы және нәтижелілігі; адамдар - еңбек ресурстарының саны және
сипаты. Дүниежүзілік тәжірибие көрсетін отырғандай, жоғарғы технологиялық
ғылыми сыйымдылықты өндірісті дамуға ынталандырылатын мемлекеттің нысаналы
ғылыми-техникалық, өнеркәсіптік және инвестициялық саясатынсыз экономиканы
құрылымдық жағынан қайта құру мүмкін емес.
Жергілікті жердің саясатын іске асыру тетіктерін, әдістері мен
құралдарын таңдау оның бастапқы алғышарттарын өзінше қарастыруға
негізделеді. Жергілікті жерлердің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
етуді мемлекет құқықтық тәртіп белгілеу жүйсі арқылы іске асырады.
Әлеуметтік-экономикалық өзгертудің экономикалық тетіктерін құрудың мақсаты,
ол аймақтық дамудың әдістері мен құралдарының жіктеу дәрежесін белгілеу,
халықтың өмір сүру деңгейін мүмкіндігінше теңестіру. Осыдан барып
әлеуметтік-экономикалық жаңарту және аумақты дамудың бірыңғай принциптерін
қалыптастыруды талап етеді. [12]
Бұл принциптер мыналар:
– мемлекеттер мен жеке аймақтардың мүдделерінің үйлесімді
сай келуі, шаруашылық кешеннің барлық элементтерін адамның,
коғамның және табиғаттың қажеттіліктеріне сай даму;
– аймақаралық жәнс мемлекетаралық байланыстар жүйесін құруда және
оларға сай экономикалық келісімдерді іске асыруда
жалпы мемлекеттік мүдденің басымды болуын қамтамасыз ету;
– шаруашылық жүргізүші субъектілердің бірыңғай әлеумет
тік-экономикалық және құқықтық кеңістікке тауар, еңбек және
капиталдың еркін ауысуы негізінде тиімді өзара қатынастың
жасалуы;
– аймақтық ұдайы өндіріс процесін оның экономикалық потенциалының
деңгейі мен тұрақтылық, бәсекелестік мүмкіндіктерін және
дағдарыстық дәрежесіне сай жіктеу;
– әлеуметтік-экономикалық даму, экономиканы реформалаудың
әлеуметтік салдарын жұмсарту және бұл мақсаттарға қажет қаржылық
және өндірістік ресурстарды құру;
– аймақтардың экономикалық дербестігін және олардың өз
ресурстарына бағдар ұстауы мен басымдылықты, артта қалған және
сауықтырылмаған аймақтар мен аумақтарга мемлекеттік қолдау
көрсету жүйесін тиімді түрде біркелкі ету;
– аймақтық орындардың жер-су ресурстары, өсімдіктер мен малдарды,
өндірістік-экономикалық және интеллектуалдық потенциалдарды
сақтау, ұдайы өндіру және тиімді пайдалануға жауапкершілігі.
Қазақстандағы әрбір жергілікті жердің әлеуіметтік-экономикалық
тұрақтылығын жасаудың өзіндік күрделілігі, оның әртүрлі экономикалық
категориялар негізінде қызмет көрсететін жеке механизмдік құрылымдардан
тұратындығында. Облыстық және аудандық құрылымдардағы экономиканы тұрақты
дамудың өзіндік ерекшелігі, ол бірнеше жеке және заңды тұлғалық механизмдік
құрылымдар жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар, әрбір механизмдік
құрылымдардың айналысын жетілдіру өзіндік өзгешелігінің орны бар. (1-сурет)
Сурет 1. Жергілікті жердің тұрақты даму құрылымындағы механизмдік
жиынтықтар
Демек, әрбір құрылымның жеке механизмін жетілдіру жолында оның өзіндік
баскарудағы жылдамдату, тежеу, жүргізу тетіктерін атап көрсету өзгешелігі
болады. Жеке бір механизмдік кұрылымдардың жиынтығы аймақтық және аумақтық
басқару шешімдері мен нәтижелерде жинақталады.
Қазақстан экономикасындағы өзекті мәселелердің бірі — ол қазіргі бар
экономикалық потенциалдарды ұлттық және аймақтық экономиканың бәсекелестік
пәрменділігін қалыптастыру және даму барысында ұтымды пайдалану.
Экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін анықтау үшін, оның бәсекелестік
бағыты мен артықшылықтарын қалыптастыратын факторларын зерттеу қажет [13].
Елдің бәсекелестік қабілеттілігі теориясының негізін қалаған Майк
Портер экономиканың мынадай төрт қасиетін атап көрсетеді:
1. Факторлық жағдайлар - осы салада жетістікті бәсекеге қажетті нақты
факторлар (мамандандырылған жұмыс күші, инфрақұрылым және басқалар);
Сұраныс жағдайлары - осы саланың өнімі мен қызметіне ішкі рыноктағы
сұраныс;
Тектес және қостаушы салалар, халықаралық нарықты бәсекелестік
қабілеттілігі бар осындай салалардың елде бар немесе жоқ болуы;
Саланың стратегиясы, оның құрылымы, бәсекелестіктері мен ішкі рыноктағы
бәсекелестіктің сипаты.
Осыған орай, аймақтық экономиканың бәсекелестік қабілеттілігін талдау
барысында ресурстық потенциалды және оның барлық құрамдас бөліктерін
бағалау, аймақта өндірілетін өнімдерінің ішкі нарықты сұранысын бағалау,
аймақта орындалып отырған технологиялық тізбекті бағалау, ішкі нарықта
қалыптасқан бәсекелестік тартыстың жағдайын бағалау қорытындыларын есепке
алу қажет [14].
Қазіргі кезеңдегі мемлекеттік инвестициялық саясат шаруашылық
субъектілерінің капиталға қажеттілігін зерттеу арқылы іске асырылуы тиіс.
Мемлекет экономиканы дамуда негізгі қозғаушы күш болып табылады. Өйткені,
тек мемлекет инвестициялық процестердің даму барысына қозғау сала алады
және ел ішінде ұзақ мерзімдік жобаларга ірі инвестиңиялар жұмсай алады.
Мемлекеттің рөлі жеке кәсіпкерлікті дамуға жағдай жасаумен шектеліп қана
қоймайды, ол сонымен бірге экономиканың нақты секторына қолда бар
ресурстарды бағыттаудың арнайы институттары мен механизмдерін
қалыптастырады. Экономикалық өсуге әсер ететін ұсыныс, сұраныс факторы
өзара байланысты.
Өнеркәсіп кәсіпорындарын қаржылық сауықтыру саясатының негізгі
бағыттары:
– Экономикалық мәні бар қаржылық тұрақты өнеркәсіптік
кәсіпорындарды олардың қарыздарын қайта құрылымдау негізінде
банкроттығын болдырмау;
– экономикалық мәні бар кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру
мақсатында сыртқы басқаруды енгізу үшін мемлекеттік өкілетті
мекемелер арқылы оларға соттық іс қозғау туралы шешім қабылдау;
– экономикалық мәні бар кәсіпорындарды қаржылық сауыктыру
концептуалдық тәсілдерін дайындау негізінде және қайта
ұйымдастырылатын әрбір объектіге инвестициялық жоба жасау
арқылы қайта ұйымдастыру процедурасын іске асыру;
– жергілікті бюджеттердің қаражаттары және тартылған қаражаттар
есебінен қаржылық сауықтыру жобаларын дайындау және іске асыруды
қаржылық қолдау;
– өнеркәсіптік кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру барысында олардың
инвестициялық тартымдылығын көтеру, инвестициялық климатты
жақсарту және өнеркәсіпке инвестиция тартуға жәрдемдесу;
– банкроттықты болдырмау және кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды
қамтамасыз ететін сертификаттык және дағдарысқа қарсы
басқарушыны, консалтингтік және басқа фирмаларды таңдап алу
жүйесін құруға көмектесу [15].
Мемлекеттің инвестициялық саясатын іске асыруға қатысуының түрлері:
– үйлесімді инфрақұрылымдар құру арқылы делдалдық және
ұйымдастырушылық қызмет көрсету барысында инвестициялық іс-
әрекеттерді іске асыру;
– инвестициялық жобаларға қатысушыларға тікелей іс-әрекеттерді іске
асыру;
– жеке инвестормен қатар, бірлескен кәсіпкерлік іс-әрекет
жүргізуге қатысу;
– республикада басымдылықты жобаларды іске асыру мақсатында әртурлі
қаражат көздерін шоғырландыруға бағытталған арнайы
инвестициялық қорлар құруға жәрдемдесу.
Біз экономиканы тұрақты дамудың экономикалық потенциалын зерттеуде,
оның негізгі құрамдас бөлігі ресурстык факторларын, олардың элементтері мен
көрсеткіштерін анықтауға тиістіміз. Аймақтық ресурстарды жан-жақты сан
жағынан бағалау үшін мына көрсеткіштер пайдаланылады:
1. Табиғи ресурстар:
– жер көлемі (шаршы, шақырым), ауыл шаруашылығында
майдаланылатын жер (мыңға), елді мекендер орналасқан жер;
– минералдық шикізаттын кен орны (түрі, қоры, кен орнының ауданы,
игерілген аудан, оның ішінде ауыл шаруашьшығына арналған жер,
үйіндінің ауданы және көлемі, қайта қалыптастырылған жердің
ауданы);
– су ресурстары (жер бетіндегі су, жылдық ағу, ең аз және ең көп
су тастау, жер асты суы, оның ішінде ішетін, шаруашылық-
тұрмыстық және өндірістік қажеттілікке жарайтын);
– жануарлар дүниесі ресурстары (кәсіптік түрлері: аңшылық және
балықтың қоры, аз кездесетін, жоғалып баражатқан түрлері);
– орман ресурстары (табиғи орманның жалпы ауданы, екпе ағаштар
және ағаш отырғызылған жалпы аудан);
– дем алу орны ресурстары (қорықтар, орман бағы және
саябақтар; су минералдарымен және балшықпен емдеу көздері;
демалыс салалары, шипажайлар, санаторийлер, демалыс үйлері,
саябақтар);
2. Өндірістік ресурстар:
– өнеркәсіптік (тұтас, салалык кесінді және меншіктік түрлері
бойынша);
– өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны, олар орналасқан аудан,
соның ішінде қалалык жерде, селолық жерде, негізгі қорларының
құны, соның ішінде өндірістік, өндірістік емес, негізгі
өнеркәсіптік
қорлардың моральдық және физикалық тозуы, соның ішінде негізгі
құрал-саймандар, көлік; негізгі өнімді шығаратын қуаттылықтар;
– өндірістік аудан, оның ішінде пайдаланылмайтыны;
– қойма орындары, оның ішінде пайдаланылмайтындары;
– натуралдық түрдегі өнім шығару көлемі, өнеркәсіп өнімінің
(жұмысының, қызметінің көлемі) ағымдағы бағадағы;
– ауыл шаруашылығы тұтас, салалық кесіндіде және меншік түрі
бойынша;
– ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының саны, ауыл шаруашылығына
пайдаланылатын жердің ауданы, жыртылған жер, жайылым,
бақтар, жидектік жер, бақшалар; ауыл шаруашылығының жалпы
өнімі, өсімдік шаруашылығында өндірілген өнім, олардың ішінде
тауарлықтары;
– мал мен құстың басы мал шаруашылығы өнімінің түрлері
бойынша, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу қуаттары, жартылай
фабрикат және дайын өнім өндірісі түрлері бойынша натуралдық
өлшемде;
– қайта өңделген өнімнің еткізу көлемі;
– өндірістік ауданның бары, мал мен құсты ұстайтын қоракопсы,
қойма орындары, тоңазытқыштар және сол сияқтылар;
– ауыл шаруашылығы техникалары және құрал-саймандарының бары,
соның ішінде фермерлік шаруашылықтарда (түрлері бойынша);
– ауыл шаруашылығы техникасынын және құрал-саймандарының
физикалық тозуы;
– ауыл шаруашылығының негізгі қорлары;
3. Өндірістік инфрақұрылым:
– көлік (темір жолдар, сипаты, жұмысы; автожолдар, сипаты, жұмысы;
автокөліктер түрлері және меншік түрлері бойынша,
сипаты, жұмысы);
– қалалық электрокөліктер, әуе көліктері (сипаты, жұмысы).
құбыр көлігі, (сипаты,жұмысы), су көлігі, (сипаты, жұмысы);
– байланыс (өндірістік және әлеуметтік іс-қимылының сипаты,
қалалық және ауылдық жерлерде);
– сумен жабдықтау және канализация (сипаты және жұмысы);
– электр энергиясымен қамтамасыз ету (сипаты және жұмысы);
– жылумен қамтамасыз ету (жұмыс көрсеткіштері, физикалық
және экономикалық сипаттары);
– құрылыс (саны, құрылыс мекемелерінің қуаттылықтары жұмыс түрлері
бойынша, жұмыс көлемі қалаларда және ауылдарда, негізгі қорлары
меншіктүрлері бойынша);
– экология (тазарту құрылыстарының қуаттылықтары түрлері бойынша,
табиғи ортаны ластау көлемі, құрал-саймандар мен техниканың
тозуы, қуаттылықтарды пайдалану коэффициенті);
4. Демографиялык потенциал: халық саны, жынысы және жас құрамы,
халықтың өсу сипаты; экономикалық белсенді халық, жұмыссыздар категориялары
бойынша, бос жұмыс орнының саны;
5. Әлеуметтік инфрақұрылым: денсаулық сақтау (қала, ауыл), білім
беру (меншік түрлері бойынша, қала, ауыл), ғылым, тұрғын үй қоры (меншік
түрлері бойынша қалада және ауылда);
6. Халыктың өмір сүру деңгеій: тұрғын үймен қамтамасыз ету,
халыққа дәрменді қызмет көрсету көлемі, нарықтағы тауарлар айналымы
(меншік түрі бойынша қалалық және селолық жерлерде); қонақ үйлердегі орын
саны және олардың негізгі қорларының құны, мәдени және спорттық
мекемелердің негізгі қорларының құны, халықтың жалпы табысы, соның ішінде
еңбекақы; азық-түлік өнімдерін сатып алуға кеткен шығындары; өзіндік
меншіктегі автокөліктер саны (түрлері бойынша); ең төменгі тұтыну
бюджетінің құны [16].
Біздің мемлекеттің алдында тұрған шешуі қиын әлеуметтік
мәселелер, ол - кедейшілік пен жұмыссыздық. Сондықтан да Үкімет 2000-2002
жылдардағы кедейшілік және жұмыссыздық- пеп күрес бағдарламасын қабылдаған
болатын. Бұл бағдарламадағы іс-шараларды іске асыру барысында ресми
жұмыссыздықтың деңгейі 1999 жылғы 18,5 пайыздан соңғы жылдары 8,1 пайызға
төмендеді. Ал, халықтың табысы мен күнкөріс минимумының арақатынасы 31,8
пайыздан 29,6 пайызға төмендеді. Табыстардың шоғырлану коэффициенті - Джини
индекс көрсетілген жылдары 0,347-ден 0,338-ге қысқарды. Бұл келелі
өзгерістердің басты себебі - жалпы ішкі өнімнің 1999 жылдан бастап тұрақты
өсуі. Классикалық экономикалық заң (Оукен заңы) бойынша нақты ЖІӨ-нің
деңгейі 2,7 пайызға өссе, онда жұмыссыздықтың үлесі бірқалыпты күйінде
сақталады, ал қосымша 2 пайызға өссе жұмыссыздық үлесі 1 пайызға кемиді.
Демек, әлеуметтік тұрақты дамудың негізін экономикалық өсу қалайды.
Экономиканың тұрақты дамуындағы жүйелік тәсілдің методикалық
негіздерінің өзі, оның мониторингіндегі аймақтың, аумақтың жергілікті
жердегі нарық реформаларының барысындағы экономика инфрақұрылымындағы
жүргізу тактикасы мен стратегиясы. Осы тұрғыда қарағанда экономиканы
тұрақты дамудағы жүйелік тәсілдің методикалық негіздеріндегі тапсырмасының
орнын белгілейтін болсақ, ол макро және микро деңгейінің ортасындағы
облыстың, ауданның әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуындағы
методикалық әсерін жетілдіру. Дәл осы мәселе әлі де болса жеткілікті
дәрежеде ғылыми негізделмеген [17].
1.3 Экономикалық өсу стратегиясын қалыптастыру негіздері
Экономикалық өсу - әлеуметтік мәселелерді үйлесімді шешудің негізі,
адамдардың тұрмыс деңгейінің көтеріліп, табыстарының молаюының қайнар
көзі. Экономикалық өсу экономиканың үдемелі қозғалысын, оның алға басуын
және дамуын көрсетеді. Экономиканың үдемелі қозғалысының тереңде жатқан
себептері - ол қоғамдық өндіріс пен оның мақсаты - адамның қажеттілігін
қамтамасыз ету арасындағы күрделі және қарама-қайшы байланыстарға
негізделген. Адамның экономикалык қажеттіліктері өндірістен туындайды. Жаңа
өнім шығарып және оған қажеттілік туғызып, өндіріс осы қажеттіліктерді
қамтамасыз етудің жағдайларын қалыптастырады.
Өз жағынан қамтамасыз етілген қажеттілік пен оның жаңа түрлерінің
туындауы өндірісті қайталауды талап етеді. Жаңа қажеттіліктерді
қанағаттандыру өндірісті одан ары өсірудің, мейлінше жетілдірудің негізін
қалайды.
Қоғамның қажеттіліктері өсіп отырады және сапа жағынан өзгереді.
Бірінші кезекте олар халық санының өсуіне байланысты туындайды. Осымен
бірге, адамдардың қажеттіліктері де өседі және әрқилы болып қалыптасады.
Қоғам өміріндегі ағымда болатын бұл объективті процестерді ғылым
қажеттіліктердің жоғарылау заңы деп біріктіреді. Халық санының өсуіне
байланысты олардың кажеттіліктерінің ұлғая тұсуі және осы қажеттіліктерді
қамтамасыз ету үшін экономика өнім өндіруді толассыз арттырып отыруы тиіс.
Экономикалық өсу мәселелері мына бірізділікте қарастырылады:
біріншіден, оның түсінігі мен мәнін анықтау; екіншіден, оны талдаудың
болашақ модельін жасау; үшіншіден, оның төңірегіндегі тұжырымдау мен
ойларға қысқа шолу және де оған ынталандырудың жүйелік шараларын
қалыптастыру [18].
Экономикалық өсу екі өзара байланысты тәсілмен анықталады және
өлшенеді: белгілі бір кезеңдегі жалпы ұлттық өнімнің немесе таза ұлттық
өнімнің ұлғаюы және сол көрсеткіштердің жан басына шаққандағы көлемінің
өсуі. Қайсыбір анықтама болмасын бір жағдайда үндестік танытады - өсу
үстіндегі экономиканың жаңа қажеттіліктерді қамтамасыз ету және элеуметтік-
экономикалық мәселелерді ел ішінде болсын немесе халықаралық деңгейде
болсын шешу мүмкіндіктерін жоғарғы тұрғыда қалыптастыру.
Қай елдің болмасын экономикалық өсуі алты негізгі факторлармен
анықталады. Олардың төртеуі экономиканың өсуге деген физикалық
қабілеттілігіне байланысты. Бұл, әдетте, ұсыныс факторлары деп аталатын
табиғи ресурстардың саны мен сапасы, негізгі капиталдың көлемі және
технологиясы. Ал, бесіншісі - сұраныс факторы. Ол шығыс деңгейін жоғарылата
отырып, ресурстарды пайдалану көлемін кеңейту арқылы елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz