Мәйітті жерленген жерінен қазып алудың жалпы ұғымы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Эксгумация түсінігі мен ғылыми-теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ..
1. Мәйітті жерленген жерініе қазып алудың жалпы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .
2. Тергеу әрекеттері жүйесіндегі эксгумацияның ғылыми-теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Тергеулік эксгумация жүргізудің процессуалдық
аспектілері ... ... ... ... ... ...
2.1 Тергеулік эксгумацияның қылмыстарды тергеуде алатын
орны ... ... ... ... .
2.2 Эксгумация мақстаттары мен оны жүргізудің прцессуалдық шарттары ...
2.3 Эксгумацияға қатысушы
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолдануға ұсынылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Марқұм болып, бақилыққа аттанған адамды жер бесікке бөлеу — рухани
мәдениетіміздің, төл менталитетіміздің баға жетпес кұндылығының айқын
белгісі. Марқұмның жатқан жері қайтыс болған адамның туған-туыстары,
ағайындары үшін киеліге саналып, ерекше мәні бөлек қасиетті тәжім ету
орнына айналады. Дүние салған адамдардың жерленген жерлерін — мәңгілік
мекенін қорлау, мазақ кылу кез келген халық үшін шектен тыс шыққан ауыр
қылмыс ретінде бағаланады.
Бірақ, акиқатты анықтау мақсатында қылмыстарды ашу, қылмыскерді
әшкерлеу және қайтыс болған адамның ақ адал атын ақтау ниетінде, әділдікті
орнату үшін марқұм болған адамның тыныштығын бұзуға бағытталған, мәйітті
жерленген жерінен қазып алу әрекеті — амалсыз қажеттіліктен туындайтын іс.
Қылмыстық іс жүргізуде аталған іс-әрекет — эксгумация деп аталады.
Эксгумация, басқа тергеу әрекеттерімен салыстырғанда, өзінің орыналу
жағынан күрделілігімен қатар, қылмыстық істе маңызды орын алатын арнайы
мәселелерді шешудегі мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді.
Заң әдебиеттерінде эксгумацияның процессуалдық және ұйымдастырушылық
аспектілері, күні бүгінге дейін кешенді түрде әліде болса толығымен
ашылмаған. Жарық көрген қолда бар ғылыми еңбектерде, эксгумация арналған
көкейкесті мәселелерінің белгілі бір бөлігі ғана қаралған және оларда
мазмұндалған деректер мен ұсынымдар теориялық және тәжірибелік қажеттілікті
канағатандырарлықтай емес.
Бұл орайда аталмыш тергеу әрекетінің процессуалдық тұрғыдағы кейбір
сұрақтары, оның қылмыстық іс жүргізу заңнамасында жеке тергеу әрекеті
ретінде дербестілігі толықтай анықталмағандығын және қажетті шартты
нормаларының бір қатар ескіргендігімен түсіндіріледі. Айталық қолданыстағы
Қазақстан Республикасының ҚІЖК-де эксгумация бөлек баппен (225-бап)
көрсетіліп, тергеулік қарауға арналған 27-тарауға енгізілген. Соның
салдарынан кейбір тәжірибе жүзінде кызметкерлер эксгумацияны тергеулік
қараудың бір түрі ретінде қабылдап, қылмыстық іс-жүргізуде эксгумацияны
тергеулік қарау тергеу әрекетінің құрылымды элементі деп біледі. Ал
көптеген ғалымдар эксгумацияны басқа тергеу әрекеттерінің, оның ішінде
тергеулік қараудың жүргізілуіне камтамасыз етуге жататын ұйымдастыру-шылық
шара ретінде карастырған.
Дегенімен де, жоғарыда біз атап кеткен сұрактардың жекелеген аспек-
тілерін шешуде белгілі бір дәрежеде оң қабақпен қараған ілгері басушылык
байқалуда. Айталық, бұрынғы ҚазССР қылмыстық іс-жүргізу кодексінде
эксгумацияны тергеулік қарау тергеу әрекетіне арналған бапта жол-жөнекей
ғана аталып өтілсе, 1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексінде эксгумация тергеулік қарау тергеу
әрекетімен бір тарауға енгізілсе де, бөлек баппен көрсетілген, соған байла-
нысты эксгумация бөлек тергеу әрекеті мәртебесіне ие болып отыр. Осыған
байланысты алдын-ала тергеудегі эксгумация сұрақтарын теориялык және
тәжірибелік тұрғыда карастыруға шынайы мүмкіндік бар.
Сонымен қатар эксгумацияға қатысты процессуалдық аспектілер отандық
заң ғылымы саласында казіргі көзге дейін, оның теориялық сипаттағы мәнді
сұрақтар шеңберінде кешенді қарастырылып, зерделеніп, зерттелінбеген. Ал
бұл сұрақтардың жекелеген бөліктері қарастырылған еңбектерде эксгумация
тергеу әрекетіне тиісті деңгейде көңіл бөлінбей, ғылыми тұрғыда
талқыланбаған және олардың көбісі бұрынғы кеңестік және ресейлік заңнамаға
негізделген.
Жоғарыда келтірілген уәждердің барлығы эксгумацияға қатысты
процессуалдық шарттарын айқындайтын оқулықты әзірлеуге себепші болды.
1. Эксгусмация түсінігі мен ғылыми-теориялық негіздемесі
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алудың жалпы ұғымы
Криминалистикалық тактиканың негізгі мақсаттарының бірі қылмыстарды
ашу мен тергеуге бағытталған, алдын ала тергеуде жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің қылмыстық іске қатысты тиімділігін арттыруға қажетті
ұсынымдарды өңдеу болып табылады. Ал тергеу әрекеттерінің тактикасын талдау
белгілі кұқықтық шарттардың шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс. Жалпы алдын-
ала тергеуде орындалатын тергеу әрекеттері жүйесіндегі жекелеген түрлері
өзіндік қасиеттік белгілерімен, қылмыстарды ашу мен тергеудегі
максаттарымен, дәлелдемелерді жинаудағы тәсілдерімен бір топтық үйлесімге
жатады.
Алайда кейбір тергеу әрекеттерінің тәсілдік касиеттері басқа тергеу
амалдарына қатынастығы айкын бола тұра, олардың мақсаттык бағыты мен
орындалу процессінің өзгешілігі ерекше көзге түседі. Мұндай тергеу әре-
кеттерінің қатарына эксгумацияны жатқызуға болады.
Алдын ала тергеуде жүргізілетін эксгумация басқа тергеу әрекеттерінен
өзінін орындалуынын күрделігімен, коғамдық кауымдастыққа тигізер кері
әсерлігімен ерекшеленеді. Ал эксгумацияның осындай айрықша белгілерін
ескере келе, кейбір заң оқулықтарында төмендегідей түсініктер берілген:
Эксгумация — мәйітке қатысты, биологиялық-химиялык өзгеруімен бай-ланысты,
өзінің күрделігімен ерекшеленетің, белгілі бір діни-этикалық сұрақтарды
шешуді қажет ететің, тәжірибеде сирек көздесетің тергеу әреке-ті. Бұл
анықтамада эксгумацияның қоғамдағы жалпы сипаты дұрыс бе-рілген. Себебі
дін, әдеп-ғұрып және салт-дәстүрлер өмірде қалыптасқан маңызды
кұбылыстардын бірі. Қазақстан Республикасы көптеген ұлттардың тоғысқан
отаны болып табылады және бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің сол ұлттардың
калаған дініне сену, салт-дәстүрлердің тәртібін сақтау секілді бостандық
құқықтарымен санасу және оларды корғау еліміздің мемлекет болып кұрылуында
үлкен рөль атқарады. Бұл бағытта Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың басшылық етуімен
жер бетіңде тыныштық пен бейбітшілікті көздейтің көптеген халықаралық діни
форумдары өткізілді. Сондай форумдардың бірі 2003 жылдың кыркүйек айының 23-
24 күндері Астана каласында өткен әлемдік және дәстүрлі діндер өкілдерінің
бірінші съөзінде сөйлеген Қазакстан Республикасының Прөзиденті Н. Ә.
Назарбаев сөзінде: Дін — жаһандану басталғанға дейін дүниеде гуманизм және
мәдени үндесу идеясын сақтаған және таратушы бірден-бір жаһандық құбылыс
болып табылады. Рухани әмбебаптылығымен қатар дін халықаралық
ынтымақтастықтың ықпалды институты да — болып табылатындығын және — Саяси
реттеу әдістері іске аспаған жерде Құдай сөзінің рөлі татуластыру мен
үміттің бірден-бір құралы болып қалуда деп атап кеткен. Демек, діни
ағымдар — коғамның айырылмас бөлшегі болып табылады. Сонымен қатар әдеп-
ғұрыптар, дін заңдарында тәрбиелік рухани тазалық үндейтін маңызды ережелер
баршылық. Олардың бәрін назарға алмау — көзсіздіктің, озбырлықтың,
білімсіздіктің белгілері. Сондықтан да азаматтардың көпшілігі діни
ағымдардың, әдеп-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің тәртібі және ережелерін
эксгумация тергеу әрекетіне қарсы қояды, яғни эксгумация коғамдық
қауымдастықта айтарлықтай жақсы қабылданбайды. Әрине, қо-ғамның мұндай
тергеу әрекетіне деген көзқарасын түсінуге болады. Өйткені жерленген
адамның мәйіті тыныштықта жатуы тиіс, жатқан жері жайлы болсын деген
жалпыға белгілі қағидалар бар екенін білеміз. Ал мәйітті жерден қазып алу
іс-әрекетінің өзі дүние салған адамның туған-туысқандарын айтпағанда,
жергілікті халыққа психологиялық түрде кері әсерін береді. Мұндай іс-
әрекеттер орын алса, өлікті қорлапты, діни тәртіптің ережелерін бұзыпты
дейтің әңгімелер айтылады. Тіпті эксгумация өткізуге рұқсат етпей, моланы
қоршап алып, кедергі жасаған оқиғалар да болмай тұрмайды. Бірақ
азаматтардың қоғамда бейбіт, салауатты өмір сүруіне кепіл бола алатын
бірден-бір факторы — қылмыспен күресу болып табылады. Себебі қылмыстылықтын
көбеюі бейбіт халықтың үрейін алып, мемлекет экономикасының дамуын тежейді.
Ал тиісті жазасын алмаған қылмыскерлер басқа да аса ауыр қылмыстарды
жасауды жалғастырады. Сондықтан қылмыстылықтың көбеюіне жол бермеу үшін
қылмыстарды ашу және алдын алу, қылмыскерді әшкерлеу және жазаға тарту
қажет. Осы мақсатта заңмен рұқсат берілген көз келген амалдар мен іс-
әрекеттер орындалуға тиіс. Осындай іс-әрекеттердің бірі — эксгумация тергеу
әрекеті болып табылады. Осыған байланысты кереғарлық фактілерді болдырмау
мақсатында карсы болған туыстары мен ағайындарына эксгумация өткізу арқылы
алынған мәліметтер қылмыстық іс үшін қажеттілігін дұрыс түсіндіру өте
маңызды.
Алайда, кейінгі көздері тәжірибеде, эксгумация жүргізуге қайтыс
болған адамның туған-туыстарының өтіңіштері мен арыздары негіз болған
оқиғалар да кездеседі, яғни олар эксгумация жүргізу аркылы өз туысының
өліміне қатысты күдіктерді жою мақсатында мәйітті жерленген жерінен қазып
алуды талап етеді. Мұндай оқиғалардың өзі азаматтардың эксгумацияның
маңыздылығын білгендігін көрсетеді. Бір сөзбен айтканда эксгумация —
қазіргі көзде қоғамдық-құқықтық қарым катынаста, қылмыстық іс жүргізуде
әділдік пен ақиқатты анықтауға бағытталған амалсыз қажеттіліктен
жүргізілетін тергеу әрекеті.
Эксгумация өзінің тарихында қылмыстық істе ақиқатты анықтауда елеулі
көмегін беріп отырған. Айталық 1982 жылы 7 желтоқсан күні қайталап сот-
медициналық сараптама тағайындау мақсатында жеке басы анықталмаған белгісіз
кыз - баланың мәйітіне эксгумация жүргізу нәтижесінде, кыз баланың Венгрия
мемлекетіңдегі Тиса-Эслар ауылынан із — түссіз жоғалған Эстер Шоймошидің
мәйіті екендігі анықталған. Ал 1915 жылы 4 акпан күні Ұлыбритания
мемлекетіңің астанасы Лондон қаласында сот-медециналық сараптама тағайындау
үшін азаматша Маргарет Элизабет Ллойдтың мәйітіне эксгумация жүргізу
арқылы, оның суға батырылып өлтірілгені аныкталған.
Осылайша жылдар бойы эксгумация өзінің қылмыстық істі тергеу және
ашуда елеулі көмегін көрсетіп отырған деп айтуға болады және криминалистика
тарихында өзіндік ізін қалдырған. Ал эксгумацияның жүргізілу тәртібі сол
жылдары кабылданған заңнамаларда реттелген. Ресей императоры Александр ІІ-
нің сот заңнамаларына түсінік берген ғалымдардың бірі С. Г. Щегловитовтың
ғылыми еңбектерінде Сот-тергеуші дәрігер келгенше өлген адамның денесін
қазып алуды, жүргізбейді деген сөз тіркестерінде заңнамалық нормалар
кездеседі.
Демек, эксгумацияның маңыздылығы тарихи заңнамаларда да өз көрінісін
тапқан. Эксгумация біз білетіңіміздей тек құқық қорғау органдарына қажет
көздерде ғана жүргізілмейді. Шын мәнінде эксгумация ұғымы әлдеқайда кең
мағынаны білдіреді.
Негізінен эксгумация ұғымы латын тілінен аударғанда
ех — астынан (ішінен) + humos — жер деген мағынаны, яғни мәйітті жер
астынан қазып алуды білдіреді .
Жалпы эксгумацияның түсінігі келесідегідей жіктемеде талданады:
1. Ресми (рұқсат етілген) эксгумация — ақиқатты анықтауға және белгілі
бір өмірлік ахуалдардың қалыптасуына байланысты, құзыретті мемлекеттік
органдарынын арнайы рұқсатының негізінде мәйітті жерленген орнынан қазып
алу. Эксгумацияның бұл түрі төмендегідей мақсатта жүргізіледі:
* құкық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация (эксгумация
тергеу әрекеті ретінде) (Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексі. — Алматы, 1998. — 225 бап);
* тарихи-ғылыми (археологиялық қазбалар және т. б. жүргізу) зерттеу
мақсатында өткізілетің эксгумация;
* қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы
арыздарының негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақса-
тында өткізілетің эксгумация;
* тиісінше жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе
шешімі негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында
өткізілетің эксгумация;
* жерленген мәйітті тану үшін көрсету мақсатта (қылмыстық іс
жүргізуге қатысы жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке
басын анықтау үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол саусак білегін және
(немесе) бас сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге косып көму
мақсатында жүргізілетін эксгумация;
* азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына
сәйкес, ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және
анықтау мақсатында жүргізілетін эксгумация.
Енді аталған ресми жүргізілетін эксгумацияларға жеке дара тоқталып
кетейік.
Құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация ҚР ҚІЖК-нің 225-ші
бабының талаптарына сәйкес, прокурордың рұқсаты берілген тергеушінің
қаулысының негізінде жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады.
Эксгумацияның бұл түрі осы оқу құралының негізінде карастырылады.
Тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетің эксгумация, бұл
археологиялық қазбаларды іске асыру қажеттілігінен туындауы мүмкін, ежелгі
дәуірден қалған көне мәдениет сүйектері мен өзге де тарихи іздерді іздеу
мақсатымен жүргізіледі. Осы ретте, айта кету керек, аталған қазба жұмыс-
тарын жүргізу барысында, археологиялық қазбалар шеңберінде зерттелуі тиіс
нысандар қатарына жатпайтын олжалардың табылып қалуы мүмкін екендігін жоққа
шығаруға болмайды. Мұндай нысандардың қатырына топырақтың үстіңгі қабатынан
жақын арада жерленгенін аңғартатын белгілермен табылған мәйіт немесе оның
дене мүшелерін жатқызуға болады. Нақ осы жағдаят құқық қорғау органдарының
құзіреттілігіне жатады. Бұл орайда археологиялы қазба жұмыстарын атқарып
жүрген кызметкерлер (археологтар) дереу құқық қорғау органдарына хабарлауы
қажет (ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының 1-бөлімінің 3-тармағы, 180-бап.). Тиісінше,
егер құқық корғау органдарына қылмыстық іске қатысты емес, тарихи кұндылығы
бар жерленген мәйіттердің табылғандығы белгілі болса, онда олар бұл жөнінде
тиісті органдарға (археологиялық қазба жұмыстарымен айналысатын мекемелер)
хабарлауға міндетті.
Қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы
арыздарының негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру
мақсатында өткізілетің эксгумация соңғы кезде кеңінен өріс алуда. Қазақ
халқында Ер туған жеріне, ит тойған жеріне, Сұлтан сүйегін қорламас
деген мақалдар бекер айтылған емес, яғни қайтыс болған адамның о дүниеге
аттанар алдында айтқан өтіңіш-аманатын орындау мақсатында марқұмның туған-
туысқандары тиісті мекемеге арнайы сұрау-арыздарын беру арқылы мәйітті
өзінің туған еліне көшіріп жерлеу бар. Мұндай эксгумацияның құқық корғау
органдары жүргізетің эксгумациямен еш байланысы жоқ. Алайда, соған
қарамастан, әсіресе басқа мемлекеттердің аумағында орналасқан молаларда
жерленген қазақстандық азаматтарды өз елінде қайта жерлеуге қатысты
жағдайларда құқық қорғау органдарының араласуын қажет ететің мән-жайлар
болып калуы ғажап емес. Әңгіме ауаны мәйіт денесінде бұрын белгісіз болған
зорлық-зомбылық сипаттағы іздердін анықталуы турасында болып отыр. Осындай
ахуалдардың орын алуы ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының, 2-бөлімінің талаптарына
сәйкес, қылмыстық іс қозғауға негіз болуы әбден мүмкін.
Жергілікті аумақтың әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі
негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетің
эксгумация. Бір молада жерленген адамдардың мәйіттерін қазып алып екінші
бір молаға жерлеу де кездесіп тұрады. Мұндай құбылыс өмірде өте сирек
кездесетің жағдаяттардың бірі екенін айта кеткен жөн. Алайда, бұл да есепке
алынып, ресми эксгумация ұғымының қатарына жатқызылады. Эксгумацияның
осындай түрі белгілі бір эпидемиялық аурудың алдын алу мақсатында
жүргізіледі. Мәйіттердің шіруінен пайда болған зиянды нәрсе-лердің, улы
заттардың жер асты суларына жұғып жайылуын болдырмау үшін үкімет, облыс,
аудан, кала әкімшілігі моланы басқа (елді мекеннің сыртына) жерге көшіру
туралы шешім кабылдап, жаппай эксгумация өткізуге рұқсат береді.
Жерленген мәйітті тануға ұсыну мақсатында (қылмыстық іс жүргізуге
қатысы жоқ жағдайларда) жүргізілетін эксгумация — өзіне тән ерекшеліктері
бар, қажеттіліктен амалсыз жүргізілетін эксгумация қатарына жатады. Әдетте,
жеке басы танылмаған, табиғи өлімімен (кәрілік, ауру, т. б.) қайтыс болған
адамдардың жерленіп болғаннан кейін, олардың туған-туысқандары анықталуы
мүмкін. Бұл орайда жерленген мәйітті туған-туысқандарына тану үшін көрсету
мақсатында эксгумация жүргізіледі. Бірақ калыптасқан дүниежүзілік
тәжірбиеге сәйкес, жеке басы анықталмаған мәйіт табылғаннан кейін жеке
басын анықтауға бағытталған қажетті тексеру іс-шаралары жүргізіледі.
Нәтижесінде мәйіттің жеке басын анықтау мүмкін болмаса, идентификация
жүргізу мақсатында оның бас сүйегі мен қол білегі кесіп алынып, мәйіттің
денесі танылмаған мәйіт ретінде мола ішінен арнайы бөлінген аумағына
жерленуге жатады. Осыған байланысты танылмаған әрбір мәйітке тіркеу нөмірі
беріліп, ол қабірге жазылып көрсетіледі және оның көшірмесі тиісті
мәйітхананың арнайы журналының тізіміне тіркеліп енгізіледі. Мәйіттің тірі
туған-туысқандары пайда болған жағдайда, мәйіт денесінің бүтіндігін
қамтамасьп ету үшін бұрьнырақ алынған мәйіттің қол білегін және (немесе)
бас сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында
эксгумация өткізіледі, Егер туған туысқандары ресми түрде мәйітті басқа
жерге жерлеу үшін оны өздеріне беруді талап етсе, онда олардың талаптары
орыдалады. Ал ондай талап болмаған жағдайда, мәйіттің туған-туысқандарының
көмегімен жерленген жерде ескерткіш орнатылып, мәйіттің аты-жөні мен
туылған және қайтыс болған жылдары белгіленуі тиіс.
Азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына
сәйкес, ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және
анықтау мақсатында жүргізілетін эксгумация, әдетте. тек сот органдарының
шешімі бойынша ғана жүзеге асырылады. Мұндай эксгумацияны өткізуге қайтыс
болған адамнан қалған мұраны бөлуге қатысты белгілі бір азаматтың азаматтық
талабы түрткі болуы мүмкін. Мысалы, қайтыс болған адамның азаматтық талап
берген туысқандары жерлеу кезінде катыса алмай, сол қайтыс болған адамның
өзінің туысқаны екендігіне қатысты күдікті мән-жайларды жою үшін эксгумация
өткізілуі мүмкін.
2. Кездейсоқтық эксгумация — мәйітті жерленген орнынан қазып алу
мақсатын көздемейтін және мәйіттің күтпеген жерден жерді казу барысында
кездейсоқ табылған мәйіттер туралы айтылады. Мұндай оқиғаларға, көп
жағдайда техника және қол күшімен жер қазу, құрылыс және тағы басқа
жұмыстарын атқару барысында табылған мәйіттерді жатқызамыз.
Кездейсоқтық эксгумацияның маңызды мәні оның құқыктық салдарымен
айқындалады. Мұндай мәйіттердің табылуы кұқық қорғау органдарының белсенді
қызметі басталуына негіз беріп, тексеру амалдарын жүргізуіне басты себеп
болады. Алайда, нақ осы жағдай тұсында тергеулік эксгумацияны тілге тиек
етуге болмайды, себебі адам денесі тиісті емес субъект тарапынан құпиялы
(жасырын) жерленген жерінен қазып алынған және оның қазылып алынуы тиісті
заң нормаларынан тыс іске асырылған, яғни мәйіт бұған дейін де табылған
(мысалы, жер қазу жұмыстарын атқару кезінде табылған мәйіт). Тәжірибеде осы
тәріздес оқиғаларды белгісіз адам мәйітінің табылуы деп атайды. Сондықтан
кұкык корғау органдарының кызметкерлері оқиға болған жерде тыңғылықты
тексеру өткізіп, мәйітті тапқан адамдардан мәйіттің қалай жатқанын, онын
калай табылғанын, қандай техникалық құралдарды колданғанын, т. б. мән-
жайлар туралы түсініктеме алуы тиіс. Егер қасақана өлтірілгені анықталып
жатса, онда қылмыстық іс козғалады.
Кезедейсоқтық эксгумацияның археологиялык қазбалар барысындағы
эксгумациямен белгілі бір дәрежеде ұқсастығы бар. Бұлардың айырмашылығы —
археологиялык қазбалардың мақсаты, жер, күрылыс жұмыстарына қарағанда, көп
жағдайда нысандарды, онын ішінде тарихи күндылығы бар адам сүйектерін іздеп
табу болып табылады. Демек, археологиялық қаз-балар жүргізу барысында
мәйіттің табылу мүмкінділігі бар және мұндай кездейсоқтыкты жоқка
шығармайды.
Сонымен қатар көздейсоктык эксгумацияның салдарынан табылған мәйіттің
тарихи күндылығы да болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мәйіт археологиялык
зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында гиісті мекемеге жолданады.
3. Қылмыстық эксгумация — баю, түрлі ниет-пиғылмен (діни салт
жораларына табынуға негізделген бүзақылыктар) қайтыс болған адам-дардың
мәйіттерін қорлау максатымен мәйітті жерленген жерінен қазып алу болып
табылады.
Аталған максаттармен қайтыс болған адамдардың өліктерін жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекетін жасаған мұндай адамдар қылмыстық заңна-маға
сәйкес қылмыстық жауапкершілікке тартылуға тиіс (Қазақстан Рес-публикасынын
қылмыстық кодексі. — Алматы, 2002. — 275 бап). Осыған байланысты мәйіттерді
жерленген жерінен қазып алудың бұл түрін — қылмыстық эксгумация деп
аталуы дұрыс деп есептейміз. Негізінде, қылмыстық эксгумация мәйіттерді
қорлау пиғылымен жасалады. Сондык-тан корлау сөзінін мағынасы өз алдына
бөлек талқылауды керек етеді.
Қайтыс болған адамдардың мәйіттерін қорлау деп — жерлеу рәсіміне
қатысты қоғамда қалыптасқан салт-дәстүрлерге қарсы бағытталған, арсыз іс-
әрекеттерді айтамыз. Мұндай іс-әрекеттердің қатарына моланы казу, ол жерден
адам мәйітің алу, салт-дәстүрлердің тәртібінсіз жерлеу, адам денесінің
мүшелері мен тері ұлпаларын заңсыз алу, мәйіт денесіне немесе қаңқасына
закым келтіру, дене мүшелерін бөлшектеу, сондай-ак мәйіт киімдерін, тіс
қаптарын және басқа бағалы заттарды ұрлау жатады.
Сонымен қатар мәйіттерді қорлау іс-әрекетінің қатарына қазып алынған
мәйітті табиғи және табиғи емес тәртіптерде жыныстык құштарлықтарын
қанағаттандыру үшін пайдалануды да кіргізуге болады.
Демек, өлгендердің денесіне қатысты көз келген заңсыз әрекет қорлау
болып табылады.
Осылайша, жерленген мәйітке қатысты жасалынатын қылмыстық іс-
әрекеттерді саралай отырса, қылмыстық эксгумацияны көзделер мақсатына
қарай мынадай санаттарға бөлуге болады:
а) тонаушылық жасау мақсатында жасалған эксгумация дегеніміз мәйітпен
бірге көмілген киімдерін, тіс қаптарын және басқа да бағалы заттарды
(мысалы, кейбір мұсылман халықының жерлеу ғұрыпында мәйітті бағалы кілемге
орап көмеді) ұрлау мақсатында қылмыстық эксгумация жасайды. Қылмыскерлер
көбінесе көзі тірі кезінде бай-қуатты болған, материалдық жағдайы жақсы,
дәулетті болған мәйіттерді таңдайды. Дәл осындай қылмыстық эксгумациялар
қазіргі кезде кеңінен таралған. Оңтүстік Қазақстан облысында эмпирикалық
материалдар жинау кезде №045102020052 санды қылмыстық істің материалдарымен
танысқанда 2000 жыл мен 2004 жылдың көктем мезгілі аралығында Г. деген
азамат өз сыбайластары И., А., Р., деген азаматтармен бірігіп, алдына ала
сөз байласу арқылы, адамдар тобы болып құралып, қайтыс болған адамдардың
алтын тіс қаптарын, киімдерін, басқа да бағалы заттарды ұрлау мақсатында,
жиырмаға жуық христиан, мұсылман молаларын қорлағаны анықталды. Бұл орайда
қылмыскерлер жерленуге тиіс өлген адамдар туралы алдын ала мәліметтер
(қайтыс болған адамның үстіндегі киімдері, тіс каптары, т. б. бағалы заттар
туралы мәліметтер) жинай отырып, қылмыс жасаған.
ә) Төлем алу мақсатында жасалынған эксгумация деп — қайтыс болған
адамның туған-туысқандарынан, мемлекеттен және басқа да заңды тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде ақша немесе бағалы заттарға төлем ақы ретінде
айырбастау ниетімен қылмыстық эксгумация жасап, адам мәйітінің денесін
ұрлап кетуін айтамыз. Аталған мақсатта жасалған эксгумацияға нақты мысал
ретінде, тарихта орын алған, 1978 жылы төлем алу мақсатын да қылмыскерлер
әйгілі неміс кино актері Чарльз Спенсер Чаплиннің мәйітін жерленген жерінен
қазып алып ұрлап кеткенін айтуға болады.
б) Бұзақылық ниетпен мәйітті қорлау және мазақ ету мақсатында
жасалынған эксгумация, көбінесе, қайтыс болған адамның өмір сүруі
кезінде басқа адамдармен болған кереғар қатынастарынан туындауы
мүмкін. Мысалы өлген адамға деген эксгумация жасаған адамның
өшпенділігі, кек алу ниеттері болуының салдарынан мәйітті жерленген
жерінен қазып алып, оған әр-түрлі нысанда мазақ іс-әрекеттерін (мысалы:
мәйіт денесіне суреттер салу, мәйіт үстінде дәрет алу және т. б.) жасау.
Әдетте мұндай іс-әрекеттерді психикалық аурулармен ауыратын адамдар
жасайды.
в) Жыныстың құштарлығын қанағаттандыру және басқа да нәпсі-
құмарлық пиғылда жасалынған эксгумация (некрофилия) деп — эксгумация
жасаған адам өзінің жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшін, мәйіт
пен жыныстық қатынаста болу мақсатында, оны жерленген жерінен қазып
алуын айтамыз. Мұндай эксгумация көбінесе әйелдердің мәйіттеріне
жасалынады. Бірақ та қазіргі кезде нәсіпқұмарлық сипатта еркек пен
еркектің,
әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы кең өріс тапқан, сондықтан еркектің
мәйітіне эксгумация жасалу мүмкіндігін де жоқка шығаруға болмайды.
г) Діни салт жораларына табынуға және басқа да фанаттық
себептермен жүргізілетін эксгумация, көбінесе, діни секталардың немесе
басқа да діни ұйымдардың белгілі бір діни ғұрыптарды
орындау
мақсатында жүргізіледі. Көпшілікке белгілі, 1974 жылы бирмалық
монахтардың Біріккен Ұлттар Ұйымының бұрынғы хатшысы У. Танның
сүйек қалдықтарын ұрламақ болғанын атап өтуге болады. Сонымен қатар
мұндай қылмыстық эксгумацияны өзіндік дінге құштарлығының
қоздыруынан жекеленген адам да жасауы мүмкін.
д) Мәйіттің дене мүшелері (бүйрек, бауыр, т. б.) мен тері ұлпаларын
ұрлау мақсатында жасалынатын эксгумация. Мұндай қылмыстық эксгумация
көбінесе жасы 45-тен аспайтын, өмір сүруі кезінде аса ауыр науқаспен
ауырмаған, жаңа жерленген мәйітке жасалынуы мүмкін. Сонымен қатар қылмыстық
эксгумация жасаған қылмыскерлер мәйіттерді таңдау барысында аса ауыр
науқастардың салдарынан қайтыс болмаған, керісінше
бақытсыз оқиға немесе қылмыс салдарынан қайтыс болған адамдардың
мәйіттерін таңдайды. Себебі қылмыскерлерге мәйіттің әлі құртылмаған,
сау дене мүшелері немесе тері ұлпалары қажет.
Қылмыстық эксгумация жоғарыда көрсетілген эксгумациялармен қатар
саяси пайдақорлық мақсаттардан да жасалуы мүмкін. Мәселен, 1973 жылы
ақпанның 21-і күні Францияның бостандық пен ілгерілейге бағытталған
республикалық партияның мүшелері, әйгілі француз сатқыны маршал Филипп
Петэннің мәйітін жерленген жерінен қазып алып, ұрлап кеткен. Сол кездегі
Францияның бұқаралық ақпарат кұралдары бұл оқиғаны республикада өтуге
дайындық жүргізіліп жатқан президенттік сайлау науқанына байланыстырды.
Осылайша жоғарыда ұсынылған эксгумацияның түрлерін корытынды-лай келе,
эксгумацияны өмірлік ахуалға байланысты әр түрлі мақсатта өткізілетін іс-
әрекет деп түсінуге болады. Сондықтан эксгумация түрлерінің топтамасына
сүйене келе, эксгумация ұғымының мәнін төмендегідей айқындалады.
Заңның энциклопедиялық сөздігінде эксгумация — мәйітті жерленген
жерінен қазып алу — деп түсіндірілсе С. И. Ожеговтың сөздігінде эксгумация
сот-медициналық және криминалистикалық сараптамалар жүргізу үшін мәйітті
моладан қазып алу деп берілген.
П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарық көрген заң сөздігінде
эксгумаңияның анықтамасы мәйітті жерден қазып алу деп айта келе,
зксгумация мәйіт жерленгеннен кейін істің жаңа мән-жайлары анықталғанда,
мәйітке алғашқы жүргізілген сот-медициналық сараптама корытындысы
жеткіліксіз болған да немесе зерттеу жұмыстарында қателіктерге жол берілген
жағдайда, істің жан-жақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, арнайы шығарылған
қаулының негізінде тергеу органдарының басшылық етуімен жүргізілетіндігі
көрсетіледі.
Р. С. Белкин өзінің 1979 жылы жарык көрген криминалистика оқулығында,
эксгумацияны тергеушінің арнайы шығарылған қаулысының негі-зінде, қайталап
немесе қосымша мәйітке қарау және сот-медециналық сараптама өткізу
мақсатында мәйітті жерленген жерінен қазып алу деп анықтама берген.
Ал, криминалистикалық энциклопедияның толықтырылған екінші
басылымында Р. С. Белкин эксгумацияны қылмыстық істі тсргеу барысында
қарау немесе сот-медициналық (алғашқы немесе кайталама) зерттеу мақсатында
мәйітті жерден (моладан) қазып алу деп анықтай келе, эксгумация тергеу
органдарының (соттың) қаулысы негізінде сотмедициналық сарапшы мен
куәгерлердің қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеті деп толықтырған.
А. Я. Гинзбург ҚР ҚІЖК-нің 225-ші бабын талқылай келе эксгумацияны
мәйітті жерлегеннен кейін, оған косымша немесе кайта қарау жүргізу
қажеттігі туындаса, онда мәйітті жерленген жерден қазып алу
жүргізілетіндігін көрсеткен.
В. Д. Лупиков Эксгумация — мәйітті немесе оның дене мүшелерін ресми
жерленген жерінен қазып алу іс-әрекеті, яғни қылмыстық іс жүргізу заң
нормаларына сәйкес, құзіретті тұлғалармен жүргізілетін жеке тергеу әрекеті
- деп түсіндірген.
Байқалып тұрғандай, жоғарыда көрсетілген эксгумация ұғымдарының өздеріне
тән ерекшеліктері бар, сол себепті оны бір ізге келтіру қажеттілігі
туындайды. Осы ретте мәйіттің жерленген жері ұғымының анықтамасы айқындауға
болады.
Заңның энциклопедиялық сөздігінде жерленген жер, С. И. Ожегов
мұндай жерді мола деп атаған, ал П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарыкқа
шықкан заң сөздігінде жәй ғана жер туралы айтылған. Р. С. Белкин 1979
жылғы ғылыми еңбегінде және А. Я. Гинзбург эксгумация түсінігін бере келе
жерленген жер сөздер тіркесін пайдаланған. Ал кейінрек 2000 жылы Р. С.
Белкин жәй ғана жер (мола) сөзімен калдырған. В. Д. Лупиков тіпті
мәйіттің ресми жерленген жері деген сөздерді колданады.
Д. А. Натура мен А. И. Натура С. И. Ожеговтың берген анықтамасын
талдай келе жерлеуге "ресми" мәртебесін беру, бұл, белгілі бір салт-
дәстүрлер мен әдеп-ғұрыптарын сақтай отырып, мәйітті немесе мәйіт күлі
(мәйітті өртегеннен кейінгі калған күлі) салынған жәшікті жерлеу деп
берілгенін және осы пайымдауға сүйенетін болсақ, онда моладан тыс, мысалы,
қылмыстың ізін жасыру мақсатында қылмыскердің өзі көміп кеткен мәйіттерді
құқық корғау органдарымен қазып алу түсінігі эксгумация ұғымымен үйлеспей
қалады деп мәлімдеген. Соңғы авторлардың көзқарастарына сәйкес эксгумация
тек ресми жерленген жерлерде (туыстық молалар және т. б.) ғана емес,
сонымен қатар "ресми жерлейтін жер" деген мәртебесіне ие емес молалардан
тыс басқа да аумактарда жүргізілуі мүмкін және тәжірибеде мәйіттердің
көшпілік мақұлдаған тәртіппен және кәдімгі қалыппен жерленбеуі салдарынан
кейбір жерлеу орындары "қылмыстық мола" деп анықталады, әдетте дәл осындай
дәстүрлі емес жерлеу орындарын қылмыстың ізін жасыру мақсатында
қылмыскерлер таңдап алады және мұндай молалар бетоннан немесе тастан
қаланған ғимараттар, үйлер, жол құрылыстары, тағы басқа жерлер болуы
мүмкін, көрсетілген жерлерде эксгумация өткізу құкық корғау органдарына
айтарлықтай қосымша қиындықтар туғызады дегенді айтады. Сонымен қатар
аталған ғалымдар қылмыскердің қылмыстың ізін жасыру мақсатында мәйітті
көміп кеткен жерлерді, ресми емес жерленген жерлер деп атаған.
Себебі мәйіттерді ресми жерлейтін жер деп жергілікті әкімшіліктердің
белгілеген, мәйіттерді жерлеуге арналған арнайы жер аумактарын айтамыз. Ал
ресми емес жерленген жерлер тек қылмыстық молалар ғана емес сонымен қатар
басқа жер аумақтарын атауға болады. Мысалы: алыс дала, шөл, орманды, таулы
және т. б. аймақтарда мамандығына, шаруашылығына байланысты өз кәсібімен
айналысатын адамдар (археологтар; альпинисттер; малшылар және т. б.)
кенеттен немесе белгілі бір мән-жайларға қатысты қайтыс болған адамды елді
мекенге жеткізуге кедергілер (көліктің жоқтығы; мәйіт ағзасынын бұзылу
қауіптілігі, т. б.) туындаған жағдайда, мәйітті сол жерлерге жерлеуін
айтуға болады. Сонымен қатар көптеген ауылды аймақтардағы молаларды арнайы
мемлекеттік органдар мәйіттерді жерлеуге арналған орны ретінде
белгілемеген. Мұндай жерлер бұрынғы заманнан келе жатқан, сол ауылдың
тұрғындары мола ретінде танитын аумақтар және бұл жерлер қайтыс болған
адамның туыстарына киелі жер саналады. Мұнымен қоса кейбір діни-салт
ережелеріне сәйкес өз-өзіне қол салып қайтыс болған адамдарды ресми
молалардан тыс орындарға жерленген жағдайлар кездеседі. Ал жоғарыда аталған
жерлерде ешқандай қылмыстың ізін жасыру мақсаты секілді белгілер
байқалмайды. Демек, бұл жерлерден мәйіттерді қазып алуды эксгумация деп
атауға болады.
Ал жоғарыда келтірілген қылмыстық молалар жерленген жер ұғымымен бір
шама үйлесімді. Оның себебі — жер аумағы болып табылмайтын кей жерлер өзіне
тән сипатпен ерекшеленсе де, қылмыскерлер кеміп кеткен мәйіт үшін мола
болады, ал мәйітті қарау туралы шешім қабылдаған тергеушінің іс-әрекеті —
мәйітті жерленген жерінен қазып алу болып табылады.
Тәжірибеде көбінесе мұндай мәйіттер сезіктінің, айыпталушының немесе
куәнің жауаптарын оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау тергеу
әрекеттерің жүргізу барысында табылады (мысалы, қылмыскердің мәйітті көмген
жерін көрсету).
Осыған орай мәйіттің ресми жерленген, ресми емес жерленген және
қылмыстық жерленген жерлер ретінде жіктемелеуге, ал бұл мағыналарды жәй
ғана мәйіттің жерленген жері деп қарастырылады.
1.2. Тергеу әрекеттері жүйесіндегі эксгумацияның ғылыми-теориялық
негіздемесі
Эксгумация жүргізудің көптеген маңызды аспектілерінің
пысықталмағандығы осы тергеу әрекетінің мәніне түрлі түсінік беруді керек
етеді. Құқық корғау органдарымен жүргізілетін эксгумацияны әр-түрлі
деңгейде тергеулік эксгумация немесе криминалистикалық эксгумация деп
айтуға болады.
Бұл орайда заң әдебиеттерінде алдын-ала тергеу жүзеге асырылатын
эксгумация атауына нақты көріністік ұғым берілмеген.
Атап айтқанда белгілі ғалым В. Д. Лупиков тергеулік эксгумация — бұл
қылмыстық іс-жүргізу нормаларына сәйкес, құзіретті тұлғаларымен
жүргізілетін, мәйітті немесе оның дене мүшелерін ресми жерленген жерінен
қазып алу іс-әрекетімен көрініс табатын жеке тергеу әрекеті — деп
түсіндірген.
Д. А. Натураның көзқарасы бойынша қылмыстық істі тергеуге қатысты
эксгумацияларды криминалистикалық эксгумация деп атай келе кримина-
листикалық эксгумация — дәлелдемелер мен жаңа мәліметтерді анықтауға
бағытталған, мәйітке, табытқа, жерленген жерге, т. б. нысандарға тексеру
жүргізу мақсатында, сонымен қатар басқа да тергеу әрекеттерін орындау
мақсатында жүргізілетін, мәйітті немесе оның дене мүшелерін жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекетімен көрініс табатын тергеу әрекеті — деген
ережемен толықтырылған.
Осы екі түсінік екі бастаудан нәр алғанымен, эксгумацияның мәні,
мағынасы жоғалмаған, тек атаулары өзгерген. Бұл ретте кұкық қорғау
органдарымен жүргізілетін эксгумацияны тергеулік эксгумация деп аталғаны
жөн. Себебі криминалистикалық деген ұғым өзінің тарихи түп нұсқасында
криминалистика ілімінің бірінші және екінші бөлімдерінде, яғни
криминалистика түсінігі мен жалпы жағдайы және криминалистикалық техникаға
арналған бөлімдерінде көп колданылған. Мысалыға айтатын болсақ,
криминалистикалық идентификация; криминалисттік диагностика;
криминалистикалық трасология, криминалистикалық фоноскопия және т. б. Ал
тергеулік деген ұғымның көбінесе криминалистикалық тактика бөлімінде
кездеседі тергеулік тексеру, тергеулік эксперимент, тергеулік ахуал.
Егер эксгумация тергеу әрекеті ретінде криминалистикалық тактика
жүйесінде орын алатынын ескерсек, онда оны тергеулік эксгумация деп аталуы
тиіс.
Негізінен тергеулік эксгумация криминалистикалық тактика жүйесінде
орын алатын тергеу әрекеті болып табылады. Алайда эксгумацияның жеке-дербес
тергеу әрекеті ретінде танылуына күмән туғызып, пікірталастырған кейбір
ғалымдардың көзқарастары бір қатар ғылыми еңбектерде орын алған. Осыған
байланысты жалпы тергеу әрекеттерінін түсініктері мен олардың белгілерін
талқылай отырып, эксгумацияның өз алдына бөлек тергеу әрекеті ретінде
қарастырған жөн.
Жалпы құқық корғау органдарында қызмет ететін лауазымды адамдар қылмыстық
істі толық, объективті және жан жакты тергеуге, қылмыстарды ашу мен алдын-
алуға бағытталған кешенді іс әрекеттерді жүзеге асырады. Олардың іс-
әрекеттерін профессор В. И. Шиканов криминалистикалық іс-әрекеттер деп
атап, оны мынандай санаттарға бөлген: 1) тікелей қылмыстарды ашу мен
тергеуді жоспарлау мен ұйымдастыруға қатысты: 2) тікелей қылмыстарды ашу
мен тергеуде қолданылатын техникалық кұралдарға катысты; 3) тактикалық-
криминалистикалық іс-әрекеттер. Соңғысы өзіне тән: а) процессуалдық және ә)
процессуалдық емес іс-әрекеттер болып бөлінетіңдігін көрсеткен.
Демек қылмыстық істерді тергеу белгілі бір объекті туралы шынайы
мәліметтер алу мақсатында жүргізілетін әр түрлі іс-әрекеттерден тұрады
және осындай іс-әрекеттерді орындау үшін тергеуші (анықтаушы) қылмыстық іс
жүргізу заң нормаларына сәйкес шешім қабылдайды. Бұл іс-әрекеттер мен
шешімдердің өздеріне тән тергеушінің орындауына тиіс міндеттері мен
мақсаттары бар. Яғни, мұндай іс-әрекеттер мен шешімдер қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында көзделгендіктен, олардың процессуалдық іс-әрекеттер деп
аталуына ешкім дауласпайды.
Тергеушінің процессуалдық іс-әрекеттері, олардың тікелей мақсаттары
мен міндеттерінен тәуелсіз, жиынтығында қылмыстық істің толық, жан-жакты
және объективті тергелуіне бағытталған. Егер дәл осылай
талдайтын болсақ, онда тергеушінің қылмыстық істі тергеу барысындағы барлық
процессуалдық іс-әрекеттерін тергеу әрекеттері деп атауға болар еді. Бірақ
та кейбір ғылыми еңбектерде, жеке айтқанда М. П. Гутермаи процессуалдық іс-
әрекеттерінің ішінде тікелей дәлелдемелерді табуға, жинауға, тексеруге,
зерттеуге, бағалау мен бекітуге бағытталған іс-әрекеттерді ғана тергеу
әрекеттері (жауап алу, тергеулік тексеру, тінту және т. б.) деп санау
қажеттілігін керсеткен.
Осындай көзқарасты ұстанған С. А. Шейфер өзінің ғылыми мақаласында
тергеу әрекеттерінің максаты не дәлелдемелер жинау, не оларды тексеру
(зерттеу) болып табылатындығын көрсеткен.
Сол сияқты автор кейінірек өз көзқарасын тергеу әрекеттері алдын ала
тергеу процессінін құрылымды элементі ретінде, өзін қылмыстық іс жүргізу
заңымен реттелетін белгілі бір объектілерден дәлелдемелік ақпараттарды
тиімді іздеу, қабылдау мен бекітуден тұратын, танымды шаралардың кешенді
бейнесі ретінде ұсынады деп нақтылаған.
Бұл орайда белгілі криминалист ғалым Р. С. Белкин тергеу әрекеттерінің
мақсаты тек дәлелдемелерді табу мен тексеру (зерттеу) ғана емес, мұ-нымен
қатар тергеу әрекетінің мақсаты ретінде басқа тергеу әрекеттерінің
жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыздандыру (мысалы, салыстырмалы
зерттеулер үшін үлгілер алу немесе сараптамалық зерттеулер үшін құжаттарды
алу) болуы мүмкін деп ескерген.
Ю. Н. Белозеров пен В. В. Рябоконь процессуалдық іс-әрекеттердің
ішінде алдын-ала тергеудің жүргізілу сатысы мен оның аяқталуын реттеуге,
қылмыстық іс-жүргізуге қатысушы тұлғалардың құқыктары мен мүдделерін
корғауды камтамасыз етуге, тергеушімен қабылданған шешімді құжаттауға және
т.б. бағытталған (мысалы: жәбірленушіні іс материалдарымен таныстыру;
айыпкер ретінде жауапқа тарту; айыптау қорытындысын шығару және т. б.) іс-
әрекеттер бар, сондықтан мұндай процессуалдық іс-әрекеттер тергеу
әрекеттеріне карағанда дәлелдеуді қажет етпейді, тек қылмыстық істі
тергеуде керекті алғы-шарттарды қамтамасыздандырады деп мәлімдеген.
Г. М. Миньковский тергеу әрекетін тергеушімен (сотпен) тікелей жүзеге
асырылатын, қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен белгілі бір тәртіп ретінде
қарастырылған, дәлелдемелерді жинау мен тексеруге бағытталған, белгілі бір
ақпараттарды алу мен тапсыруға бейімделген танымды және айқындаушы іс-
шаралардың кешені реңінде түсінеді. А. П. Аленин аталған анықтаманы
талқылай отырып, оған темендегідей белгілер енгізген: 1)тергеу әрекеті
тергеушімен (сотпен) жүзеге асырылатын танымды және айқындаушы іс-
шаралардың кешені; 2) тергеушінің (соттың) іс-әрекеті дәлелдемелерді
табуға, жинау мен тексеруге бағытталған; 3) тергеушінің іс-әрекеті
қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген тәртіп бойынша жүзеге асырылады; 4)
тергеу әрекеттері тек тергеушімен (сотпен) жұргізіледі.
Осылайша ғалымдардың басым көпшілігінің тергеу әрекетіне қатысты
түсініктерін бір түйінге келтіретін болсақ, тергеу әрекетінің негізгі
белгісі бұл дәлелдемелерді табуға, жинауға, тексеруге және бекітуге
бағытталған танымды іс-шаралар болып табылады. Бірақ та дәлелдеудін шегі,
дәлелдемелер жинау мен тексерудің талаптарымен санасады және санасуы тиіс.
Әрбір таным нысаны оларды зерттеудің арнайы ерекше әдістемесін талап
етеді.
Бұл жерде әңгіме дәлелдемелерді табу, жинау, тексеру әдіс-тәсілдерін
тек тергеу әрекеттерінде ғана қолданылмайтынында жатыр. Дәлелдемелер
жинаудың басқа да әдіс-тәсілдері бар: қылмыстық іс қозғауға дейін немесе
қозғау сатысындағы тексеруге жататын іс-әрекеттер. (арыздар мен
хабарламаларды қабылдау, түсініктемелер алу және т. б.); заңды тұлғалардан
(ұйымдар мен кәсіпорындар, т. б.) қылмыстық іске маңызды кұжаттар мен
заттарды табыс етуді талап ету (мысалы, белгі бір үйдің, немесе жылжымалы
нысанның кепілді тұру-тұрмағандығы туралы, автокөліктің тіркеуде бар-
жоқтығы туралы ақпарат алу мақсатында тиісті мекемеге қатынас хат жолдау).
Жоғарыда айтылғандай дәлелдемелер жинау мен тексерудің әдіс-тәсілдері
Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 125-бабында да орын тапқан.
Жалпы дәлелдеу деген сөздің мағынасы белгілі бір нысанның немесе
субъектінің мінездемелік сипатын, іс-әрекетін және жағдайы туралы
сипаттарын айқындайтын танымдық іс-әрекет.
Таным — белгілі бір кұбылыс туралы ақиқатты қабылдау және жаңа
білімдерді меңгеру. Тәжірибелік іс-әрекеттердің әрбір қадамы, объективті
өмірдің кұбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерді меңгерумен байланысты.
Бұл орайда білім әр-түрлі іс-әрекеттердің құралдарына, мақсаттары мен
міндеттеріне қызмет етеді. Дәл осындай қызмет қылмыстық іс-жүргізуде де
орын алады. Сондықтан қылмыстық іс жүргізу кызметтеріне танымды элементтер
органикалық түрде енген және бұл жерде таным мен дәлелдеу мағыналары
сәйкестендірілген.
Ал дәлелдемелерді жинау, зерттеу мен бағалау танымды іс-әрекеттердің
элементі болып табылады.
Сондықтан дәлелдеуде пайдаланылатын танымды іс-шаралар тергеу
әрекеттерінен басқа процессуалдық іс-әрекеттерде де колданылады. Бұл ретте
белгілі ғалымдар Б. М. Нұрғалиев пен А. В. Фефилатьев тергеу әрекеттерінің
белгілері ретінде олардың тактикалық дәлелділігін және таңдамалығын орынды
атап кеткен. Себебі әрбір тергеу әрекетінің жүргізілу тәртібі тек
процессуалдық тұрғыда анықталмайды, сонымен қатар дәлелдемелерді табуда
және жинауда қолданылатын тактикалық әдістерін пайдаланудың қатаң
тәртібімен ерекшеленеді.
Осыған байланысты ғалымдардың пікірлерін бір жүйеге коя отырып, тергеу
әрекетінің төмендегідей құрылымды элементтері анықталады:
* тергеу әрекеті қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында белгіленген
процессуалдық іс-әрекет;
* тергеу әрекеті қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау
мақсатында дәлелдемелік ақпараттарды табуға, жинауға, бекітуге және
тексеруге бағытталған танымды іс-шаралардың кешені;
* тергеу әрекетінің мақсаты дәлелдемелерді жинау мен тексерумен
қатар, басқа тергеу әрекеттерінің жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыз
ету;
* тергеу әрекеті дәлелдемелерді жинау мен тексеруде қолданылатын
криминалистикалық тұрғыда ғылыми дәлелденген және негізделген тактикалық
әдіс-тәсілдерді пайдаланудың қатаң тәртібін сақтаумен ерекшеленеді;
* тергеу әрекеті өзіне тән, заңмен белгіленген қатысушы тұлғаларымен
ерекшеленеді;
әрбір тергеу әрекетінің жүргізілуі белгілі бір себептерді қажет етеді
(мысалы: тергеу экспериментін жүргізуге қылмыстық іс-әрекеттің орын
алған оқиғасының күмәнді болуы себеп болады);
тергеу әрекетін қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген құзіретті
лауазымды тұлға жүргізеді (тергеуші, анықтаушы, анықтау органдарының
кызметкерлері, сот).
Демек, тергеу әрекеті дегеніміз — белгілі бір себептердің негізінде
жүргізілетін, өзіне тән қатысушы тұлғаларымен ерекшеленетін, қылмыстық іс
бойынша ақиқатты анықтау мақсатында дәлелдемелерді табуға, жинауға,
бекітуге және тексеруге бағытталған және басқа тергеу әрекеттерінің
жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыз ететін, қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында процессуалдык іс-әрекет ретінде қарастырылған,
криминалистикалық тұрғыда ғылыми дәлелденген және негізделген тактикалық
әдіс-тәсілдерді колданудың тәртібін сақтаумен ерекшеленетін, лауазымды
тұлғамен жүргізілетін танымды іс-шаралардың кешені.
Жоғарыда көрсетілген тергеу әрекеттерінің белгілері мен алғы-шарттары,
мәйіт эксгумациясының кұрамын толықтай камтиды және бұл туралы талқылаған
ғалымдардың көзқарастары эксгумацияны тергеу әрекеті ретінде тануға себепші
бола алады. Дәлірек айтқанда Р. С. Белкинмен ұсынылған тергеу әрекетінің
бірден бір белгісін эксгумация кұрамында табуға болады. Себебі эксгумация
өз алдына тергеу әрекеті ретінде дәлелдемелерді табу және оларды тексеруге
бағытталғандығымен қатар, басқа тергеу әрекеттерінің өткізілуіне қажетті
жағдай туғызады (мысалы. эксгумацияланған мәйітке сот-медициналық
зерттеулер жүргізу нәтижесінде қылмыстық іске маңызды дәлелдемелер алу).
Осылайша тергеу әрекетінің белгілеріне қарай, эксгумацияны сәйкестендіріп,
былайша көрсетіледі:
эксгумация қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында белгіленген процессуалдық іс-
әрекет (ҚР ҚІЖК-нің 225-бабы);
эксгумацияның дәлелдемелерді табуға, жинауға, бекітуге және тексеруге
бағытталған танымды касиеттері бар, яғни мәйітті жерден қазып алу
барысының өзі жаңа мән-жайлардың ашылуына әкеп соқтырады;
эксгумация басқа іс-шараларды жүзеге асыруға қажетті шарттарды
қамтамасыз етеді. яғни эксгумация жүргізудің нәтижесінде мәйітті тану
үшін көрсетілуі, сараптамалық зерттеулер жүргізілуі мүмкін;
эксгумация тергеу әрекеті өзіне тән, заңмен белгіленген қатысушы
тұлғаларымен ерекшеленеді (сот-медициналық сарапшы, анықтау органда-
рының қызметкерлері және т. б.);
эксгумацияның жүргізілуі белгілі бір себептерді қажет етеді (эксгумация
жүргізудің себептері осы бөлімнің 2-бөлімшесінде қарастырлған);
- эксгумация қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес тергеушімен (сотпен)
жүргізіледі.
Осылайша жоғарыда келтірілген талдаулардан кейін эксгумацияны дербес,
жеке тергеу әрекеттерінің қатарына жатқызуға болады. Мұндай көз-карасты И.
Е. Быховский, Б. X. Төлеубекова, Б. Ф. Фуфыгин, С. Е. Еркенов,
В. Д. Лупиков, В. И. Шиканов секілді ғалымдарда ұстанады. Бірақ
Г. Абдумаджитов, М. П. Гутерман, С. А. Шейфер секілді ғалымдар
эксгумация жеке тергеу әрекеті ретінде табылуы мүмкін емес деп есептейді.
Осылайша Г. Абдумаджитов егер эксгумация мен мәйітті қарауды бөлек
жеке тергеу әрекеттері ретінде қарастыратын болсақ, онда біріншісінің қай
уақытта біткенін, екішісінің қай уақытта басталғанын анықтау қиынға
түсетіндігін мәлімдесе, М. П. Гутерман өзінің ғылыми еңбегінде эксгумацияны
ұйымдастырушылық шаралардың ішіне енгізіп, жерленген мәйітке қарауды, оны
тану үшін көрсетуді, сондай-ақ мәйітті немесе оның жанындағы нысандарды
зерттеумен байланысты сараптама өндірісін ұйымдастыру кұралдарының қатарына
жатқызған.
Дәл осындай талдаулар, эксгумацияны тергеу әрекеті ретінде санамауға
дәлелді, нақты негіздер келтірілмегендей көрінеді. Себебі, ұйымдастыруылық
шара дегеніміз - белгілі бір тергеу әрекетін немесе қылмыстарды тергеуді
жүргізу үшін қамтамасыз етілетін жұмыстарды айтамыз (мысалы, оқиға болған
жерге қарау жүргізу үшін катысушы куәлерді қамтамасыз ету немесе
қауіпсіздік шараларын жүзеге асыру, т. б.). Ал эксгумация өз алдына бөлек
процессуалдық тергеу әрекеті. Бұл жерде И. Е. Быховский және В. И.
Шикановтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Эксгумация түсінігі мен ғылыми-теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ..
1. Мәйітті жерленген жерініе қазып алудың жалпы
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .
2. Тергеу әрекеттері жүйесіндегі эксгумацияның ғылыми-теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Тергеулік эксгумация жүргізудің процессуалдық
аспектілері ... ... ... ... ... ...
2.1 Тергеулік эксгумацияның қылмыстарды тергеуде алатын
орны ... ... ... ... .
2.2 Эксгумация мақстаттары мен оны жүргізудің прцессуалдық шарттары ...
2.3 Эксгумацияға қатысушы
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолдануға ұсынылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Марқұм болып, бақилыққа аттанған адамды жер бесікке бөлеу — рухани
мәдениетіміздің, төл менталитетіміздің баға жетпес кұндылығының айқын
белгісі. Марқұмның жатқан жері қайтыс болған адамның туған-туыстары,
ағайындары үшін киеліге саналып, ерекше мәні бөлек қасиетті тәжім ету
орнына айналады. Дүние салған адамдардың жерленген жерлерін — мәңгілік
мекенін қорлау, мазақ кылу кез келген халық үшін шектен тыс шыққан ауыр
қылмыс ретінде бағаланады.
Бірақ, акиқатты анықтау мақсатында қылмыстарды ашу, қылмыскерді
әшкерлеу және қайтыс болған адамның ақ адал атын ақтау ниетінде, әділдікті
орнату үшін марқұм болған адамның тыныштығын бұзуға бағытталған, мәйітті
жерленген жерінен қазып алу әрекеті — амалсыз қажеттіліктен туындайтын іс.
Қылмыстық іс жүргізуде аталған іс-әрекет — эксгумация деп аталады.
Эксгумация, басқа тергеу әрекеттерімен салыстырғанда, өзінің орыналу
жағынан күрделілігімен қатар, қылмыстық істе маңызды орын алатын арнайы
мәселелерді шешудегі мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді.
Заң әдебиеттерінде эксгумацияның процессуалдық және ұйымдастырушылық
аспектілері, күні бүгінге дейін кешенді түрде әліде болса толығымен
ашылмаған. Жарық көрген қолда бар ғылыми еңбектерде, эксгумация арналған
көкейкесті мәселелерінің белгілі бір бөлігі ғана қаралған және оларда
мазмұндалған деректер мен ұсынымдар теориялық және тәжірибелік қажеттілікті
канағатандырарлықтай емес.
Бұл орайда аталмыш тергеу әрекетінің процессуалдық тұрғыдағы кейбір
сұрақтары, оның қылмыстық іс жүргізу заңнамасында жеке тергеу әрекеті
ретінде дербестілігі толықтай анықталмағандығын және қажетті шартты
нормаларының бір қатар ескіргендігімен түсіндіріледі. Айталық қолданыстағы
Қазақстан Республикасының ҚІЖК-де эксгумация бөлек баппен (225-бап)
көрсетіліп, тергеулік қарауға арналған 27-тарауға енгізілген. Соның
салдарынан кейбір тәжірибе жүзінде кызметкерлер эксгумацияны тергеулік
қараудың бір түрі ретінде қабылдап, қылмыстық іс-жүргізуде эксгумацияны
тергеулік қарау тергеу әрекетінің құрылымды элементі деп біледі. Ал
көптеген ғалымдар эксгумацияны басқа тергеу әрекеттерінің, оның ішінде
тергеулік қараудың жүргізілуіне камтамасыз етуге жататын ұйымдастыру-шылық
шара ретінде карастырған.
Дегенімен де, жоғарыда біз атап кеткен сұрактардың жекелеген аспек-
тілерін шешуде белгілі бір дәрежеде оң қабақпен қараған ілгері басушылык
байқалуда. Айталық, бұрынғы ҚазССР қылмыстық іс-жүргізу кодексінде
эксгумацияны тергеулік қарау тергеу әрекетіне арналған бапта жол-жөнекей
ғана аталып өтілсе, 1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексінде эксгумация тергеулік қарау тергеу
әрекетімен бір тарауға енгізілсе де, бөлек баппен көрсетілген, соған байла-
нысты эксгумация бөлек тергеу әрекеті мәртебесіне ие болып отыр. Осыған
байланысты алдын-ала тергеудегі эксгумация сұрақтарын теориялык және
тәжірибелік тұрғыда карастыруға шынайы мүмкіндік бар.
Сонымен қатар эксгумацияға қатысты процессуалдық аспектілер отандық
заң ғылымы саласында казіргі көзге дейін, оның теориялық сипаттағы мәнді
сұрақтар шеңберінде кешенді қарастырылып, зерделеніп, зерттелінбеген. Ал
бұл сұрақтардың жекелеген бөліктері қарастырылған еңбектерде эксгумация
тергеу әрекетіне тиісті деңгейде көңіл бөлінбей, ғылыми тұрғыда
талқыланбаған және олардың көбісі бұрынғы кеңестік және ресейлік заңнамаға
негізделген.
Жоғарыда келтірілген уәждердің барлығы эксгумацияға қатысты
процессуалдық шарттарын айқындайтын оқулықты әзірлеуге себепші болды.
1. Эксгусмация түсінігі мен ғылыми-теориялық негіздемесі
1.1 Мәйітті жерленген жерінен қазып алудың жалпы ұғымы
Криминалистикалық тактиканың негізгі мақсаттарының бірі қылмыстарды
ашу мен тергеуге бағытталған, алдын ала тергеуде жүргізілетін тергеу
әрекеттерінің қылмыстық іске қатысты тиімділігін арттыруға қажетті
ұсынымдарды өңдеу болып табылады. Ал тергеу әрекеттерінің тактикасын талдау
белгілі кұқықтық шарттардың шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс. Жалпы алдын-
ала тергеуде орындалатын тергеу әрекеттері жүйесіндегі жекелеген түрлері
өзіндік қасиеттік белгілерімен, қылмыстарды ашу мен тергеудегі
максаттарымен, дәлелдемелерді жинаудағы тәсілдерімен бір топтық үйлесімге
жатады.
Алайда кейбір тергеу әрекеттерінің тәсілдік касиеттері басқа тергеу
амалдарына қатынастығы айкын бола тұра, олардың мақсаттык бағыты мен
орындалу процессінің өзгешілігі ерекше көзге түседі. Мұндай тергеу әре-
кеттерінің қатарына эксгумацияны жатқызуға болады.
Алдын ала тергеуде жүргізілетін эксгумация басқа тергеу әрекеттерінен
өзінін орындалуынын күрделігімен, коғамдық кауымдастыққа тигізер кері
әсерлігімен ерекшеленеді. Ал эксгумацияның осындай айрықша белгілерін
ескере келе, кейбір заң оқулықтарында төмендегідей түсініктер берілген:
Эксгумация — мәйітке қатысты, биологиялық-химиялык өзгеруімен бай-ланысты,
өзінің күрделігімен ерекшеленетің, белгілі бір діни-этикалық сұрақтарды
шешуді қажет ететің, тәжірибеде сирек көздесетің тергеу әреке-ті. Бұл
анықтамада эксгумацияның қоғамдағы жалпы сипаты дұрыс бе-рілген. Себебі
дін, әдеп-ғұрып және салт-дәстүрлер өмірде қалыптасқан маңызды
кұбылыстардын бірі. Қазақстан Республикасы көптеген ұлттардың тоғысқан
отаны болып табылады және бүгінгі тәуелсіз мемлекетіміздің сол ұлттардың
калаған дініне сену, салт-дәстүрлердің тәртібін сақтау секілді бостандық
құқықтарымен санасу және оларды корғау еліміздің мемлекет болып кұрылуында
үлкен рөль атқарады. Бұл бағытта Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың басшылық етуімен
жер бетіңде тыныштық пен бейбітшілікті көздейтің көптеген халықаралық діни
форумдары өткізілді. Сондай форумдардың бірі 2003 жылдың кыркүйек айының 23-
24 күндері Астана каласында өткен әлемдік және дәстүрлі діндер өкілдерінің
бірінші съөзінде сөйлеген Қазакстан Республикасының Прөзиденті Н. Ә.
Назарбаев сөзінде: Дін — жаһандану басталғанға дейін дүниеде гуманизм және
мәдени үндесу идеясын сақтаған және таратушы бірден-бір жаһандық құбылыс
болып табылады. Рухани әмбебаптылығымен қатар дін халықаралық
ынтымақтастықтың ықпалды институты да — болып табылатындығын және — Саяси
реттеу әдістері іске аспаған жерде Құдай сөзінің рөлі татуластыру мен
үміттің бірден-бір құралы болып қалуда деп атап кеткен. Демек, діни
ағымдар — коғамның айырылмас бөлшегі болып табылады. Сонымен қатар әдеп-
ғұрыптар, дін заңдарында тәрбиелік рухани тазалық үндейтін маңызды ережелер
баршылық. Олардың бәрін назарға алмау — көзсіздіктің, озбырлықтың,
білімсіздіктің белгілері. Сондықтан да азаматтардың көпшілігі діни
ағымдардың, әдеп-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің тәртібі және ережелерін
эксгумация тергеу әрекетіне қарсы қояды, яғни эксгумация коғамдық
қауымдастықта айтарлықтай жақсы қабылданбайды. Әрине, қо-ғамның мұндай
тергеу әрекетіне деген көзқарасын түсінуге болады. Өйткені жерленген
адамның мәйіті тыныштықта жатуы тиіс, жатқан жері жайлы болсын деген
жалпыға белгілі қағидалар бар екенін білеміз. Ал мәйітті жерден қазып алу
іс-әрекетінің өзі дүние салған адамның туған-туысқандарын айтпағанда,
жергілікті халыққа психологиялық түрде кері әсерін береді. Мұндай іс-
әрекеттер орын алса, өлікті қорлапты, діни тәртіптің ережелерін бұзыпты
дейтің әңгімелер айтылады. Тіпті эксгумация өткізуге рұқсат етпей, моланы
қоршап алып, кедергі жасаған оқиғалар да болмай тұрмайды. Бірақ
азаматтардың қоғамда бейбіт, салауатты өмір сүруіне кепіл бола алатын
бірден-бір факторы — қылмыспен күресу болып табылады. Себебі қылмыстылықтын
көбеюі бейбіт халықтың үрейін алып, мемлекет экономикасының дамуын тежейді.
Ал тиісті жазасын алмаған қылмыскерлер басқа да аса ауыр қылмыстарды
жасауды жалғастырады. Сондықтан қылмыстылықтың көбеюіне жол бермеу үшін
қылмыстарды ашу және алдын алу, қылмыскерді әшкерлеу және жазаға тарту
қажет. Осы мақсатта заңмен рұқсат берілген көз келген амалдар мен іс-
әрекеттер орындалуға тиіс. Осындай іс-әрекеттердің бірі — эксгумация тергеу
әрекеті болып табылады. Осыған байланысты кереғарлық фактілерді болдырмау
мақсатында карсы болған туыстары мен ағайындарына эксгумация өткізу арқылы
алынған мәліметтер қылмыстық іс үшін қажеттілігін дұрыс түсіндіру өте
маңызды.
Алайда, кейінгі көздері тәжірибеде, эксгумация жүргізуге қайтыс
болған адамның туған-туыстарының өтіңіштері мен арыздары негіз болған
оқиғалар да кездеседі, яғни олар эксгумация жүргізу аркылы өз туысының
өліміне қатысты күдіктерді жою мақсатында мәйітті жерленген жерінен қазып
алуды талап етеді. Мұндай оқиғалардың өзі азаматтардың эксгумацияның
маңыздылығын білгендігін көрсетеді. Бір сөзбен айтканда эксгумация —
қазіргі көзде қоғамдық-құқықтық қарым катынаста, қылмыстық іс жүргізуде
әділдік пен ақиқатты анықтауға бағытталған амалсыз қажеттіліктен
жүргізілетін тергеу әрекеті.
Эксгумация өзінің тарихында қылмыстық істе ақиқатты анықтауда елеулі
көмегін беріп отырған. Айталық 1982 жылы 7 желтоқсан күні қайталап сот-
медициналық сараптама тағайындау мақсатында жеке басы анықталмаған белгісіз
кыз - баланың мәйітіне эксгумация жүргізу нәтижесінде, кыз баланың Венгрия
мемлекетіңдегі Тиса-Эслар ауылынан із — түссіз жоғалған Эстер Шоймошидің
мәйіті екендігі анықталған. Ал 1915 жылы 4 акпан күні Ұлыбритания
мемлекетіңің астанасы Лондон қаласында сот-медециналық сараптама тағайындау
үшін азаматша Маргарет Элизабет Ллойдтың мәйітіне эксгумация жүргізу
арқылы, оның суға батырылып өлтірілгені аныкталған.
Осылайша жылдар бойы эксгумация өзінің қылмыстық істі тергеу және
ашуда елеулі көмегін көрсетіп отырған деп айтуға болады және криминалистика
тарихында өзіндік ізін қалдырған. Ал эксгумацияның жүргізілу тәртібі сол
жылдары кабылданған заңнамаларда реттелген. Ресей императоры Александр ІІ-
нің сот заңнамаларына түсінік берген ғалымдардың бірі С. Г. Щегловитовтың
ғылыми еңбектерінде Сот-тергеуші дәрігер келгенше өлген адамның денесін
қазып алуды, жүргізбейді деген сөз тіркестерінде заңнамалық нормалар
кездеседі.
Демек, эксгумацияның маңыздылығы тарихи заңнамаларда да өз көрінісін
тапқан. Эксгумация біз білетіңіміздей тек құқық қорғау органдарына қажет
көздерде ғана жүргізілмейді. Шын мәнінде эксгумация ұғымы әлдеқайда кең
мағынаны білдіреді.
Негізінен эксгумация ұғымы латын тілінен аударғанда
ех — астынан (ішінен) + humos — жер деген мағынаны, яғни мәйітті жер
астынан қазып алуды білдіреді .
Жалпы эксгумацияның түсінігі келесідегідей жіктемеде талданады:
1. Ресми (рұқсат етілген) эксгумация — ақиқатты анықтауға және белгілі
бір өмірлік ахуалдардың қалыптасуына байланысты, құзыретті мемлекеттік
органдарынын арнайы рұқсатының негізінде мәйітті жерленген орнынан қазып
алу. Эксгумацияның бұл түрі төмендегідей мақсатта жүргізіледі:
* құкық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация (эксгумация
тергеу әрекеті ретінде) (Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексі. — Алматы, 1998. — 225 бап);
* тарихи-ғылыми (археологиялық қазбалар және т. б. жүргізу) зерттеу
мақсатында өткізілетің эксгумация;
* қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы
арыздарының негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру мақса-
тында өткізілетің эксгумация;
* тиісінше жергілікті аумақтық әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе
шешімі негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында
өткізілетің эксгумация;
* жерленген мәйітті тану үшін көрсету мақсатта (қылмыстық іс
жүргізуге қатысы жоқ жағдайларда) немесе қайтыс болған адамның жеке
басын анықтау үшін бұрынырақ алынған мәйіттің қол саусак білегін және
(немесе) бас сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге косып көму
мақсатында жүргізілетін эксгумация;
* азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына
сәйкес, ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және
анықтау мақсатында жүргізілетін эксгумация.
Енді аталған ресми жүргізілетін эксгумацияларға жеке дара тоқталып
кетейік.
Құқық қорғау органдарымен жүргізілетін эксгумация ҚР ҚІЖК-нің 225-ші
бабының талаптарына сәйкес, прокурордың рұқсаты берілген тергеушінің
қаулысының негізінде жүргізілетін тергеу әрекеті болып табылады.
Эксгумацияның бұл түрі осы оқу құралының негізінде карастырылады.
Тарихи-ғылыми зерттеу мақсатында өткізілетің эксгумация, бұл
археологиялық қазбаларды іске асыру қажеттілігінен туындауы мүмкін, ежелгі
дәуірден қалған көне мәдениет сүйектері мен өзге де тарихи іздерді іздеу
мақсатымен жүргізіледі. Осы ретте, айта кету керек, аталған қазба жұмыс-
тарын жүргізу барысында, археологиялық қазбалар шеңберінде зерттелуі тиіс
нысандар қатарына жатпайтын олжалардың табылып қалуы мүмкін екендігін жоққа
шығаруға болмайды. Мұндай нысандардың қатырына топырақтың үстіңгі қабатынан
жақын арада жерленгенін аңғартатын белгілермен табылған мәйіт немесе оның
дене мүшелерін жатқызуға болады. Нақ осы жағдаят құқық қорғау органдарының
құзіреттілігіне жатады. Бұл орайда археологиялы қазба жұмыстарын атқарып
жүрген кызметкерлер (археологтар) дереу құқық қорғау органдарына хабарлауы
қажет (ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының 1-бөлімінің 3-тармағы, 180-бап.). Тиісінше,
егер құқық корғау органдарына қылмыстық іске қатысты емес, тарихи кұндылығы
бар жерленген мәйіттердің табылғандығы белгілі болса, онда олар бұл жөнінде
тиісті органдарға (археологиялық қазба жұмыстарымен айналысатын мекемелер)
хабарлауға міндетті.
Қайтыс болған адамның (мәйіттің) туған-туысқандарының арнайы
арыздарының негізінде, мәйітті бір моладан екінші молаға ауыстыру
мақсатында өткізілетің эксгумация соңғы кезде кеңінен өріс алуда. Қазақ
халқында Ер туған жеріне, ит тойған жеріне, Сұлтан сүйегін қорламас
деген мақалдар бекер айтылған емес, яғни қайтыс болған адамның о дүниеге
аттанар алдында айтқан өтіңіш-аманатын орындау мақсатында марқұмның туған-
туысқандары тиісті мекемеге арнайы сұрау-арыздарын беру арқылы мәйітті
өзінің туған еліне көшіріп жерлеу бар. Мұндай эксгумацияның құқық корғау
органдары жүргізетің эксгумациямен еш байланысы жоқ. Алайда, соған
қарамастан, әсіресе басқа мемлекеттердің аумағында орналасқан молаларда
жерленген қазақстандық азаматтарды өз елінде қайта жерлеуге қатысты
жағдайларда құқық қорғау органдарының араласуын қажет ететің мән-жайлар
болып калуы ғажап емес. Әңгіме ауаны мәйіт денесінде бұрын белгісіз болған
зорлық-зомбылық сипаттағы іздердін анықталуы турасында болып отыр. Осындай
ахуалдардың орын алуы ҚР ҚІЖК-нің 177-бабының, 2-бөлімінің талаптарына
сәйкес, қылмыстық іс қозғауға негіз болуы әбден мүмкін.
Жергілікті аумақтың әкімшілігінің ресми рұқсаты немесе шешімі
негізінде моланы бір жерден екінші жерге көшіру мақсатында өткізілетің
эксгумация. Бір молада жерленген адамдардың мәйіттерін қазып алып екінші
бір молаға жерлеу де кездесіп тұрады. Мұндай құбылыс өмірде өте сирек
кездесетің жағдаяттардың бірі екенін айта кеткен жөн. Алайда, бұл да есепке
алынып, ресми эксгумация ұғымының қатарына жатқызылады. Эксгумацияның
осындай түрі белгілі бір эпидемиялық аурудың алдын алу мақсатында
жүргізіледі. Мәйіттердің шіруінен пайда болған зиянды нәрсе-лердің, улы
заттардың жер асты суларына жұғып жайылуын болдырмау үшін үкімет, облыс,
аудан, кала әкімшілігі моланы басқа (елді мекеннің сыртына) жерге көшіру
туралы шешім кабылдап, жаппай эксгумация өткізуге рұқсат береді.
Жерленген мәйітті тануға ұсыну мақсатында (қылмыстық іс жүргізуге
қатысы жоқ жағдайларда) жүргізілетін эксгумация — өзіне тән ерекшеліктері
бар, қажеттіліктен амалсыз жүргізілетін эксгумация қатарына жатады. Әдетте,
жеке басы танылмаған, табиғи өлімімен (кәрілік, ауру, т. б.) қайтыс болған
адамдардың жерленіп болғаннан кейін, олардың туған-туысқандары анықталуы
мүмкін. Бұл орайда жерленген мәйітті туған-туысқандарына тану үшін көрсету
мақсатында эксгумация жүргізіледі. Бірақ калыптасқан дүниежүзілік
тәжірбиеге сәйкес, жеке басы анықталмаған мәйіт табылғаннан кейін жеке
басын анықтауға бағытталған қажетті тексеру іс-шаралары жүргізіледі.
Нәтижесінде мәйіттің жеке басын анықтау мүмкін болмаса, идентификация
жүргізу мақсатында оның бас сүйегі мен қол білегі кесіп алынып, мәйіттің
денесі танылмаған мәйіт ретінде мола ішінен арнайы бөлінген аумағына
жерленуге жатады. Осыған байланысты танылмаған әрбір мәйітке тіркеу нөмірі
беріліп, ол қабірге жазылып көрсетіледі және оның көшірмесі тиісті
мәйітхананың арнайы журналының тізіміне тіркеліп енгізіледі. Мәйіттің тірі
туған-туысқандары пайда болған жағдайда, мәйіт денесінің бүтіндігін
қамтамасьп ету үшін бұрьнырақ алынған мәйіттің қол білегін және (немесе)
бас сүйегінің препараттарын мәйіт сүйегімен бірге қосып көму мақсатында
эксгумация өткізіледі, Егер туған туысқандары ресми түрде мәйітті басқа
жерге жерлеу үшін оны өздеріне беруді талап етсе, онда олардың талаптары
орыдалады. Ал ондай талап болмаған жағдайда, мәйіттің туған-туысқандарының
көмегімен жерленген жерде ескерткіш орнатылып, мәйіттің аты-жөні мен
туылған және қайтыс болған жылдары белгіленуі тиіс.
Азаматтық істер бойынша, белгілі бір тұлғаның азамттық талабына
сәйкес, ақиқатты анықтау үшін жерленген мәйіттің жеке басын тану және
анықтау мақсатында жүргізілетін эксгумация, әдетте. тек сот органдарының
шешімі бойынша ғана жүзеге асырылады. Мұндай эксгумацияны өткізуге қайтыс
болған адамнан қалған мұраны бөлуге қатысты белгілі бір азаматтың азаматтық
талабы түрткі болуы мүмкін. Мысалы, қайтыс болған адамның азаматтық талап
берген туысқандары жерлеу кезінде катыса алмай, сол қайтыс болған адамның
өзінің туысқаны екендігіне қатысты күдікті мән-жайларды жою үшін эксгумация
өткізілуі мүмкін.
2. Кездейсоқтық эксгумация — мәйітті жерленген орнынан қазып алу
мақсатын көздемейтін және мәйіттің күтпеген жерден жерді казу барысында
кездейсоқ табылған мәйіттер туралы айтылады. Мұндай оқиғаларға, көп
жағдайда техника және қол күшімен жер қазу, құрылыс және тағы басқа
жұмыстарын атқару барысында табылған мәйіттерді жатқызамыз.
Кездейсоқтық эксгумацияның маңызды мәні оның құқыктық салдарымен
айқындалады. Мұндай мәйіттердің табылуы кұқық қорғау органдарының белсенді
қызметі басталуына негіз беріп, тексеру амалдарын жүргізуіне басты себеп
болады. Алайда, нақ осы жағдай тұсында тергеулік эксгумацияны тілге тиек
етуге болмайды, себебі адам денесі тиісті емес субъект тарапынан құпиялы
(жасырын) жерленген жерінен қазып алынған және оның қазылып алынуы тиісті
заң нормаларынан тыс іске асырылған, яғни мәйіт бұған дейін де табылған
(мысалы, жер қазу жұмыстарын атқару кезінде табылған мәйіт). Тәжірибеде осы
тәріздес оқиғаларды белгісіз адам мәйітінің табылуы деп атайды. Сондықтан
кұкык корғау органдарының кызметкерлері оқиға болған жерде тыңғылықты
тексеру өткізіп, мәйітті тапқан адамдардан мәйіттің қалай жатқанын, онын
калай табылғанын, қандай техникалық құралдарды колданғанын, т. б. мән-
жайлар туралы түсініктеме алуы тиіс. Егер қасақана өлтірілгені анықталып
жатса, онда қылмыстық іс козғалады.
Кезедейсоқтық эксгумацияның археологиялык қазбалар барысындағы
эксгумациямен белгілі бір дәрежеде ұқсастығы бар. Бұлардың айырмашылығы —
археологиялык қазбалардың мақсаты, жер, күрылыс жұмыстарына қарағанда, көп
жағдайда нысандарды, онын ішінде тарихи күндылығы бар адам сүйектерін іздеп
табу болып табылады. Демек, археологиялық қаз-балар жүргізу барысында
мәйіттің табылу мүмкінділігі бар және мұндай кездейсоқтыкты жоқка
шығармайды.
Сонымен қатар көздейсоктык эксгумацияның салдарынан табылған мәйіттің
тарихи күндылығы да болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мәйіт археологиялык
зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында гиісті мекемеге жолданады.
3. Қылмыстық эксгумация — баю, түрлі ниет-пиғылмен (діни салт
жораларына табынуға негізделген бүзақылыктар) қайтыс болған адам-дардың
мәйіттерін қорлау максатымен мәйітті жерленген жерінен қазып алу болып
табылады.
Аталған максаттармен қайтыс болған адамдардың өліктерін жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекетін жасаған мұндай адамдар қылмыстық заңна-маға
сәйкес қылмыстық жауапкершілікке тартылуға тиіс (Қазақстан Рес-публикасынын
қылмыстық кодексі. — Алматы, 2002. — 275 бап). Осыған байланысты мәйіттерді
жерленген жерінен қазып алудың бұл түрін — қылмыстық эксгумация деп
аталуы дұрыс деп есептейміз. Негізінде, қылмыстық эксгумация мәйіттерді
қорлау пиғылымен жасалады. Сондык-тан корлау сөзінін мағынасы өз алдына
бөлек талқылауды керек етеді.
Қайтыс болған адамдардың мәйіттерін қорлау деп — жерлеу рәсіміне
қатысты қоғамда қалыптасқан салт-дәстүрлерге қарсы бағытталған, арсыз іс-
әрекеттерді айтамыз. Мұндай іс-әрекеттердің қатарына моланы казу, ол жерден
адам мәйітің алу, салт-дәстүрлердің тәртібінсіз жерлеу, адам денесінің
мүшелері мен тері ұлпаларын заңсыз алу, мәйіт денесіне немесе қаңқасына
закым келтіру, дене мүшелерін бөлшектеу, сондай-ак мәйіт киімдерін, тіс
қаптарын және басқа бағалы заттарды ұрлау жатады.
Сонымен қатар мәйіттерді қорлау іс-әрекетінің қатарына қазып алынған
мәйітті табиғи және табиғи емес тәртіптерде жыныстык құштарлықтарын
қанағаттандыру үшін пайдалануды да кіргізуге болады.
Демек, өлгендердің денесіне қатысты көз келген заңсыз әрекет қорлау
болып табылады.
Осылайша, жерленген мәйітке қатысты жасалынатын қылмыстық іс-
әрекеттерді саралай отырса, қылмыстық эксгумацияны көзделер мақсатына
қарай мынадай санаттарға бөлуге болады:
а) тонаушылық жасау мақсатында жасалған эксгумация дегеніміз мәйітпен
бірге көмілген киімдерін, тіс қаптарын және басқа да бағалы заттарды
(мысалы, кейбір мұсылман халықының жерлеу ғұрыпында мәйітті бағалы кілемге
орап көмеді) ұрлау мақсатында қылмыстық эксгумация жасайды. Қылмыскерлер
көбінесе көзі тірі кезінде бай-қуатты болған, материалдық жағдайы жақсы,
дәулетті болған мәйіттерді таңдайды. Дәл осындай қылмыстық эксгумациялар
қазіргі кезде кеңінен таралған. Оңтүстік Қазақстан облысында эмпирикалық
материалдар жинау кезде №045102020052 санды қылмыстық істің материалдарымен
танысқанда 2000 жыл мен 2004 жылдың көктем мезгілі аралығында Г. деген
азамат өз сыбайластары И., А., Р., деген азаматтармен бірігіп, алдына ала
сөз байласу арқылы, адамдар тобы болып құралып, қайтыс болған адамдардың
алтын тіс қаптарын, киімдерін, басқа да бағалы заттарды ұрлау мақсатында,
жиырмаға жуық христиан, мұсылман молаларын қорлағаны анықталды. Бұл орайда
қылмыскерлер жерленуге тиіс өлген адамдар туралы алдын ала мәліметтер
(қайтыс болған адамның үстіндегі киімдері, тіс каптары, т. б. бағалы заттар
туралы мәліметтер) жинай отырып, қылмыс жасаған.
ә) Төлем алу мақсатында жасалынған эксгумация деп — қайтыс болған
адамның туған-туысқандарынан, мемлекеттен және басқа да заңды тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде ақша немесе бағалы заттарға төлем ақы ретінде
айырбастау ниетімен қылмыстық эксгумация жасап, адам мәйітінің денесін
ұрлап кетуін айтамыз. Аталған мақсатта жасалған эксгумацияға нақты мысал
ретінде, тарихта орын алған, 1978 жылы төлем алу мақсатын да қылмыскерлер
әйгілі неміс кино актері Чарльз Спенсер Чаплиннің мәйітін жерленген жерінен
қазып алып ұрлап кеткенін айтуға болады.
б) Бұзақылық ниетпен мәйітті қорлау және мазақ ету мақсатында
жасалынған эксгумация, көбінесе, қайтыс болған адамның өмір сүруі
кезінде басқа адамдармен болған кереғар қатынастарынан туындауы
мүмкін. Мысалы өлген адамға деген эксгумация жасаған адамның
өшпенділігі, кек алу ниеттері болуының салдарынан мәйітті жерленген
жерінен қазып алып, оған әр-түрлі нысанда мазақ іс-әрекеттерін (мысалы:
мәйіт денесіне суреттер салу, мәйіт үстінде дәрет алу және т. б.) жасау.
Әдетте мұндай іс-әрекеттерді психикалық аурулармен ауыратын адамдар
жасайды.
в) Жыныстың құштарлығын қанағаттандыру және басқа да нәпсі-
құмарлық пиғылда жасалынған эксгумация (некрофилия) деп — эксгумация
жасаған адам өзінің жыныстық құштарлығын қанағаттандыру үшін, мәйіт
пен жыныстық қатынаста болу мақсатында, оны жерленген жерінен қазып
алуын айтамыз. Мұндай эксгумация көбінесе әйелдердің мәйіттеріне
жасалынады. Бірақ та қазіргі кезде нәсіпқұмарлық сипатта еркек пен
еркектің,
әйел мен әйелдің жыныстық қатынасы кең өріс тапқан, сондықтан еркектің
мәйітіне эксгумация жасалу мүмкіндігін де жоқка шығаруға болмайды.
г) Діни салт жораларына табынуға және басқа да фанаттық
себептермен жүргізілетін эксгумация, көбінесе, діни секталардың немесе
басқа да діни ұйымдардың белгілі бір діни ғұрыптарды
орындау
мақсатында жүргізіледі. Көпшілікке белгілі, 1974 жылы бирмалық
монахтардың Біріккен Ұлттар Ұйымының бұрынғы хатшысы У. Танның
сүйек қалдықтарын ұрламақ болғанын атап өтуге болады. Сонымен қатар
мұндай қылмыстық эксгумацияны өзіндік дінге құштарлығының
қоздыруынан жекеленген адам да жасауы мүмкін.
д) Мәйіттің дене мүшелері (бүйрек, бауыр, т. б.) мен тері ұлпаларын
ұрлау мақсатында жасалынатын эксгумация. Мұндай қылмыстық эксгумация
көбінесе жасы 45-тен аспайтын, өмір сүруі кезінде аса ауыр науқаспен
ауырмаған, жаңа жерленген мәйітке жасалынуы мүмкін. Сонымен қатар қылмыстық
эксгумация жасаған қылмыскерлер мәйіттерді таңдау барысында аса ауыр
науқастардың салдарынан қайтыс болмаған, керісінше
бақытсыз оқиға немесе қылмыс салдарынан қайтыс болған адамдардың
мәйіттерін таңдайды. Себебі қылмыскерлерге мәйіттің әлі құртылмаған,
сау дене мүшелері немесе тері ұлпалары қажет.
Қылмыстық эксгумация жоғарыда көрсетілген эксгумациялармен қатар
саяси пайдақорлық мақсаттардан да жасалуы мүмкін. Мәселен, 1973 жылы
ақпанның 21-і күні Францияның бостандық пен ілгерілейге бағытталған
республикалық партияның мүшелері, әйгілі француз сатқыны маршал Филипп
Петэннің мәйітін жерленген жерінен қазып алып, ұрлап кеткен. Сол кездегі
Францияның бұқаралық ақпарат кұралдары бұл оқиғаны республикада өтуге
дайындық жүргізіліп жатқан президенттік сайлау науқанына байланыстырды.
Осылайша жоғарыда ұсынылған эксгумацияның түрлерін корытынды-лай келе,
эксгумацияны өмірлік ахуалға байланысты әр түрлі мақсатта өткізілетін іс-
әрекет деп түсінуге болады. Сондықтан эксгумация түрлерінің топтамасына
сүйене келе, эксгумация ұғымының мәнін төмендегідей айқындалады.
Заңның энциклопедиялық сөздігінде эксгумация — мәйітті жерленген
жерінен қазып алу — деп түсіндірілсе С. И. Ожеговтың сөздігінде эксгумация
сот-медициналық және криминалистикалық сараптамалар жүргізу үшін мәйітті
моладан қазып алу деп берілген.
П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарық көрген заң сөздігінде
эксгумаңияның анықтамасы мәйітті жерден қазып алу деп айта келе,
зксгумация мәйіт жерленгеннен кейін істің жаңа мән-жайлары анықталғанда,
мәйітке алғашқы жүргізілген сот-медициналық сараптама корытындысы
жеткіліксіз болған да немесе зерттеу жұмыстарында қателіктерге жол берілген
жағдайда, істің жан-жақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, арнайы шығарылған
қаулының негізінде тергеу органдарының басшылық етуімен жүргізілетіндігі
көрсетіледі.
Р. С. Белкин өзінің 1979 жылы жарык көрген криминалистика оқулығында,
эксгумацияны тергеушінің арнайы шығарылған қаулысының негі-зінде, қайталап
немесе қосымша мәйітке қарау және сот-медециналық сараптама өткізу
мақсатында мәйітті жерленген жерінен қазып алу деп анықтама берген.
Ал, криминалистикалық энциклопедияның толықтырылған екінші
басылымында Р. С. Белкин эксгумацияны қылмыстық істі тсргеу барысында
қарау немесе сот-медициналық (алғашқы немесе кайталама) зерттеу мақсатында
мәйітті жерден (моладан) қазып алу деп анықтай келе, эксгумация тергеу
органдарының (соттың) қаулысы негізінде сотмедициналық сарапшы мен
куәгерлердің қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеті деп толықтырған.
А. Я. Гинзбург ҚР ҚІЖК-нің 225-ші бабын талқылай келе эксгумацияны
мәйітті жерлегеннен кейін, оған косымша немесе кайта қарау жүргізу
қажеттігі туындаса, онда мәйітті жерленген жерден қазып алу
жүргізілетіндігін көрсеткен.
В. Д. Лупиков Эксгумация — мәйітті немесе оның дене мүшелерін ресми
жерленген жерінен қазып алу іс-әрекеті, яғни қылмыстық іс жүргізу заң
нормаларына сәйкес, құзіретті тұлғалармен жүргізілетін жеке тергеу әрекеті
- деп түсіндірген.
Байқалып тұрғандай, жоғарыда көрсетілген эксгумация ұғымдарының өздеріне
тән ерекшеліктері бар, сол себепті оны бір ізге келтіру қажеттілігі
туындайды. Осы ретте мәйіттің жерленген жері ұғымының анықтамасы айқындауға
болады.
Заңның энциклопедиялық сөздігінде жерленген жер, С. И. Ожегов
мұндай жерді мола деп атаған, ал П. И. Кудрявцевтің редакциясымен жарыкқа
шықкан заң сөздігінде жәй ғана жер туралы айтылған. Р. С. Белкин 1979
жылғы ғылыми еңбегінде және А. Я. Гинзбург эксгумация түсінігін бере келе
жерленген жер сөздер тіркесін пайдаланған. Ал кейінрек 2000 жылы Р. С.
Белкин жәй ғана жер (мола) сөзімен калдырған. В. Д. Лупиков тіпті
мәйіттің ресми жерленген жері деген сөздерді колданады.
Д. А. Натура мен А. И. Натура С. И. Ожеговтың берген анықтамасын
талдай келе жерлеуге "ресми" мәртебесін беру, бұл, белгілі бір салт-
дәстүрлер мен әдеп-ғұрыптарын сақтай отырып, мәйітті немесе мәйіт күлі
(мәйітті өртегеннен кейінгі калған күлі) салынған жәшікті жерлеу деп
берілгенін және осы пайымдауға сүйенетін болсақ, онда моладан тыс, мысалы,
қылмыстың ізін жасыру мақсатында қылмыскердің өзі көміп кеткен мәйіттерді
құқық корғау органдарымен қазып алу түсінігі эксгумация ұғымымен үйлеспей
қалады деп мәлімдеген. Соңғы авторлардың көзқарастарына сәйкес эксгумация
тек ресми жерленген жерлерде (туыстық молалар және т. б.) ғана емес,
сонымен қатар "ресми жерлейтін жер" деген мәртебесіне ие емес молалардан
тыс басқа да аумактарда жүргізілуі мүмкін және тәжірибеде мәйіттердің
көшпілік мақұлдаған тәртіппен және кәдімгі қалыппен жерленбеуі салдарынан
кейбір жерлеу орындары "қылмыстық мола" деп анықталады, әдетте дәл осындай
дәстүрлі емес жерлеу орындарын қылмыстың ізін жасыру мақсатында
қылмыскерлер таңдап алады және мұндай молалар бетоннан немесе тастан
қаланған ғимараттар, үйлер, жол құрылыстары, тағы басқа жерлер болуы
мүмкін, көрсетілген жерлерде эксгумация өткізу құкық корғау органдарына
айтарлықтай қосымша қиындықтар туғызады дегенді айтады. Сонымен қатар
аталған ғалымдар қылмыскердің қылмыстың ізін жасыру мақсатында мәйітті
көміп кеткен жерлерді, ресми емес жерленген жерлер деп атаған.
Себебі мәйіттерді ресми жерлейтін жер деп жергілікті әкімшіліктердің
белгілеген, мәйіттерді жерлеуге арналған арнайы жер аумактарын айтамыз. Ал
ресми емес жерленген жерлер тек қылмыстық молалар ғана емес сонымен қатар
басқа жер аумақтарын атауға болады. Мысалы: алыс дала, шөл, орманды, таулы
және т. б. аймақтарда мамандығына, шаруашылығына байланысты өз кәсібімен
айналысатын адамдар (археологтар; альпинисттер; малшылар және т. б.)
кенеттен немесе белгілі бір мән-жайларға қатысты қайтыс болған адамды елді
мекенге жеткізуге кедергілер (көліктің жоқтығы; мәйіт ағзасынын бұзылу
қауіптілігі, т. б.) туындаған жағдайда, мәйітті сол жерлерге жерлеуін
айтуға болады. Сонымен қатар көптеген ауылды аймақтардағы молаларды арнайы
мемлекеттік органдар мәйіттерді жерлеуге арналған орны ретінде
белгілемеген. Мұндай жерлер бұрынғы заманнан келе жатқан, сол ауылдың
тұрғындары мола ретінде танитын аумақтар және бұл жерлер қайтыс болған
адамның туыстарына киелі жер саналады. Мұнымен қоса кейбір діни-салт
ережелеріне сәйкес өз-өзіне қол салып қайтыс болған адамдарды ресми
молалардан тыс орындарға жерленген жағдайлар кездеседі. Ал жоғарыда аталған
жерлерде ешқандай қылмыстың ізін жасыру мақсаты секілді белгілер
байқалмайды. Демек, бұл жерлерден мәйіттерді қазып алуды эксгумация деп
атауға болады.
Ал жоғарыда келтірілген қылмыстық молалар жерленген жер ұғымымен бір
шама үйлесімді. Оның себебі — жер аумағы болып табылмайтын кей жерлер өзіне
тән сипатпен ерекшеленсе де, қылмыскерлер кеміп кеткен мәйіт үшін мола
болады, ал мәйітті қарау туралы шешім қабылдаған тергеушінің іс-әрекеті —
мәйітті жерленген жерінен қазып алу болып табылады.
Тәжірибеде көбінесе мұндай мәйіттер сезіктінің, айыпталушының немесе
куәнің жауаптарын оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау тергеу
әрекеттерің жүргізу барысында табылады (мысалы, қылмыскердің мәйітті көмген
жерін көрсету).
Осыған орай мәйіттің ресми жерленген, ресми емес жерленген және
қылмыстық жерленген жерлер ретінде жіктемелеуге, ал бұл мағыналарды жәй
ғана мәйіттің жерленген жері деп қарастырылады.
1.2. Тергеу әрекеттері жүйесіндегі эксгумацияның ғылыми-теориялық
негіздемесі
Эксгумация жүргізудің көптеген маңызды аспектілерінің
пысықталмағандығы осы тергеу әрекетінің мәніне түрлі түсінік беруді керек
етеді. Құқық корғау органдарымен жүргізілетін эксгумацияны әр-түрлі
деңгейде тергеулік эксгумация немесе криминалистикалық эксгумация деп
айтуға болады.
Бұл орайда заң әдебиеттерінде алдын-ала тергеу жүзеге асырылатын
эксгумация атауына нақты көріністік ұғым берілмеген.
Атап айтқанда белгілі ғалым В. Д. Лупиков тергеулік эксгумация — бұл
қылмыстық іс-жүргізу нормаларына сәйкес, құзіретті тұлғаларымен
жүргізілетін, мәйітті немесе оның дене мүшелерін ресми жерленген жерінен
қазып алу іс-әрекетімен көрініс табатын жеке тергеу әрекеті — деп
түсіндірген.
Д. А. Натураның көзқарасы бойынша қылмыстық істі тергеуге қатысты
эксгумацияларды криминалистикалық эксгумация деп атай келе кримина-
листикалық эксгумация — дәлелдемелер мен жаңа мәліметтерді анықтауға
бағытталған, мәйітке, табытқа, жерленген жерге, т. б. нысандарға тексеру
жүргізу мақсатында, сонымен қатар басқа да тергеу әрекеттерін орындау
мақсатында жүргізілетін, мәйітті немесе оның дене мүшелерін жерленген
жерінен қазып алу іс-әрекетімен көрініс табатын тергеу әрекеті — деген
ережемен толықтырылған.
Осы екі түсінік екі бастаудан нәр алғанымен, эксгумацияның мәні,
мағынасы жоғалмаған, тек атаулары өзгерген. Бұл ретте кұкық қорғау
органдарымен жүргізілетін эксгумацияны тергеулік эксгумация деп аталғаны
жөн. Себебі криминалистикалық деген ұғым өзінің тарихи түп нұсқасында
криминалистика ілімінің бірінші және екінші бөлімдерінде, яғни
криминалистика түсінігі мен жалпы жағдайы және криминалистикалық техникаға
арналған бөлімдерінде көп колданылған. Мысалыға айтатын болсақ,
криминалистикалық идентификация; криминалисттік диагностика;
криминалистикалық трасология, криминалистикалық фоноскопия және т. б. Ал
тергеулік деген ұғымның көбінесе криминалистикалық тактика бөлімінде
кездеседі тергеулік тексеру, тергеулік эксперимент, тергеулік ахуал.
Егер эксгумация тергеу әрекеті ретінде криминалистикалық тактика
жүйесінде орын алатынын ескерсек, онда оны тергеулік эксгумация деп аталуы
тиіс.
Негізінен тергеулік эксгумация криминалистикалық тактика жүйесінде
орын алатын тергеу әрекеті болып табылады. Алайда эксгумацияның жеке-дербес
тергеу әрекеті ретінде танылуына күмән туғызып, пікірталастырған кейбір
ғалымдардың көзқарастары бір қатар ғылыми еңбектерде орын алған. Осыған
байланысты жалпы тергеу әрекеттерінін түсініктері мен олардың белгілерін
талқылай отырып, эксгумацияның өз алдына бөлек тергеу әрекеті ретінде
қарастырған жөн.
Жалпы құқық корғау органдарында қызмет ететін лауазымды адамдар қылмыстық
істі толық, объективті және жан жакты тергеуге, қылмыстарды ашу мен алдын-
алуға бағытталған кешенді іс әрекеттерді жүзеге асырады. Олардың іс-
әрекеттерін профессор В. И. Шиканов криминалистикалық іс-әрекеттер деп
атап, оны мынандай санаттарға бөлген: 1) тікелей қылмыстарды ашу мен
тергеуді жоспарлау мен ұйымдастыруға қатысты: 2) тікелей қылмыстарды ашу
мен тергеуде қолданылатын техникалық кұралдарға катысты; 3) тактикалық-
криминалистикалық іс-әрекеттер. Соңғысы өзіне тән: а) процессуалдық және ә)
процессуалдық емес іс-әрекеттер болып бөлінетіңдігін көрсеткен.
Демек қылмыстық істерді тергеу белгілі бір объекті туралы шынайы
мәліметтер алу мақсатында жүргізілетін әр түрлі іс-әрекеттерден тұрады
және осындай іс-әрекеттерді орындау үшін тергеуші (анықтаушы) қылмыстық іс
жүргізу заң нормаларына сәйкес шешім қабылдайды. Бұл іс-әрекеттер мен
шешімдердің өздеріне тән тергеушінің орындауына тиіс міндеттері мен
мақсаттары бар. Яғни, мұндай іс-әрекеттер мен шешімдер қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында көзделгендіктен, олардың процессуалдық іс-әрекеттер деп
аталуына ешкім дауласпайды.
Тергеушінің процессуалдық іс-әрекеттері, олардың тікелей мақсаттары
мен міндеттерінен тәуелсіз, жиынтығында қылмыстық істің толық, жан-жакты
және объективті тергелуіне бағытталған. Егер дәл осылай
талдайтын болсақ, онда тергеушінің қылмыстық істі тергеу барысындағы барлық
процессуалдық іс-әрекеттерін тергеу әрекеттері деп атауға болар еді. Бірақ
та кейбір ғылыми еңбектерде, жеке айтқанда М. П. Гутермаи процессуалдық іс-
әрекеттерінің ішінде тікелей дәлелдемелерді табуға, жинауға, тексеруге,
зерттеуге, бағалау мен бекітуге бағытталған іс-әрекеттерді ғана тергеу
әрекеттері (жауап алу, тергеулік тексеру, тінту және т. б.) деп санау
қажеттілігін керсеткен.
Осындай көзқарасты ұстанған С. А. Шейфер өзінің ғылыми мақаласында
тергеу әрекеттерінің максаты не дәлелдемелер жинау, не оларды тексеру
(зерттеу) болып табылатындығын көрсеткен.
Сол сияқты автор кейінірек өз көзқарасын тергеу әрекеттері алдын ала
тергеу процессінін құрылымды элементі ретінде, өзін қылмыстық іс жүргізу
заңымен реттелетін белгілі бір объектілерден дәлелдемелік ақпараттарды
тиімді іздеу, қабылдау мен бекітуден тұратын, танымды шаралардың кешенді
бейнесі ретінде ұсынады деп нақтылаған.
Бұл орайда белгілі криминалист ғалым Р. С. Белкин тергеу әрекеттерінің
мақсаты тек дәлелдемелерді табу мен тексеру (зерттеу) ғана емес, мұ-нымен
қатар тергеу әрекетінің мақсаты ретінде басқа тергеу әрекеттерінің
жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыздандыру (мысалы, салыстырмалы
зерттеулер үшін үлгілер алу немесе сараптамалық зерттеулер үшін құжаттарды
алу) болуы мүмкін деп ескерген.
Ю. Н. Белозеров пен В. В. Рябоконь процессуалдық іс-әрекеттердің
ішінде алдын-ала тергеудің жүргізілу сатысы мен оның аяқталуын реттеуге,
қылмыстық іс-жүргізуге қатысушы тұлғалардың құқыктары мен мүдделерін
корғауды камтамасыз етуге, тергеушімен қабылданған шешімді құжаттауға және
т.б. бағытталған (мысалы: жәбірленушіні іс материалдарымен таныстыру;
айыпкер ретінде жауапқа тарту; айыптау қорытындысын шығару және т. б.) іс-
әрекеттер бар, сондықтан мұндай процессуалдық іс-әрекеттер тергеу
әрекеттеріне карағанда дәлелдеуді қажет етпейді, тек қылмыстық істі
тергеуде керекті алғы-шарттарды қамтамасыздандырады деп мәлімдеген.
Г. М. Миньковский тергеу әрекетін тергеушімен (сотпен) тікелей жүзеге
асырылатын, қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен белгілі бір тәртіп ретінде
қарастырылған, дәлелдемелерді жинау мен тексеруге бағытталған, белгілі бір
ақпараттарды алу мен тапсыруға бейімделген танымды және айқындаушы іс-
шаралардың кешені реңінде түсінеді. А. П. Аленин аталған анықтаманы
талқылай отырып, оған темендегідей белгілер енгізген: 1)тергеу әрекеті
тергеушімен (сотпен) жүзеге асырылатын танымды және айқындаушы іс-
шаралардың кешені; 2) тергеушінің (соттың) іс-әрекеті дәлелдемелерді
табуға, жинау мен тексеруге бағытталған; 3) тергеушінің іс-әрекеті
қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген тәртіп бойынша жүзеге асырылады; 4)
тергеу әрекеттері тек тергеушімен (сотпен) жұргізіледі.
Осылайша ғалымдардың басым көпшілігінің тергеу әрекетіне қатысты
түсініктерін бір түйінге келтіретін болсақ, тергеу әрекетінің негізгі
белгісі бұл дәлелдемелерді табуға, жинауға, тексеруге және бекітуге
бағытталған танымды іс-шаралар болып табылады. Бірақ та дәлелдеудін шегі,
дәлелдемелер жинау мен тексерудің талаптарымен санасады және санасуы тиіс.
Әрбір таным нысаны оларды зерттеудің арнайы ерекше әдістемесін талап
етеді.
Бұл жерде әңгіме дәлелдемелерді табу, жинау, тексеру әдіс-тәсілдерін
тек тергеу әрекеттерінде ғана қолданылмайтынында жатыр. Дәлелдемелер
жинаудың басқа да әдіс-тәсілдері бар: қылмыстық іс қозғауға дейін немесе
қозғау сатысындағы тексеруге жататын іс-әрекеттер. (арыздар мен
хабарламаларды қабылдау, түсініктемелер алу және т. б.); заңды тұлғалардан
(ұйымдар мен кәсіпорындар, т. б.) қылмыстық іске маңызды кұжаттар мен
заттарды табыс етуді талап ету (мысалы, белгі бір үйдің, немесе жылжымалы
нысанның кепілді тұру-тұрмағандығы туралы, автокөліктің тіркеуде бар-
жоқтығы туралы ақпарат алу мақсатында тиісті мекемеге қатынас хат жолдау).
Жоғарыда айтылғандай дәлелдемелер жинау мен тексерудің әдіс-тәсілдері
Қазақстан Республикасының ҚІЖК-нің 125-бабында да орын тапқан.
Жалпы дәлелдеу деген сөздің мағынасы белгілі бір нысанның немесе
субъектінің мінездемелік сипатын, іс-әрекетін және жағдайы туралы
сипаттарын айқындайтын танымдық іс-әрекет.
Таным — белгілі бір кұбылыс туралы ақиқатты қабылдау және жаңа
білімдерді меңгеру. Тәжірибелік іс-әрекеттердің әрбір қадамы, объективті
өмірдің кұбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерді меңгерумен байланысты.
Бұл орайда білім әр-түрлі іс-әрекеттердің құралдарына, мақсаттары мен
міндеттеріне қызмет етеді. Дәл осындай қызмет қылмыстық іс-жүргізуде де
орын алады. Сондықтан қылмыстық іс жүргізу кызметтеріне танымды элементтер
органикалық түрде енген және бұл жерде таным мен дәлелдеу мағыналары
сәйкестендірілген.
Ал дәлелдемелерді жинау, зерттеу мен бағалау танымды іс-әрекеттердің
элементі болып табылады.
Сондықтан дәлелдеуде пайдаланылатын танымды іс-шаралар тергеу
әрекеттерінен басқа процессуалдық іс-әрекеттерде де колданылады. Бұл ретте
белгілі ғалымдар Б. М. Нұрғалиев пен А. В. Фефилатьев тергеу әрекеттерінің
белгілері ретінде олардың тактикалық дәлелділігін және таңдамалығын орынды
атап кеткен. Себебі әрбір тергеу әрекетінің жүргізілу тәртібі тек
процессуалдық тұрғыда анықталмайды, сонымен қатар дәлелдемелерді табуда
және жинауда қолданылатын тактикалық әдістерін пайдаланудың қатаң
тәртібімен ерекшеленеді.
Осыған байланысты ғалымдардың пікірлерін бір жүйеге коя отырып, тергеу
әрекетінің төмендегідей құрылымды элементтері анықталады:
* тергеу әрекеті қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында белгіленген
процессуалдық іс-әрекет;
* тергеу әрекеті қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау
мақсатында дәлелдемелік ақпараттарды табуға, жинауға, бекітуге және
тексеруге бағытталған танымды іс-шаралардың кешені;
* тергеу әрекетінің мақсаты дәлелдемелерді жинау мен тексерумен
қатар, басқа тергеу әрекеттерінің жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыз
ету;
* тергеу әрекеті дәлелдемелерді жинау мен тексеруде қолданылатын
криминалистикалық тұрғыда ғылыми дәлелденген және негізделген тактикалық
әдіс-тәсілдерді пайдаланудың қатаң тәртібін сақтаумен ерекшеленеді;
* тергеу әрекеті өзіне тән, заңмен белгіленген қатысушы тұлғаларымен
ерекшеленеді;
әрбір тергеу әрекетінің жүргізілуі белгілі бір себептерді қажет етеді
(мысалы: тергеу экспериментін жүргізуге қылмыстық іс-әрекеттің орын
алған оқиғасының күмәнді болуы себеп болады);
тергеу әрекетін қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көрсетілген құзіретті
лауазымды тұлға жүргізеді (тергеуші, анықтаушы, анықтау органдарының
кызметкерлері, сот).
Демек, тергеу әрекеті дегеніміз — белгілі бір себептердің негізінде
жүргізілетін, өзіне тән қатысушы тұлғаларымен ерекшеленетін, қылмыстық іс
бойынша ақиқатты анықтау мақсатында дәлелдемелерді табуға, жинауға,
бекітуге және тексеруге бағытталған және басқа тергеу әрекеттерінің
жүргізілуіне қажетті шарттарды камтамасыз ететін, қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында процессуалдык іс-әрекет ретінде қарастырылған,
криминалистикалық тұрғыда ғылыми дәлелденген және негізделген тактикалық
әдіс-тәсілдерді колданудың тәртібін сақтаумен ерекшеленетін, лауазымды
тұлғамен жүргізілетін танымды іс-шаралардың кешені.
Жоғарыда көрсетілген тергеу әрекеттерінің белгілері мен алғы-шарттары,
мәйіт эксгумациясының кұрамын толықтай камтиды және бұл туралы талқылаған
ғалымдардың көзқарастары эксгумацияны тергеу әрекеті ретінде тануға себепші
бола алады. Дәлірек айтқанда Р. С. Белкинмен ұсынылған тергеу әрекетінің
бірден бір белгісін эксгумация кұрамында табуға болады. Себебі эксгумация
өз алдына тергеу әрекеті ретінде дәлелдемелерді табу және оларды тексеруге
бағытталғандығымен қатар, басқа тергеу әрекеттерінің өткізілуіне қажетті
жағдай туғызады (мысалы. эксгумацияланған мәйітке сот-медициналық
зерттеулер жүргізу нәтижесінде қылмыстық іске маңызды дәлелдемелер алу).
Осылайша тергеу әрекетінің белгілеріне қарай, эксгумацияны сәйкестендіріп,
былайша көрсетіледі:
эксгумация қылмыстық іс-жүргізу заңнамасында белгіленген процессуалдық іс-
әрекет (ҚР ҚІЖК-нің 225-бабы);
эксгумацияның дәлелдемелерді табуға, жинауға, бекітуге және тексеруге
бағытталған танымды касиеттері бар, яғни мәйітті жерден қазып алу
барысының өзі жаңа мән-жайлардың ашылуына әкеп соқтырады;
эксгумация басқа іс-шараларды жүзеге асыруға қажетті шарттарды
қамтамасыз етеді. яғни эксгумация жүргізудің нәтижесінде мәйітті тану
үшін көрсетілуі, сараптамалық зерттеулер жүргізілуі мүмкін;
эксгумация тергеу әрекеті өзіне тән, заңмен белгіленген қатысушы
тұлғаларымен ерекшеленеді (сот-медициналық сарапшы, анықтау органда-
рының қызметкерлері және т. б.);
эксгумацияның жүргізілуі белгілі бір себептерді қажет етеді (эксгумация
жүргізудің себептері осы бөлімнің 2-бөлімшесінде қарастырлған);
- эксгумация қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес тергеушімен (сотпен)
жүргізіледі.
Осылайша жоғарыда келтірілген талдаулардан кейін эксгумацияны дербес,
жеке тергеу әрекеттерінің қатарына жатқызуға болады. Мұндай көз-карасты И.
Е. Быховский, Б. X. Төлеубекова, Б. Ф. Фуфыгин, С. Е. Еркенов,
В. Д. Лупиков, В. И. Шиканов секілді ғалымдарда ұстанады. Бірақ
Г. Абдумаджитов, М. П. Гутерман, С. А. Шейфер секілді ғалымдар
эксгумация жеке тергеу әрекеті ретінде табылуы мүмкін емес деп есептейді.
Осылайша Г. Абдумаджитов егер эксгумация мен мәйітті қарауды бөлек
жеке тергеу әрекеттері ретінде қарастыратын болсақ, онда біріншісінің қай
уақытта біткенін, екішісінің қай уақытта басталғанын анықтау қиынға
түсетіндігін мәлімдесе, М. П. Гутерман өзінің ғылыми еңбегінде эксгумацияны
ұйымдастырушылық шаралардың ішіне енгізіп, жерленген мәйітке қарауды, оны
тану үшін көрсетуді, сондай-ақ мәйітті немесе оның жанындағы нысандарды
зерттеумен байланысты сараптама өндірісін ұйымдастыру кұралдарының қатарына
жатқызған.
Дәл осындай талдаулар, эксгумацияны тергеу әрекеті ретінде санамауға
дәлелді, нақты негіздер келтірілмегендей көрінеді. Себебі, ұйымдастыруылық
шара дегеніміз - белгілі бір тергеу әрекетін немесе қылмыстарды тергеуді
жүргізу үшін қамтамасыз етілетін жұмыстарды айтамыз (мысалы, оқиға болған
жерге қарау жүргізу үшін катысушы куәлерді қамтамасыз ету немесе
қауіпсіздік шараларын жүзеге асыру, т. б.). Ал эксгумация өз алдына бөлек
процессуалдық тергеу әрекеті. Бұл жерде И. Е. Быховский және В. И.
Шикановтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz