Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына сипаттама
МАЗМҰНЫ
Беті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысындағы ерекше
қорғалатын аймақтарға сипаттама, олардың маңызы ... ... ..7
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы ... ... ... ... ..27
3.2 Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама ... ... ... ... ... ... .. 28
4. ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1. Аққұм ландшафтылық қорығының
топырағы ... ... ... ... ... ... ... ..31
4.2. Өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
4.3. Жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5. ҚОРЫҚТЫ ДАМЫТУ, ҰСТАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР МЕН
ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
6. АҚҚҰМ ЛАНДШАФТЫЛЫҚ ҚОРЫҒЫН МОНИТОРИНГІЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ
САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда экологиялық бағытты дамыту – экологиялық тепе-теңдіктің
қалыптасуына, қоршаған орта сапасының жақсаруына алып келеді. Экологияның
бір бөлігі болып табылатын ерекше қорғалатын табиғи аймақтар экологиялық
бағытты дамытушы фактор ғана емес, қоғамның әлеуметтік экономикалық
тұрғыдан дамуына жағдай жасайтын бірден бір көрсеткіш болып табылады.
Қазақстан Республикасының табиғат жағдайы – Еуразия құрлығының
орталық аймағында орналасуымен, зоналық әр түрлілікпен, климаттың
аридтілігі мен континенталдығымен ерекшеленеді, ал бұл ерекшелік
трансшекаралық мәні бар мәні бар биологиялық әр түрліліктің үлкен сандық
обьектілерінің жоғары деңгейде қалыптасуына негіз қалайды.
Адамның тіршілігі үшін пайдаланылатын табиғи заттардың барлығын табиғи
қор дейді. Осы табиғи қорларды пайдалну арқылы материалдық тұрмысын,
әлеуметтік және экономикалық жағдайларын жақсартып отырады. Нағыз табиғи
қорларға су, орман-тоғай, өсімдік және жануарлар дүниесі, атмосфера ауасы,
күн және жел қуаты, пайдалы қазбалар және тағы басқалар жатады.
Қазақстан Республикасы аграрлық бағытта дамушы елдердің қатарына
жатады.1991 жылы еліміздің 272,5млн.га аумағының 218,7млн.га жері ұйымдар
мен азаматтарға және мал шаруашылық кәсіпорындарына пайдалануға
бағытталған, 1991-2001ж.ж.аралығында ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың
жер көлемі 0,8 млн.га-дан 1,2 млн.га-ға көтерілді, яғни ерекше қорғалатын
табиғи аймақтардың өсу желісі республикамыздың тәуелсіздігімен сипат алады.
Егер 1991 жылы елімізде 7 қорық пен бір ғана ”Баянауыл ұлттық паркі” болса,
соңғы 10 жылдың аралығыңда 2 мемлекеттік қорық және 6 ұлттық мемлекеттік
парктер құрылды. .Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың даму жөнінде және
қоғамдағы экологиялық-экономикалық рөлі туралы ҚР ата заңында нақты
көрсетілген.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың құрылымы аймақтың әлеуметтік-
экономикалық деңгейімен және табиғи аймақтың шаруашылық меңгерумен
аңықталды. Шаруашылық іс-әрекеттері интенсивті дамыған аудандарда ерекше
қорғалатын табиғи аймақтардың даму мүмкіндігі тежелуде.
Ғылыми тұрғыдан алғанда, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар өзін-өзі
ұйымдастырушылық біртұтас жүйе ретінде қарастырылады. Қазақстан
Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аймақтарында жоғары сортты
өсімдіктердің 49 %-ы, барлық сүт қоректілердің 78,6%; құстардың 87,4%;
жорғалаушылардың 63,2% мекендейді.
Қазақстан Республикасында Тянь-Шань мен Алтай экожүйесінің негізгі
эталонында, далалы және шөлейтті аймағында орналасқан 9 қорық бар. Бұдан
басқа 7 ұлттық табиғи парк, 3 мемлекеттік зоологиялық бақ, халықаралық
маңызы бар 3 сулы батпақты жерлер мен мемлекеттік мәні бар 150 су қоймалары
бар.
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын
Табиғи аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде.
КР-ның Үкіметі 2000 ж.”Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030 жылға
дейін дамыту және орналастыру тұжырымдамасын” бекітті. Келешекте
жоспарланған табиғи аумақтардың жер көлемін – 17490 мың гектарға өсіру
көзделді де, оның ішінде қорық көлемі 1,6%, ұлттық парк –1,4% , табиғи
ескерткіштер мен қорықтар көлемі –3,4%, табиғи аймақтарды құруға
байланысты қажетті жыл сайынғы қаржыы көлемі алдын-ала қарастырылған
мемлекеттік бюджет қорына тәуелді болмақ.
Батыс Қазақстан облысында ерекше қорғалатын табиғи территориялары
биологиялық әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста
мемлекеттік және облыстық маңызы бар табиғи қорықтың 12 нысаны жұмыс
жасайды.
Қорыта келгенде,елімізде туризм саласын кеңінен дамыту үшін
,мемлекеттік қорыықтар мен ұлттық парктерді қайта құру және ұйымдастыру
ісін кеңінен жолға қою керек. Осы жағдайда қайталанбас табиғи ландшафтарды
жинаған қорықтар мен ұлттық парктер келесі функцияларға басты назар
аударуы тиіс; бұлар тек табиғат байлығын сақтау қоры ғана емес, туристерді
тарту арқылы олардан түсетін табыстан еліміздің бюджет саласын толтыру
және адамдардың табиғатқа кері әсерлерінің алдан-алу.
Сонымен қатар, экономикалық қатынастарға өту кезеңінде ерекше
қорғалатын табиғи аймақтардың іс-әрекеттерін коммерциялық негізде құру
республиканың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамуына жағдай жасайды.
Яғни, бірқатар объектілерді жеке құрылымдарға жалға беруді ұйымдастыру
шарт. Бұл объектілерге орман учаскелерін, көл акваториясын, өзен мен су
қоймаларын, шөл және далалы аумақтың тартымды ландшафты
ескерткіштерін,сонымен қатар, кемпингтердің материалдық-техникалық базасын,
ресторандарды, жанар-жағар май бекеттерін және т.б. кіргізуге болады. Осы
жағдайда, Ерекше қорғалатын табиғи аймақ – экотуризм механизмін іске
қосып дамыту керек. Бұл механизмнің маңыздылығы мынада туристер,
экскурсанттар мен рекреанттар табиғатқа еш кері әсерлерін
тигізбей,таңғажайып табиғат туындыларымен танысуға мол мүмкіншіліктері бар.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысындағы ерекше
қорғалатын аймақтарға сипаттама, олардың маңызы.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға ерекше қорғаудың құқықтық
заңдылықтарында немесе шаруашылық мемлекеттік табиғи қорық қорын сақтау мен
қалпына келтірудің қамтамасыз ететін аймақтарында реттелетін жер, су, орман
және жер қойнауы аймақтары жатады. Мақсаттары қорғау режим інде және
пайдалану ерекшеліктері бойынша еліміздегі құрылған ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардың құрамына; мемлекеттік табиғи қорықтар; мемлекеттік және
ұлттық табиғи сая-бақтар; мемлекеттік табиғи ескерткіштер; мемлекеттік
табиғи қорықшалар; мемлекеттік зоологиялық, ботаникалық, дендрологиялық
саябақтар кіреді 1.
Қорықтар дегеніміз биоценоздардың және өсімдік пен жануарлар
дүниесінің құндылығына байланысты шаруашылық пайдаланудан толығымен
мәңгілік алынған аумақтар.
Қорықшылар дегеніміз өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің немесе табиғи
кешенінің белгілі бөлігін қамқорлыққа алудың арқасында шаруашылық
пайдаланудан толық босатылған қорғалатын аумақтар.
Ұлттық сая-бақтар біріген ланшафтардың өсімдіктер мен жануарлардың
сирек кездесетін әрі бағалы түрлерінің сақталуын қамтамассыз етумен қатар,
демалыспен туризмнің де тамаша орын болып табылады.
Республика көлемінде қазіргі уақытта 8 мемлекеттік табиғи қорық, 3
мемлекеттік ұлттық сая-бағы, 42 зоологиялық және 18 батаникалық қорықшалар,
3 табиғи ескерткіштер бар. Қазақстан Республикасы аграрлық бағытта дамушы
елдердің қатарына жатады.1991 жылы еліміздің 272,5млн.га аумағының
218,7млн.га жері ұйымдар мен азаматтарға және табиғи шаруашылық
кәсіпорындарына пайдалануға бағытталған, 1991-2001ж.ж.аралығында ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемі 0,8 млн.га-дан 1,2 млн.га-ға
көтерілді, яғни ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың өсу желісі
республикамыздың тәуелсіздігімен сипат алады. Егер 1991 жылы елімізде 7
қорық пен бір ғана ”Баянауыл ұлттық паркі” болса, соңғы 10 жылдың
аралығыңда 2 мемлекеттік қорық және 6 ұлттық мемлекеттік парктер құрылды
3. .
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың дамыту жөнінде және қоғамдағы
экологиялық-экономикалық рөлі туралы ҚРАта Заңында нақты көрсетілген 1.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың құрылымы аймақтың әлеуметтік-
экономикалық деңгейімен және табиғи аймақтың шаруашылық меңгерумен
аңықталды. Шаруашылық іс-әрекеттері интенсивті дамыған аудандарда ерекше
қорғалатын табиғи аймақтардың даму мүмкіндігі тежелуде. Ғылыми тұрғыдан
алғанда, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар өзін-өзі ұйымдастырушылық
біртұтас жүйе ретінде қарастырылады 1. Қазақстан
Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аймақтарында жоғары сортты
өсімдіктердің 49 %-ы, барлық сүт қоректілердің 78,6% ; құстардың 87,4% ;
жорғалаушылардың 63,2% ; мекендейді.
Облыстың ерекше қорғалатын табиғи территориялары. Биологиялық
әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста мемлекеттік және
облыстық маңызы бар табиғи қорықтың 12 нысаны жұмыс жасайды.
Республика ұлттық парктерінде көлемі бойынша ең үлкені Катон –
Қарағай ұлттық паркі болса, Баянауыл ұлттық парік көлемі кіші. Осы жерді
ескере кету шарт, республикада ұлттық паркінің көлемін арттыру керек,
өйткені мемлекеттік ұлттық табиғи паріктер туристік – рекреациялық
қызыметті дамытудың негізгі көзі болып табылады. Мемлекеттік ұлттық табиғи
парктер – экономикалық, рекереациялық, ғылыми және басқа да ерекшеліктері
бар көп жақты пайдаланылатын обьектілер мен табиғи және тарихи – мәдени
кешендер, сонымен қатар, қорғалу зоналары және табиғат қорғау ұйымдарының
статусындағы ерекше қорғалатын аумақтар болып табылады. (5).
Алғашында ұлттық паріктер институты рекреациялық іс - әрекеттерді
ұйымдастырудағы және дамытудағы американдық әдіспен құрылған болатын. Содан
бері ұлттық паріктер мыңдаған рекреациялық аумақтың таңдаулы түріне
айналады. Қазіргі таңда әлемде екі жарым мыңға жуық ұлттық парк бар: бір
ғана Еуропада (ТМД мен Балтика елдерін қоспағанда) 269 ұлттық парк
кездеседі. Көптеген елдерде ұлттық паріктер үлкен аймақты қамтып жатады,
АҚШ-та 1% - ға жуық, Канадада – 0,8% - ға жуық, Германияда – 17,5% (жеке
иеліктердегі табиғи паріктерді қосқанда), Англияда және Уэльсте – 9%.
Мысалы, Кенияда 528,6мың км жерінде 18 ұлттық парк орналасқын, Малайзия
жерінде 336,7 мың кв,км жер көлемінде 16 ұлттық парк орналасқан (Таман
Негара ең танымалысы) Қазақстанда – 0,59% қорықтарды қосқанда. Ұлттық парк
жөніндегі барлық мәліметте туризм ісін және т.б. іс-әрекеттерді дамытудың
ең тиімді обьектісі болып табылады (4).
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын табиғи
аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде. ҚР-ның Үкіметі
2000 ж. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030 жылға дейін дамыту және
орналастыру тұжырымдамасын бекітті.
Келешекте жоспарланған табиғи аймақтардың жер көлемін - 17490 мың
гектарға өсіру көзделді де, оның ішінде қорық көлемі – 1,6%, ұлттық парік –
1,4%, табиғи ескерткіштер мен қорықтар көлемі – 3,4%, табиғи аймақтарды
құруға байланысты қажетті жыл сайынғы қаржы көлемі алдын – ала
қарастырылған мемлекеттік бюджет қорына тәуелді болмақ 29.
Осы жағдайда қайталанбас табиғи ландшафтарды жинаған қорықтар мен
ұлттық паріктер келесі функцияларға басты назар аудару тиіс: бұлар тек
табиғат байлығын сақтау қоры ғана емес, туристерді тарту арқылы олардан
түсетін табыстан еліміздің бюджет саласына толтыру және адамдардың
табиғатқа кері әсерлерінің алдын-алу. Сонымен қатар, экономикалық
қатынастарға өту кзеңінде ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың іс-
әрекеттерін коммерциялық негіде құру республиканың әлуметтік – экономикалық
тұрғыдан дамуынажағдай жасайды. Яғни, бірқатар обьектілердің жеке
құрлымдарға жалға беруді ұйымдастыру шарт. Бұл обьектілерге орман
учаскелерін, көл акваториясын, өзен мен су қоймаларын, шөл және далалы
аумақтың тартымды ландшафты ескерткіштерін, сонымен қатар, кемпингтердің
материялдық – техникалық базасын, ресторандарды, жанар - жағар май
бекеттерін және т.б. кіргізуге болады.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақ – экотуризм механизімін іске қосып
дамыту керек. Бұл механизімнің маңыздылығы мынады: туристер, экскурсанттар
мен рекранттар табиғатқа еш кері әсерлерін тигізбей, таңғажайып табиғат
туындылармен танысуға мол мүмкіншіліктері бар.
Жануарлар дүниесі – биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер сияқты
жануарларда адам тіршілігіне өте қажетті. Бұл өзін-өзі қайтадан қалпына
келтіріліп отыратын табиғат байлығы. Жануарлар өсімдіктермен, өзі тектес
басқа жануарлармен қоректенетіндіктен биологиялық заттардың алмасуына
қатысады. Сондықтанда заттардың табиғаттағы алмасуында және адам өмірінде
мәні зор. Негізінен теңізде тіршілік ететін бір клеткалы омыртқалы
жануарлардың қалдықтарынан бор сияқты тау жыныстары жасалады. Жылы
теңіздердегі маржандардың жасалуы ішек қуыстыларға жататын маржан
палиптеріне байланысты. Жер бетінде тіршілік ететін көптеген жан-жануарлар
топырақты қопсытып, оған ауа мен судың енуін жеңілдетеді, органикалық
заттармен байытып құнарлығын арттырады. Жануарлардың жеке түрлерінің
келтіретін пайдасының немесе зиянының мөлшерін белгілеу үшін көптеген
жергілікті жағдайды анықтап, түрдің табиғаттағы және адам өміріндегі мәнін
білу керек 7.
Қазіргі кезде көтеген жан-жануарлардың мәнін анық білмейміз. Көп жылдық
ғылыми – зерттеу жұмысының нәтежесінде жыртқыш хайуандардың басқа
жануарлармен қоректенуі, олардың популациясына пайдалы әсер ететіндігі
анықталғаннан кейін жыртқыштарға деген көзқарас өзгере бастады. Әдетте
жыртқыш хайуандар өзінің тамағы үшін әлсіз немесе ауру жануарларды ұстап
жейді. Бұл арқылы жыртқыштар табиғи сұраптауға қатысып, өзіне жем болатын
организмдердің популяциясының көбеюіне себепші болады Санитардың ролін
атқарады. Сондықтан адамға пайдалы аңдарды қорғау үшін жыртқыштарды қырып-
жою дұрыс емес деп танылуда, жыртқыштардың жойылуының табиғатқа кері әсері
ететіндігі белгілі болды. Сондықтан жыртқыштардың саны көп және айтарлықтай
зиян келтіретін жерлерінде олардың санын кеміту арқылы реттеліп, ал өте аз
кездесетін жерлерінде қорғауға алу қажеттігі туды.
Жан-жануардың табиғаттағы және адам өміріндегі мәнін дәл білудің
қажеттігіне мынадай мысал келтіруге болады. Бір кездері Австралияда қара
какада қарағайдың тұқымдарын жойып жіберетін зиянкес ретінде қырып-
жойылды. Бұл жағдайда жете зерттеген кезде, ол құс құлатып түсірген бүрдегі
тұқымдардың біраз бөлігін ғана жейді екен, қалғандары жетілуін жерде жатып-
ақ жалғастыра береді. Бұдан кейін қара какаданы пайдалы құс деп жариялап,
қорғауға ала бастады. Бұрынғы кездерде улы жыландарды ұстап өлтіретін,
олардың ұсақ зиянды организмді құртатынын және уының шипалық мәні
ашылғаннан кейін қорғауға алына бастады. Жануарлар дүниесін қорғау
ұйымдастыру жолында қандайда болсын жануарлар түрінің болашақта пайдасы
тиеді, кез-келген түрді құрытып жіберуге болмайды деген принціпті естен
шағарма. Жануарлардың адам әсерінен құри бастауы ерте заманда басталған.
Адам жер бетінде тіршілік ете бастағанына 40 мың жыл өтті. Мал мен ауыл
шаруашылығымен айналыса бастағанына 10 мың жыл яғни 30 мың жыл бойы адам
тек қана аңшылықпен айналысқан. Көне заманда аңшылық құралдары мен әдісінің
жетілуі көптеген жануарлар түрінің құрып кетуіне себепші болды. Аңшылық
әсерінен Европадағы ең ірі шөп қоректі жануарлар – мамонттар, жұнді
мүйізтұмсықтар (носорог), алып маралдар құрып кетті. Сол кезде мамонттармен
бірге Америкада мостодонт, мегатерий, неникл, түйе сияқты жануарларда
тіршілік етуден қалды. Мұндай ірі жануарлар құрыған соң адам баласы
аңшылықты тастап мал мен ауыл шараушылығыммен айналысуға көшті. Дамыған
техникасы бар капиталистік қоғамның пайда болуы және адамдардың аяусыз
қырып-жоюы жануар түрлерінің құру процесін өте тездетіп жіберді. Бұл
процесс әсіресе соңғы екі ғасырда шарықтау шегіне жетті 10.
Кейінгі жылдары техниканың өсуіне байланысты адам әсерінен жануарлар
тіршілік ететін ортаның өзгеруі күшейді. Егістіктің механикалануы
жертесерлердің жаппай қырылуына себепші болды. Улы химикаттардың себілуінен
пайдалы жәндіктер жаппай қырылады. Арал, Каспий теңіздерінің суының азаюы,
ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың тіршілік жағдайының нашарлауының,
біраз жануарлар түрлерінің қүрт азаюын туғызды. Саны өте аз қалғандықтан
құрып кетуге жақын тұрған жануарлар ерекше қорғауға алынуды қажет етеді.
Саны таусылуға жақын тұрғандарға негізінен кәсіптік жануарлар жатады.
Бұрын, біраз жылдар бұрын казіргі аз кездеседі деп жүрген жануарларының көп
тараған және соныда жетекшілі болатын. Патшалық Россия кезінде аяусыз
аулаудың әсерінен көптеген турлер жойылу алдында ғана тұрды. Октябрь
революциясынан кейін барлық саны аз хайуанаттар қорғауға алынып, аулауға
тиым салынады. Олардың саны көп және жақсы сақталған жерлерінде қорықтар
ұйымдастырылды. Сөйтіп өзен құндызы, бұлғын, жұпар тышқан, құлан сияқты
хайуанаттар хамқорлыққа алынды. Жануарларды қорғаудың негізгі міндеті,
оларды тіршілік ететін жерлерінде қолайлы жағдай туғызу арқылы санын
көбейтіп, қайтадан кәсіптік жануарлар қатарына еңгізу болып табылады 11.
Қазақстанды мекендеген жабайы түйе, жабайы сиыр, жолбарыс, солтүстік
бұғысы, құлан сияқты аңдарды бұл күндері кездестіру қиын. Кейінгі 2000 жыл
ішінде жер бетінен жануарлардың 110 түрі жойылып кетті. Енді осы құрып
кеткен жануарларды уақыт өлшемімен салыстырып, қай кезеңде қалай өткендігін
айта кетейік 110 түрдің үштен бірі XVIII ғасыр уақыт ішінде құрып кетіпті,
келесі үштен бірі тек өткен бір ғасырда ғана жайылып кеткен. Ал қалған
үштен бірі соңғы елу жыл ішінде құрып отыр. Мұның өзі бүкіл дүние жүзінде
халықтың өсуімен бірге, бұрын болып көрмеген қуатты техниканың күшімен
жануарлардың тұрақты мекендерін халық шаруашылығына қажетті салаларға
игеруне байланысты. Жер бетінде хайуанаттар түрлерінің жойлып кетуін 1000
жылдан бері нақтылы деректермен дәлелдеп, тіркеп келеді. Сол уақыттан бері
Халықаралық табиғатты қорғау одағының деректері бойынша құстың 94 түрі және
сүтқоректілердің 63 түрі құрып кеткен.
Фишердің мәліметі бойынша осылардың ішінен құстардың 86%-і,
сүтқоректілердің 75% адамдардың тікелей қызметінің нәтежесінде жойылған.
Адамдардың шаруашылық қызметі жануарлар дүниесіне күшті әсерін тегізеді.
Соның нәтежесінде хайуанаттардың біреулерінің саны өседі, екіншілерінің
саны азаяды, ал үшіншілері тіпті жойылып кетеді. Адамдардың жануарларға
тигізетін әсерін тікелей және жанама деп екіге бөлуге болады. Тікелей әсер
етуге жануарларды қуалау, құртып жою және бір жерден екінші жерге көшу
жатады. Жануарлардың ішінде көбірек азап шегетіндер кәсіптік маңыз үшін
ауланатындары. Оларды терісі, еті, майы т.б. шикі заттар алу үшін аулайды.
Нәтижесінде олардың саны азаяды, тіпті кейбір түрлері жойылып та кетеді.
Жануарларды есепсіз қалай болса солай аулаудың нәтижесінде саны күрт
азайып кеткенін әңгіме қылғанда Африканы мысалға алады. Африкаға ең бірінші
Европалықтар келгенде Оңтүстік Африканың ірі жануарларын атып ала бастаған.
Соның нәтижесінде XIX ғасырдың аяғында XX ғасырда пілдер, мүйізтүмсықтар,
буйволдар т. б. құрып кетуге жақын қалған. Сондай қауіпті жағдай Шығыс және
Орталық Американың пілдеріне, мүйізтұмсықтарына туған. Одан жыл сайын 4-5
мың піл мен мыңға тарта мүйізтұмсықтарды атып өлтіреді. Ауыл шаруашылық
және орман өсімдіктерінің зиянкестерімен күресте басқа облfстың жерлерінен
жануарларды әкеліп тарату кеңінен қолданылып жүр. Осылай алып келген аңдар,
кейде зиянды әрекетімен көзге түседі. Мысалы, Антильск аралына
кеміргіштермен күресу үшін мангуст деген жыртқыш аңды алып келіп жіберген.
Біраз уақыттан кейін ол жерде ұялайтын құстардың жұмыртқаларын немесе
балапандарын жеп зиян тигізсе, екіншіден құтыру ауыруының таралуына себепші
болған. Көпшілік елдерде аңдар қорын молайтудың ең бір тиімді жолы
хайуанаттардың жаңа өкілдерін әкелу болып табылады. Жаңа Зеландияда
жануарлар дүниесі өте аз, сондықтан Европадан, Азиядан, Австралиядан,
Америкадын құстың 31 түрі, сүтқоректілердің 34 түрі, балықтың бірнеше түрін
әкеліп жіберген олардың бәрі де сол жерге жақсы көндігіп кеткен 14.
Транспорттық дамуына байланысты көзделмеген кездейсоқ жануарлардың жер
шарының әр түрлі аудандарына таратуына мүкіншілік беріп отыр. Мысалы, АҚШ-
тың аэропортында 10 жылдың аралығында самолеттің ішінен 50 мың насекомның
залалды түрін тапқан. Кейінгі 2-3 жыл ішінде теміржол траснпортымен
Алматыға бірінші рет егеуқұйрық келді. Адамдардың жануарларға тікелей
әсеріне арам шөптер мен ауыл шаруашылығының зиянкестерімен күресте химиялық
заттардан өлетін жануарларды да жатқызуға болады.
Химиялық заттармен жұмыс істегенде көпшілік жағдайда адамдарға пайдасы
көп жануарлар өлімге ұшырайды. Адам әрекетінің жануарларға жасайтын әсері
күшті. Нәтижесінде жануарлардың бір түрлері – көбейіп, екінші түрлері –
азайып, үшіншілері – құрып кетіп жатады. Көптеген өмыртқалы жануарларда
орын ауыстырды басқа жақтан әкелінген жан-жануарлардың барлығы бірдей
жерсініп кетпейді, көбі үйрене алмай өліп қалады 3.
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірінмен тығыз байланыста
болады. Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар
оларға пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдікті тозаңдандырады және өсімдіктердың
бір ауданнан екінші ауданға таралуына көмектеседі. Жер бетінде және суда
өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ, бағалы аң терілерін және
тағы басқа шикізаттар береді. Бүгінде дүние жүзі халаықтарының жартысына
жуығына белоктік заттар жетіспейді. Оның ішінде хайуанаттардан алынатын
белокты заттардың жетіспеуі 3 млн тоннаға жетеді. Бұл 15 млн тонна ет деген
сөз. Сондықтанда мал шаруашылығын ғана дамытып қоймай, сонымен қатар балық
және аңшылық шаруашылықтарын жедел жолға қоюдың да үлкен маңызы бар.
Біздің елімізде табиғат байлықтарының бірі – жануарлар дүниесі. Жалпы
көлемі 2754 мың шаршы километр жерді алып жатыр. Қазақстан территориясының
ормандары мен кең байтақ жазық даласында, өзен-көлдерінде құнды тері, дәлді
тамақ, дәрі-дәрмектік шикізат беретін жан-жануарлардың көртеген түрлері
тіршілік етеді. Оған Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі және
сүтқоретілердің 175 түрі өмір сүретіндігін айтсақ та жеткілікті. Елімізде
осындай табиғат байлақтары қорғауға алынып, олардвң қорының молаюына
мүмкінлік жасау нәтижесінде аң-құстардың бірнеше түрінің саны айтарлықтай
өсіп, халық шаруашылығына пайдаланып отыр. Бұл ретте Қазақстан бағалы аң
терісін дайындау жөнінен барлық республикалар ішінен екінші орын алады
25.
Республикамызда тек соңғы бес жылда 16,5 миллион санға аңдардың бағалы
терілері дайындалып, мемлекетке өткізілді. Соңғы он бес жыл ішінде
Қазақстанда бір миллион 350 мыңға жуық ақбөкен ауланып, одан 23-25 мың
тонна ет, 35-40 тоннадай дәрі жасалатын мүйіз өндірілді. Тек ақбөкен
аулаудан алынған өнімдері өткізуден мемлекетке 23,5-24 миллион сом ақша
түсті. Біздің өңірде дәмді еті және құнды терісі үшін аңдардың 60-тан астам
түрі ауланды. Олардың ішіндегі бастылары – ақ тиін, сусар, бұлғын, ондатра,
суыр, дала күзені, түлкі, зорман, ақбөкен, елік т. б. Халқымыздың өскелең
тілегі – аңшылық шаруашылығымен бұл саладағы ғылыми институттар алдында
терісі аса құнды аңдар қорын молайтуға шаралар қолдануды міндеттейді.
Мамандар жануарлар сиректеу қоныстанған ормандарға, жасыл кілем жамған
өзен-көлдерге аңдардың жаңа түрлерін жерсіндіру мәселесімен шұғылдана
бастады. Бұл шарада айтарлықтай өз жемесін береді. Америкадан әкелінген
ондатра, су күзені (норка) сияқты аңдарды елімізге тарату үлкен табыспен
аяқталады. Сонымен қатар, Қазақстанда аса құнды кейбір аңдарды фермаларда
өсіру кең етек жайып келеді Казірде күміс-қара түлкі, көгілдір түлкі
(песец) су күзені және саз камшаты қолда бағылады. Аң фермалары мемлекетке
үлкен табыс береді. Мәселен, респулика бойынша 4,6 млн сомға аң дайындалса,
соның 54 проценттей аң фермаларының санын өсіру-келешекте бағалы теріні көп
алудың бірден-бір жолы 22.
Табиғатта жануарлардың белгілі бір түрінің жойылып кетуі немесе екінші
түрдің пайда болуы табиғи заңдылық. Мұның бәрі тарихи дамудың барысында
климат жағдайының, ландшафтың өзгеруінен және өзара тіршілік үшін күрестің
нәтежесінде пайда болған құбылыс. Д.Фишердің есебі бойынша жер бетінде
адамдар пайда болғанға дейін құстардың тіршілік ету ұзақтығы шамамен 2 млн
жыл, сүткоректілердің өмірі – шамамен 600 мың болған. Әрине адам көпдеген
түрлердің жойылып кетуіне себепкер болған бұл процестіде тездетті. Бұл жер
бұдан 250 мың жыл бұрын басталған. Бұлардың бірінші құрбаны ең ірі
жануарлар болған. Европада осыдан 100 мың жыл бұрын адамдар көптеген
жануарлардың орман пілінің, алып бұғының жүнді мүйізтұмсықтың және
мамонттың құрып кетуіне тікелей қатынасты. Солтүстік Америкада шамамен 3
мың жыл бұрын адамдардың қатысуымен мастодонт алып лама үлкен ләйлік және
т. б. хайуанаттар құрып кетті 24.
Қазіргі адамның жер бетінде өмір сүріп келе жатқатына 40 мыңдай жыл
болған. Ол мал өсірумен және егіншілікпен осыдан тек 10 мың жыл шамасында
ғана шұғылдана бастаған. Сондықтанда қалған 30 мың жыл бойына тамақ пен
киімнің көзі тек аңшылық қана болды. Европада шөптен қөректенетін ең ірі
аңдар – мамонттар, алып бұғылар қырылып біткеннен кейін, олармен
қоректенетін – үңгір арыстаны, ұүгір аюыда жойылып кетті.
Жануарлардың белгілі бір түрі эволюцияның дамуында бір ландшафтқа
немесе болмаса өсімдіктің бір түрлерінің арасында тіршілік етуге
бейімделеді. Мысалы, қырғауыл, қопалы қамыс арасында және тікенекті
бұталардың ішінде тіршілік етеді. Сол сияқты шөл және шөлейт аймақтың сәні
– қарақұйрықты да айтуға болады. Ауыл шаруашылығының және басқа салалардың
жедел жамуына байланысты жануарлар саны жылдан жылға азаюда. Бұрын
Қазақстанды мекендеген жабайы түйе, сиыр, жолбарыс, солтүстік бұғысы, құлан
сияқты аңдарды бұл күндері кездестіру қиын. Адамдардың жануарларға
тигізетін тікелей әсерлері техникалық прогреске тікелей байланысты –
тоғандар салу, ағаш кесу, тың жерлерді, жырту жолдарды салу, ауаны,
топырақты, суды ластау. Міне осының бәрі кәдімгі табиғи ландшафтың және
жануарлардың тіршілік жағдайын өзгереді. Шөп шабу кездерінде аң құстардың
жұмыртқалары, балалары ораққа түсіп қырылып қалады. Көптеген жануарлар жыл
майсымына қарай едәуір қашық жерлерге ойысып отырады. Жануарларды қорғау ең
алдымен олардың тіршілік ететін жерді қорғау деген сөз 27.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жануарлар дүниесі
мемлекеттік меншікке жатады, яғни олар бүкіл халықтың игілігі. 1991 жылы
“Қазақстанда айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы” Заң қабылдады. Бұл заң
бойынша аңдарды тек арнайы рұқсат (лицензия) қағазымен алуға болады (онда
аулау мөлшері, саны белгіленеді). Аулау ережелерін бұзғандарды броконьер
деп, соттап, үй мүлкін төркелеп мемлекет есебіне алады (конфискация). Біз
табиғатты халық үшін, өзіміз үшін, қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін
қорғаймыз.
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады.
Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға
пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдіктерді тозаңдандырады.
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ,
бағалы аң терілерін және тағы басқа да шикізаттар береді.
Америкадан әкелінген ондатра, су күзені (норка) сияқты аңдарды елімізге
тарату үлкен табыспен аяқталады. Табиғатта жануарлардың белгілі бір түрінің
жойылып кетуі немесе екінші түрдің пайда болуы табиғи заңдылық. Мұның бәрі
тарихи дамудың барысында климат жағдайының, ландшафтың өзгеруінен және өз
ара тіршілік үшін күрестің нәтижесінде пайда болған құбылыс.
Адамдардың жануарларға тигізетін әсерін тікелей және жанама деп екіге
бөлуге болады. Тікелей әсер етуге жануарларды қуалау, құртып жою және бір
жерден екінші жерге көшіру жатады. Жануарлардың ішінде көбірек азап
шегетіндер кәсіптік маңызы үшін ауланатындары. Олардың терісі, еті, майы
т.б. шикізаттар алу үшін аулайды. Нәтижесінде олардың саны азайып, тіпті
кейбір түрлері жойылып та кетеді. Ауыл шаруашылық және орман өсімдіктерінің
зиян кестерімен күресте басқа облыстың жерлерінен жануарларды әкеліп
таратуда кеңінен қолданылып жүр. Осылай алып келген аңдар, кейде зиянды
әрекетімен көзге түседі. Антильск аралына кеміргіштермен күресу үшін
мангуст деген жыртқыш аңды алып келіп жіберген. Біраз уақыттан кейін ол
жерде ұялайтын құстардың жұмыртқасын немесе балапаның жеп зиянын тигізсе,
екіншіден құтыру ауруының таралуына себепші болған. Көпшілік елдерде аңдар
қорын молайтудың ең бір тиімді жолы хайунаттардың жаңа өкілдерін әкелу
болып табылады. Жаңа Зиландияда жануарлар дүниесі өте аз, сондықтан
Европадан, Азиядан, Америкадан құстың, сүтқоректілердің, балықтың бірнеше
түрін әкеліп жіберген. Олардың бәрі де сол жерге жақсы көндігіп кеткен.
Адамдардың жануарларға тікелей әсеріне арам шөптер мен ауыл шаруашылығының
зиян кестерімен күресте химиялық заттардан өлетін жануарларды да жатқызуға
болады. Химиялық заттармен жұмыс істегенде көпшілік жағдайда адамдарға
пайдасы көп жануарлар өлімге ұшырайды. Сол сияқты өндіріс қалдықтарын, улы
заттарды ағын суларға жіберу арқылы бағалы балықтарды, су жанаурларын
уландырып өлтіру де жатады.
Адамдардың жануарларға тигізетін жанама әсері техникалық прогреске
тікелей байланысты. Өзендерде тоғандардың салынуы, ағаштарды кесу, тың
жерлерді жырту, батпақты кептіру, қалаларды, жолдарды салу, ауаны,
топырақты, суды ластау т.б.. Кейбір жануарлар сол антропогенді
ландшафттардан өздеріне қолайлы жағдай тапқан. Мысалы: үй және дала
торғайы, ауыл және қала қарлығашын, ақтұмсық қарғаны, қара қарғаны,
кептерды, егеуқұйрықты, насекомдардың кейбір түрлерін тек қана сол
жерлерден кездестіресін. Антропогенді ландшафттардан жануарлары түр жағынан
санаулы ғана болғанымен, сан жағынан өте көп 29.
Адам шаруашылық қызметінің әсерінен өмір сүру ортасы нашарлағанда
жануарлардың сан мөлшері азаяды. Мысалы, Қазақстанда тың және тыңайған
жерлерді игергенде тың даланың тұрғыны суырдың саны бірте-бірте азая
бастады. Далалы және тіршілік өтуге бейімделген дуадақ пен безгелдек те
ұяға салуға қолайлы жер таппай туған жерін тастауға мәжбүр болды. Қазір
Қазақстанда олардың саны өте аз.
Ауыл шаруашылығын дымытпайынша, елдің экономикасын жақсартып,
халықтардың әл-ауқатын арттыру мүмкін емес. Ғылыми-техникалық прогрестің
интенсивті даму жолына түсті оның техникалық базасы күшейді. Ауыл
шаруашылығын өркендету жолындағы кейбір істердің табиғат дүниесіне кері
ықпалы алаңдатады. Техника күшімен кез келген жердің үстіңгі қабаты
түрленіп жатады. Сол дархан даланың аң мен құсы мекені танымастай өзгеріске
ұшырағанда оған көндіге алмай басқа жаққа қоныс аударады. Үйренген тіршілік
ортасын өзгерткен түз тағылары кездейсоқ кезігіп, жаңа мекені жайсыз болып
көндіге алмайды. Жануарлар ауыл шаруашылығына пайдалы жерлерді мекендейді,
шалғынды, шабындықты өлкені паналайды. Бірақ бағалы аң-құстарымыз жылдан-
жылға саны азайып бара жатыр. Деректерге қарағанда шөп шабу, егін өсіру
кездерінде түз жануарлары ораққа ілініп қырылып қалатын болған. Әсіресе
аңның жаңа аяқтанған төлдері мен қанаты қатаймаған балапандар, құс
жұмыртқалары агрегаттық өткір орақтары жүріп өткенде оның пышағынан ешқайда
құтылмайды. Мысалы 1978 жылы мемлекеттік аңшылық инспекциясының деректері
бойынша шөп шабу науқанында Қарағанды облысында 48 ақбөкен мен оның 63
лағы, 120 шіл, 270 бөдене ауыл шаруашылығы машинасының орағына түсіп өлген.
Көкшетау обласында суыр, қоян, шіл, тіпті кей буландардың да шығын болғаны
анықталды. Мұндай мысалдар көп. Бұл жерде жануарлар дүниесіне зианды әсері
тиетіндіктен техниканы пайдаланбау керек деген ұғым тумасы керек. Тек
мамандар олардың апатқа ұшырамауын ойластыру қажет. Жануарлар дүниесін
қорғау мен пайдалану туралы заңының 24-статьясында барлық мекемелерге,
ұйымдарға, өндіріс орындарына және азаматтарға ауыл шаруашылық жұмыстарын
немесе басқа жұмыстарды аман сақтау шараларын дер кезінде ұйымдастыруды
міндеттейді. Заңның осы статьясын әрі қарай жетілдіру үшін
Механикаландырылған жинау жұмыстары кезінде түз жануарларын қорғау әдісін
ұсынды. Зерттеулерге қарағанда шөп шабу, егін жинау және басқа ауыл
шаруашылық дақылдарын жинау кезінде түз жануарларының апатқа ұшырау
себептері біз ойлағандай ауыл шаруашылық машиналары емес, ол қалыптасқан
өндіріс технологиясына демек жұмыстың өндіріс әдісіне байланысты 22.
Біздің елімізде жануарларды қорғауды ұйымдастыру негізгі екі бағытта
жүргізіледі. Оның бірі қорықтар ұйымдастыру да, екіншісі кәсіптік маңызы
бар жануарларды пайдалану барысында сақтайтын қорық. Бұл екі бағыт та
қажет, ол бірін-бірі толықтырып отырады. Көптеген хайуанаттардың таралу
аймағы шағын, экологиялық өрісі тар, сондықтан да олар белгілі табиғат
жағдайында ғана тіршілік ете алады. Жануарларды қорғау жөніндегі қорықтар
шаралардың бәрі ерекше, төтенше сипатта болады. Пайдалы жануарлар мен
құстарды сақтау үшін жағдайлар туғызу сонымен қатар егіншіліктің
тиімділігін арттырады, ауыл шаруашылығы сапасын жақсартады. Хайуанаттар
дүниесін қорғап, олардың қорын үнемі молайтып отыру – табиғат қорғау
саласындағы ең өзекті мәселе. Ғылым академиясы Зоология институтының
ғалымдары Қазақ табиғат қорғау қоғамымен бірлесе отырып, 1978 жылы Қайнар
баспасынан Қазақстан хайуанаттарының Қызыл кітабын жарыққа шығарады.
Құлан-өткен ғасырда Қазақстанда өте кең таралған жануар. Дәмді еті үшін
есепсіз аулаудың салдарынан 30-шы жылдары жерімізден жойылып кетті. Бірақ
елімізде тек Түркменияның оңтүстігінде сақталып қалған. Сырт пішіні жылқы
тектес. Құлағының үлкен басының салмақты келіп, кекілінің болмауы және
құйрығы есекті елестетсе, жеңіл қимылы мен ептілігі жылқыға ұқсас. Екеуіне
ұқсамайтын ерекшелігі – құланның басын көтеріп жүгіруі мен ұшқырлығында,
әрі мықтылығы мен төзімділігінде.
Кәмшат (речной бобр)-салмағы 30 кг дейін жететін ең ірі кеміргіш. Өте
бағалы терісі үшін Қазақстан территориясынан XVIII ғасырда жойылып кеткен.
Жайық өзені бойындағы ормандарға көршілес Ресей облыстары жерінен ауысты.
Өзен бойындағы ағаш діңдерімен, жапырақтарын, қабығын сүйсіне жейді, әрі
қыстық азық қорын жинайды.
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады.
Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға
пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдіктерді тозаңдандырады.
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ,
бағалы аң терілерін және тағы басқа да шикізаттар береді.
Адам шаруашылық қызметінің әсерінен өмір сүру ортасы нашарлағанда
жануарлардың сан мөлшері азаяды. Мысалы, Қазақстанда тың және тыңайған
жерлерді игергенде тың даланың тұрғыны суырдың саны бірте-бірте азая
бастады. Далалы және тіршілік өтуге бейімделген дуадақ пен безгелдек те
ұяға салуға қолайлы жер таппай туған жерін тастауға мәжбүр болды. Қазір
Қазақстанда олардың саны өте аз.
Ауыл шаруашылығын дымытпайынша, елдің экономикасын жақсартып,
халықтардың әл-ауқатын арттыру мүмкін емес. Ғылыми-техникалық прогрестің
интенсивті даму жолына түсті оның техникалық базасы күшейді. Ауыл
шаруашылығын өркендету жолындағы кейбір істердің табиғат дүниесіне кері
ықпалы алаңдатады. Техника күшімен кез келген жердің үстіңгі қабаты
түрленіп жатады. Сол дархан даланың аң мен құсы мекені танымастай өзгеріске
ұшырағанда оған көндіге алмай басқа жаққа қоныс аударады. Үйренген тіршілік
ортасын өзгерткен түз тағылары кездейсоқ кезігіп, жаңа мекені жайсыз болып
көндіге алмайды. Жануарлар ауыл шаруашылығына пайдалы жерлерді мекендейді,
шалғынды, шабындықты өлкені паналайды. Бірақ бағалы аң-құстарымыз жылдан-
жылға саны азайып бара жатыр. Деректерге қарағанда шөп шабу, егін өсіру
кездерінде түз жануарлары ораққа ілініп қырылып қалатын болған. Әсіресе
аңның жаңа аяқтанған төлдері мен қанаты қатаймаған балапандар, құс
жұмыртқалары агрегаттық өткір орақтары жүріп өткенде оның пышағынан ешқайда
құтылмайды. Мысалы 1978 жылы мемлекеттік аңшылық инспекциясының деректері
бойынша шөп шабу науқанында Қарағанды облысында 48 ақбөкен мен оның 63
лағы, 120 шіл, 270 бөдене ауыл шаруашылығы машинасының орағына түсіп өлген.
Көкшетау обласында суыр, қоян, шіл, тіпті кей буландардың да шығын болғаны
анықталды 1, 5.
Бұл жерде жануарлар дүниесіне зианды әсері тиетіндіктен техниканы
пайдаланбау керек деген ұғым тумасы керек. Тек мамандар олардың апатқа
ұшырамауын ойластыру қажет. Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану
туралы заңының 24-статьясында барлық мекемелерге, ұйымдарға, өндіріс
орындарына және азаматтарға ауыл шаруашылық жұмыстарын немесе басқа
жұмыстарды аман сақтау шараларын дер кезінде ұйымдастыруды міндеттейді.
Заңның осы статьясын әрі қарай жетілдіру үшін Механикаландырылған жинау
жұмыстары кезінде түз жануарларын қорғау әдісін ұсынды. Зерттеулерге
қарағанда шөп шабу, егін жинау және басқа ауыл шаруашылық дақылдарын жинау
кезінде түз жануарларының апатқа ұшырау себептері біз ойлағандай ауыл
шаруашылық машиналары емес, ол қалыптасқан өндіріс технологиясына демек
жұмыстың өндіріс әдісіне байланысты.
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1. Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына сипаттама
Климаты жоғары континенталдығымен ерекшеленеді, яғни ауаның
температурасының күрт өзгергіштігі, орташа тәуліктік температураның
қарқынды түрде жоғарылауынан байқалады. Қысы аязды салқын, жазы ыстық.
Қыстан жазға тез ауысады. Көктемгі кезеңі қысқа, атмосфералық жауын-шашын
тапшы және тұрақсыз, құрғақ ауалы. Облыстың солтүстігінен Арктиканың толық
ашық салқын желінің ағымы, ал оңтүстігінен Азияның құрғақ және ыстық желі
соғады. Бұл екі ауа ағымының кездесуінен циклон-антициклондар пайда болады.
Облыс территориясы топырақ-климат жағдайларының ерекшелігіне байланысты
далалық, құрғақ далалық және жартылай шөлейт болып үш аймаққа бөлінеді.
Көпжылдық атмосфералық жауын-шашынның орташа мөлшері 309 мм. Қарқынды
вегетация кезеңі ішінде гидротермиялық коэффициент (ГТК) 0,5-0,6 құрайды.
Он градустан жоғары белсенді температуралар жиынтығы 2800–34000С. Ең жылы
ай – шілде, ауаның температурасы 21-270С, өте салқын ай қаңтар - -11,0
–18,00С. Ең төменгі ауаның температурасы 37-450С, ең жоғарысы 36-400С жылы.
Көктемде кеш және күзде ерте аяздар байқалады. Аязсыз кезең 130-180, ал
вегетациялық кезең 150-155 күнге созылады. Ауаның орташа жылдық
температурасы +4,70С тең. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның екінші жартысында
түзіліп, 120-130 күн сақталады. Оның биіктігі 25-30 см, су қоры 75-95 мм.
Қардың кетуі көкектің бірінші жартысында басталады. Төменгі температураға
және қар жамылғысына байланысты топырақ қыста 1,5 м тереңдікке дейін
қатады.
Көктемгі кезеңі қысқа, салқын және желді келеді. Жауын-шашын аз түседі,
бірақ кей жылдары оның мөлшері орташа көпжылдықпен салыстырғанда 3-4 есе
көп. Қалыпты ауаның ылғалдылығы мамыр айында 45% дейін төмендейді.
Вегетация кезеңінде, көкек – тамыз айлары ішінде орташа есеппен 120-140 мм
жауын-шашын жауады.
Жаз мезгілі жоғары температурамен, салыстырмалы ауа ылғалдылығының
төменділігімен сипаталады. Басқа жыл мезгілдерімен салыстырғанда жазда
жауын-шашын көбірек түседі, маусым айында орта есеппен – 26 мм, шілдеде –
36, тамызда –29 мм. Қуаңшылық жылдары оның мөлшері жаз айларында өте аз,
яғни өсімдік үшін қолайсыз жағдай қалыптасады. Атмосфералық құрғақшылық
топырақпен байланыстырғанда тез пайда болады.
Күз біртіндеп ауа температурасының төмендеуімен басталады. Алғашқы
аяздар қыркүйектің бірінші онкүндігінде, кей жылдары басында байқалады.
Температураның төмендеуінің 00С арқылы тұрақты өтуі қазан айының соңғы
күндері, кей жылдары оның ауытқуы 2-3 аптаға ерте немесе кеш мерзімде болуы
мүмкін. Күзде жауын-шашын мөлшері жазға қарағанда аз, көпжылдық мәліметтер
бойынша орта есеппен 82 мм ылғал түседі.
Қыс салқын және қатал. –100С-тан төмен орташа тәуліктік ауа
температурасының жиынтығы –1450 –15500С-қа жетеді. Алғашқы қар жамылғысы
қарашаның бірінші онкүндігінде пайда болады, бірақ ол тұрақсыз, тұрақтысы
қарашаның екінші жартысында түзіледі. Қардың кетуі көкек айының ортасында
басталады.
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтың технико-экономикалық негізделуінің
талдануы Қазақстан Республикасының аймақтарына жүргізілетін нормативтік-
құқықтық және әдістемелік базаларға сәйкес жүргізілді, оның ішінде:
ҚР Жануарлар әлемін пайдалану, қайта өндіру және қорғау (1993);
Қоршаған ортаны қорғау (1997); Экологиялық сараптама туралы (1997);
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы (1997); Жер туралы (2001)
заңдармен Қазақстан Республикасының су кодексімен (1993) келесі
өзгерістерімен және толықтыруларымен жүргізілді.
Талдауды негіздеудің басты тірегі:
Табиғи – қорықтық қорлар нысандарының орналасуы мен даму үлгісі
облысындағы талдау бойынша әдістемелік ұсыныстар (1992);
Қоршаған ортаның тұрақтылығын және экологиялық қауіпсіздігін болжау
және бағалау әдісі бойынша жетекшілік (1997);
Батыс Қазақстан облысының табиғатты қорғаудың аймақтық кешенді
үлгісі;
Батыс Қазақстан облысының табиғи–қорықтық қорлар нысандарының
орналасуы мен даму үлгісі.
3.2. Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама
Биологиялық әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста
мемлекеттік және облыстық маңызы бар табиғи қорықтың 12 нысаны жұмыс
жасайды.
Жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасы.
Орналасқан жері Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауданы.
Жерді пайдаланушы: Шыңғырлау жануарлар әлемі және орманды қорғау
мемлекеттік мекемесі.
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының
шекарасы: 7959 гектар алаңнан тұратын негізгі аймағы солтүстік батысында 3
км Лебедевка кентінен басталады. Қызылшақ өзені шығысында, Қуағаш өзені
батысында, солтүстік және оңтүстік шекарасында қуаңдала өтеді. Қаратал
аймағының бөлігі 722 га Қаратөбе аймағының жер пайдаланушыларымен
шектеседі. Сегізсай және Сегізбай алаңының бөлігі 336 га негізгі участоктың
батысымен шектеседі. Қандықты аймағының бөлігі 25 га жер негізгі участоктың
солтүстігінде 4 км жерде орналасқан.
1992 жылы ұйымдастырылды. Ауданы – 9,042 мың гектар. Оның құрамына
Құмды алқап Аққұм, Қандықты, Сегізсай және Қаратал Баянас мекендері кіреді.
Аққұм Қалдығайты өзенінің ертедегі құмды жазықтарын елететеді. Бұл
сілемнің орталық бөлігі ешқандай өсімдік өспейтін даладағы дөңесті жота-
жота құмдармен құмтөбелермен ерекшеленеді, тек кейбір кепкен шұңғымалардан
қайыңдар, бұтағы салбыраған көктеректер кездеседі. Құрамында 230 өсімдік
түрі бар орман ауқабының жануарлар дүниесі орман, шалғындық және дала
түрлеріне тұрады. Бұл қорықшада құстың 60 түрі, сүтқоректілердің 20 түрі,
бауырмен жорғалаушылар мен балықтардың әр қайсысы 7 түр және
қосмекенділердің 3 түрі кездеседі. Дендрофильді құстардан – жаурауық,
алабұлбұл, құралай, құрқылтай, құзғындар, түркептер, дыркептер: шалғындық
формалардан – ақ және сары шақшақай, дала түрлерінен – дала және аққанат
бозторғай, тасшыбжық тіркелген. Сүтқоректілерден – Алып соқыртышқан (Қызыл
кітапқа енген), дала шақылдағы, тақылдағыш қосаяқ, қабан, бұлан, елік және
т.б. мекендейді. Бауырмен жорғалаушылар ішінде бұлаң құйрық жұмырбас
кесіртке, жүргіш кесіртке, суда – сазды тасбақа, амфибиялардан – көлбақа,
балықтардан – торта, меңке, алабұға т.б. кең таралған.
Кейбір шет бөліктерінде дөңестегі құмдар құмды жусанға, қияққа,
тікенекті жапырақты бұталарға келіп тіреледі. Қалдығайты өзенінің
аңғарларының өн бойы қамысты, құрақты, бұтақтыболып келеді, кей жерлерінде
бірігіп өскен әр түрлі дақылды шалғындар, шағын қайынды және көктеректі
ормандары көз тұндырад.
Қанықты және Қаратал сай-салалары - бұлар батпақты, қойнауы жайылмаға
орналасқан орман алқаптары. Біріншісі Қуағаш өзенінің жайылмасында
орналасқан қайың орман тоғайының үш қатарынан тұрады: шәңгіш бұталар,
долана тәрізді аласаағаштар тобы 20 – 50 метрлік қалын өскен тал
шыбықтармен, көмкерілген қызыл тал, қара тал т. б. дақылды шалғын –
қияқты, шалғынды жерлер. Қуағаш өзенінің бойындағы қамыс қопа мен бұталы
өсімдіктер дүниесі дақылды шыбындықтардың түйіскен шеткі аймағымен алмасып
отырады, содан соң қайыңдар шоғыры мен ұштасады, басты жақ бетінде ұзындығы
1 шақырымға дейін созылған мойыл тоғайы мен боз тал тұқымдас көктеректер
мен жалғасады.
Дөңеске қарай жоғар өрлеген сайын қайыңдар мен көктеректер бұталы
талдар мен, жүзім мен аршаға көз түнады.
Қаратал сілемі Қарасу өзенінің шалшықты қайың орманымен ерекшеленеді,
оның ішінде шым тезек түзетін өсімдіктер, көкек кеңдірі, қырыққұлақ,
бүлдірген және т.б. сирек кездесетін орман өсімдіктері.
Сегізсай шатқалы Алдыңғы Сырт кертпешігінің сегіз бөлікті жыраға
бөлініп жатқан қайыңды көктеректерін байлап орналасқан. Қайыңды орман
жыраның бойымен 10 – 25 метірдей торлау таспамен өрілсе, ал көктеректер
үстірттеу жерге орын тепкен. Осы орман маңында тобылғы, бұршақ тұқымдастар,
қара жидекті бұталар, итмұрын; ал қалың бітікті жерлерде шабындықты түрлері
кездеседі, кей жерлерде аздаған орман алқаптары өзенге барып тіркеледі.
Баянас өзенінің қайнар көзінде бидайықты, қияқты жайылма, ал өзенінің
арнасында қалың шалғын өскен.
Қызыл кітапқа сүтқоректілерден енгізілген дала шымшықтары, дала
тышқандары, қабандар, еліктер және т.б. мекендейді. Бауырмен
жорғалаушылардан ең көп таралғандары: қызылбасты, құйрықты су жыландары, су
қоймаларында, батпақты мекендейтін тасбақа өзен тарбақалары, балықтардан-
шабақ, табан және басқада ұсақ балықтар.
Бұл жер әуелден-ақ маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Беті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысындағы ерекше
қорғалатын аймақтарға сипаттама, олардың маңызы ... ... ..7
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы ... ... ... ... ..27
3.2 Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама ... ... ... ... ... ... .. 28
4. ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1. Аққұм ландшафтылық қорығының
топырағы ... ... ... ... ... ... ... ..31
4.2. Өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
4.3. Жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
5. ҚОРЫҚТЫ ДАМЫТУ, ҰСТАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР МЕН
ШАРАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
6. АҚҚҰМ ЛАНДШАФТЫЛЫҚ ҚОРЫҒЫН МОНИТОРИНГІЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ
САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда экологиялық бағытты дамыту – экологиялық тепе-теңдіктің
қалыптасуына, қоршаған орта сапасының жақсаруына алып келеді. Экологияның
бір бөлігі болып табылатын ерекше қорғалатын табиғи аймақтар экологиялық
бағытты дамытушы фактор ғана емес, қоғамның әлеуметтік экономикалық
тұрғыдан дамуына жағдай жасайтын бірден бір көрсеткіш болып табылады.
Қазақстан Республикасының табиғат жағдайы – Еуразия құрлығының
орталық аймағында орналасуымен, зоналық әр түрлілікпен, климаттың
аридтілігі мен континенталдығымен ерекшеленеді, ал бұл ерекшелік
трансшекаралық мәні бар мәні бар биологиялық әр түрліліктің үлкен сандық
обьектілерінің жоғары деңгейде қалыптасуына негіз қалайды.
Адамның тіршілігі үшін пайдаланылатын табиғи заттардың барлығын табиғи
қор дейді. Осы табиғи қорларды пайдалну арқылы материалдық тұрмысын,
әлеуметтік және экономикалық жағдайларын жақсартып отырады. Нағыз табиғи
қорларға су, орман-тоғай, өсімдік және жануарлар дүниесі, атмосфера ауасы,
күн және жел қуаты, пайдалы қазбалар және тағы басқалар жатады.
Қазақстан Республикасы аграрлық бағытта дамушы елдердің қатарына
жатады.1991 жылы еліміздің 272,5млн.га аумағының 218,7млн.га жері ұйымдар
мен азаматтарға және мал шаруашылық кәсіпорындарына пайдалануға
бағытталған, 1991-2001ж.ж.аралығында ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың
жер көлемі 0,8 млн.га-дан 1,2 млн.га-ға көтерілді, яғни ерекше қорғалатын
табиғи аймақтардың өсу желісі республикамыздың тәуелсіздігімен сипат алады.
Егер 1991 жылы елімізде 7 қорық пен бір ғана ”Баянауыл ұлттық паркі” болса,
соңғы 10 жылдың аралығыңда 2 мемлекеттік қорық және 6 ұлттық мемлекеттік
парктер құрылды. .Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың даму жөнінде және
қоғамдағы экологиялық-экономикалық рөлі туралы ҚР ата заңында нақты
көрсетілген.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың құрылымы аймақтың әлеуметтік-
экономикалық деңгейімен және табиғи аймақтың шаруашылық меңгерумен
аңықталды. Шаруашылық іс-әрекеттері интенсивті дамыған аудандарда ерекше
қорғалатын табиғи аймақтардың даму мүмкіндігі тежелуде.
Ғылыми тұрғыдан алғанда, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар өзін-өзі
ұйымдастырушылық біртұтас жүйе ретінде қарастырылады. Қазақстан
Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аймақтарында жоғары сортты
өсімдіктердің 49 %-ы, барлық сүт қоректілердің 78,6%; құстардың 87,4%;
жорғалаушылардың 63,2% мекендейді.
Қазақстан Республикасында Тянь-Шань мен Алтай экожүйесінің негізгі
эталонында, далалы және шөлейтті аймағында орналасқан 9 қорық бар. Бұдан
басқа 7 ұлттық табиғи парк, 3 мемлекеттік зоологиялық бақ, халықаралық
маңызы бар 3 сулы батпақты жерлер мен мемлекеттік мәні бар 150 су қоймалары
бар.
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын
Табиғи аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде.
КР-ның Үкіметі 2000 ж.”Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030 жылға
дейін дамыту және орналастыру тұжырымдамасын” бекітті. Келешекте
жоспарланған табиғи аумақтардың жер көлемін – 17490 мың гектарға өсіру
көзделді де, оның ішінде қорық көлемі 1,6%, ұлттық парк –1,4% , табиғи
ескерткіштер мен қорықтар көлемі –3,4%, табиғи аймақтарды құруға
байланысты қажетті жыл сайынғы қаржыы көлемі алдын-ала қарастырылған
мемлекеттік бюджет қорына тәуелді болмақ.
Батыс Қазақстан облысында ерекше қорғалатын табиғи территориялары
биологиялық әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста
мемлекеттік және облыстық маңызы бар табиғи қорықтың 12 нысаны жұмыс
жасайды.
Қорыта келгенде,елімізде туризм саласын кеңінен дамыту үшін
,мемлекеттік қорыықтар мен ұлттық парктерді қайта құру және ұйымдастыру
ісін кеңінен жолға қою керек. Осы жағдайда қайталанбас табиғи ландшафтарды
жинаған қорықтар мен ұлттық парктер келесі функцияларға басты назар
аударуы тиіс; бұлар тек табиғат байлығын сақтау қоры ғана емес, туристерді
тарту арқылы олардан түсетін табыстан еліміздің бюджет саласын толтыру
және адамдардың табиғатқа кері әсерлерінің алдан-алу.
Сонымен қатар, экономикалық қатынастарға өту кезеңінде ерекше
қорғалатын табиғи аймақтардың іс-әрекеттерін коммерциялық негізде құру
республиканың әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамуына жағдай жасайды.
Яғни, бірқатар объектілерді жеке құрылымдарға жалға беруді ұйымдастыру
шарт. Бұл объектілерге орман учаскелерін, көл акваториясын, өзен мен су
қоймаларын, шөл және далалы аумақтың тартымды ландшафты
ескерткіштерін,сонымен қатар, кемпингтердің материалдық-техникалық базасын,
ресторандарды, жанар-жағар май бекеттерін және т.б. кіргізуге болады. Осы
жағдайда, Ерекше қорғалатын табиғи аймақ – экотуризм механизмін іске
қосып дамыту керек. Бұл механизмнің маңыздылығы мынада туристер,
экскурсанттар мен рекреанттар табиғатқа еш кері әсерлерін
тигізбей,таңғажайып табиғат туындыларымен танысуға мол мүмкіншіліктері бар.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысындағы ерекше
қорғалатын аймақтарға сипаттама, олардың маңызы.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға ерекше қорғаудың құқықтық
заңдылықтарында немесе шаруашылық мемлекеттік табиғи қорық қорын сақтау мен
қалпына келтірудің қамтамасыз ететін аймақтарында реттелетін жер, су, орман
және жер қойнауы аймақтары жатады. Мақсаттары қорғау режим інде және
пайдалану ерекшеліктері бойынша еліміздегі құрылған ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардың құрамына; мемлекеттік табиғи қорықтар; мемлекеттік және
ұлттық табиғи сая-бақтар; мемлекеттік табиғи ескерткіштер; мемлекеттік
табиғи қорықшалар; мемлекеттік зоологиялық, ботаникалық, дендрологиялық
саябақтар кіреді 1.
Қорықтар дегеніміз биоценоздардың және өсімдік пен жануарлар
дүниесінің құндылығына байланысты шаруашылық пайдаланудан толығымен
мәңгілік алынған аумақтар.
Қорықшылар дегеніміз өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің немесе табиғи
кешенінің белгілі бөлігін қамқорлыққа алудың арқасында шаруашылық
пайдаланудан толық босатылған қорғалатын аумақтар.
Ұлттық сая-бақтар біріген ланшафтардың өсімдіктер мен жануарлардың
сирек кездесетін әрі бағалы түрлерінің сақталуын қамтамассыз етумен қатар,
демалыспен туризмнің де тамаша орын болып табылады.
Республика көлемінде қазіргі уақытта 8 мемлекеттік табиғи қорық, 3
мемлекеттік ұлттық сая-бағы, 42 зоологиялық және 18 батаникалық қорықшалар,
3 табиғи ескерткіштер бар. Қазақстан Республикасы аграрлық бағытта дамушы
елдердің қатарына жатады.1991 жылы еліміздің 272,5млн.га аумағының
218,7млн.га жері ұйымдар мен азаматтарға және табиғи шаруашылық
кәсіпорындарына пайдалануға бағытталған, 1991-2001ж.ж.аралығында ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемі 0,8 млн.га-дан 1,2 млн.га-ға
көтерілді, яғни ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың өсу желісі
республикамыздың тәуелсіздігімен сипат алады. Егер 1991 жылы елімізде 7
қорық пен бір ғана ”Баянауыл ұлттық паркі” болса, соңғы 10 жылдың
аралығыңда 2 мемлекеттік қорық және 6 ұлттық мемлекеттік парктер құрылды
3. .
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың дамыту жөнінде және қоғамдағы
экологиялық-экономикалық рөлі туралы ҚРАта Заңында нақты көрсетілген 1.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың құрылымы аймақтың әлеуметтік-
экономикалық деңгейімен және табиғи аймақтың шаруашылық меңгерумен
аңықталды. Шаруашылық іс-әрекеттері интенсивті дамыған аудандарда ерекше
қорғалатын табиғи аймақтардың даму мүмкіндігі тежелуде. Ғылыми тұрғыдан
алғанда, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар өзін-өзі ұйымдастырушылық
біртұтас жүйе ретінде қарастырылады 1. Қазақстан
Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аймақтарында жоғары сортты
өсімдіктердің 49 %-ы, барлық сүт қоректілердің 78,6% ; құстардың 87,4% ;
жорғалаушылардың 63,2% ; мекендейді.
Облыстың ерекше қорғалатын табиғи территориялары. Биологиялық
әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста мемлекеттік және
облыстық маңызы бар табиғи қорықтың 12 нысаны жұмыс жасайды.
Республика ұлттық парктерінде көлемі бойынша ең үлкені Катон –
Қарағай ұлттық паркі болса, Баянауыл ұлттық парік көлемі кіші. Осы жерді
ескере кету шарт, республикада ұлттық паркінің көлемін арттыру керек,
өйткені мемлекеттік ұлттық табиғи паріктер туристік – рекреациялық
қызыметті дамытудың негізгі көзі болып табылады. Мемлекеттік ұлттық табиғи
парктер – экономикалық, рекереациялық, ғылыми және басқа да ерекшеліктері
бар көп жақты пайдаланылатын обьектілер мен табиғи және тарихи – мәдени
кешендер, сонымен қатар, қорғалу зоналары және табиғат қорғау ұйымдарының
статусындағы ерекше қорғалатын аумақтар болып табылады. (5).
Алғашында ұлттық паріктер институты рекреациялық іс - әрекеттерді
ұйымдастырудағы және дамытудағы американдық әдіспен құрылған болатын. Содан
бері ұлттық паріктер мыңдаған рекреациялық аумақтың таңдаулы түріне
айналады. Қазіргі таңда әлемде екі жарым мыңға жуық ұлттық парк бар: бір
ғана Еуропада (ТМД мен Балтика елдерін қоспағанда) 269 ұлттық парк
кездеседі. Көптеген елдерде ұлттық паріктер үлкен аймақты қамтып жатады,
АҚШ-та 1% - ға жуық, Канадада – 0,8% - ға жуық, Германияда – 17,5% (жеке
иеліктердегі табиғи паріктерді қосқанда), Англияда және Уэльсте – 9%.
Мысалы, Кенияда 528,6мың км жерінде 18 ұлттық парк орналасқын, Малайзия
жерінде 336,7 мың кв,км жер көлемінде 16 ұлттық парк орналасқан (Таман
Негара ең танымалысы) Қазақстанда – 0,59% қорықтарды қосқанда. Ұлттық парк
жөніндегі барлық мәліметте туризм ісін және т.б. іс-әрекеттерді дамытудың
ең тиімді обьектісі болып табылады (4).
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын табиғи
аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде. ҚР-ның Үкіметі
2000 ж. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030 жылға дейін дамыту және
орналастыру тұжырымдамасын бекітті.
Келешекте жоспарланған табиғи аймақтардың жер көлемін - 17490 мың
гектарға өсіру көзделді де, оның ішінде қорық көлемі – 1,6%, ұлттық парік –
1,4%, табиғи ескерткіштер мен қорықтар көлемі – 3,4%, табиғи аймақтарды
құруға байланысты қажетті жыл сайынғы қаржы көлемі алдын – ала
қарастырылған мемлекеттік бюджет қорына тәуелді болмақ 29.
Осы жағдайда қайталанбас табиғи ландшафтарды жинаған қорықтар мен
ұлттық паріктер келесі функцияларға басты назар аудару тиіс: бұлар тек
табиғат байлығын сақтау қоры ғана емес, туристерді тарту арқылы олардан
түсетін табыстан еліміздің бюджет саласына толтыру және адамдардың
табиғатқа кері әсерлерінің алдын-алу. Сонымен қатар, экономикалық
қатынастарға өту кзеңінде ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың іс-
әрекеттерін коммерциялық негіде құру республиканың әлуметтік – экономикалық
тұрғыдан дамуынажағдай жасайды. Яғни, бірқатар обьектілердің жеке
құрлымдарға жалға беруді ұйымдастыру шарт. Бұл обьектілерге орман
учаскелерін, көл акваториясын, өзен мен су қоймаларын, шөл және далалы
аумақтың тартымды ландшафты ескерткіштерін, сонымен қатар, кемпингтердің
материялдық – техникалық базасын, ресторандарды, жанар - жағар май
бекеттерін және т.б. кіргізуге болады.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақ – экотуризм механизімін іске қосып
дамыту керек. Бұл механизімнің маңыздылығы мынады: туристер, экскурсанттар
мен рекранттар табиғатқа еш кері әсерлерін тигізбей, таңғажайып табиғат
туындылармен танысуға мол мүмкіншіліктері бар.
Жануарлар дүниесі – биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер сияқты
жануарларда адам тіршілігіне өте қажетті. Бұл өзін-өзі қайтадан қалпына
келтіріліп отыратын табиғат байлығы. Жануарлар өсімдіктермен, өзі тектес
басқа жануарлармен қоректенетіндіктен биологиялық заттардың алмасуына
қатысады. Сондықтанда заттардың табиғаттағы алмасуында және адам өмірінде
мәні зор. Негізінен теңізде тіршілік ететін бір клеткалы омыртқалы
жануарлардың қалдықтарынан бор сияқты тау жыныстары жасалады. Жылы
теңіздердегі маржандардың жасалуы ішек қуыстыларға жататын маржан
палиптеріне байланысты. Жер бетінде тіршілік ететін көптеген жан-жануарлар
топырақты қопсытып, оған ауа мен судың енуін жеңілдетеді, органикалық
заттармен байытып құнарлығын арттырады. Жануарлардың жеке түрлерінің
келтіретін пайдасының немесе зиянының мөлшерін белгілеу үшін көптеген
жергілікті жағдайды анықтап, түрдің табиғаттағы және адам өміріндегі мәнін
білу керек 7.
Қазіргі кезде көтеген жан-жануарлардың мәнін анық білмейміз. Көп жылдық
ғылыми – зерттеу жұмысының нәтежесінде жыртқыш хайуандардың басқа
жануарлармен қоректенуі, олардың популациясына пайдалы әсер ететіндігі
анықталғаннан кейін жыртқыштарға деген көзқарас өзгере бастады. Әдетте
жыртқыш хайуандар өзінің тамағы үшін әлсіз немесе ауру жануарларды ұстап
жейді. Бұл арқылы жыртқыштар табиғи сұраптауға қатысып, өзіне жем болатын
организмдердің популяциясының көбеюіне себепші болады Санитардың ролін
атқарады. Сондықтан адамға пайдалы аңдарды қорғау үшін жыртқыштарды қырып-
жою дұрыс емес деп танылуда, жыртқыштардың жойылуының табиғатқа кері әсері
ететіндігі белгілі болды. Сондықтан жыртқыштардың саны көп және айтарлықтай
зиян келтіретін жерлерінде олардың санын кеміту арқылы реттеліп, ал өте аз
кездесетін жерлерінде қорғауға алу қажеттігі туды.
Жан-жануардың табиғаттағы және адам өміріндегі мәнін дәл білудің
қажеттігіне мынадай мысал келтіруге болады. Бір кездері Австралияда қара
какада қарағайдың тұқымдарын жойып жіберетін зиянкес ретінде қырып-
жойылды. Бұл жағдайда жете зерттеген кезде, ол құс құлатып түсірген бүрдегі
тұқымдардың біраз бөлігін ғана жейді екен, қалғандары жетілуін жерде жатып-
ақ жалғастыра береді. Бұдан кейін қара какаданы пайдалы құс деп жариялап,
қорғауға ала бастады. Бұрынғы кездерде улы жыландарды ұстап өлтіретін,
олардың ұсақ зиянды организмді құртатынын және уының шипалық мәні
ашылғаннан кейін қорғауға алына бастады. Жануарлар дүниесін қорғау
ұйымдастыру жолында қандайда болсын жануарлар түрінің болашақта пайдасы
тиеді, кез-келген түрді құрытып жіберуге болмайды деген принціпті естен
шағарма. Жануарлардың адам әсерінен құри бастауы ерте заманда басталған.
Адам жер бетінде тіршілік ете бастағанына 40 мың жыл өтті. Мал мен ауыл
шаруашылығымен айналыса бастағанына 10 мың жыл яғни 30 мың жыл бойы адам
тек қана аңшылықпен айналысқан. Көне заманда аңшылық құралдары мен әдісінің
жетілуі көптеген жануарлар түрінің құрып кетуіне себепші болды. Аңшылық
әсерінен Европадағы ең ірі шөп қоректі жануарлар – мамонттар, жұнді
мүйізтұмсықтар (носорог), алып маралдар құрып кетті. Сол кезде мамонттармен
бірге Америкада мостодонт, мегатерий, неникл, түйе сияқты жануарларда
тіршілік етуден қалды. Мұндай ірі жануарлар құрыған соң адам баласы
аңшылықты тастап мал мен ауыл шараушылығыммен айналысуға көшті. Дамыған
техникасы бар капиталистік қоғамның пайда болуы және адамдардың аяусыз
қырып-жоюы жануар түрлерінің құру процесін өте тездетіп жіберді. Бұл
процесс әсіресе соңғы екі ғасырда шарықтау шегіне жетті 10.
Кейінгі жылдары техниканың өсуіне байланысты адам әсерінен жануарлар
тіршілік ететін ортаның өзгеруі күшейді. Егістіктің механикалануы
жертесерлердің жаппай қырылуына себепші болды. Улы химикаттардың себілуінен
пайдалы жәндіктер жаппай қырылады. Арал, Каспий теңіздерінің суының азаюы,
ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың тіршілік жағдайының нашарлауының,
біраз жануарлар түрлерінің қүрт азаюын туғызды. Саны өте аз қалғандықтан
құрып кетуге жақын тұрған жануарлар ерекше қорғауға алынуды қажет етеді.
Саны таусылуға жақын тұрғандарға негізінен кәсіптік жануарлар жатады.
Бұрын, біраз жылдар бұрын казіргі аз кездеседі деп жүрген жануарларының көп
тараған және соныда жетекшілі болатын. Патшалық Россия кезінде аяусыз
аулаудың әсерінен көптеген турлер жойылу алдында ғана тұрды. Октябрь
революциясынан кейін барлық саны аз хайуанаттар қорғауға алынып, аулауға
тиым салынады. Олардың саны көп және жақсы сақталған жерлерінде қорықтар
ұйымдастырылды. Сөйтіп өзен құндызы, бұлғын, жұпар тышқан, құлан сияқты
хайуанаттар хамқорлыққа алынды. Жануарларды қорғаудың негізгі міндеті,
оларды тіршілік ететін жерлерінде қолайлы жағдай туғызу арқылы санын
көбейтіп, қайтадан кәсіптік жануарлар қатарына еңгізу болып табылады 11.
Қазақстанды мекендеген жабайы түйе, жабайы сиыр, жолбарыс, солтүстік
бұғысы, құлан сияқты аңдарды бұл күндері кездестіру қиын. Кейінгі 2000 жыл
ішінде жер бетінен жануарлардың 110 түрі жойылып кетті. Енді осы құрып
кеткен жануарларды уақыт өлшемімен салыстырып, қай кезеңде қалай өткендігін
айта кетейік 110 түрдің үштен бірі XVIII ғасыр уақыт ішінде құрып кетіпті,
келесі үштен бірі тек өткен бір ғасырда ғана жайылып кеткен. Ал қалған
үштен бірі соңғы елу жыл ішінде құрып отыр. Мұның өзі бүкіл дүние жүзінде
халықтың өсуімен бірге, бұрын болып көрмеген қуатты техниканың күшімен
жануарлардың тұрақты мекендерін халық шаруашылығына қажетті салаларға
игеруне байланысты. Жер бетінде хайуанаттар түрлерінің жойлып кетуін 1000
жылдан бері нақтылы деректермен дәлелдеп, тіркеп келеді. Сол уақыттан бері
Халықаралық табиғатты қорғау одағының деректері бойынша құстың 94 түрі және
сүтқоректілердің 63 түрі құрып кеткен.
Фишердің мәліметі бойынша осылардың ішінен құстардың 86%-і,
сүтқоректілердің 75% адамдардың тікелей қызметінің нәтежесінде жойылған.
Адамдардың шаруашылық қызметі жануарлар дүниесіне күшті әсерін тегізеді.
Соның нәтежесінде хайуанаттардың біреулерінің саны өседі, екіншілерінің
саны азаяды, ал үшіншілері тіпті жойылып кетеді. Адамдардың жануарларға
тигізетін әсерін тікелей және жанама деп екіге бөлуге болады. Тікелей әсер
етуге жануарларды қуалау, құртып жою және бір жерден екінші жерге көшу
жатады. Жануарлардың ішінде көбірек азап шегетіндер кәсіптік маңыз үшін
ауланатындары. Оларды терісі, еті, майы т.б. шикі заттар алу үшін аулайды.
Нәтижесінде олардың саны азаяды, тіпті кейбір түрлері жойылып та кетеді.
Жануарларды есепсіз қалай болса солай аулаудың нәтижесінде саны күрт
азайып кеткенін әңгіме қылғанда Африканы мысалға алады. Африкаға ең бірінші
Европалықтар келгенде Оңтүстік Африканың ірі жануарларын атып ала бастаған.
Соның нәтижесінде XIX ғасырдың аяғында XX ғасырда пілдер, мүйізтүмсықтар,
буйволдар т. б. құрып кетуге жақын қалған. Сондай қауіпті жағдай Шығыс және
Орталық Американың пілдеріне, мүйізтұмсықтарына туған. Одан жыл сайын 4-5
мың піл мен мыңға тарта мүйізтұмсықтарды атып өлтіреді. Ауыл шаруашылық
және орман өсімдіктерінің зиянкестерімен күресте басқа облfстың жерлерінен
жануарларды әкеліп тарату кеңінен қолданылып жүр. Осылай алып келген аңдар,
кейде зиянды әрекетімен көзге түседі. Мысалы, Антильск аралына
кеміргіштермен күресу үшін мангуст деген жыртқыш аңды алып келіп жіберген.
Біраз уақыттан кейін ол жерде ұялайтын құстардың жұмыртқаларын немесе
балапандарын жеп зиян тигізсе, екіншіден құтыру ауыруының таралуына себепші
болған. Көпшілік елдерде аңдар қорын молайтудың ең бір тиімді жолы
хайуанаттардың жаңа өкілдерін әкелу болып табылады. Жаңа Зеландияда
жануарлар дүниесі өте аз, сондықтан Европадан, Азиядан, Австралиядан,
Америкадын құстың 31 түрі, сүтқоректілердің 34 түрі, балықтың бірнеше түрін
әкеліп жіберген олардың бәрі де сол жерге жақсы көндігіп кеткен 14.
Транспорттық дамуына байланысты көзделмеген кездейсоқ жануарлардың жер
шарының әр түрлі аудандарына таратуына мүкіншілік беріп отыр. Мысалы, АҚШ-
тың аэропортында 10 жылдың аралығында самолеттің ішінен 50 мың насекомның
залалды түрін тапқан. Кейінгі 2-3 жыл ішінде теміржол траснпортымен
Алматыға бірінші рет егеуқұйрық келді. Адамдардың жануарларға тікелей
әсеріне арам шөптер мен ауыл шаруашылығының зиянкестерімен күресте химиялық
заттардан өлетін жануарларды да жатқызуға болады.
Химиялық заттармен жұмыс істегенде көпшілік жағдайда адамдарға пайдасы
көп жануарлар өлімге ұшырайды. Адам әрекетінің жануарларға жасайтын әсері
күшті. Нәтижесінде жануарлардың бір түрлері – көбейіп, екінші түрлері –
азайып, үшіншілері – құрып кетіп жатады. Көптеген өмыртқалы жануарларда
орын ауыстырды басқа жақтан әкелінген жан-жануарлардың барлығы бірдей
жерсініп кетпейді, көбі үйрене алмай өліп қалады 3.
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірінмен тығыз байланыста
болады. Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар
оларға пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдікті тозаңдандырады және өсімдіктердың
бір ауданнан екінші ауданға таралуына көмектеседі. Жер бетінде және суда
өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ, бағалы аң терілерін және
тағы басқа шикізаттар береді. Бүгінде дүние жүзі халаықтарының жартысына
жуығына белоктік заттар жетіспейді. Оның ішінде хайуанаттардан алынатын
белокты заттардың жетіспеуі 3 млн тоннаға жетеді. Бұл 15 млн тонна ет деген
сөз. Сондықтанда мал шаруашылығын ғана дамытып қоймай, сонымен қатар балық
және аңшылық шаруашылықтарын жедел жолға қоюдың да үлкен маңызы бар.
Біздің елімізде табиғат байлықтарының бірі – жануарлар дүниесі. Жалпы
көлемі 2754 мың шаршы километр жерді алып жатыр. Қазақстан территориясының
ормандары мен кең байтақ жазық даласында, өзен-көлдерінде құнды тері, дәлді
тамақ, дәрі-дәрмектік шикізат беретін жан-жануарлардың көртеген түрлері
тіршілік етеді. Оған Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі және
сүтқоретілердің 175 түрі өмір сүретіндігін айтсақ та жеткілікті. Елімізде
осындай табиғат байлақтары қорғауға алынып, олардвң қорының молаюына
мүмкінлік жасау нәтижесінде аң-құстардың бірнеше түрінің саны айтарлықтай
өсіп, халық шаруашылығына пайдаланып отыр. Бұл ретте Қазақстан бағалы аң
терісін дайындау жөнінен барлық республикалар ішінен екінші орын алады
25.
Республикамызда тек соңғы бес жылда 16,5 миллион санға аңдардың бағалы
терілері дайындалып, мемлекетке өткізілді. Соңғы он бес жыл ішінде
Қазақстанда бір миллион 350 мыңға жуық ақбөкен ауланып, одан 23-25 мың
тонна ет, 35-40 тоннадай дәрі жасалатын мүйіз өндірілді. Тек ақбөкен
аулаудан алынған өнімдері өткізуден мемлекетке 23,5-24 миллион сом ақша
түсті. Біздің өңірде дәмді еті және құнды терісі үшін аңдардың 60-тан астам
түрі ауланды. Олардың ішіндегі бастылары – ақ тиін, сусар, бұлғын, ондатра,
суыр, дала күзені, түлкі, зорман, ақбөкен, елік т. б. Халқымыздың өскелең
тілегі – аңшылық шаруашылығымен бұл саладағы ғылыми институттар алдында
терісі аса құнды аңдар қорын молайтуға шаралар қолдануды міндеттейді.
Мамандар жануарлар сиректеу қоныстанған ормандарға, жасыл кілем жамған
өзен-көлдерге аңдардың жаңа түрлерін жерсіндіру мәселесімен шұғылдана
бастады. Бұл шарада айтарлықтай өз жемесін береді. Америкадан әкелінген
ондатра, су күзені (норка) сияқты аңдарды елімізге тарату үлкен табыспен
аяқталады. Сонымен қатар, Қазақстанда аса құнды кейбір аңдарды фермаларда
өсіру кең етек жайып келеді Казірде күміс-қара түлкі, көгілдір түлкі
(песец) су күзені және саз камшаты қолда бағылады. Аң фермалары мемлекетке
үлкен табыс береді. Мәселен, респулика бойынша 4,6 млн сомға аң дайындалса,
соның 54 проценттей аң фермаларының санын өсіру-келешекте бағалы теріні көп
алудың бірден-бір жолы 22.
Табиғатта жануарлардың белгілі бір түрінің жойылып кетуі немесе екінші
түрдің пайда болуы табиғи заңдылық. Мұның бәрі тарихи дамудың барысында
климат жағдайының, ландшафтың өзгеруінен және өзара тіршілік үшін күрестің
нәтежесінде пайда болған құбылыс. Д.Фишердің есебі бойынша жер бетінде
адамдар пайда болғанға дейін құстардың тіршілік ету ұзақтығы шамамен 2 млн
жыл, сүткоректілердің өмірі – шамамен 600 мың болған. Әрине адам көпдеген
түрлердің жойылып кетуіне себепкер болған бұл процестіде тездетті. Бұл жер
бұдан 250 мың жыл бұрын басталған. Бұлардың бірінші құрбаны ең ірі
жануарлар болған. Европада осыдан 100 мың жыл бұрын адамдар көптеген
жануарлардың орман пілінің, алып бұғының жүнді мүйізтұмсықтың және
мамонттың құрып кетуіне тікелей қатынасты. Солтүстік Америкада шамамен 3
мың жыл бұрын адамдардың қатысуымен мастодонт алып лама үлкен ләйлік және
т. б. хайуанаттар құрып кетті 24.
Қазіргі адамның жер бетінде өмір сүріп келе жатқатына 40 мыңдай жыл
болған. Ол мал өсірумен және егіншілікпен осыдан тек 10 мың жыл шамасында
ғана шұғылдана бастаған. Сондықтанда қалған 30 мың жыл бойына тамақ пен
киімнің көзі тек аңшылық қана болды. Европада шөптен қөректенетін ең ірі
аңдар – мамонттар, алып бұғылар қырылып біткеннен кейін, олармен
қоректенетін – үңгір арыстаны, ұүгір аюыда жойылып кетті.
Жануарлардың белгілі бір түрі эволюцияның дамуында бір ландшафтқа
немесе болмаса өсімдіктің бір түрлерінің арасында тіршілік етуге
бейімделеді. Мысалы, қырғауыл, қопалы қамыс арасында және тікенекті
бұталардың ішінде тіршілік етеді. Сол сияқты шөл және шөлейт аймақтың сәні
– қарақұйрықты да айтуға болады. Ауыл шаруашылығының және басқа салалардың
жедел жамуына байланысты жануарлар саны жылдан жылға азаюда. Бұрын
Қазақстанды мекендеген жабайы түйе, сиыр, жолбарыс, солтүстік бұғысы, құлан
сияқты аңдарды бұл күндері кездестіру қиын. Адамдардың жануарларға
тигізетін тікелей әсерлері техникалық прогреске тікелей байланысты –
тоғандар салу, ағаш кесу, тың жерлерді, жырту жолдарды салу, ауаны,
топырақты, суды ластау. Міне осының бәрі кәдімгі табиғи ландшафтың және
жануарлардың тіршілік жағдайын өзгереді. Шөп шабу кездерінде аң құстардың
жұмыртқалары, балалары ораққа түсіп қырылып қалады. Көптеген жануарлар жыл
майсымына қарай едәуір қашық жерлерге ойысып отырады. Жануарларды қорғау ең
алдымен олардың тіршілік ететін жерді қорғау деген сөз 27.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жануарлар дүниесі
мемлекеттік меншікке жатады, яғни олар бүкіл халықтың игілігі. 1991 жылы
“Қазақстанда айналадағы табиғи ортаны қорғау туралы” Заң қабылдады. Бұл заң
бойынша аңдарды тек арнайы рұқсат (лицензия) қағазымен алуға болады (онда
аулау мөлшері, саны белгіленеді). Аулау ережелерін бұзғандарды броконьер
деп, соттап, үй мүлкін төркелеп мемлекет есебіне алады (конфискация). Біз
табиғатты халық үшін, өзіміз үшін, қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін
қорғаймыз.
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады.
Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға
пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдіктерді тозаңдандырады.
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ,
бағалы аң терілерін және тағы басқа да шикізаттар береді.
Америкадан әкелінген ондатра, су күзені (норка) сияқты аңдарды елімізге
тарату үлкен табыспен аяқталады. Табиғатта жануарлардың белгілі бір түрінің
жойылып кетуі немесе екінші түрдің пайда болуы табиғи заңдылық. Мұның бәрі
тарихи дамудың барысында климат жағдайының, ландшафтың өзгеруінен және өз
ара тіршілік үшін күрестің нәтижесінде пайда болған құбылыс.
Адамдардың жануарларға тигізетін әсерін тікелей және жанама деп екіге
бөлуге болады. Тікелей әсер етуге жануарларды қуалау, құртып жою және бір
жерден екінші жерге көшіру жатады. Жануарлардың ішінде көбірек азап
шегетіндер кәсіптік маңызы үшін ауланатындары. Олардың терісі, еті, майы
т.б. шикізаттар алу үшін аулайды. Нәтижесінде олардың саны азайып, тіпті
кейбір түрлері жойылып та кетеді. Ауыл шаруашылық және орман өсімдіктерінің
зиян кестерімен күресте басқа облыстың жерлерінен жануарларды әкеліп
таратуда кеңінен қолданылып жүр. Осылай алып келген аңдар, кейде зиянды
әрекетімен көзге түседі. Антильск аралына кеміргіштермен күресу үшін
мангуст деген жыртқыш аңды алып келіп жіберген. Біраз уақыттан кейін ол
жерде ұялайтын құстардың жұмыртқасын немесе балапаның жеп зиянын тигізсе,
екіншіден құтыру ауруының таралуына себепші болған. Көпшілік елдерде аңдар
қорын молайтудың ең бір тиімді жолы хайунаттардың жаңа өкілдерін әкелу
болып табылады. Жаңа Зиландияда жануарлар дүниесі өте аз, сондықтан
Европадан, Азиядан, Америкадан құстың, сүтқоректілердің, балықтың бірнеше
түрін әкеліп жіберген. Олардың бәрі де сол жерге жақсы көндігіп кеткен.
Адамдардың жануарларға тікелей әсеріне арам шөптер мен ауыл шаруашылығының
зиян кестерімен күресте химиялық заттардан өлетін жануарларды да жатқызуға
болады. Химиялық заттармен жұмыс істегенде көпшілік жағдайда адамдарға
пайдасы көп жануарлар өлімге ұшырайды. Сол сияқты өндіріс қалдықтарын, улы
заттарды ағын суларға жіберу арқылы бағалы балықтарды, су жанаурларын
уландырып өлтіру де жатады.
Адамдардың жануарларға тигізетін жанама әсері техникалық прогреске
тікелей байланысты. Өзендерде тоғандардың салынуы, ағаштарды кесу, тың
жерлерді жырту, батпақты кептіру, қалаларды, жолдарды салу, ауаны,
топырақты, суды ластау т.б.. Кейбір жануарлар сол антропогенді
ландшафттардан өздеріне қолайлы жағдай тапқан. Мысалы: үй және дала
торғайы, ауыл және қала қарлығашын, ақтұмсық қарғаны, қара қарғаны,
кептерды, егеуқұйрықты, насекомдардың кейбір түрлерін тек қана сол
жерлерден кездестіресін. Антропогенді ландшафттардан жануарлары түр жағынан
санаулы ғана болғанымен, сан жағынан өте көп 29.
Адам шаруашылық қызметінің әсерінен өмір сүру ортасы нашарлағанда
жануарлардың сан мөлшері азаяды. Мысалы, Қазақстанда тың және тыңайған
жерлерді игергенде тың даланың тұрғыны суырдың саны бірте-бірте азая
бастады. Далалы және тіршілік өтуге бейімделген дуадақ пен безгелдек те
ұяға салуға қолайлы жер таппай туған жерін тастауға мәжбүр болды. Қазір
Қазақстанда олардың саны өте аз.
Ауыл шаруашылығын дымытпайынша, елдің экономикасын жақсартып,
халықтардың әл-ауқатын арттыру мүмкін емес. Ғылыми-техникалық прогрестің
интенсивті даму жолына түсті оның техникалық базасы күшейді. Ауыл
шаруашылығын өркендету жолындағы кейбір істердің табиғат дүниесіне кері
ықпалы алаңдатады. Техника күшімен кез келген жердің үстіңгі қабаты
түрленіп жатады. Сол дархан даланың аң мен құсы мекені танымастай өзгеріске
ұшырағанда оған көндіге алмай басқа жаққа қоныс аударады. Үйренген тіршілік
ортасын өзгерткен түз тағылары кездейсоқ кезігіп, жаңа мекені жайсыз болып
көндіге алмайды. Жануарлар ауыл шаруашылығына пайдалы жерлерді мекендейді,
шалғынды, шабындықты өлкені паналайды. Бірақ бағалы аң-құстарымыз жылдан-
жылға саны азайып бара жатыр. Деректерге қарағанда шөп шабу, егін өсіру
кездерінде түз жануарлары ораққа ілініп қырылып қалатын болған. Әсіресе
аңның жаңа аяқтанған төлдері мен қанаты қатаймаған балапандар, құс
жұмыртқалары агрегаттық өткір орақтары жүріп өткенде оның пышағынан ешқайда
құтылмайды. Мысалы 1978 жылы мемлекеттік аңшылық инспекциясының деректері
бойынша шөп шабу науқанында Қарағанды облысында 48 ақбөкен мен оның 63
лағы, 120 шіл, 270 бөдене ауыл шаруашылығы машинасының орағына түсіп өлген.
Көкшетау обласында суыр, қоян, шіл, тіпті кей буландардың да шығын болғаны
анықталды. Мұндай мысалдар көп. Бұл жерде жануарлар дүниесіне зианды әсері
тиетіндіктен техниканы пайдаланбау керек деген ұғым тумасы керек. Тек
мамандар олардың апатқа ұшырамауын ойластыру қажет. Жануарлар дүниесін
қорғау мен пайдалану туралы заңының 24-статьясында барлық мекемелерге,
ұйымдарға, өндіріс орындарына және азаматтарға ауыл шаруашылық жұмыстарын
немесе басқа жұмыстарды аман сақтау шараларын дер кезінде ұйымдастыруды
міндеттейді. Заңның осы статьясын әрі қарай жетілдіру үшін
Механикаландырылған жинау жұмыстары кезінде түз жануарларын қорғау әдісін
ұсынды. Зерттеулерге қарағанда шөп шабу, егін жинау және басқа ауыл
шаруашылық дақылдарын жинау кезінде түз жануарларының апатқа ұшырау
себептері біз ойлағандай ауыл шаруашылық машиналары емес, ол қалыптасқан
өндіріс технологиясына демек жұмыстың өндіріс әдісіне байланысты 22.
Біздің елімізде жануарларды қорғауды ұйымдастыру негізгі екі бағытта
жүргізіледі. Оның бірі қорықтар ұйымдастыру да, екіншісі кәсіптік маңызы
бар жануарларды пайдалану барысында сақтайтын қорық. Бұл екі бағыт та
қажет, ол бірін-бірі толықтырып отырады. Көптеген хайуанаттардың таралу
аймағы шағын, экологиялық өрісі тар, сондықтан да олар белгілі табиғат
жағдайында ғана тіршілік ете алады. Жануарларды қорғау жөніндегі қорықтар
шаралардың бәрі ерекше, төтенше сипатта болады. Пайдалы жануарлар мен
құстарды сақтау үшін жағдайлар туғызу сонымен қатар егіншіліктің
тиімділігін арттырады, ауыл шаруашылығы сапасын жақсартады. Хайуанаттар
дүниесін қорғап, олардың қорын үнемі молайтып отыру – табиғат қорғау
саласындағы ең өзекті мәселе. Ғылым академиясы Зоология институтының
ғалымдары Қазақ табиғат қорғау қоғамымен бірлесе отырып, 1978 жылы Қайнар
баспасынан Қазақстан хайуанаттарының Қызыл кітабын жарыққа шығарады.
Құлан-өткен ғасырда Қазақстанда өте кең таралған жануар. Дәмді еті үшін
есепсіз аулаудың салдарынан 30-шы жылдары жерімізден жойылып кетті. Бірақ
елімізде тек Түркменияның оңтүстігінде сақталып қалған. Сырт пішіні жылқы
тектес. Құлағының үлкен басының салмақты келіп, кекілінің болмауы және
құйрығы есекті елестетсе, жеңіл қимылы мен ептілігі жылқыға ұқсас. Екеуіне
ұқсамайтын ерекшелігі – құланның басын көтеріп жүгіруі мен ұшқырлығында,
әрі мықтылығы мен төзімділігінде.
Кәмшат (речной бобр)-салмағы 30 кг дейін жететін ең ірі кеміргіш. Өте
бағалы терісі үшін Қазақстан территориясынан XVIII ғасырда жойылып кеткен.
Жайық өзені бойындағы ормандарға көршілес Ресей облыстары жерінен ауысты.
Өзен бойындағы ағаш діңдерімен, жапырақтарын, қабығын сүйсіне жейді, әрі
қыстық азық қорын жинайды.
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады.
Жануарлар тек өсімдіктермен қоректеніп қана қоймайды, сонымен қатар оларға
пайда да келтіреді. Олар атмосфераны көмірқышқыл газымен байытады,
топырақты қиларымен тыңайтады, өсімдіктерді тозаңдандырады.
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына тамақ,
бағалы аң терілерін және тағы басқа да шикізаттар береді.
Адам шаруашылық қызметінің әсерінен өмір сүру ортасы нашарлағанда
жануарлардың сан мөлшері азаяды. Мысалы, Қазақстанда тың және тыңайған
жерлерді игергенде тың даланың тұрғыны суырдың саны бірте-бірте азая
бастады. Далалы және тіршілік өтуге бейімделген дуадақ пен безгелдек те
ұяға салуға қолайлы жер таппай туған жерін тастауға мәжбүр болды. Қазір
Қазақстанда олардың саны өте аз.
Ауыл шаруашылығын дымытпайынша, елдің экономикасын жақсартып,
халықтардың әл-ауқатын арттыру мүмкін емес. Ғылыми-техникалық прогрестің
интенсивті даму жолына түсті оның техникалық базасы күшейді. Ауыл
шаруашылығын өркендету жолындағы кейбір істердің табиғат дүниесіне кері
ықпалы алаңдатады. Техника күшімен кез келген жердің үстіңгі қабаты
түрленіп жатады. Сол дархан даланың аң мен құсы мекені танымастай өзгеріске
ұшырағанда оған көндіге алмай басқа жаққа қоныс аударады. Үйренген тіршілік
ортасын өзгерткен түз тағылары кездейсоқ кезігіп, жаңа мекені жайсыз болып
көндіге алмайды. Жануарлар ауыл шаруашылығына пайдалы жерлерді мекендейді,
шалғынды, шабындықты өлкені паналайды. Бірақ бағалы аң-құстарымыз жылдан-
жылға саны азайып бара жатыр. Деректерге қарағанда шөп шабу, егін өсіру
кездерінде түз жануарлары ораққа ілініп қырылып қалатын болған. Әсіресе
аңның жаңа аяқтанған төлдері мен қанаты қатаймаған балапандар, құс
жұмыртқалары агрегаттық өткір орақтары жүріп өткенде оның пышағынан ешқайда
құтылмайды. Мысалы 1978 жылы мемлекеттік аңшылық инспекциясының деректері
бойынша шөп шабу науқанында Қарағанды облысында 48 ақбөкен мен оның 63
лағы, 120 шіл, 270 бөдене ауыл шаруашылығы машинасының орағына түсіп өлген.
Көкшетау обласында суыр, қоян, шіл, тіпті кей буландардың да шығын болғаны
анықталды 1, 5.
Бұл жерде жануарлар дүниесіне зианды әсері тиетіндіктен техниканы
пайдаланбау керек деген ұғым тумасы керек. Тек мамандар олардың апатқа
ұшырамауын ойластыру қажет. Жануарлар дүниесін қорғау мен пайдалану
туралы заңының 24-статьясында барлық мекемелерге, ұйымдарға, өндіріс
орындарына және азаматтарға ауыл шаруашылық жұмыстарын немесе басқа
жұмыстарды аман сақтау шараларын дер кезінде ұйымдастыруды міндеттейді.
Заңның осы статьясын әрі қарай жетілдіру үшін Механикаландырылған жинау
жұмыстары кезінде түз жануарларын қорғау әдісін ұсынды. Зерттеулерге
қарағанда шөп шабу, егін жинау және басқа ауыл шаруашылық дақылдарын жинау
кезінде түз жануарларының апатқа ұшырау себептері біз ойлағандай ауыл
шаруашылық машиналары емес, ол қалыптасқан өндіріс технологиясына демек
жұмыстың өндіріс әдісіне байланысты.
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1. Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына сипаттама
Климаты жоғары континенталдығымен ерекшеленеді, яғни ауаның
температурасының күрт өзгергіштігі, орташа тәуліктік температураның
қарқынды түрде жоғарылауынан байқалады. Қысы аязды салқын, жазы ыстық.
Қыстан жазға тез ауысады. Көктемгі кезеңі қысқа, атмосфералық жауын-шашын
тапшы және тұрақсыз, құрғақ ауалы. Облыстың солтүстігінен Арктиканың толық
ашық салқын желінің ағымы, ал оңтүстігінен Азияның құрғақ және ыстық желі
соғады. Бұл екі ауа ағымының кездесуінен циклон-антициклондар пайда болады.
Облыс территориясы топырақ-климат жағдайларының ерекшелігіне байланысты
далалық, құрғақ далалық және жартылай шөлейт болып үш аймаққа бөлінеді.
Көпжылдық атмосфералық жауын-шашынның орташа мөлшері 309 мм. Қарқынды
вегетация кезеңі ішінде гидротермиялық коэффициент (ГТК) 0,5-0,6 құрайды.
Он градустан жоғары белсенді температуралар жиынтығы 2800–34000С. Ең жылы
ай – шілде, ауаның температурасы 21-270С, өте салқын ай қаңтар - -11,0
–18,00С. Ең төменгі ауаның температурасы 37-450С, ең жоғарысы 36-400С жылы.
Көктемде кеш және күзде ерте аяздар байқалады. Аязсыз кезең 130-180, ал
вегетациялық кезең 150-155 күнге созылады. Ауаның орташа жылдық
температурасы +4,70С тең. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның екінші жартысында
түзіліп, 120-130 күн сақталады. Оның биіктігі 25-30 см, су қоры 75-95 мм.
Қардың кетуі көкектің бірінші жартысында басталады. Төменгі температураға
және қар жамылғысына байланысты топырақ қыста 1,5 м тереңдікке дейін
қатады.
Көктемгі кезеңі қысқа, салқын және желді келеді. Жауын-шашын аз түседі,
бірақ кей жылдары оның мөлшері орташа көпжылдықпен салыстырғанда 3-4 есе
көп. Қалыпты ауаның ылғалдылығы мамыр айында 45% дейін төмендейді.
Вегетация кезеңінде, көкек – тамыз айлары ішінде орташа есеппен 120-140 мм
жауын-шашын жауады.
Жаз мезгілі жоғары температурамен, салыстырмалы ауа ылғалдылығының
төменділігімен сипаталады. Басқа жыл мезгілдерімен салыстырғанда жазда
жауын-шашын көбірек түседі, маусым айында орта есеппен – 26 мм, шілдеде –
36, тамызда –29 мм. Қуаңшылық жылдары оның мөлшері жаз айларында өте аз,
яғни өсімдік үшін қолайсыз жағдай қалыптасады. Атмосфералық құрғақшылық
топырақпен байланыстырғанда тез пайда болады.
Күз біртіндеп ауа температурасының төмендеуімен басталады. Алғашқы
аяздар қыркүйектің бірінші онкүндігінде, кей жылдары басында байқалады.
Температураның төмендеуінің 00С арқылы тұрақты өтуі қазан айының соңғы
күндері, кей жылдары оның ауытқуы 2-3 аптаға ерте немесе кеш мерзімде болуы
мүмкін. Күзде жауын-шашын мөлшері жазға қарағанда аз, көпжылдық мәліметтер
бойынша орта есеппен 82 мм ылғал түседі.
Қыс салқын және қатал. –100С-тан төмен орташа тәуліктік ауа
температурасының жиынтығы –1450 –15500С-қа жетеді. Алғашқы қар жамылғысы
қарашаның бірінші онкүндігінде пайда болады, бірақ ол тұрақсыз, тұрақтысы
қарашаның екінші жартысында түзіледі. Қардың кетуі көкек айының ортасында
басталады.
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтың технико-экономикалық негізделуінің
талдануы Қазақстан Республикасының аймақтарына жүргізілетін нормативтік-
құқықтық және әдістемелік базаларға сәйкес жүргізілді, оның ішінде:
ҚР Жануарлар әлемін пайдалану, қайта өндіру және қорғау (1993);
Қоршаған ортаны қорғау (1997); Экологиялық сараптама туралы (1997);
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы (1997); Жер туралы (2001)
заңдармен Қазақстан Республикасының су кодексімен (1993) келесі
өзгерістерімен және толықтыруларымен жүргізілді.
Талдауды негіздеудің басты тірегі:
Табиғи – қорықтық қорлар нысандарының орналасуы мен даму үлгісі
облысындағы талдау бойынша әдістемелік ұсыныстар (1992);
Қоршаған ортаның тұрақтылығын және экологиялық қауіпсіздігін болжау
және бағалау әдісі бойынша жетекшілік (1997);
Батыс Қазақстан облысының табиғатты қорғаудың аймақтық кешенді
үлгісі;
Батыс Қазақстан облысының табиғи–қорықтық қорлар нысандарының
орналасуы мен даму үлгісі.
3.2. Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама
Биологиялық әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста
мемлекеттік және облыстық маңызы бар табиғи қорықтың 12 нысаны жұмыс
жасайды.
Жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасы.
Орналасқан жері Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауданы.
Жерді пайдаланушы: Шыңғырлау жануарлар әлемі және орманды қорғау
мемлекеттік мекемесі.
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының
шекарасы: 7959 гектар алаңнан тұратын негізгі аймағы солтүстік батысында 3
км Лебедевка кентінен басталады. Қызылшақ өзені шығысында, Қуағаш өзені
батысында, солтүстік және оңтүстік шекарасында қуаңдала өтеді. Қаратал
аймағының бөлігі 722 га Қаратөбе аймағының жер пайдаланушыларымен
шектеседі. Сегізсай және Сегізбай алаңының бөлігі 336 га негізгі участоктың
батысымен шектеседі. Қандықты аймағының бөлігі 25 га жер негізгі участоктың
солтүстігінде 4 км жерде орналасқан.
1992 жылы ұйымдастырылды. Ауданы – 9,042 мың гектар. Оның құрамына
Құмды алқап Аққұм, Қандықты, Сегізсай және Қаратал Баянас мекендері кіреді.
Аққұм Қалдығайты өзенінің ертедегі құмды жазықтарын елететеді. Бұл
сілемнің орталық бөлігі ешқандай өсімдік өспейтін даладағы дөңесті жота-
жота құмдармен құмтөбелермен ерекшеленеді, тек кейбір кепкен шұңғымалардан
қайыңдар, бұтағы салбыраған көктеректер кездеседі. Құрамында 230 өсімдік
түрі бар орман ауқабының жануарлар дүниесі орман, шалғындық және дала
түрлеріне тұрады. Бұл қорықшада құстың 60 түрі, сүтқоректілердің 20 түрі,
бауырмен жорғалаушылар мен балықтардың әр қайсысы 7 түр және
қосмекенділердің 3 түрі кездеседі. Дендрофильді құстардан – жаурауық,
алабұлбұл, құралай, құрқылтай, құзғындар, түркептер, дыркептер: шалғындық
формалардан – ақ және сары шақшақай, дала түрлерінен – дала және аққанат
бозторғай, тасшыбжық тіркелген. Сүтқоректілерден – Алып соқыртышқан (Қызыл
кітапқа енген), дала шақылдағы, тақылдағыш қосаяқ, қабан, бұлан, елік және
т.б. мекендейді. Бауырмен жорғалаушылар ішінде бұлаң құйрық жұмырбас
кесіртке, жүргіш кесіртке, суда – сазды тасбақа, амфибиялардан – көлбақа,
балықтардан – торта, меңке, алабұға т.б. кең таралған.
Кейбір шет бөліктерінде дөңестегі құмдар құмды жусанға, қияққа,
тікенекті жапырақты бұталарға келіп тіреледі. Қалдығайты өзенінің
аңғарларының өн бойы қамысты, құрақты, бұтақтыболып келеді, кей жерлерінде
бірігіп өскен әр түрлі дақылды шалғындар, шағын қайынды және көктеректі
ормандары көз тұндырад.
Қанықты және Қаратал сай-салалары - бұлар батпақты, қойнауы жайылмаға
орналасқан орман алқаптары. Біріншісі Қуағаш өзенінің жайылмасында
орналасқан қайың орман тоғайының үш қатарынан тұрады: шәңгіш бұталар,
долана тәрізді аласаағаштар тобы 20 – 50 метрлік қалын өскен тал
шыбықтармен, көмкерілген қызыл тал, қара тал т. б. дақылды шалғын –
қияқты, шалғынды жерлер. Қуағаш өзенінің бойындағы қамыс қопа мен бұталы
өсімдіктер дүниесі дақылды шыбындықтардың түйіскен шеткі аймағымен алмасып
отырады, содан соң қайыңдар шоғыры мен ұштасады, басты жақ бетінде ұзындығы
1 шақырымға дейін созылған мойыл тоғайы мен боз тал тұқымдас көктеректер
мен жалғасады.
Дөңеске қарай жоғар өрлеген сайын қайыңдар мен көктеректер бұталы
талдар мен, жүзім мен аршаға көз түнады.
Қаратал сілемі Қарасу өзенінің шалшықты қайың орманымен ерекшеленеді,
оның ішінде шым тезек түзетін өсімдіктер, көкек кеңдірі, қырыққұлақ,
бүлдірген және т.б. сирек кездесетін орман өсімдіктері.
Сегізсай шатқалы Алдыңғы Сырт кертпешігінің сегіз бөлікті жыраға
бөлініп жатқан қайыңды көктеректерін байлап орналасқан. Қайыңды орман
жыраның бойымен 10 – 25 метірдей торлау таспамен өрілсе, ал көктеректер
үстірттеу жерге орын тепкен. Осы орман маңында тобылғы, бұршақ тұқымдастар,
қара жидекті бұталар, итмұрын; ал қалың бітікті жерлерде шабындықты түрлері
кездеседі, кей жерлерде аздаған орман алқаптары өзенге барып тіркеледі.
Баянас өзенінің қайнар көзінде бидайықты, қияқты жайылма, ал өзенінің
арнасында қалың шалғын өскен.
Қызыл кітапқа сүтқоректілерден енгізілген дала шымшықтары, дала
тышқандары, қабандар, еліктер және т.б. мекендейді. Бауырмен
жорғалаушылардан ең көп таралғандары: қызылбасты, құйрықты су жыландары, су
қоймаларында, батпақты мекендейтін тасбақа өзен тарбақалары, балықтардан-
шабақ, табан және басқада ұсақ балықтар.
Бұл жер әуелден-ақ маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz