Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы
Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
Тарау І. Әбіш Кекілбаев өмірі мен алғашқы шығармашылық қадамдарына түсінік
1. Ә. Кекілбайдың өмір жолы, қызметі мен
марапаттары ... ... ... ... ... .5-8
2. Әбіш Кекілбайдың азамат ретінде қалыптасуы және жазушының жолындағы
сындарлы кезең, алғашқы шығармашылық
туындылары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 9-1 6
3. Әбіш Кекілбай шығармаларындағы қоғамның әлеуметтік, мәдени-рухани
өмірінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .17-30
ІІ - тарау. Тәуелсіздік жылдарындағы Әбіш Кекілбай шығармаларындағы
тәуелсіздік идеяларының негізгі бастаулары
2.1. Тәуелсіздік жылдарындағы Әбіш Кекілбайдың қоғамдық және саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-36
2.2. Әбіш Кекілбайдың тәуелсіз мемлекеттегі Отан тарихы туралы
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6-47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-49
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алған
жылдан бастап, елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың билікке келуі
тұсынан бастап елге елеулі, халыққа қалаулы жазушыларымыз бен ақындарымыз
мемлекеттік билік жадына тартыла бастады. Сол азаматтардың арасында
көрнекті қаламгер, драматург, сыншы, мемлекет және қоғам қайраткері,
философ Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаевтың жұлдызы жарық көрінген болатын. Оның
еңбектерінің барлығы дерлік ел мен жер, Отан тағдырына арналған. Әлеуметтік
және экономикалық мәселелерді тереңінен қарай отырып, ел болашағы мен көп
ұлтты мемлекетіміздің әл-ауқаты оның жадынан тыс қалған емес. Осындай
еліміздің біртуар ақыны, жазушы әрі саясаткер ел қалаулысының мемлекеттік
және қоғамдық қызметімен, оның қаламгерлік шығармаларынан тысқары қалу
қателік деп білемін.
Оның шығармаларымен танысу, мемлекеттік және қоғамдық қызметімен таныса
отырып, Әбіш Кекілбайұлының біз білмейтұғын қырлары мен сырларының әлі де
көп екендігін ұғамыз. Оның әрбір шығармасының мағынасы өте терең әрі
оқырманның жанын баурап алардай екендігін ұғыну оңай. Әрбір жазған еңбегі
мен әрбір атқарған қызметінің тиянақты болғандығы анық.
Әбіш Кекілбайұлы көптеген сыйлықтардың иегері және лауреаты.
Тағайындалған сыйлықтары мен лауреат атақтары тек қазақ жерінде ғана емес,
шетелдерде де ерекше құметпен тапсырылған болатын. Оны тек қазақ елі ғана
емес, онымен қоса орыс, неміс, түрік және т.б. елдерде сүйікті жазушы,
көрнекті қаламгер әрі бірден-бір саясаткер деп таниды. Әбіш Кекілбайұлының
мемлекеттік және қоғамдық-саяси белсенділігінің рөлі ерекше бағаланады.
Қазақстанның дамуы їшін әрқашанда өз еңбегін еш аямайтұғын Кекілбаев
еліміздің экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, ұлтаралық,
дипломатиялық, халықаралық т.б. мәселелерінде белсенділік танытады. Тіл
мәселесі де Кекілбайұлының жадынан ешқашан тысқары қалған емес.
Қазақстанның даму жолын саралап, халық тағдырына жанашырлықпен қарап,
азаттық жолында, ұлттық мүдде мен ұлттық сананың өрбуіне өз үлесін қосқан
бірден-бір азамат.
Ел жағдайы ушығып тұрған сәтте дүниеге келген Әбіш Кекілбайұлының
балалық шағы жан аярлықтай өтсе де ешқашан өз арман-мақсатынан алыс
қалмаған. Әкесінен алыс болса да, анасының қолғабысы бола білді. Арманның
асқарында өссе де сол арманның жүзеге асатынына сенімі мол болатын.
Жастайынан елім деп, жерім деп соққан жас жүрегінің сыры тереңде еді. Туған
жері Маңғыстау өңірі Кекілбайұлы үшін арманмен құралған, ерекше сипатқа ие
болған сағымдай еді. Сол арманның жетегінде жүре отырып елдің әл-ауқатын өз
шығармаларында әсерлей жеткізе білді.
Алғашында 1962 жылдары Қазақ Мемлекеттік Университетін жақсымен
бітіріп, сол жылдан бастап Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас секілді ерекше
сипатқа ие болған газет редакциясында әдеби қызметкер және бөлім
меңгерушісі қызметімен жұмыс атқара бастайды. Бұдан кейінгі жылдары да өз
жұмысын қоғам төрінен алады. Алайда әрбір атқарған қызметі ерекше сипатқа
ие болатын. Қайда жүрмесін өз жадынан ел қамын бір сәтке болса да есінен
шығармай, болып жатқан оқиғалардан бей-жәй жүрмеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әбіш Кекібайұлының қоғамдық-саяси қызметі
өте ауқымды, қоғамдық алатын орны өте ерекше. Кекілбаев өмірі мен
мемелекеттік қызметтерін, атқарған және атқарып жатқан еңбектері ерекше
құрметке ие. Бұл тұрғыда көптеген еліміздің және шет елдік азаматтардың
бірнеше көлемді еңбектері жариялаған болатын. Мемлекет және қоғам
қайраткері, философ, мемлекеттік сыйлықтың иегері, көрнекті қаламгер,
драматург, сыншы, Парламент Сенатының депутаты Әбіш Кекілбаев өмірі,
шығармашылығы мен қоғамдық қызметтеріне арналған Сұлтан Оразалиннің екі
бөлімнен тұратын деректі фильмі 2007 жылдың 28 қарашасында жарық көрді.
Әбіш Кекілбайұлы шығармалары көптеген тақырыптарға арналған. Алғашқы
шығармалары қазақ халқының қиын-қыстау кезеңдердегі әл-ауқаты жайында
баяндалады. Тарихи тұрғыда да Әбіш шығармалары аз емес. Оның шығармалары
әлемнің 14 тіліне аударылып, бірнеше мақалалар басылып шыққан болатын. Оның
ішінде орыс тіліндегі, түрік және неміс тілдеріндегі еңбектері жарық
көрген. Түркияда Әбіш Кекілбайұлы құрметіне арналған жеке пошталық марка
қолданысқа енгізілген. Тек қазақ елінің ғана емес, бірнеше шетелдік
мемлекеттердің де сүйікті қаламгері әрі қоғам қайраткері ретінде танылған
Әбіш Кекілбайұлының қоғамымызда алар орны ерекше.
Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси қызметі еліміз тәуелсіздік алған
жылдардан бұрын алғашқы бастауын алған болатын. Одан бері келе еліміздің
тәуелсіздігі мен оның тұрақты дамуымен, әлеуметтік және экономикалық
тұрақтылығы тұсында Әбіш Кекілбайұлының қызметі ерекше көзге түседі.
Мемлекеттік даму тұрғысында, тұтастық пен ынтымақтастық және әділеттілік
Әбіш Кекілбайұлының ұранына айналғандай.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаевтың
шығармашылығына сипаттама жасау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
1.Қоғам және мемлекет қайраткері, қаламгер, драматург, философ, сыншы Әбіш
Кекілбайұлының өмірі және қызметімен танысу;
2.Әбіш Кекілбайұлы шығармаларына шолу жасау;
3.Еліміздің тәуелсіздігіне дейінгі жылдардағы Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-
саяси қызметтерін қарастыру;
4.Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы Әбіш
Кекілбайұлының саяси қызметтерімен танысу;
5.Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси көзқарастарын білу;
6.Қазақстан Республикасы және шетел көлеміндегі Әбіш Кекілбайұлының қоғам
және мемлекет қайраткері, көрнекті қаламгер ретінде алатын орны мен
деңгейінен мағлұматтар.
Ғылыми жаңалығы: Бұл ақырыпты зеттей келе, аса көрнекті мемлекет және
қоғам қайраткері, философ, жазушы, қаламгер, сыншы, драматург, қазақ
елінің ерекше тұлғаларының бірі Әбіш Кекілбайұлының сегіз қырлы, бір сырлы
бойындағы қасиеттерін оқып біліп, байқадым. Сондай-ақ Кекілбайұлының ерекше
қасиетерінен басқа да, ерекшеліктерін білдім, атап айтқанда:
1. Әбіш Кекілбайұлын халықаралық интеллектуалдық әлеумет бойынша
әлемнің ең ойшыл 100 адамы санатында;
2. Немістің Фуль унд Вельт баспасының дүниежүзіне танымал 200
үздік қаламгердің ең таңдаулы 50-нің қатарында;
3. Әбіш Кекілбаев еңбектері тек қазақ тілінде ғана емес, әлемнің 14
тілінде жарық көріп, бірнеше мың данамен тараған;
4. Егемендік алған жылдардан бері Әбіш Кекілбайұлы көптеген ғылыми-
танымдық, зерттеу еңбектері жарық көрді;
5. Саясат, мәдениет пен тарихтың өзекті мәселелерінен көптеген
мақалалары жарыққа шықты;
6. Қырғыз Республикасының қайраткері, неміс және түрік ұлттарының
көрнекті қаламгері;
7. Әбіш Кекілбаев құрметіне арналған Түркия Республикасының пошталық
марка айналымы;
8. Көптеген мемлекеттік сыйлықтардың иегері;
9. Ақтау қаласындағы Әбіш Кекілбайұлына арналған мұражай;
10. Кекілбаев еңбектері жан-жақты зерттеле келе, қоғам қайраткері
ретінде және көрнекті қаламгер ретінде танылған саяси тұлға
екендігі сараланып бір тұжырымға келтірілді.
Зерттеу объектісі: Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси көзқарастары мен
ойы, шығармашылығы мен қоғамдық қызметтері.
Зерттеудің құрылымы: Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси ой-пікірлері
атты жұмыс екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен және кіріспе мен
қорытындыдан тұрады.
Тарау І. Әбіш Кекілбаев өмірі мен алғашқы шығармашылық қадамдарына түсінік
1. Ә. Кекілбаевтың өмір жолы, қызметі мен марапаттары
Кекілбайұлы Әбіш 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы, Маңғыстау
ауданы (бұрыңғы Гурьев облысы), Оңды ауылының Мырзайыр деген жерінде туған.
Арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға бастап келген
топтан. Белгілі білікті, беделді, дәулетті адам. Ата шаңырағын ұстап қалған
ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң, 1924 жылы Оңдыда
қайтыс болған.
1928-31 жылдары асыра сілтеу, тәркілеу кезінде Кекілбай ата мекеннен баз
кешіп Түркменстанның Красноводск портында жүкші, Бекдаш химия кәсіпорнында
біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен Макачкала арқылы
оралған соң Оңдыдағы колхозда колхозшы, Таушық кенішінде шахтер болды. 1942
жылы соғысқа алынып, майданда 3 рет жараланып, Сталинград маңында қайтыс
болады.
Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле Жұмабайқызы дәулетті, ел ішінде аты
шыққан бидің отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленген. 1936 жылы әуелі Оңдыда
колхозшы, Таушықта 1942-45 жылдар аралығында стахановшы шахтер, 1945-62
жылдары Екпінді колхозында жұмыс істеді.
Әбіш Кекілбайұлы 1957 жылы Таушықтағы мектептің 1 сыныбына барып, 1948-
1954 жылдары Оңды орталау, ал 1956-57 жылдары Үштағандағы орта мектепте
оқиды.
Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. 1957 жылы 5 мамыр
Лениншіл Жастың белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан Комсомолы
Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады.
1957 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне
түседі. Университетте әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын
жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде
қызмет атқарады. Мұнда ол сыншылық қабілетімен көзге түседі. Қазақ
әдебиетінен кейін 1962-65 жылдар аралығында Лениншіл Жас газетінде бөлім
меңгерушісі болып істеді.
1965-68 жылдары ҚазССР Мәдениет министрлігінде,
1968-70 жылдары Кеңес армиясының қатарында,
1970-75 жылдары Қазақфильм студиясында бас редактор,
1975-84 жылдары Қазақстан КП ОК мәдениет бөлімінде нұсқаушы, сектор
меңгерушісі,
1984-86 жылдары ҚазССР Мәдениет министрінің орынбасары,
1986-88 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының 2-ші хатшысы,
1989-90 жылдары ҚазССР тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы
Орталық кеңесінің төралқа төрағасы,
1990 жылы Қазақстан КП ОК бөлім меңгерушісі.
1991 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Мәдениет, тіл және
ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитеттің төрағасы,
1992-93 жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы,
1993-95 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі.
1994-95 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы,
1996-2002 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы болып
істеді.
2002 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты.
Әбіш Кекілбайұлы Қазақстан Жоғарғы Кеңесіне екі рет, Мәжілісіне бір рет
баламалы негізде депутат болып сайланады.
Әбіш Кекілбайұлының алғашқы өлеңдер жинағы Алтын шуақ 1962 жылы, Бір
шөкім бұлт 1965 жылы жарық көрді.
Ауыл өмірінен жазылған повесть, әңгімелер жинағы Дала балладалары –
Әбіш Кекілбайұлының кең тынысты эпик, суреткерлік болашағын танытады. 1974
жылы Дәуірмен бетпе-бет сын мақалалар жинағы, Бір уыс топырақ,
1979 жылы Тырау тырау тырналар, Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні,
болашағы туралы Ұйқыдағы арудың оянуы тарихи танымдық баян, 1982 жылы
Шыңырау повестер жинағы, 1992-93 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1995 жылы
Заманмен сұхбат 1998 жылы Азаттықтың ақ таңы, публицистикалық
мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа
шықты.
Әбіш Кекілбайұлының Үркер (1981), Елең-алаң (1984) романдары қазақ
әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығын
алды.
2001 жылы шыққан Талайғы Тараз, 2002 жылы шыққан Шандоз тарихи
тақырыпты ғылыми дәйекпен, дерекпен түсінікті ұғымды етіп жеткізудің жаңа
бағыт-бағдарын белгілеп берді.
2009 жылы Сыр десте деп аталатын автордың көп жылдық ой-толғаулары,
эссе, естелік, сөйлеген сөздерінің 5 томдық жинағы жарыққа шықты.
Әбіш Кекілбайұлының көптеген шығармалары ТМД халықтары мен шетел
тілдеріне аударылған. Ол ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының 1986, Қазақстан
Республикасы Президентінің бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының 1995,
Отан орденімен 1999, Түркі елдері қауымдастығының шешімімен Түркі
дүниесіне сіңірген еңбегі үшін сыйлығын алады. 2003 жылы Қазақстанның
Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденімен марапатталды [1].
Марапаттары:
• Қазақстан Республикасы бірінші Президентінің ордені (2004 ж.
желтоқсан) иегері;
• Құрмет белгісі ордені иегері;
• Отан ордені иегері;
• Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегері;
• Абай атындағы Қазақстан мемлекеттік сыйлығының лауреаты;
• ҚР Президентінің бейбітшілік пен келісім сыйлығының лауреаты;
• Немістің Фольк унд Вельт кітап баспасы сауалнама хаттамасында ХІХ
ғасырдың таңдамалы жазушылары атақ иегері;
• Азия-Африка жазушылары халықтар комитетінің мүшесі;
• КСРО жазушылар Одағы алқасының, халықтар Лотос жазушылар сыйлығының
қазылар алқасының, Мәскеудің Художественная литература, Дружба
народов баспасының редакциялық алқа мүшесі.
2. Әбіш Кекілбайдың азамат ретінде қалыптасуы және жазушының жолындағы
сындарлы кезең, алғашқы шығармашылық туындылары
Қазақ елінің ерекше тұлғаларының бірі, қаламгер, философ, сыншы,
драматург, мемелекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлының қоғамы-мызда
алар орны ерекше.
Адам баласы дїниеге келерде бәрі бірдей сияқты. Өсе келе әр түрлі мінез
– құлық бітеді. Ерен ақылды, туасы шешен, ойшыл, нағыз ақын, хас жазушы,
азамат, қайраткер болу барлығына бұйырмайды. Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаев
1939 жылдың 6 желтоқсанында Маңғыстау облысы, Оңды ауылының Мырзаайыр деп
аталатын жерінде дүниеге келген. 360 әулиенің жері атанған бұл мекенде
Әбіш Кекілбайұлы кіндік қаны тамғандықтан оны ерекше құрмет тұтады. Сол
кездегі соғыс салдарынан ел тартқан көп қиындықтар Әбіш Кекілбайұлының жан
дүниесіне ерекше із қалдырған еді. Әкесі Кекілбай екінші дїниежүзілік
соғыста қаза болады. Анасы Айсәуле оның осы күнге жетуіне бірден-бір
себепші. Отбасында жағыз бала, екі әпкесімен сол жылдардың салқын ызғарымен
өседі. Әкесінің орнын білдірмеуге тырысқан Әбіш анасының қолғабысы болды.
Екі апкесінің бірі мектепке баратын, ал екіншісімен Әбіш үйде қалатын еді.
Сол замандардағы кездескен көп қиындықтарды жеңе білген ол жас кезінен
әдеби шығармаларға өте бейім болатын. Ең алғашқы Екпінді егін сала ма?
атты көлемді мақаласы сол кездегі Сталин жолы газетінде жарық көрді.
Мақаланың кемшіліктері жан-жақты талқылана отырып, бірнеше тармақтан
тұратын қаулы қабылданған болатын. Ол қаулы ел көлемінде жүзеге асты.
Мектеп қабырғасынан зерек өскен Әбіш Кекілбайұлының болашағы кемел еді.
Маңғыстау облысы, Оңды ауылының Оңды мектебін тамамдап, университет
қабырғасына аяқ басады. 1962 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультетін жақсымен бітіріп шығады. Университет
табалдырығында оқуға, ізденіске өте құштар ол өз замандастары Мұхтар
Мағауин, Төлек Түлеуханов сынды замандастарымен бірге жан-жақты ізденісте
еді. 1960 жылдары елді қызықтыратын бірден-бір мәселе ел мәселесі болатын.
Сол жылдары Әбіш Кекілбайұлы өз замандастарымен бірге ел тағдыры, жер
тағдыры терең толғандыратын. Жасырын әдебиеттерді жиі оқу арқылы, тіл мен
ел тарихын, есімдері ұмытылуға айналған ерекше тұлғаларды еске ала отырып
ой бөлісу, өз замандастарымен бірге жабулы шындықты ұғынуға ерекше уақыт
пен назарды аудару, сол мәселелер оларды бей-жай қалдырмағандығының
көрінісі еді.
Қазақ елінің ерекше тұлғаларының бірі, қаламгер, мемелекет және қоғам
қайраткері Әбіш Кекілбайұлының мемлекеттік қызмет саласындағы орны ерекше.
Алғаш рет өзінің қоғам қайраткері ретіндегі қызметін 1962 жылы бастаған
болатын. Ол кездері Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас сияқты газеттердің
әдеби қызметкері және бөлім меңгерушісі қызметінен бастайды. Осы жылдары
өзінің жарық көрген бірнеше еңбектерінің барлығы дерлік ел, жер, Отан
тағдырына байланысты өрбіді. Еңбектері мен мақалалары газет беттерінде
жарық көрді. Замандастары әрі әріптестерінің арасында ерекше озығы
саналатын. Сол кездердегі әріптестері Оралхан Бөкей, Ақселеу Сейдімбек,
Кәрібай Ахметбекұлы, Оразбек Сәрсенбай, Қалдарбек Найманбай, Кәдірбек
Сегізбаев, Қуанышбай Құрманғалиевтер сынды елдің қалаулылары Әбіш
Кекілбайұлын ерекше құрметпен айтатын. Лениншіл жас газетінің сол кездегі
бас редакторы Шерхан Мұртазаның айтуынша: Сол ортада жампоздай болып, Әбіш
Кекілбайұлының тұлғасы ерекше тұрды. Бұйдыраған екі шекелі, толқынды
бұйра шашты, тұңғиық терең ойлы көз,- осы жігіт тым ерте есейген,
жастайынан көсемдікке жаралғандай, қарттың даналығын бала жастан бойына
жастанғандай, бай қазыналы етіп, тәңірім терезесін биік жаратқандай әсер
қалдырар еді. Қазақ әдебиеті әлемінде Әбіш Кекілбайұлы үлкен биікке
көтерілді. Әдебиетте өзгелер байқамаған, өзгелер айта алмаған сөзді айтты.
Басқа ұлыс, ұлттардың намысын қорламастан, қазақ рухын асқақтатты. Бояуы
көп, бай көркемдікті былай қойғанда, бұл жазушының азаматтық берік
тұғырының айғағы,- дейді[2].
1962-1965 жылдары Әбіш Кекілбайұлы Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас
газеттерінің редакциясында әдебиет-өнер меңгерушісі болып қызмет атқарады.
Жоғарғы оқу орнын жаңа аяқтаса да, ұшқыр ойлы, шеберлігімен жұмысын өте
тиянақты атқара білді. Әбіш Кекілбайұлы ел тағдырынан, болып жатқан
оқиғалар мен саясаттан ешқашан тыс қалған емес. Оның алғашқы Ең бақытты
күн, Тасбақаның шөбі сияқты әңгімелерінен бастап, Күй, Шыңырау,
Ханша дария хикаясы повестері, Аңыздың ақыры, Елең-алаң, Үркер
романдары, әсіресе туелсіздік жылдарында жазылған публицистикалық
шығармалары, Абылай хан драмасы Әбіштің тұлпар шабысты жүйрік екенін,
көркем сөздің нәзік құпияларын игерген зергер, оқушы көкірегіне ақылдың
нұрын құятын ойшылдығын танытты.
Одан кейінгі жылдары мәдениет министрлігінде репертуарлық-редакциялық
коллегия мїшесі қызметін атқарады. 1970-1975 жылдары Қазақфильм
киностудиясының бас редакторы қызметін атқарады. Бұдан бертін келе Әбіш
Кекілбайұлы көп салаларда қызмет атқарды. Қазақ Комунистік Партиясы Орталық
Комтитетінің мәдени бөлімінің нұсқаушысы және сектор меңгерушісі қызметін,
Қазақстандық мәдениет министрлігінің орынбасары, Қазақстандық жазушылар
Одағы басқармасының 2-ші хатшысы. 1988-1990 жылдары тарих және мәдени
ескерткіштерді қорғау қоғамы орталық кеңесі президентінің төрағасы
қызметіне ұсынылады. Осы жылдары Әбіш Кекілбайұлы бірнеше жерлерге іс-
сапармен аттып, тарихи ескерткіштерді қорғау мен тарихи жерлерді жаңғырту
мәселелерінде ерекше жұмыстар жасай білді. Маңғыстау өңірінде болған іс-
сапарында сол өңірдегі тарихи ескерткіштерге сипаттама бере отырып, олардың
елеусіз қалдырылмайтындығы жөнінде баян еткен болатын. Тарихи-мәдени мұра
саласында жүрген уақытында Әбіш Кекілбайұлы Мирас қорының ашылуынан
бастап ерекше таихи мұраларға көз жігін тіге бастады. Оған қоса мұра тану
мен мұра зерттеудегі сараңдық төңірегінде де өз ойын анық білдірген
болатын. Өз мақсатын жүзеге асыруда Әбіш Кекілбайұлы сол жылдары Білім
қоғамымен бірігіп, Тарихи білімдер таратудың апталығын, Мәдениет қорымен
бірігіп ЮНЕСКО-ның Жібек жолы программасы аумағында арнайы конференция,
Архитекторлар одағымен бірігіп Қала және табиғи-тарихи ая халықаралық
конференциясын, Қазақ телевидениесі, Қазақфильм киностудиясы арқылы
аталмыш шараларға орайластырған ғылыми-көпшілік фильмдер шығару істерін
жүзеге асырған болатын. Сол жылдары ежелгі Тараздың, Жамбыл облысындағы
Ақтөбе су қоймасын, Сайрам зиярат орындарын қалпына келтіруге ат салысып,
олардың қайта жаңғыруына бастау бола білді. Мәдени-тарихи мұраларды
зерттеуді қолға алған Әбіш Кекілбайұлы болашағы жарқын әрі баянды егеменді
ел болатынымызға сенімі мол еді [3].
Тарихи мұраға қамқорлық жасау – тек өткенге ізет емес, ол ең алдымен
болашақтың қамын ойлау. Әлеуметтік белсенділікті ауадай қажет ететін тұста
Әбіш Кекілбайұлы бабаларымыздың, күллі қоғамымыздың, тарихымыз бен
халқымыздың рухани мерейіне қатысты көптеген іс-шараларды жүзеге асыруға ат
салысқан азамат.
1988-1990 жылдары Қазақ КСР тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау
қоғамы Орталық Кеңесі президиумының төрағасы. Бұл жылдарда жасаған еңбегі
де ауыз тола айтарлықтай. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ-Х және
ІІІ мың жылдықтың 400-ге жуық ескерткіштерінің қазба жұмыстары арқылы
Қазақстанда табылғандығы, Қаратау бойындағы, Арал маңындағы, Қараторғай
жағалауындағы, Жезқазғандағы, Алтайдағы Усть-Нарым, Кіші Краснояр, Батыс
Қазақстандағы Ырғыз, Қарақұм т.б. ескерткіштері ежелгі заманның бет-
бейнесінің көзін ашуда еңбек етті.
Мәдениетті адам мәдениетті алаламайды, бағалайды, өзгенікі, өзімдікі
деп бөлмей, біреуін қолдап, біреуін қорламайды, бәріміздікі деп бәрін де
бірдей бағалап, бірдей қорғайды. Қайсысының да тарихы мен сыр-сымбатына
жіті үңіліп, терең тїсінуге тырысады. Мәдени плюрализм осылайша орнығады.
Ондай өрелі рухани қызметін жақыннан бастап алысқа, өткеннен бастап ертеңге
қарай жалғастырады. Өткендегіні бїгінгінің, бїгінгіні – ертеңгінің мұрасы
деп біледі. Мұра – ол тек тарихи ескерткіштердің жиынтығы емес, ол
адамдардың дәйім күрделі, дәйім белсенді әрекеттерінің барлық жемісі мен
нәтижесі, жеңісі мен тағылымы [4].
1990 жылдан бастап Қазақстан Компартиясы ОК бөлім меңгерушісі, Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесінің мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту
жөніндегі комитетінің төрағасы болып қызмет атқарады. Халқымыздың өзегін
өртеген тіл мәселесі бойынша Әбіш Кекілбайұлы көптеген жиындарға қатыса
отарып, қазақ тіліне деген мәселенің шешілуінде өз күшін аямады.
Ең басты мәселе – ынтымақ төңірегінде қаншама рет әңгіме өрбітті.
Өйткені, сол кездегі ел мүддесі тек көптің күшімен ғана жүзеге асатын шаруа
еді. Ал көпті кім-кімнің де көңілінен шыға алатындай жөн пиғыл, жүйелі
жосық қана ортақ іске жұмылдыра алады. Барлық нәрсенің болмасын әуел басы
татулық пен ынтымақ екендігін ортаға салатын. Көп ұлтты мемлекет өз өрмегін
құрайтын әр тіннің бояуының, қанық арқауының ширақ болғанына мейлінше қам
жемесе, өзі де ойдағыдай өркендей алмайтыны анық болатындығын атап өткен
болатын. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам орнатуға бел байлаған елдің
одақтық парламенттің де алдымен қолға алып, алдымен жүзеге асыруы тиіс ең
басты парыздарының бірі. Ол үшін азаматтық қоғамға азаматтық қорғаныс керек
екендігін де жасырмайтын. Ұлтаралық мәселелердің алдын алу үшін ең алдымен
сол ұлттар арасындағы келіспеушіліктерді, әділетсіздікке әкелетін,
жарасымды қарым-қатынасты үзетұғын оқиғалардың алдын алу керектігін атап
өткен еді. Сол кездегі қазақ тілінің толғандырып отырған мәселесінен де
алшақ қалмады.
Ұлтаралық қатынаста тек экономикалық жарасымдылықты алға тартқан
болатын. Сонымен бірге Қазақстанның экономикалық ахуалы мен тілдің
пайдаланылуы, рухани мүдделерді қанағаттандыру мен мемлекеттік шаруашылықты
басқаруда әділетті өкілеттілікті конституциялық реттілікке көшірудің мәні
зор екендігін атап өткен болатын. Көп ұлтты республика жағдайында
экономиканы жаңғырту мен ғылыми-техникалық прогресті қамтамасыз ету
керектігі, жерге меншік, өзін қаржыландыру, өзін-өзі қамтамасыз ету, өзін-
өзі басқару, кәсіпорындар дербестігі жайындағы мәселелерді талқыға сала
отырып, оның дұрыс жолдарын табуға ат салысты. Әбіш Кекілбаев экономика
және әлеуметтік мәселелер төңірегінде көптеген мәселелердің шешімін табуда
өз еңбегін еш аямаған болатын [5].
Жазушының алғашқы көзге түскен шығармаларына жеке-жеке тоқталайық.
1. Күй повесті. Күй повесінде сонау бір бұлағайлы замандарда бір
мекенге сыймай, біраз жылдары қанды қақтығыспен өткен қазақ, түрікмен
жұрттарының ауыл да талайлы тағдыры көз алдыңнан сурет болып өтіп,
көкірегіңе қорғасын салмағымен құйылып қалмаушы ма еді?!. Шығармада қанға
– қан!.. үрдісін ұстанып, өшпес кек қуғанды мұрат көретін жанның бірі –
түрікмен ауылының көсемі Жөнейіт батыр-ды... Қазақ қолының шабуылы үстінде он
екіде бір гүлі ашылмаған түрікмен қыздарының масқаралануы, оның қарымы
ретінде бір топ қазақ бозбаласының, адам көрмеген қатыгездікпен мәңгүртке
айналдырылған сорлы тағдыры, адай батыры Дүйімғараның қолымен тірілей көрге
көміліп, оқыс қаза құшқан кеудемсоқ батыр Көкбөрі, ақыр соңында, табиғат,
қару ұстаудан гөрі, өнер қууға арнап жаратқан өз ұлы Дәулеттің адайлармен
болған кезекті бір шайқастағы өкінішті өлімі – соның бәрі есті батыр
Жөнейітті ойлантпаған емес, толғантпаған емес, бірақ ол оқиғаларға түбірлеп
мән беріп, райынан қайтуға өзімшіл көкірегі ырыз бермеген!..
Екі жұрттың арасындағы егесті күндердің бірінде түрікмендер ұрыс-
соғыста еш шаруасы жоқ, далада аң қағып жүрген пәнейі жан – адай күйшісін
қолға түсіретін еді ғой... Повестің тұтқын күйшінің түрікмендердің ортасында
толғанысты бір күй тартатын, күй әсерінен үй толы адам біткеннің қатты
қобалжығаннан – жанарларына жас үйіріп, торға түскен торғайдай болып,
көздерімен жер шұқып қалатын естен кетпес бір сәті бар-ау!.. Аяушылық жоқ
жерде – адалшылық та жоқ... Өзің бөтен елге жасанып барсаң – жараланып
қайтқаныңа ызаланба!.. Ол үшін көктегі Құдайды да, жердегі жауыңды да
қарғама, өзіңді – өзің қорға!.. Жат жерде көргеніңе бола – өршеленбе,
қайта, тәубеңе кел! – дейтін еді ғой күйші тартқан домбыра!..[6] .
Алайда, Жөнейіт батыр, осыны ұға тұра – бетінен қайтпайды!.. Күйшіні
айдаладағы айдау жолдың бойына апартып, жер бетінде кесер басын ғана
қалдырып, тірідей көмдіреді!.. Бір ғажабы, ол – әлгі күйшіден бәрібір
құтыла алмайды!.. Жазықсыз жан аяуында – ойынан, ұйықтаса – түсінен
шықпайды!.. Ақырында, жебір ой мүжіген, санамен сарғайып, жүйкесі тозған
Жөнейіт жанымен жағаласып жатып, көз жұмады!.. Ноқталы пенде, тірлігіңде
тебіспе. Өлім екпе, өмір ек. Жарық жалғанның мән-мағынасы сонда. Повестің
соңғы бетін жапқанда – жазушы-пәлсапашы бізге осыны ұқтыратын еді ғой!..
Классик-қаламгер Ханша – дария хикаясы повесі мен Аңыздың ақыры
романында Күйшіде айтқан өзекті ойларын одан әрі дамытып, кеңейте,
тереңдете түседі. Бұл екі шығарманың екеуінің де бас кейіпкерлері –
қаһарынан қан шашыраған билеушілер. Біреуі – атақ-даңқы мен айбары жер-
жаһанды тітіренткен әйгілі Шыңғыс хан да, екіншісі – соған жетеғабыл Әмір-
Темір. Екеуінің де түпкі мақсаты біреу: ол – ақ найзаның ұшымен, қара
қылыштың сұсымен, қаптаған қалың қолдың күшімен жер бетіндегі екі аяқты
біткенді табанға салып, жекедара билік құру!.. Олар, белгілі бір дәрежеде,
сол мақсаттарына жетеді де!.. Алайда, асқанға – тосқан бар екен!.. Дүние-
жалғанның оларға да әзірлеп қойған, олардан да зор, олардан да қатал
әзірейілі бар екен!.. Повестің соңында Шыңғыс ханның таңғұт ханшасы
Гүрбелжін сұлудың қолынан мерт болуы – соның дәлелі!.. Ал, романның
ақырында өзі екі көзін бірдей ойдырып тастаған шебер жігіт Жаппардың елес-
суреті албастыдай басып, ажал құрсауында жатқан Әмір-Темірді көретініміз –
соның айғағы!..
Жойқын күштің құлы мен күңі болуға – кеудедегі қу жаның қамынан басқа
ештеңені ойлауға қауқарсыз құр сүлде пенделер ғана бейіл!.. Ал, жаным –
арымның садағасы!.. деуге ерік күші әкететін ерлер, аяулы махаббат пен
қасиетті өнер жолында ажалға да тура баратын өр рухты қайсар жандар әлгі
бейшаралардың тобына қосылмақ емес!.. Олардың тәнін жоқ қылу мүмкін!..
Оларды топыраққа айналдыруы мүмкін!.. Алайда, олардың өршіл рухын өлтіру,
олардың кейінгі ұрпаққа деп сеуіп кеткен үлгі-дәнін жер бетінен, адамдардың
жүрегінен аластау еш мүмкін емес!.. Егер, сондай ұстындар болмаса, солар
қалдырған өршіл рух болмаса – дүние шіркін әлдеғашан тепе-теңдігінен
айырылып, әлгіндей қанішер билеушілердің табанында тапталып, ойран-ботқасы
шығып, қу медиен құла далаға айналар еді!.. [7]
2. Ханша – дария хикаясы повесті мен Аңыздың ақыры романы. Ханша
– дария хикаясы мен Аңыздың ақыры оқырманның таным дүниесін байытып,
осындай пәлсапалық күрделі ойларға бастап қана қоймай, әркімнің де жүрегіне
ертеңгі үмітті күнге деген сенімнің терең тамырлы бітік дәнін егеді!..
Туысқан қырғыз жұртынан шыққан көркем сөздің айтулы шебері Шыңғыс
Айтматовты бәріміз де білеміз. Себебі, біздер, бүгінгі аға буын ұрпақ, сол
қаламгер туындыларды құныға оқып өскенбіз!.. Үлкен жазушының кейінгі
кезеңдегі романдарына халық аңыздары да кіріктіріліп, олардың шығарманың
айтар ойы мен идеясына қызмет етіп жүргені де жадымызда. Айтулы қаламгер
сексенінші жылдардың бас тұсында жариялаған Ғасырдан да ұзақ күн
романында сондай бір аңыздан шығарып, адам-мәңгүрттің бейнесін жасады... Мұны
кезінде Мәскеу сыншылары бірауыздан: Әдебиетке келген жаңалық! – деп
бағалап, бірыңғай ден қойды!.. Бір ғажабы, мұндай жаңалықты әдебиетке
Ш.Айтматовтан он жылдай кейін келген Ә.Кекілбаев біз мақаламыздың басында
сөз қылған Күй повесінде (сондағы мәңгүрт-бозбалаларды еске түсіріңіз!..
Авт.) одан жиырма жылға жуық уақыт бұрын жасап кеткен-ді!.. Әбекең Шыңғыс
ханның да образын Ханша – дария хикаясында бұл әріптес ағасынан талай жыл
бұрын сомдап үлгерген еді ғой!.. Біздің мұндай салыстыруды алға тарта
отырып, қазақ әдеби сынының Әбіштей заңғар таланттардың шығармашылық
ізденіс-табыстарын уақытында бағалау тұрғысында әлжуаз болғанын, бой
күйездік танытқанын, сондай бейтараптық салқынынан әлі де арыла алмай
отырғанын үлкен өкінішпен айтпасқа әддіміз жоқ!..
3. Шыңырау повесті. Ә.Кекілбаев 1971 жылы Шыңырау повесін
жариялады. Мұның, атына сай, заты да шыңырау, адам жанының қалтарыс-
бұлтарыстарына тұңғиық тереңінен барған, оқырманға өмірдің қатал шындығын
тағы да зерделеткен аса бір ойлы шығарма болғаны есімізде. Қаламгер бұл
повесінде сирек кездесетін ауыр кәсіптің адамдары – құдықшылар әулетінің
тағдыр-талайын алға тартады... Оларды жер бетіндегі тірліктің қым-қуыты мен
қызығынан алшақтатып, сонау зымыстанның түбіне түсіретін, әрине,
жоқшылық!.. Бұл ауылдан шыққан Дәріжан құдықшының да өмірі осы тірлікпен
өтіп еді... Ендігі кезек – оның бұлалау болып өскен немере інісі Еңсепке
келіпті!.. Жазушының өз сөзімен айтқанда: Еңсептің де жастық дәурені –
алыс жолда ай батқанша жүріп-жүріп кеп, тек таң алдында ғана бел шешпей
сұлай кетіп, көз шырымын алған суыт жүргіншінің таң ұйқысындай тым тәтті,
тым қысқа болды.[8]
Зерделі жігіт ауыр кәсіптің қыр-сырын көп ұзамай-ақ меңгеріп алды.
Құдықшылық тірлікке көндікті. Алайда, адам сорлының шыңыраудың түбіне өзін-
өзі айдап түсіруге күші жете тұра, сол тұңғиық қапаста көңілінің көзін,
арманда ойын байлап ұстап тұруға құдіреті жете бермейді екен де!.. Еңсеп те
сол: қолына – күрегі мен қайласы серік, көкірегіне – одан да арпалысты,
одан да тынымсыз ауыр ойлары серік. Адам, асылы, өмір деген көтерем
тұғырды бас-көзге төпеп, бақыт қуған сайын – одан соғұрлым алшақтай түсетін
сияқты. Бақыт қуған адамның тапқан бақытынан – жоғалтқан бақыты көп болса
керек [9]. Шыңыраудың табанында тұрып: Су көзіне жетем! – деп жер түбіне
ұмтылған құдықшының осылайша ой түбін ұңғитын да сәттері көп!..
Адам шіркіннің кеудесі, сыртынан қарасаң, құшағыңа сыйып кетер дөңбек
қаралы ғана шағын дүние... Ал, сол шағын әлемнің ішіне, тар қапасына ой
жүгіртіп қараңызшы!.. Ондағы айқұшақ қауып, тар мекенде тоғысып та соғысып
жатқан жан-санат сезімдердің шеті мен шегіне ой-санаңыз жетіп болар ма?!.
Соның бәрі – Еңсеп қазған шыңыраудан да қатерлі қызғаныш сезімі!.. Жер
бетінде осы қызғаныштың қыл тұзағына шырмалмауға қауқары жететін пенде
баласы бар ма екен?.. Бұл тұзақтан ет пен сүйектен жаралған сондай көп
пенденің бірі – Еңсеп құдықшы да құтылып кете алмаған!.. [10]
Айналасы бірер жылдың бедерінде талай дүмдінің құдығын қазып, көзге
түскен Еңсептің атақ-абыройы көп ұзамай-ақ жалпақ Маңғыстауға белгілі болып
қалатын еді ғой!.. Сөйтіп жүргенде – Қалпақ деген құдықшы шығып, өнерді
бұдан да асырған!.. Жұрт енді бұрынғыдай Еңсепті төңіректемей – әлгі Қалпақ
құдықшыға құлаған сыңайлы!.. Қалпақ қазған шыңыраудың тереңдігі пәлен
құлаш болыпты, түген құлаш болыпты!.. Бұл елдің айтатыны – сол!.. Еңсептің
ішіне қызғаныштың қызыл итін жүгірткен де, мұның алдында түк жазығы жоқ
Қалпақпен алакөз қылған да, еңбегімен тапқан шағын дәулетіне қанағат
қылдырмаған да, Үстірттің дөңіне шығарып, бұрын бұл аймақта көз көрмеген
терең шыңырау қаздыруға итермелеген де сол жұрттың сол кеу-кеу әңгімесі!..
Сондай бір шыңырау қазсам, әлгі қалпақшыл бола қалған жұрттың аузын
өзіме қарай қисайтсам, Қалпақ құдықшыны сөйтіп бір мұқатсам, сосын мен
қазған шыңырау Еңсеп қазған атанып, атағым дәуірлеп, артымда өшпес атым
қалса!.. Осы бір пенделік пиғыл Еңсеп сорлыны алды-артына қаратпаған!..
Шыңыраудың түбінде жер қазып, борша-борша терге түсіп, арасында сәл бір
бойын тіктеген сәттерінде де әлгі бақталасының суреті көз алдынан елес
беріп, бір кетпеуші еді ғой!.. Сол бір елес күшейген сайын – мұның қайласы
да қара жерге үсті-үстіне кірш-кірш қадалып, артынан жау қуып келе
жатқандай арпалысушы еді-ау!.. Сол бәсеке-қуғынның, сол қызғаныш-қуғынның
айдауымен бұл да жерді үңги берген, үңги берген, ақырында әл бітті, жан
шықты дегенде – діттеген жеріне жетіп те тынғандай еді!.. Оған да місе
тұтпай, судың көзін әлі де аша түссем деп, қайланы тағы да сілтеп баққан!..
Қайласын соңғы сілтегені – жадында, көз алдының тұманданып бара жатқаны –
жадында, тіпті, құдықшы Қалпақтың миығынан күлген суреті көз алдынан соңғы
рет көрініп, жалт бергені де жадында!.. Одан арғысын білмейді!.. Өзі қазған
шыңыраудың түбімен қосылып, сонау ұлы теңізге шығып кететін аса арнаның
тентек толқыны Еңсепті жұтқан да тынған!..Сөйтіп, оның артында қапелімде
жұртты шошытқан қанды шыңырау, кейін – дүйім елді қарық қылған, Үстірттегі
ең терең, ең сулы шыңырау қалған!.. Бір өкініштісі сол – оны жұрт,
құдықшының өзі армандағандай, Еңсеп қазған деп емес, Еңсеп өлген атап
кетіп еді!..
Осы шығарманы оқып шыққаныңда – жүрегіңді өмір бойына тер төгіп,
алайда, соның жемісін көруді тағдыры маңдайына жазбаған сорлы құдықшыға
деген ащы аяныш сезімі кернеп, өзіңнен-өзің пұшайман болатының бар!.. Өмір
шындығының көркем шындыққа қапысыз айналғаны, қаламгердің оқырман жүрегін
қапысыз жаулап алғаны дейтініміз – осы болатын шығар!..
Әбіш ағаның адамды шыңырау-ойлардың тереңіне батыратын Шыңырау
повесін оқығанымызда – ойымызға американ жұртынан шыққан ұлы суреткер,
Нобель сыйлығының лауреаты Эрнест Хэмингуейдің оқырманды теңіз-ойлар мен
құрсау-сезімдердің тұтқынында ұстайтын Шал мен теңіз повесінің оралатыны
бар!.. Бұл – бекерден-бекер емес қой!.. Әлем әдебиетінің тарихында
пәлсапалық-психологиялық тұрғыда мұншалықты дәрежеде кемел шеберлік
танытқан суреткерлер некен-саяқ!..
4. Бәйгеторы повесті. Бәйгіторы талай жарыста алдына жан салмай
келді. Бәйгі алған сайын – бұның селдірлеу қарақошқыл жалын бір сипауға
құмарлар көбейе берді... Адамдар неғұрлым сылап-сипаған сайын – бұның да
көңілі өсе түсті. Бәйгі төбеге жиылған жұрттың у-шуы да миына инедей
қадалмайтын болды. Қайта, жұрт шуылдаңқыраған сайын – тақымы қызады. Жарыс
жоқта да ол, жылқыдан гөрі, адамға үйір. Маңына жылқы жолап кетсе –
едіреңдеп, аузын ала жүгіреді. Сөйтсе өмір деген ылғи озудан, адамдардың
қошамет-гуілінен тұрмайды екен!.. Дәуренінде оздырған жалғанның – күндердің
күнінде шаң қаптырып кететін құқайы да бар екен!.. Күні кеше ғана тек
мұның маңына жиналатын көп шуылдақтың жартысы енді Көктеңбілді қоршап
алатынды шығарыпты... Сол жылы күзде тағы шапты. Көктеңбіл қарақшыға қара
үзіп келді. Бұл жолы Бәйгіторының қасында бәйгі бала мен сейістен басқа жан
қалмады... Бұрын ду көргенде – тықыршып тұра алмайтын, ағын судай асып-
тасатын көңілі енді жиын көрсе – жан шыдатпай шамырқанатын мәңгілік шор
жара түйіп кетті [11].
Бұл да күнінде өзіндей талай тұлпардың үмітін үзіп, соңында қалдырып
еді-ау!.. Базарлы дәурен күндердің күнінде әлгі Көктеңбіл-дің тұсынан да
одан да өткен жаңа бір жүйрік болып ағып өтпек!.. Өмір – жалған, дүние –
жалған, қысқа күнде қырық құбылып тұратын пенде – жалған деген – осы!.. Сол
бір таусылмайтын көп жалғанның қатал заңы да – осы!.. Дөңгеленіп келетін де
тұратын дүние-кезек заңы да – осы!.. Әбіштің Бәйгіторысы – бізге осыны
ұқтырған. Бұл – қаламгердің жүйріктер тағдырынан шығарып, өмірлік пәлсапа
айтқаны, сөйтіп, мәңгілік көп сауалдың біріне және бір жауап бергені!..
5. Тас-бақаның шөбі әңгімесі. Жазушының Тас-бақаның шөбі әңгімесі
– әрі жақын ағайындас, әрі бала күндерінен бірге өскен құрбылас Қарабала
мен Оңбайдың мінез-құлқын, кісілік қасиеттерін салыстыра отырып, үлкен ой
түйетін ерекше туындысы. Жасынан алғыр, оқу мен сөзге бірдей жүйрік, өнерлі
болып өскен Оңбайдың тағдыр-талайы бір бөлек те, біртоға, жуас, сабырлы,
оқу-тоқу мен сөзге де қырсыз болған Қарабаланың жолы өз алдына дара...
Оңбайдың көрмегені жоқ: ол – соғысты да көрген, одан шолақ аяқ болып
оралғасын – колхозға басқарма болып та көрген, одан басқа да түрлі
қызметтің тізгінін ұстап көрген!.. Оның талайлармен ұстасып, иті қырын
жүрген жайы тағы бар... Кезінде соғысқа жарамай, ауылда қалған Қарабаланың
балға мен төстің айтысын тыңдап, өмір бойы ұсталық құрғаннан басқа көрген
ештеңесі жоқ!.. Әйтеуір, ешкімнің бетіне жел болып келмепті, міндетті
жұмысына адал болыпты!.. Ән екеш, ән дегенде де бар білетіні – Қызыл
азбан. Оны да Оңбай досынан үйренген!.. Оны да өзі әлденеге көңілденген
сәттерінде ғана оңашада ыңылдап айтатыны болмаса, көп алдында әу деп ауыз
ашып көрмепті... Былай қарағанда, Оңбай – лаулап тұрған от та, Қарабала сол
оттан қалған шала секілді!.. Өмір шіркіннің жай ойға сыя бермейтін
қайшылығын, бірақ бұлтартпас шындығын қараңыз!.. Өзі мүгедек, оның үстіне,
аурулы болғасын – жеке машина сұраған Оңбайдың аудан басшыларына талай
мәрте барып, тауы шағылған жайы бар!.. Ендігі жерде ондай жүріске жарайтын
денсаулығы жоқ-ты... Сөйткен Оңбайдың, бір кездерде аузымен құс тістеген асау
Оңбайдың бұл тұрғыда оның ширегіне де келмейтін қарапайым ұста Қарабаладан
осы шаруаны тындыруды сұраудан басқа – амалы қалмаған!.. Мүгедек құрдасының
көңілін қимай, ауданға аттанған Қарабала әлгі шаруаны бір күнде жайғап,
машина берілетін рұқсат-қағазды алады да қайтады!.. Бұған – оның өзі де,
Оңбай да таң қалады!.. Сөйтсе, кезінде Қарабала ұстаның қол қайырын әлгі
аудандағы басшылар да көрген екен де!.. Қарапайым ұста, қашан болсын,
алдына келген жанның меселін қайтаруды білмеген, еңбегін міндет қылуды
білмеген екен де!.. Сонда, бар гәптің осы тұста болып шыққаны ғой!..
Тасбақаның шөбі әңгімесінің авторы адам өмірінің мән-мағынасын, оның
өмірден алатын орнын осылай да бір зерделеп, қаламгерлік жолында тағы бір
тың ізденіс танытып, жаңа сөз айтқан!.. [12]
Өмір – күрес деген қағида әлімсақтан бар. Ол – адамға тән: жақсылық
пен жамандық, адалдық пен арамдық, жомарттық пен сараңдық, кісілік пен
қараулық, кеңдік пен төрешілдік, туралық пен көлгірлік, ашықтық пен
ішмерездік секілді бір-бірімен бітіспес қасиеттердің күресінен, солардың
бірде-бірі, бірде-екіншісі жеңіп, мәңгілік тайталасқа түскен айқасынан
тұратын майданды әлем!.. Сол майданның соғысы тоқтаған жерде – өмірдің де
мән-мағынасы жоғалмақ!..
6. Есболай әңгімесі. Ә.Кекілбаев Есболай атты әңгімесінде осы бір
өмірлік майданның қайтпас қайсар қарт жауынгері, біздің замандасымыз мәрт
Есболайдың бейнесін жасайды... Дөңгеленген шымыр әңгіменің оқиғасы да шағын.
Ауыл дүкенінің ішінде – топырлаған жұрт... Соңғы түскен ділгір тауар – кілем
саудасы да бітуге айналған... Қалып тұрғаны – жалғыз кілем!.. Жақында тұрмыс
құрған қызыма апарам, – деп сол кілемді сұрап, дүкенші Дүйімбайға жалынып
тұрған Бибатпа кемпір!.. Мұның алатын адамы бар!.. – деп шалқайған
Дүйімбай!.. Осы оқиғаның үстіне ауылдастарының бірі – мәрт десе, енді
біреулері – жынды атап жүрген Есболай қарт тап болмағанда – сорлы
кемпірдің кілемнен үмітін үзген жері еді!.. Осы ауыл – ауыл болғалы, осы
дүкен – дүкен болғалы, әлгі кемпір де, Есболай шал да бұл дүкеннен кілем
алып көрмепті!.. Бүкіл ғұмырында әділсіздікке төзіп көрмеген Есболай мына
жайды көре тұрып, шыдап қала алмайды!.. Дүкеншімен дауласа тұрып, оған
қатты-қатты сөздерін айта тұрып, әлгі кілемді Бибатпа кемпірге Дүйімбайдан
тартып алғандай қылып, алады да береді!.. Сорлы Бибатпада қуанғаннан ес
қалмаған!.. Төрешілдер билеген жерде мұның арты қайдан жайдан-жай қалсын!..
Дүкенші Дүйімбайдың өзінің басқарма ағасы Жиынбайға Есболайдың үстінен арыз
түсіріп, басқармада шалдың мәселесі қаралатын жері ғой!.. Фашистермен
соғысып, Варшаваға дейін барған Есболайдың жаудан қайтпаған жүрегі –
ауылдың төрешіктерінен қайдан қайтсын!.. Азғантай ауылды алтыға бөлетін
ағайыншылдық мерезді, қорғансызды шетке қағып, дүмдінің сөзін сөйлейтін
құбылма мінезді сынап, олардың да сыбағасын беріп шыққан!.. Өйтетіне –
оның жүрегі таза, ісі ақ, артында өзінің сөзін сөйлейтін жұрт та бар –
Есболай соған сенеді!.. Дүйімбай – Жиынбайлардың мысын басатын да – сол!..
Әділеттің ақ туы бір мезгіл қалтылдаса – қалтылдар, бірақ Есболайлар
тұрғанда – жығылмақ емес!.. [13]
Есболай қарттың аузымен айтылатын мына түйінді ойларға назар
аударыңызшы: Осы күні жұрт аузын ашса – бірлік-тірлік деп қақсайды да,
іс істесе – барлығын тентек балалардың ойынындағыдай шілдік-білдік қылып
жіберуге шебер боп апты... Әншейінде көлеңкеде отырып пыш-пыштағанда –
жұрттың бәрі де мәтіби. Ал, бетке айтуға келгенде – жан табылмай қалады!..
Олар сүйтіп жыбырлап-сыбырлап жүргенде–жаман Дүйімбайлардың бөркі дағарадай
боп, бетіне қаратпай кетеді!...
Егер, Есболай тектес ерлер ортамызда жүрмесе – дүниені әділетсіздіктің
қара түнегі басар еді!.. Дүниенің тепе-теңдігін сақтайтын солар –
Есболайлар-ау!.. Мәңгілік сауалдардың бір жауабы – осы!..
Әңгімеде көрініс тапқан – кешегі кеңес замананың шындығы ғой!.. Ал,
бүгін-ші?.. Бүгінгі тәуелсіздік дәуірінде төрешілдік тыйылып қалды ма?..
Нәйіс рушылдық жойылды ма?.. Әділет орнап тұр ма?.. – деп сұрарсыз,
оқушым!.. Қайдан тыйылсын, қайдан жойылсын, қайдан орнасын!.. Қайта,
бұрынғыдан да асқынып бара жатқан жоқ па?.. Жемқорлық пен парақорлық ауруын
қайтеміз?.. Бұл – Есболайлардың азайып, Дүйімбай-Жиынбайлардың зорайып бара
жатқанының белгісі емес пе?.. Кейінгі ұрпақ қайтер екен?.. Қайда барар
екен?.. Есболайды қайта оқығаныңда – осындай күбірткейлі – ойлар да
басыңды қатырады-ау!..
1.3. Әбіш Кекілбай шығармаларындағы қоғамның әлеуметтік, мәдени-рухани
өмірінің бейнеленуі.
Әбіш Кекілбайұлының шығармаларының негізгі арнауы – белгілі тарихи
жағдай мен оған тап болған жеке адам, олардың бір-біріне тигізетін ықпалы,
соларға берілетін бїгінгі күннің бағасы. Кекілбайұлының көркемдік
түрлілігінің қуаты мен қасиеті ежелгі аңыздар мен әңгімелерді бїгінгі
кїннің елегінен өткізе отырып, тарихи-философиялық тұрғыдан екшей алуына,
сол әңгімелерден күллі адам баласына ортақ адамшылық тамырларды тауып,
өткен кїндер шындығына бїгінгі күннің жарық сәулесін түсіретіндігінде.
Кекілбайұлы көтерген тақырыптың бірі - әділеттілік пен сүйіспеншілікке,
адамшылық пен қайырымдылыққа қарым-қатынасты суреттейтін, көпшілікті
өлшеусіз қайғы-қасіретке, алапат ойран-сұмдықтарға бастайтын шегі – шеті
жоқ билік пен қара басының қамын күтпеген билік иесінің ештен кеш болса да
райынан қайтуы. Ол шығармашылық пен қоғамдық өмір тыныс-тіршілігін жіктеген
емес.
Әбіш Кекілбаев егеменді еліміздің барлық саяси өмірі мен қоғамдық тыныс-
тіршілігінің ыстық-суығын бастан аяқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
Тарау І. Әбіш Кекілбаев өмірі мен алғашқы шығармашылық қадамдарына түсінік
1. Ә. Кекілбайдың өмір жолы, қызметі мен
марапаттары ... ... ... ... ... .5-8
2. Әбіш Кекілбайдың азамат ретінде қалыптасуы және жазушының жолындағы
сындарлы кезең, алғашқы шығармашылық
туындылары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 9-1 6
3. Әбіш Кекілбай шығармаларындағы қоғамның әлеуметтік, мәдени-рухани
өмірінің
бейнеленуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .17-30
ІІ - тарау. Тәуелсіздік жылдарындағы Әбіш Кекілбай шығармаларындағы
тәуелсіздік идеяларының негізгі бастаулары
2.1. Тәуелсіздік жылдарындағы Әбіш Кекілбайдың қоғамдық және саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-36
2.2. Әбіш Кекілбайдың тәуелсіз мемлекеттегі Отан тарихы туралы
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6-47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-49
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алған
жылдан бастап, елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың билікке келуі
тұсынан бастап елге елеулі, халыққа қалаулы жазушыларымыз бен ақындарымыз
мемлекеттік билік жадына тартыла бастады. Сол азаматтардың арасында
көрнекті қаламгер, драматург, сыншы, мемлекет және қоғам қайраткері,
философ Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаевтың жұлдызы жарық көрінген болатын. Оның
еңбектерінің барлығы дерлік ел мен жер, Отан тағдырына арналған. Әлеуметтік
және экономикалық мәселелерді тереңінен қарай отырып, ел болашағы мен көп
ұлтты мемлекетіміздің әл-ауқаты оның жадынан тыс қалған емес. Осындай
еліміздің біртуар ақыны, жазушы әрі саясаткер ел қалаулысының мемлекеттік
және қоғамдық қызметімен, оның қаламгерлік шығармаларынан тысқары қалу
қателік деп білемін.
Оның шығармаларымен танысу, мемлекеттік және қоғамдық қызметімен таныса
отырып, Әбіш Кекілбайұлының біз білмейтұғын қырлары мен сырларының әлі де
көп екендігін ұғамыз. Оның әрбір шығармасының мағынасы өте терең әрі
оқырманның жанын баурап алардай екендігін ұғыну оңай. Әрбір жазған еңбегі
мен әрбір атқарған қызметінің тиянақты болғандығы анық.
Әбіш Кекілбайұлы көптеген сыйлықтардың иегері және лауреаты.
Тағайындалған сыйлықтары мен лауреат атақтары тек қазақ жерінде ғана емес,
шетелдерде де ерекше құметпен тапсырылған болатын. Оны тек қазақ елі ғана
емес, онымен қоса орыс, неміс, түрік және т.б. елдерде сүйікті жазушы,
көрнекті қаламгер әрі бірден-бір саясаткер деп таниды. Әбіш Кекілбайұлының
мемлекеттік және қоғамдық-саяси белсенділігінің рөлі ерекше бағаланады.
Қазақстанның дамуы їшін әрқашанда өз еңбегін еш аямайтұғын Кекілбаев
еліміздің экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, ұлтаралық,
дипломатиялық, халықаралық т.б. мәселелерінде белсенділік танытады. Тіл
мәселесі де Кекілбайұлының жадынан ешқашан тысқары қалған емес.
Қазақстанның даму жолын саралап, халық тағдырына жанашырлықпен қарап,
азаттық жолында, ұлттық мүдде мен ұлттық сананың өрбуіне өз үлесін қосқан
бірден-бір азамат.
Ел жағдайы ушығып тұрған сәтте дүниеге келген Әбіш Кекілбайұлының
балалық шағы жан аярлықтай өтсе де ешқашан өз арман-мақсатынан алыс
қалмаған. Әкесінен алыс болса да, анасының қолғабысы бола білді. Арманның
асқарында өссе де сол арманның жүзеге асатынына сенімі мол болатын.
Жастайынан елім деп, жерім деп соққан жас жүрегінің сыры тереңде еді. Туған
жері Маңғыстау өңірі Кекілбайұлы үшін арманмен құралған, ерекше сипатқа ие
болған сағымдай еді. Сол арманның жетегінде жүре отырып елдің әл-ауқатын өз
шығармаларында әсерлей жеткізе білді.
Алғашында 1962 жылдары Қазақ Мемлекеттік Университетін жақсымен
бітіріп, сол жылдан бастап Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас секілді ерекше
сипатқа ие болған газет редакциясында әдеби қызметкер және бөлім
меңгерушісі қызметімен жұмыс атқара бастайды. Бұдан кейінгі жылдары да өз
жұмысын қоғам төрінен алады. Алайда әрбір атқарған қызметі ерекше сипатқа
ие болатын. Қайда жүрмесін өз жадынан ел қамын бір сәтке болса да есінен
шығармай, болып жатқан оқиғалардан бей-жәй жүрмеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әбіш Кекібайұлының қоғамдық-саяси қызметі
өте ауқымды, қоғамдық алатын орны өте ерекше. Кекілбаев өмірі мен
мемелекеттік қызметтерін, атқарған және атқарып жатқан еңбектері ерекше
құрметке ие. Бұл тұрғыда көптеген еліміздің және шет елдік азаматтардың
бірнеше көлемді еңбектері жариялаған болатын. Мемлекет және қоғам
қайраткері, философ, мемлекеттік сыйлықтың иегері, көрнекті қаламгер,
драматург, сыншы, Парламент Сенатының депутаты Әбіш Кекілбаев өмірі,
шығармашылығы мен қоғамдық қызметтеріне арналған Сұлтан Оразалиннің екі
бөлімнен тұратын деректі фильмі 2007 жылдың 28 қарашасында жарық көрді.
Әбіш Кекілбайұлы шығармалары көптеген тақырыптарға арналған. Алғашқы
шығармалары қазақ халқының қиын-қыстау кезеңдердегі әл-ауқаты жайында
баяндалады. Тарихи тұрғыда да Әбіш шығармалары аз емес. Оның шығармалары
әлемнің 14 тіліне аударылып, бірнеше мақалалар басылып шыққан болатын. Оның
ішінде орыс тіліндегі, түрік және неміс тілдеріндегі еңбектері жарық
көрген. Түркияда Әбіш Кекілбайұлы құрметіне арналған жеке пошталық марка
қолданысқа енгізілген. Тек қазақ елінің ғана емес, бірнеше шетелдік
мемлекеттердің де сүйікті қаламгері әрі қоғам қайраткері ретінде танылған
Әбіш Кекілбайұлының қоғамымызда алар орны ерекше.
Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси қызметі еліміз тәуелсіздік алған
жылдардан бұрын алғашқы бастауын алған болатын. Одан бері келе еліміздің
тәуелсіздігі мен оның тұрақты дамуымен, әлеуметтік және экономикалық
тұрақтылығы тұсында Әбіш Кекілбайұлының қызметі ерекше көзге түседі.
Мемлекеттік даму тұрғысында, тұтастық пен ынтымақтастық және әділеттілік
Әбіш Кекілбайұлының ұранына айналғандай.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаевтың
шығармашылығына сипаттама жасау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттер қойылды:
1.Қоғам және мемлекет қайраткері, қаламгер, драматург, философ, сыншы Әбіш
Кекілбайұлының өмірі және қызметімен танысу;
2.Әбіш Кекілбайұлы шығармаларына шолу жасау;
3.Еліміздің тәуелсіздігіне дейінгі жылдардағы Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-
саяси қызметтерін қарастыру;
4.Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы Әбіш
Кекілбайұлының саяси қызметтерімен танысу;
5.Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси көзқарастарын білу;
6.Қазақстан Республикасы және шетел көлеміндегі Әбіш Кекілбайұлының қоғам
және мемлекет қайраткері, көрнекті қаламгер ретінде алатын орны мен
деңгейінен мағлұматтар.
Ғылыми жаңалығы: Бұл ақырыпты зеттей келе, аса көрнекті мемлекет және
қоғам қайраткері, философ, жазушы, қаламгер, сыншы, драматург, қазақ
елінің ерекше тұлғаларының бірі Әбіш Кекілбайұлының сегіз қырлы, бір сырлы
бойындағы қасиеттерін оқып біліп, байқадым. Сондай-ақ Кекілбайұлының ерекше
қасиетерінен басқа да, ерекшеліктерін білдім, атап айтқанда:
1. Әбіш Кекілбайұлын халықаралық интеллектуалдық әлеумет бойынша
әлемнің ең ойшыл 100 адамы санатында;
2. Немістің Фуль унд Вельт баспасының дүниежүзіне танымал 200
үздік қаламгердің ең таңдаулы 50-нің қатарында;
3. Әбіш Кекілбаев еңбектері тек қазақ тілінде ғана емес, әлемнің 14
тілінде жарық көріп, бірнеше мың данамен тараған;
4. Егемендік алған жылдардан бері Әбіш Кекілбайұлы көптеген ғылыми-
танымдық, зерттеу еңбектері жарық көрді;
5. Саясат, мәдениет пен тарихтың өзекті мәселелерінен көптеген
мақалалары жарыққа шықты;
6. Қырғыз Республикасының қайраткері, неміс және түрік ұлттарының
көрнекті қаламгері;
7. Әбіш Кекілбаев құрметіне арналған Түркия Республикасының пошталық
марка айналымы;
8. Көптеген мемлекеттік сыйлықтардың иегері;
9. Ақтау қаласындағы Әбіш Кекілбайұлына арналған мұражай;
10. Кекілбаев еңбектері жан-жақты зерттеле келе, қоғам қайраткері
ретінде және көрнекті қаламгер ретінде танылған саяси тұлға
екендігі сараланып бір тұжырымға келтірілді.
Зерттеу объектісі: Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси көзқарастары мен
ойы, шығармашылығы мен қоғамдық қызметтері.
Зерттеудің құрылымы: Әбіш Кекілбайұлының қоғамдық-саяси ой-пікірлері
атты жұмыс екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен және кіріспе мен
қорытындыдан тұрады.
Тарау І. Әбіш Кекілбаев өмірі мен алғашқы шығармашылық қадамдарына түсінік
1. Ә. Кекілбаевтың өмір жолы, қызметі мен марапаттары
Кекілбайұлы Әбіш 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы, Маңғыстау
ауданы (бұрыңғы Гурьев облысы), Оңды ауылының Мырзайыр деген жерінде туған.
Арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға бастап келген
топтан. Белгілі білікті, беделді, дәулетті адам. Ата шаңырағын ұстап қалған
ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң, 1924 жылы Оңдыда
қайтыс болған.
1928-31 жылдары асыра сілтеу, тәркілеу кезінде Кекілбай ата мекеннен баз
кешіп Түркменстанның Красноводск портында жүкші, Бекдаш химия кәсіпорнында
біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен Макачкала арқылы
оралған соң Оңдыдағы колхозда колхозшы, Таушық кенішінде шахтер болды. 1942
жылы соғысқа алынып, майданда 3 рет жараланып, Сталинград маңында қайтыс
болады.
Әбіш Кекілбайұлының анасы Айсәуле Жұмабайқызы дәулетті, ел ішінде аты
шыққан бидің отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленген. 1936 жылы әуелі Оңдыда
колхозшы, Таушықта 1942-45 жылдар аралығында стахановшы шахтер, 1945-62
жылдары Екпінді колхозында жұмыс істеді.
Әбіш Кекілбайұлы 1957 жылы Таушықтағы мектептің 1 сыныбына барып, 1948-
1954 жылдары Оңды орталау, ал 1956-57 жылдары Үштағандағы орта мектепте
оқиды.
Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. 1957 жылы 5 мамыр
Лениншіл Жастың белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан Комсомолы
Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады.
1957 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне
түседі. Университетте әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын
жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, Қазақ әдебиеті газетінде
қызмет атқарады. Мұнда ол сыншылық қабілетімен көзге түседі. Қазақ
әдебиетінен кейін 1962-65 жылдар аралығында Лениншіл Жас газетінде бөлім
меңгерушісі болып істеді.
1965-68 жылдары ҚазССР Мәдениет министрлігінде,
1968-70 жылдары Кеңес армиясының қатарында,
1970-75 жылдары Қазақфильм студиясында бас редактор,
1975-84 жылдары Қазақстан КП ОК мәдениет бөлімінде нұсқаушы, сектор
меңгерушісі,
1984-86 жылдары ҚазССР Мәдениет министрінің орынбасары,
1986-88 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының 2-ші хатшысы,
1989-90 жылдары ҚазССР тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамы
Орталық кеңесінің төралқа төрағасы,
1990 жылы Қазақстан КП ОК бөлім меңгерушісі.
1991 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Мәдениет, тіл және
ұлтаралық қатынастарды дамыту жөніндегі комитеттің төрағасы,
1992-93 жылдары Егемен Қазақстан газетінің бас редакторы,
1993-95 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі.
1994-95 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы,
1996-2002 жылдары Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы болып
істеді.
2002 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты.
Әбіш Кекілбайұлы Қазақстан Жоғарғы Кеңесіне екі рет, Мәжілісіне бір рет
баламалы негізде депутат болып сайланады.
Әбіш Кекілбайұлының алғашқы өлеңдер жинағы Алтын шуақ 1962 жылы, Бір
шөкім бұлт 1965 жылы жарық көрді.
Ауыл өмірінен жазылған повесть, әңгімелер жинағы Дала балладалары –
Әбіш Кекілбайұлының кең тынысты эпик, суреткерлік болашағын танытады. 1974
жылы Дәуірмен бетпе-бет сын мақалалар жинағы, Бір уыс топырақ,
1979 жылы Тырау тырау тырналар, Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні,
болашағы туралы Ұйқыдағы арудың оянуы тарихи танымдық баян, 1982 жылы
Шыңырау повестер жинағы, 1992-93 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1995 жылы
Заманмен сұхбат 1998 жылы Азаттықтың ақ таңы, публицистикалық
мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа
шықты.
Әбіш Кекілбайұлының Үркер (1981), Елең-алаң (1984) романдары қазақ
әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығын
алды.
2001 жылы шыққан Талайғы Тараз, 2002 жылы шыққан Шандоз тарихи
тақырыпты ғылыми дәйекпен, дерекпен түсінікті ұғымды етіп жеткізудің жаңа
бағыт-бағдарын белгілеп берді.
2009 жылы Сыр десте деп аталатын автордың көп жылдық ой-толғаулары,
эссе, естелік, сөйлеген сөздерінің 5 томдық жинағы жарыққа шықты.
Әбіш Кекілбайұлының көптеген шығармалары ТМД халықтары мен шетел
тілдеріне аударылған. Ол ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының 1986, Қазақстан
Республикасы Президентінің бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының 1995,
Отан орденімен 1999, Түркі елдері қауымдастығының шешімімен Түркі
дүниесіне сіңірген еңбегі үшін сыйлығын алады. 2003 жылы Қазақстанның
Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденімен марапатталды [1].
Марапаттары:
• Қазақстан Республикасы бірінші Президентінің ордені (2004 ж.
желтоқсан) иегері;
• Құрмет белгісі ордені иегері;
• Отан ордені иегері;
• Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалінің иегері;
• Абай атындағы Қазақстан мемлекеттік сыйлығының лауреаты;
• ҚР Президентінің бейбітшілік пен келісім сыйлығының лауреаты;
• Немістің Фольк унд Вельт кітап баспасы сауалнама хаттамасында ХІХ
ғасырдың таңдамалы жазушылары атақ иегері;
• Азия-Африка жазушылары халықтар комитетінің мүшесі;
• КСРО жазушылар Одағы алқасының, халықтар Лотос жазушылар сыйлығының
қазылар алқасының, Мәскеудің Художественная литература, Дружба
народов баспасының редакциялық алқа мүшесі.
2. Әбіш Кекілбайдың азамат ретінде қалыптасуы және жазушының жолындағы
сындарлы кезең, алғашқы шығармашылық туындылары
Қазақ елінің ерекше тұлғаларының бірі, қаламгер, философ, сыншы,
драматург, мемелекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлының қоғамы-мызда
алар орны ерекше.
Адам баласы дїниеге келерде бәрі бірдей сияқты. Өсе келе әр түрлі мінез
– құлық бітеді. Ерен ақылды, туасы шешен, ойшыл, нағыз ақын, хас жазушы,
азамат, қайраткер болу барлығына бұйырмайды. Әбіш Кекілбайұлы Кекілбаев
1939 жылдың 6 желтоқсанында Маңғыстау облысы, Оңды ауылының Мырзаайыр деп
аталатын жерінде дүниеге келген. 360 әулиенің жері атанған бұл мекенде
Әбіш Кекілбайұлы кіндік қаны тамғандықтан оны ерекше құрмет тұтады. Сол
кездегі соғыс салдарынан ел тартқан көп қиындықтар Әбіш Кекілбайұлының жан
дүниесіне ерекше із қалдырған еді. Әкесі Кекілбай екінші дїниежүзілік
соғыста қаза болады. Анасы Айсәуле оның осы күнге жетуіне бірден-бір
себепші. Отбасында жағыз бала, екі әпкесімен сол жылдардың салқын ызғарымен
өседі. Әкесінің орнын білдірмеуге тырысқан Әбіш анасының қолғабысы болды.
Екі апкесінің бірі мектепке баратын, ал екіншісімен Әбіш үйде қалатын еді.
Сол замандардағы кездескен көп қиындықтарды жеңе білген ол жас кезінен
әдеби шығармаларға өте бейім болатын. Ең алғашқы Екпінді егін сала ма?
атты көлемді мақаласы сол кездегі Сталин жолы газетінде жарық көрді.
Мақаланың кемшіліктері жан-жақты талқылана отырып, бірнеше тармақтан
тұратын қаулы қабылданған болатын. Ол қаулы ел көлемінде жүзеге асты.
Мектеп қабырғасынан зерек өскен Әбіш Кекілбайұлының болашағы кемел еді.
Маңғыстау облысы, Оңды ауылының Оңды мектебін тамамдап, университет
қабырғасына аяқ басады. 1962 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультетін жақсымен бітіріп шығады. Университет
табалдырығында оқуға, ізденіске өте құштар ол өз замандастары Мұхтар
Мағауин, Төлек Түлеуханов сынды замандастарымен бірге жан-жақты ізденісте
еді. 1960 жылдары елді қызықтыратын бірден-бір мәселе ел мәселесі болатын.
Сол жылдары Әбіш Кекілбайұлы өз замандастарымен бірге ел тағдыры, жер
тағдыры терең толғандыратын. Жасырын әдебиеттерді жиі оқу арқылы, тіл мен
ел тарихын, есімдері ұмытылуға айналған ерекше тұлғаларды еске ала отырып
ой бөлісу, өз замандастарымен бірге жабулы шындықты ұғынуға ерекше уақыт
пен назарды аудару, сол мәселелер оларды бей-жай қалдырмағандығының
көрінісі еді.
Қазақ елінің ерекше тұлғаларының бірі, қаламгер, мемелекет және қоғам
қайраткері Әбіш Кекілбайұлының мемлекеттік қызмет саласындағы орны ерекше.
Алғаш рет өзінің қоғам қайраткері ретіндегі қызметін 1962 жылы бастаған
болатын. Ол кездері Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас сияқты газеттердің
әдеби қызметкері және бөлім меңгерушісі қызметінен бастайды. Осы жылдары
өзінің жарық көрген бірнеше еңбектерінің барлығы дерлік ел, жер, Отан
тағдырына байланысты өрбіді. Еңбектері мен мақалалары газет беттерінде
жарық көрді. Замандастары әрі әріптестерінің арасында ерекше озығы
саналатын. Сол кездердегі әріптестері Оралхан Бөкей, Ақселеу Сейдімбек,
Кәрібай Ахметбекұлы, Оразбек Сәрсенбай, Қалдарбек Найманбай, Кәдірбек
Сегізбаев, Қуанышбай Құрманғалиевтер сынды елдің қалаулылары Әбіш
Кекілбайұлын ерекше құрметпен айтатын. Лениншіл жас газетінің сол кездегі
бас редакторы Шерхан Мұртазаның айтуынша: Сол ортада жампоздай болып, Әбіш
Кекілбайұлының тұлғасы ерекше тұрды. Бұйдыраған екі шекелі, толқынды
бұйра шашты, тұңғиық терең ойлы көз,- осы жігіт тым ерте есейген,
жастайынан көсемдікке жаралғандай, қарттың даналығын бала жастан бойына
жастанғандай, бай қазыналы етіп, тәңірім терезесін биік жаратқандай әсер
қалдырар еді. Қазақ әдебиеті әлемінде Әбіш Кекілбайұлы үлкен биікке
көтерілді. Әдебиетте өзгелер байқамаған, өзгелер айта алмаған сөзді айтты.
Басқа ұлыс, ұлттардың намысын қорламастан, қазақ рухын асқақтатты. Бояуы
көп, бай көркемдікті былай қойғанда, бұл жазушының азаматтық берік
тұғырының айғағы,- дейді[2].
1962-1965 жылдары Әбіш Кекілбайұлы Қазақ әдебиеті, Лениншіл жас
газеттерінің редакциясында әдебиет-өнер меңгерушісі болып қызмет атқарады.
Жоғарғы оқу орнын жаңа аяқтаса да, ұшқыр ойлы, шеберлігімен жұмысын өте
тиянақты атқара білді. Әбіш Кекілбайұлы ел тағдырынан, болып жатқан
оқиғалар мен саясаттан ешқашан тыс қалған емес. Оның алғашқы Ең бақытты
күн, Тасбақаның шөбі сияқты әңгімелерінен бастап, Күй, Шыңырау,
Ханша дария хикаясы повестері, Аңыздың ақыры, Елең-алаң, Үркер
романдары, әсіресе туелсіздік жылдарында жазылған публицистикалық
шығармалары, Абылай хан драмасы Әбіштің тұлпар шабысты жүйрік екенін,
көркем сөздің нәзік құпияларын игерген зергер, оқушы көкірегіне ақылдың
нұрын құятын ойшылдығын танытты.
Одан кейінгі жылдары мәдениет министрлігінде репертуарлық-редакциялық
коллегия мїшесі қызметін атқарады. 1970-1975 жылдары Қазақфильм
киностудиясының бас редакторы қызметін атқарады. Бұдан бертін келе Әбіш
Кекілбайұлы көп салаларда қызмет атқарды. Қазақ Комунистік Партиясы Орталық
Комтитетінің мәдени бөлімінің нұсқаушысы және сектор меңгерушісі қызметін,
Қазақстандық мәдениет министрлігінің орынбасары, Қазақстандық жазушылар
Одағы басқармасының 2-ші хатшысы. 1988-1990 жылдары тарих және мәдени
ескерткіштерді қорғау қоғамы орталық кеңесі президентінің төрағасы
қызметіне ұсынылады. Осы жылдары Әбіш Кекілбайұлы бірнеше жерлерге іс-
сапармен аттып, тарихи ескерткіштерді қорғау мен тарихи жерлерді жаңғырту
мәселелерінде ерекше жұмыстар жасай білді. Маңғыстау өңірінде болған іс-
сапарында сол өңірдегі тарихи ескерткіштерге сипаттама бере отырып, олардың
елеусіз қалдырылмайтындығы жөнінде баян еткен болатын. Тарихи-мәдени мұра
саласында жүрген уақытында Әбіш Кекілбайұлы Мирас қорының ашылуынан
бастап ерекше таихи мұраларға көз жігін тіге бастады. Оған қоса мұра тану
мен мұра зерттеудегі сараңдық төңірегінде де өз ойын анық білдірген
болатын. Өз мақсатын жүзеге асыруда Әбіш Кекілбайұлы сол жылдары Білім
қоғамымен бірігіп, Тарихи білімдер таратудың апталығын, Мәдениет қорымен
бірігіп ЮНЕСКО-ның Жібек жолы программасы аумағында арнайы конференция,
Архитекторлар одағымен бірігіп Қала және табиғи-тарихи ая халықаралық
конференциясын, Қазақ телевидениесі, Қазақфильм киностудиясы арқылы
аталмыш шараларға орайластырған ғылыми-көпшілік фильмдер шығару істерін
жүзеге асырған болатын. Сол жылдары ежелгі Тараздың, Жамбыл облысындағы
Ақтөбе су қоймасын, Сайрам зиярат орындарын қалпына келтіруге ат салысып,
олардың қайта жаңғыруына бастау бола білді. Мәдени-тарихи мұраларды
зерттеуді қолға алған Әбіш Кекілбайұлы болашағы жарқын әрі баянды егеменді
ел болатынымызға сенімі мол еді [3].
Тарихи мұраға қамқорлық жасау – тек өткенге ізет емес, ол ең алдымен
болашақтың қамын ойлау. Әлеуметтік белсенділікті ауадай қажет ететін тұста
Әбіш Кекілбайұлы бабаларымыздың, күллі қоғамымыздың, тарихымыз бен
халқымыздың рухани мерейіне қатысты көптеген іс-шараларды жүзеге асыруға ат
салысқан азамат.
1988-1990 жылдары Қазақ КСР тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау
қоғамы Орталық Кеңесі президиумының төрағасы. Бұл жылдарда жасаған еңбегі
де ауыз тола айтарлықтай. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі ХІІ-Х және
ІІІ мың жылдықтың 400-ге жуық ескерткіштерінің қазба жұмыстары арқылы
Қазақстанда табылғандығы, Қаратау бойындағы, Арал маңындағы, Қараторғай
жағалауындағы, Жезқазғандағы, Алтайдағы Усть-Нарым, Кіші Краснояр, Батыс
Қазақстандағы Ырғыз, Қарақұм т.б. ескерткіштері ежелгі заманның бет-
бейнесінің көзін ашуда еңбек етті.
Мәдениетті адам мәдениетті алаламайды, бағалайды, өзгенікі, өзімдікі
деп бөлмей, біреуін қолдап, біреуін қорламайды, бәріміздікі деп бәрін де
бірдей бағалап, бірдей қорғайды. Қайсысының да тарихы мен сыр-сымбатына
жіті үңіліп, терең тїсінуге тырысады. Мәдени плюрализм осылайша орнығады.
Ондай өрелі рухани қызметін жақыннан бастап алысқа, өткеннен бастап ертеңге
қарай жалғастырады. Өткендегіні бїгінгінің, бїгінгіні – ертеңгінің мұрасы
деп біледі. Мұра – ол тек тарихи ескерткіштердің жиынтығы емес, ол
адамдардың дәйім күрделі, дәйім белсенді әрекеттерінің барлық жемісі мен
нәтижесі, жеңісі мен тағылымы [4].
1990 жылдан бастап Қазақстан Компартиясы ОК бөлім меңгерушісі, Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесінің мәдениет, тіл және ұлтаралық қатынастарды дамыту
жөніндегі комитетінің төрағасы болып қызмет атқарады. Халқымыздың өзегін
өртеген тіл мәселесі бойынша Әбіш Кекілбайұлы көптеген жиындарға қатыса
отарып, қазақ тіліне деген мәселенің шешілуінде өз күшін аямады.
Ең басты мәселе – ынтымақ төңірегінде қаншама рет әңгіме өрбітті.
Өйткені, сол кездегі ел мүддесі тек көптің күшімен ғана жүзеге асатын шаруа
еді. Ал көпті кім-кімнің де көңілінен шыға алатындай жөн пиғыл, жүйелі
жосық қана ортақ іске жұмылдыра алады. Барлық нәрсенің болмасын әуел басы
татулық пен ынтымақ екендігін ортаға салатын. Көп ұлтты мемлекет өз өрмегін
құрайтын әр тіннің бояуының, қанық арқауының ширақ болғанына мейлінше қам
жемесе, өзі де ойдағыдай өркендей алмайтыны анық болатындығын атап өткен
болатын. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам орнатуға бел байлаған елдің
одақтық парламенттің де алдымен қолға алып, алдымен жүзеге асыруы тиіс ең
басты парыздарының бірі. Ол үшін азаматтық қоғамға азаматтық қорғаныс керек
екендігін де жасырмайтын. Ұлтаралық мәселелердің алдын алу үшін ең алдымен
сол ұлттар арасындағы келіспеушіліктерді, әділетсіздікке әкелетін,
жарасымды қарым-қатынасты үзетұғын оқиғалардың алдын алу керектігін атап
өткен еді. Сол кездегі қазақ тілінің толғандырып отырған мәселесінен де
алшақ қалмады.
Ұлтаралық қатынаста тек экономикалық жарасымдылықты алға тартқан
болатын. Сонымен бірге Қазақстанның экономикалық ахуалы мен тілдің
пайдаланылуы, рухани мүдделерді қанағаттандыру мен мемлекеттік шаруашылықты
басқаруда әділетті өкілеттілікті конституциялық реттілікке көшірудің мәні
зор екендігін атап өткен болатын. Көп ұлтты республика жағдайында
экономиканы жаңғырту мен ғылыми-техникалық прогресті қамтамасыз ету
керектігі, жерге меншік, өзін қаржыландыру, өзін-өзі қамтамасыз ету, өзін-
өзі басқару, кәсіпорындар дербестігі жайындағы мәселелерді талқыға сала
отырып, оның дұрыс жолдарын табуға ат салысты. Әбіш Кекілбаев экономика
және әлеуметтік мәселелер төңірегінде көптеген мәселелердің шешімін табуда
өз еңбегін еш аямаған болатын [5].
Жазушының алғашқы көзге түскен шығармаларына жеке-жеке тоқталайық.
1. Күй повесті. Күй повесінде сонау бір бұлағайлы замандарда бір
мекенге сыймай, біраз жылдары қанды қақтығыспен өткен қазақ, түрікмен
жұрттарының ауыл да талайлы тағдыры көз алдыңнан сурет болып өтіп,
көкірегіңе қорғасын салмағымен құйылып қалмаушы ма еді?!. Шығармада қанға
– қан!.. үрдісін ұстанып, өшпес кек қуғанды мұрат көретін жанның бірі –
түрікмен ауылының көсемі Жөнейіт батыр-ды... Қазақ қолының шабуылы үстінде он
екіде бір гүлі ашылмаған түрікмен қыздарының масқаралануы, оның қарымы
ретінде бір топ қазақ бозбаласының, адам көрмеген қатыгездікпен мәңгүртке
айналдырылған сорлы тағдыры, адай батыры Дүйімғараның қолымен тірілей көрге
көміліп, оқыс қаза құшқан кеудемсоқ батыр Көкбөрі, ақыр соңында, табиғат,
қару ұстаудан гөрі, өнер қууға арнап жаратқан өз ұлы Дәулеттің адайлармен
болған кезекті бір шайқастағы өкінішті өлімі – соның бәрі есті батыр
Жөнейітті ойлантпаған емес, толғантпаған емес, бірақ ол оқиғаларға түбірлеп
мән беріп, райынан қайтуға өзімшіл көкірегі ырыз бермеген!..
Екі жұрттың арасындағы егесті күндердің бірінде түрікмендер ұрыс-
соғыста еш шаруасы жоқ, далада аң қағып жүрген пәнейі жан – адай күйшісін
қолға түсіретін еді ғой... Повестің тұтқын күйшінің түрікмендердің ортасында
толғанысты бір күй тартатын, күй әсерінен үй толы адам біткеннің қатты
қобалжығаннан – жанарларына жас үйіріп, торға түскен торғайдай болып,
көздерімен жер шұқып қалатын естен кетпес бір сәті бар-ау!.. Аяушылық жоқ
жерде – адалшылық та жоқ... Өзің бөтен елге жасанып барсаң – жараланып
қайтқаныңа ызаланба!.. Ол үшін көктегі Құдайды да, жердегі жауыңды да
қарғама, өзіңді – өзің қорға!.. Жат жерде көргеніңе бола – өршеленбе,
қайта, тәубеңе кел! – дейтін еді ғой күйші тартқан домбыра!..[6] .
Алайда, Жөнейіт батыр, осыны ұға тұра – бетінен қайтпайды!.. Күйшіні
айдаладағы айдау жолдың бойына апартып, жер бетінде кесер басын ғана
қалдырып, тірідей көмдіреді!.. Бір ғажабы, ол – әлгі күйшіден бәрібір
құтыла алмайды!.. Жазықсыз жан аяуында – ойынан, ұйықтаса – түсінен
шықпайды!.. Ақырында, жебір ой мүжіген, санамен сарғайып, жүйкесі тозған
Жөнейіт жанымен жағаласып жатып, көз жұмады!.. Ноқталы пенде, тірлігіңде
тебіспе. Өлім екпе, өмір ек. Жарық жалғанның мән-мағынасы сонда. Повестің
соңғы бетін жапқанда – жазушы-пәлсапашы бізге осыны ұқтыратын еді ғой!..
Классик-қаламгер Ханша – дария хикаясы повесі мен Аңыздың ақыры
романында Күйшіде айтқан өзекті ойларын одан әрі дамытып, кеңейте,
тереңдете түседі. Бұл екі шығарманың екеуінің де бас кейіпкерлері –
қаһарынан қан шашыраған билеушілер. Біреуі – атақ-даңқы мен айбары жер-
жаһанды тітіренткен әйгілі Шыңғыс хан да, екіншісі – соған жетеғабыл Әмір-
Темір. Екеуінің де түпкі мақсаты біреу: ол – ақ найзаның ұшымен, қара
қылыштың сұсымен, қаптаған қалың қолдың күшімен жер бетіндегі екі аяқты
біткенді табанға салып, жекедара билік құру!.. Олар, белгілі бір дәрежеде,
сол мақсаттарына жетеді де!.. Алайда, асқанға – тосқан бар екен!.. Дүние-
жалғанның оларға да әзірлеп қойған, олардан да зор, олардан да қатал
әзірейілі бар екен!.. Повестің соңында Шыңғыс ханның таңғұт ханшасы
Гүрбелжін сұлудың қолынан мерт болуы – соның дәлелі!.. Ал, романның
ақырында өзі екі көзін бірдей ойдырып тастаған шебер жігіт Жаппардың елес-
суреті албастыдай басып, ажал құрсауында жатқан Әмір-Темірді көретініміз –
соның айғағы!..
Жойқын күштің құлы мен күңі болуға – кеудедегі қу жаның қамынан басқа
ештеңені ойлауға қауқарсыз құр сүлде пенделер ғана бейіл!.. Ал, жаным –
арымның садағасы!.. деуге ерік күші әкететін ерлер, аяулы махаббат пен
қасиетті өнер жолында ажалға да тура баратын өр рухты қайсар жандар әлгі
бейшаралардың тобына қосылмақ емес!.. Олардың тәнін жоқ қылу мүмкін!..
Оларды топыраққа айналдыруы мүмкін!.. Алайда, олардың өршіл рухын өлтіру,
олардың кейінгі ұрпаққа деп сеуіп кеткен үлгі-дәнін жер бетінен, адамдардың
жүрегінен аластау еш мүмкін емес!.. Егер, сондай ұстындар болмаса, солар
қалдырған өршіл рух болмаса – дүние шіркін әлдеғашан тепе-теңдігінен
айырылып, әлгіндей қанішер билеушілердің табанында тапталып, ойран-ботқасы
шығып, қу медиен құла далаға айналар еді!.. [7]
2. Ханша – дария хикаясы повесті мен Аңыздың ақыры романы. Ханша
– дария хикаясы мен Аңыздың ақыры оқырманның таным дүниесін байытып,
осындай пәлсапалық күрделі ойларға бастап қана қоймай, әркімнің де жүрегіне
ертеңгі үмітті күнге деген сенімнің терең тамырлы бітік дәнін егеді!..
Туысқан қырғыз жұртынан шыққан көркем сөздің айтулы шебері Шыңғыс
Айтматовты бәріміз де білеміз. Себебі, біздер, бүгінгі аға буын ұрпақ, сол
қаламгер туындыларды құныға оқып өскенбіз!.. Үлкен жазушының кейінгі
кезеңдегі романдарына халық аңыздары да кіріктіріліп, олардың шығарманың
айтар ойы мен идеясына қызмет етіп жүргені де жадымызда. Айтулы қаламгер
сексенінші жылдардың бас тұсында жариялаған Ғасырдан да ұзақ күн
романында сондай бір аңыздан шығарып, адам-мәңгүрттің бейнесін жасады... Мұны
кезінде Мәскеу сыншылары бірауыздан: Әдебиетке келген жаңалық! – деп
бағалап, бірыңғай ден қойды!.. Бір ғажабы, мұндай жаңалықты әдебиетке
Ш.Айтматовтан он жылдай кейін келген Ә.Кекілбаев біз мақаламыздың басында
сөз қылған Күй повесінде (сондағы мәңгүрт-бозбалаларды еске түсіріңіз!..
Авт.) одан жиырма жылға жуық уақыт бұрын жасап кеткен-ді!.. Әбекең Шыңғыс
ханның да образын Ханша – дария хикаясында бұл әріптес ағасынан талай жыл
бұрын сомдап үлгерген еді ғой!.. Біздің мұндай салыстыруды алға тарта
отырып, қазақ әдеби сынының Әбіштей заңғар таланттардың шығармашылық
ізденіс-табыстарын уақытында бағалау тұрғысында әлжуаз болғанын, бой
күйездік танытқанын, сондай бейтараптық салқынынан әлі де арыла алмай
отырғанын үлкен өкінішпен айтпасқа әддіміз жоқ!..
3. Шыңырау повесті. Ә.Кекілбаев 1971 жылы Шыңырау повесін
жариялады. Мұның, атына сай, заты да шыңырау, адам жанының қалтарыс-
бұлтарыстарына тұңғиық тереңінен барған, оқырманға өмірдің қатал шындығын
тағы да зерделеткен аса бір ойлы шығарма болғаны есімізде. Қаламгер бұл
повесінде сирек кездесетін ауыр кәсіптің адамдары – құдықшылар әулетінің
тағдыр-талайын алға тартады... Оларды жер бетіндегі тірліктің қым-қуыты мен
қызығынан алшақтатып, сонау зымыстанның түбіне түсіретін, әрине,
жоқшылық!.. Бұл ауылдан шыққан Дәріжан құдықшының да өмірі осы тірлікпен
өтіп еді... Ендігі кезек – оның бұлалау болып өскен немере інісі Еңсепке
келіпті!.. Жазушының өз сөзімен айтқанда: Еңсептің де жастық дәурені –
алыс жолда ай батқанша жүріп-жүріп кеп, тек таң алдында ғана бел шешпей
сұлай кетіп, көз шырымын алған суыт жүргіншінің таң ұйқысындай тым тәтті,
тым қысқа болды.[8]
Зерделі жігіт ауыр кәсіптің қыр-сырын көп ұзамай-ақ меңгеріп алды.
Құдықшылық тірлікке көндікті. Алайда, адам сорлының шыңыраудың түбіне өзін-
өзі айдап түсіруге күші жете тұра, сол тұңғиық қапаста көңілінің көзін,
арманда ойын байлап ұстап тұруға құдіреті жете бермейді екен де!.. Еңсеп те
сол: қолына – күрегі мен қайласы серік, көкірегіне – одан да арпалысты,
одан да тынымсыз ауыр ойлары серік. Адам, асылы, өмір деген көтерем
тұғырды бас-көзге төпеп, бақыт қуған сайын – одан соғұрлым алшақтай түсетін
сияқты. Бақыт қуған адамның тапқан бақытынан – жоғалтқан бақыты көп болса
керек [9]. Шыңыраудың табанында тұрып: Су көзіне жетем! – деп жер түбіне
ұмтылған құдықшының осылайша ой түбін ұңғитын да сәттері көп!..
Адам шіркіннің кеудесі, сыртынан қарасаң, құшағыңа сыйып кетер дөңбек
қаралы ғана шағын дүние... Ал, сол шағын әлемнің ішіне, тар қапасына ой
жүгіртіп қараңызшы!.. Ондағы айқұшақ қауып, тар мекенде тоғысып та соғысып
жатқан жан-санат сезімдердің шеті мен шегіне ой-санаңыз жетіп болар ма?!.
Соның бәрі – Еңсеп қазған шыңыраудан да қатерлі қызғаныш сезімі!.. Жер
бетінде осы қызғаныштың қыл тұзағына шырмалмауға қауқары жететін пенде
баласы бар ма екен?.. Бұл тұзақтан ет пен сүйектен жаралған сондай көп
пенденің бірі – Еңсеп құдықшы да құтылып кете алмаған!.. [10]
Айналасы бірер жылдың бедерінде талай дүмдінің құдығын қазып, көзге
түскен Еңсептің атақ-абыройы көп ұзамай-ақ жалпақ Маңғыстауға белгілі болып
қалатын еді ғой!.. Сөйтіп жүргенде – Қалпақ деген құдықшы шығып, өнерді
бұдан да асырған!.. Жұрт енді бұрынғыдай Еңсепті төңіректемей – әлгі Қалпақ
құдықшыға құлаған сыңайлы!.. Қалпақ қазған шыңыраудың тереңдігі пәлен
құлаш болыпты, түген құлаш болыпты!.. Бұл елдің айтатыны – сол!.. Еңсептің
ішіне қызғаныштың қызыл итін жүгірткен де, мұның алдында түк жазығы жоқ
Қалпақпен алакөз қылған да, еңбегімен тапқан шағын дәулетіне қанағат
қылдырмаған да, Үстірттің дөңіне шығарып, бұрын бұл аймақта көз көрмеген
терең шыңырау қаздыруға итермелеген де сол жұрттың сол кеу-кеу әңгімесі!..
Сондай бір шыңырау қазсам, әлгі қалпақшыл бола қалған жұрттың аузын
өзіме қарай қисайтсам, Қалпақ құдықшыны сөйтіп бір мұқатсам, сосын мен
қазған шыңырау Еңсеп қазған атанып, атағым дәуірлеп, артымда өшпес атым
қалса!.. Осы бір пенделік пиғыл Еңсеп сорлыны алды-артына қаратпаған!..
Шыңыраудың түбінде жер қазып, борша-борша терге түсіп, арасында сәл бір
бойын тіктеген сәттерінде де әлгі бақталасының суреті көз алдынан елес
беріп, бір кетпеуші еді ғой!.. Сол бір елес күшейген сайын – мұның қайласы
да қара жерге үсті-үстіне кірш-кірш қадалып, артынан жау қуып келе
жатқандай арпалысушы еді-ау!.. Сол бәсеке-қуғынның, сол қызғаныш-қуғынның
айдауымен бұл да жерді үңги берген, үңги берген, ақырында әл бітті, жан
шықты дегенде – діттеген жеріне жетіп те тынғандай еді!.. Оған да місе
тұтпай, судың көзін әлі де аша түссем деп, қайланы тағы да сілтеп баққан!..
Қайласын соңғы сілтегені – жадында, көз алдының тұманданып бара жатқаны –
жадында, тіпті, құдықшы Қалпақтың миығынан күлген суреті көз алдынан соңғы
рет көрініп, жалт бергені де жадында!.. Одан арғысын білмейді!.. Өзі қазған
шыңыраудың түбімен қосылып, сонау ұлы теңізге шығып кететін аса арнаның
тентек толқыны Еңсепті жұтқан да тынған!..Сөйтіп, оның артында қапелімде
жұртты шошытқан қанды шыңырау, кейін – дүйім елді қарық қылған, Үстірттегі
ең терең, ең сулы шыңырау қалған!.. Бір өкініштісі сол – оны жұрт,
құдықшының өзі армандағандай, Еңсеп қазған деп емес, Еңсеп өлген атап
кетіп еді!..
Осы шығарманы оқып шыққаныңда – жүрегіңді өмір бойына тер төгіп,
алайда, соның жемісін көруді тағдыры маңдайына жазбаған сорлы құдықшыға
деген ащы аяныш сезімі кернеп, өзіңнен-өзің пұшайман болатының бар!.. Өмір
шындығының көркем шындыққа қапысыз айналғаны, қаламгердің оқырман жүрегін
қапысыз жаулап алғаны дейтініміз – осы болатын шығар!..
Әбіш ағаның адамды шыңырау-ойлардың тереңіне батыратын Шыңырау
повесін оқығанымызда – ойымызға американ жұртынан шыққан ұлы суреткер,
Нобель сыйлығының лауреаты Эрнест Хэмингуейдің оқырманды теңіз-ойлар мен
құрсау-сезімдердің тұтқынында ұстайтын Шал мен теңіз повесінің оралатыны
бар!.. Бұл – бекерден-бекер емес қой!.. Әлем әдебиетінің тарихында
пәлсапалық-психологиялық тұрғыда мұншалықты дәрежеде кемел шеберлік
танытқан суреткерлер некен-саяқ!..
4. Бәйгеторы повесті. Бәйгіторы талай жарыста алдына жан салмай
келді. Бәйгі алған сайын – бұның селдірлеу қарақошқыл жалын бір сипауға
құмарлар көбейе берді... Адамдар неғұрлым сылап-сипаған сайын – бұның да
көңілі өсе түсті. Бәйгі төбеге жиылған жұрттың у-шуы да миына инедей
қадалмайтын болды. Қайта, жұрт шуылдаңқыраған сайын – тақымы қызады. Жарыс
жоқта да ол, жылқыдан гөрі, адамға үйір. Маңына жылқы жолап кетсе –
едіреңдеп, аузын ала жүгіреді. Сөйтсе өмір деген ылғи озудан, адамдардың
қошамет-гуілінен тұрмайды екен!.. Дәуренінде оздырған жалғанның – күндердің
күнінде шаң қаптырып кететін құқайы да бар екен!.. Күні кеше ғана тек
мұның маңына жиналатын көп шуылдақтың жартысы енді Көктеңбілді қоршап
алатынды шығарыпты... Сол жылы күзде тағы шапты. Көктеңбіл қарақшыға қара
үзіп келді. Бұл жолы Бәйгіторының қасында бәйгі бала мен сейістен басқа жан
қалмады... Бұрын ду көргенде – тықыршып тұра алмайтын, ағын судай асып-
тасатын көңілі енді жиын көрсе – жан шыдатпай шамырқанатын мәңгілік шор
жара түйіп кетті [11].
Бұл да күнінде өзіндей талай тұлпардың үмітін үзіп, соңында қалдырып
еді-ау!.. Базарлы дәурен күндердің күнінде әлгі Көктеңбіл-дің тұсынан да
одан да өткен жаңа бір жүйрік болып ағып өтпек!.. Өмір – жалған, дүние –
жалған, қысқа күнде қырық құбылып тұратын пенде – жалған деген – осы!.. Сол
бір таусылмайтын көп жалғанның қатал заңы да – осы!.. Дөңгеленіп келетін де
тұратын дүние-кезек заңы да – осы!.. Әбіштің Бәйгіторысы – бізге осыны
ұқтырған. Бұл – қаламгердің жүйріктер тағдырынан шығарып, өмірлік пәлсапа
айтқаны, сөйтіп, мәңгілік көп сауалдың біріне және бір жауап бергені!..
5. Тас-бақаның шөбі әңгімесі. Жазушының Тас-бақаның шөбі әңгімесі
– әрі жақын ағайындас, әрі бала күндерінен бірге өскен құрбылас Қарабала
мен Оңбайдың мінез-құлқын, кісілік қасиеттерін салыстыра отырып, үлкен ой
түйетін ерекше туындысы. Жасынан алғыр, оқу мен сөзге бірдей жүйрік, өнерлі
болып өскен Оңбайдың тағдыр-талайы бір бөлек те, біртоға, жуас, сабырлы,
оқу-тоқу мен сөзге де қырсыз болған Қарабаланың жолы өз алдына дара...
Оңбайдың көрмегені жоқ: ол – соғысты да көрген, одан шолақ аяқ болып
оралғасын – колхозға басқарма болып та көрген, одан басқа да түрлі
қызметтің тізгінін ұстап көрген!.. Оның талайлармен ұстасып, иті қырын
жүрген жайы тағы бар... Кезінде соғысқа жарамай, ауылда қалған Қарабаланың
балға мен төстің айтысын тыңдап, өмір бойы ұсталық құрғаннан басқа көрген
ештеңесі жоқ!.. Әйтеуір, ешкімнің бетіне жел болып келмепті, міндетті
жұмысына адал болыпты!.. Ән екеш, ән дегенде де бар білетіні – Қызыл
азбан. Оны да Оңбай досынан үйренген!.. Оны да өзі әлденеге көңілденген
сәттерінде ғана оңашада ыңылдап айтатыны болмаса, көп алдында әу деп ауыз
ашып көрмепті... Былай қарағанда, Оңбай – лаулап тұрған от та, Қарабала сол
оттан қалған шала секілді!.. Өмір шіркіннің жай ойға сыя бермейтін
қайшылығын, бірақ бұлтартпас шындығын қараңыз!.. Өзі мүгедек, оның үстіне,
аурулы болғасын – жеке машина сұраған Оңбайдың аудан басшыларына талай
мәрте барып, тауы шағылған жайы бар!.. Ендігі жерде ондай жүріске жарайтын
денсаулығы жоқ-ты... Сөйткен Оңбайдың, бір кездерде аузымен құс тістеген асау
Оңбайдың бұл тұрғыда оның ширегіне де келмейтін қарапайым ұста Қарабаладан
осы шаруаны тындыруды сұраудан басқа – амалы қалмаған!.. Мүгедек құрдасының
көңілін қимай, ауданға аттанған Қарабала әлгі шаруаны бір күнде жайғап,
машина берілетін рұқсат-қағазды алады да қайтады!.. Бұған – оның өзі де,
Оңбай да таң қалады!.. Сөйтсе, кезінде Қарабала ұстаның қол қайырын әлгі
аудандағы басшылар да көрген екен де!.. Қарапайым ұста, қашан болсын,
алдына келген жанның меселін қайтаруды білмеген, еңбегін міндет қылуды
білмеген екен де!.. Сонда, бар гәптің осы тұста болып шыққаны ғой!..
Тасбақаның шөбі әңгімесінің авторы адам өмірінің мән-мағынасын, оның
өмірден алатын орнын осылай да бір зерделеп, қаламгерлік жолында тағы бір
тың ізденіс танытып, жаңа сөз айтқан!.. [12]
Өмір – күрес деген қағида әлімсақтан бар. Ол – адамға тән: жақсылық
пен жамандық, адалдық пен арамдық, жомарттық пен сараңдық, кісілік пен
қараулық, кеңдік пен төрешілдік, туралық пен көлгірлік, ашықтық пен
ішмерездік секілді бір-бірімен бітіспес қасиеттердің күресінен, солардың
бірде-бірі, бірде-екіншісі жеңіп, мәңгілік тайталасқа түскен айқасынан
тұратын майданды әлем!.. Сол майданның соғысы тоқтаған жерде – өмірдің де
мән-мағынасы жоғалмақ!..
6. Есболай әңгімесі. Ә.Кекілбаев Есболай атты әңгімесінде осы бір
өмірлік майданның қайтпас қайсар қарт жауынгері, біздің замандасымыз мәрт
Есболайдың бейнесін жасайды... Дөңгеленген шымыр әңгіменің оқиғасы да шағын.
Ауыл дүкенінің ішінде – топырлаған жұрт... Соңғы түскен ділгір тауар – кілем
саудасы да бітуге айналған... Қалып тұрғаны – жалғыз кілем!.. Жақында тұрмыс
құрған қызыма апарам, – деп сол кілемді сұрап, дүкенші Дүйімбайға жалынып
тұрған Бибатпа кемпір!.. Мұның алатын адамы бар!.. – деп шалқайған
Дүйімбай!.. Осы оқиғаның үстіне ауылдастарының бірі – мәрт десе, енді
біреулері – жынды атап жүрген Есболай қарт тап болмағанда – сорлы
кемпірдің кілемнен үмітін үзген жері еді!.. Осы ауыл – ауыл болғалы, осы
дүкен – дүкен болғалы, әлгі кемпір де, Есболай шал да бұл дүкеннен кілем
алып көрмепті!.. Бүкіл ғұмырында әділсіздікке төзіп көрмеген Есболай мына
жайды көре тұрып, шыдап қала алмайды!.. Дүкеншімен дауласа тұрып, оған
қатты-қатты сөздерін айта тұрып, әлгі кілемді Бибатпа кемпірге Дүйімбайдан
тартып алғандай қылып, алады да береді!.. Сорлы Бибатпада қуанғаннан ес
қалмаған!.. Төрешілдер билеген жерде мұның арты қайдан жайдан-жай қалсын!..
Дүкенші Дүйімбайдың өзінің басқарма ағасы Жиынбайға Есболайдың үстінен арыз
түсіріп, басқармада шалдың мәселесі қаралатын жері ғой!.. Фашистермен
соғысып, Варшаваға дейін барған Есболайдың жаудан қайтпаған жүрегі –
ауылдың төрешіктерінен қайдан қайтсын!.. Азғантай ауылды алтыға бөлетін
ағайыншылдық мерезді, қорғансызды шетке қағып, дүмдінің сөзін сөйлейтін
құбылма мінезді сынап, олардың да сыбағасын беріп шыққан!.. Өйтетіне –
оның жүрегі таза, ісі ақ, артында өзінің сөзін сөйлейтін жұрт та бар –
Есболай соған сенеді!.. Дүйімбай – Жиынбайлардың мысын басатын да – сол!..
Әділеттің ақ туы бір мезгіл қалтылдаса – қалтылдар, бірақ Есболайлар
тұрғанда – жығылмақ емес!.. [13]
Есболай қарттың аузымен айтылатын мына түйінді ойларға назар
аударыңызшы: Осы күні жұрт аузын ашса – бірлік-тірлік деп қақсайды да,
іс істесе – барлығын тентек балалардың ойынындағыдай шілдік-білдік қылып
жіберуге шебер боп апты... Әншейінде көлеңкеде отырып пыш-пыштағанда –
жұрттың бәрі де мәтіби. Ал, бетке айтуға келгенде – жан табылмай қалады!..
Олар сүйтіп жыбырлап-сыбырлап жүргенде–жаман Дүйімбайлардың бөркі дағарадай
боп, бетіне қаратпай кетеді!...
Егер, Есболай тектес ерлер ортамызда жүрмесе – дүниені әділетсіздіктің
қара түнегі басар еді!.. Дүниенің тепе-теңдігін сақтайтын солар –
Есболайлар-ау!.. Мәңгілік сауалдардың бір жауабы – осы!..
Әңгімеде көрініс тапқан – кешегі кеңес замананың шындығы ғой!.. Ал,
бүгін-ші?.. Бүгінгі тәуелсіздік дәуірінде төрешілдік тыйылып қалды ма?..
Нәйіс рушылдық жойылды ма?.. Әділет орнап тұр ма?.. – деп сұрарсыз,
оқушым!.. Қайдан тыйылсын, қайдан жойылсын, қайдан орнасын!.. Қайта,
бұрынғыдан да асқынып бара жатқан жоқ па?.. Жемқорлық пен парақорлық ауруын
қайтеміз?.. Бұл – Есболайлардың азайып, Дүйімбай-Жиынбайлардың зорайып бара
жатқанының белгісі емес пе?.. Кейінгі ұрпақ қайтер екен?.. Қайда барар
екен?.. Есболайды қайта оқығаныңда – осындай күбірткейлі – ойлар да
басыңды қатырады-ау!..
1.3. Әбіш Кекілбай шығармаларындағы қоғамның әлеуметтік, мәдени-рухани
өмірінің бейнеленуі.
Әбіш Кекілбайұлының шығармаларының негізгі арнауы – белгілі тарихи
жағдай мен оған тап болған жеке адам, олардың бір-біріне тигізетін ықпалы,
соларға берілетін бїгінгі күннің бағасы. Кекілбайұлының көркемдік
түрлілігінің қуаты мен қасиеті ежелгі аңыздар мен әңгімелерді бїгінгі
кїннің елегінен өткізе отырып, тарихи-философиялық тұрғыдан екшей алуына,
сол әңгімелерден күллі адам баласына ортақ адамшылық тамырларды тауып,
өткен кїндер шындығына бїгінгі күннің жарық сәулесін түсіретіндігінде.
Кекілбайұлы көтерген тақырыптың бірі - әділеттілік пен сүйіспеншілікке,
адамшылық пен қайырымдылыққа қарым-қатынасты суреттейтін, көпшілікті
өлшеусіз қайғы-қасіретке, алапат ойран-сұмдықтарға бастайтын шегі – шеті
жоқ билік пен қара басының қамын күтпеген билік иесінің ештен кеш болса да
райынан қайтуы. Ол шығармашылық пен қоғамдық өмір тыныс-тіршілігін жіктеген
емес.
Әбіш Кекілбаев егеменді еліміздің барлық саяси өмірі мен қоғамдық тыныс-
тіршілігінің ыстық-суығын бастан аяқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz