Саяси билікке келуі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Евразия Ұлттық Университеті
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Д.А. Қонаевтың саяси қоғамдық қызметі
Жетекшісі:
Жазған:
Астана қаласы 2007
Д.А. Қонаевтың саяси қоғамдық қызметі
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-тарау. Д.А. Қонаевтың саяси тұлға ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ...
1.1.Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
1.2Д.А.Қонаевтың саяси билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ІІ-тарау. Д.А.Қонаев – Қазақстанның бірінші
басшысы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Партиялық
басшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2. Қоғамдық
қайраткерлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Ел тарихын әйгiлi тұлғалар арқылы
зерделеу - қазақтың дәстүрлi таным-түсiнiгiнде ертеден қалыптасқан үрдiс.
Қазақтың қария сөздерiнде, яғни, шежiрелiк зердесiнде тарих ұдайы жеке
тұлғалардың өмiр дерегi арқылы танылып отырады. Қоғамның саяси-әлеуметтiк,
мәдени-рухани ахуалы ұдайы жеке тұлғалар болмысы арқылы көрiнiс табады.
Содан да болу керек, қазақтың дәстүрлi философиялық пайымдауында өмiрдi
өзгертуден бұрын, алдымен, адам сапасын шыңдауға көбiрек мән берiледi.
Дәстүрде де қоғам дамуының жалпы ахуалынан бұрын, алдымен адам туралы
мағлұмат беру басты нысана болып отырады.
Қазақтың саналық зердесiнде адам-тарихтың негiзгi тұлғасы,
ал адам сапасы-тарихтың қозғаушы күшi. Әрбiр адам әкесi мен шешесiнiң ғана
перзентi емес, сонымен бiрге этностың да бiр бөлшегi. Яғни, зердеде этнос
тарихы жеке адамнан тыс қарастырылмайды, керiсiнше адам әулетiнiң өмiрбаяны
ретiнде қарастырылады. Бәлкiм, осы дәстүрдi тарихты танудағы қазақстандық
мектеп деуге де болар. Мұның өзi тарих ғылымында мойындала бастаған жаңаша
әлеуметтiк тарих, тарихи анртопология деп аталатын соны iзденiстермен
(әсiресе, француз тарихшыларының арасында) үндес екенiн атап өткен жөн.
Тарихи тұлға дегенiмiз - жағдайға байланысты және жеке басының
сапасына орай танылғандар деп келетiн жалпылама анықтама белгiлi.
И.А.Ильиннiң сөзiмен айтқанда, халық шашырап жатқан ұлы тобыр. Ал, оның күш-
қуаты шоғырланып, өзiн-өзi халық ретiнде айғақтауы үшiн тұтастануы қажет,
хұқық еркi мен мемлекеттiк рух белгiлi бiр тарихи тұлғалар арқылы көрiнiс
табуы керек. Халық та бiр нөсер жауынды аңсаған шөл дала сияқты, дана
көсемге қашан да зәру. Платон айтқандай, дана тұлға патшалық құрғанда
немесе патша дана тұлға болғанда дүние шырайнала түспек.
Қазақ халқының ұзына тарихы небiр қым-қуыт оқиғаларға толы. Сол
қым-қуыт оқиғалардың басында болмыс-бiтiмi алуан түрлi тұлғалар болғаны
аян. Тарих толқыны дарындылар мен дарынсыздарға, данышпандар мен
ақылсыздарға, табандылар мен тайғанақтарға, жаңашылдар мен кертартпаларға
кенде болмаған. Тағдырдың жазуы мен мемлекеттiң, әскердiң, халықтық
қозғалыстың, саяси партияның тiзгiнiн қолға алған тұлғалар өздерiнiң
қабiлет-қарымына орай тарихи ахуалға кейде жағымды , кейде жағымсыз әсер
етуi мүмкiн. Тарих жүзiнде әрi жағымды, әрi жағымсыз iз қалдырған тұлғалар
да аз емес. Сондықтан да саяси және мемлекеттiк билiк кiмнiң қолында
болатыны қоғам үшiн аса мәндi.
Рас, тарихи дамуға халық болмысы негiз болады. Жеке тұлғаның өзi
халық арасынан шығады. Антейдiң күшi қара жермен байланысып жатса, әйгiлi
тұлғалардың да барша болмысы халық өмiрiмен кiндiктес. Қандай бiр айбынды
әмiршi болса да, халық деп аталатын құдырет айдынның бетiндегi қалтқы
сияқты, сол халықпен бiрге көтерiлiп, сол халықпен бiрге төмендейдi деген
ойды А.И.Герцен айтқан. Қазақтың дуалы ауыз ақыны Әбубәкiр Кердерi де:
‘‘Жiгiтке бақыт та оңай, дәулет те оңай, Болса егер қабырғалы халқы оның’’
деген. Яғни, тарихи тұлға қаншалықты данышпан болса да оның барша болмысы
қоғамдық өмiр жиынтығымен шендесiп (детерминденiп) жатады.
Қазақстан тарихының жаңа кезеңі де дүрбелеңге толы болған заман. Оның
ішіндегі Кеңестік кезең, яңғни КСРО-ның билеп-төстеп тұрған кезі тарихи
фактілерге бай. Қазіргі кезде тарих саласын зерттеушілер алдында өте
күрделі, қызықты, қиында көптеген міндеттер тұрғаны мәлім. Ол Қазақстан
тарихындағы жеке тұлғалар тарихы, олардың қазіргі кезбен салыстырмалы
түрде зерделейтін көзқарастары, тарих ғылымының ұстаған позицияларының
бірі болады. Бұрын КСРО кезіндегі саяси кейіпкердің бірі, қазақ халқының
құрметіне бөленген, оның жеке өзіне деген қызығушылық туғызатын тұлға – ол
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев. Кезінде ол туралы ашық айтуға да, жазуға да
тиым салынған кездер де болды. Ол уақытта басқаша тәртіп болған – қара
бояуы бар тұтастай алғанда алмағайып уақыт болды. Уақыт өте келе Д. А.
Қонаев өзі туралы өзі жаза да, айта да бастады.
Қазір замандастарымыз Қонаев Д. А. кім, қандай адам, артында не
қалдырды, біз ол туралы не білеміз, шын мәнінде бұл тамаша адам, қоғам
қайраткері, кәсіби маман, мемлекеттік басқарушы, жеке тұлға деген
сияқты осындай сауалдарға жауап іздеп, осы жұмысты жаздым.
Тақырыптың зерттеу деңгейі: Д.Қонаев еліміздің бас хатшысы болды, 1986
жылғы Желтоқсан оқиғасына дейiнгi аралықта республикамыздың экономикалық-
әлеуметтік деңгейін жоғары көтерген адам. Алайда Мәскеудің дүлей
басшыларымен тізі бүгіп қатар қызмет жасап, бар күшін қазақ халқының
азаттықты көксеген рухын көтеруге тырысқан азамат болған.
Ең соңында, қазақ халқы кеңестік кезеңiнде жойқын рухани
экспансияны бастан кешiп, ғажайып төлтума мәдениетi көмескiлендірмеуге
біраз еңбек сіңірген. Қаншама қиындық, ауыртпалық көрсе де, кеңестік
билеушілердің қысымын тартсада елін ойлаған адам еді, осындай нәубеттердi
бастан өткеру арқылы халқының құрметті азаматы деген атқа қол жеткiздi.
арасындағы түсiнiстiк пен жарасымның негiзгi кепiлi де тiрек
ұлт ретiнде қазақ халқының осынау кеңпейiлдiгiнде екенi ешкiмге күмән
келтiрмейдi. Сол кездің өзінде қазақ жерінің шағын болса да кеңейтуге
тырысып, өзідік үлес қосының маңызын, қоғам қайраткері ретінде мәдениет
өкілдерінің біразын жоғары деңгейге көтеруге қамқор болғанын көрсетуге
жағын зерделедік.
Зерттеудің деректік негіздері: Бұқаралық деректер, мемуарлар, күнделік
хаттар, қайраткерлер жайлы жазылған еңбектер, олардың жазған
еңбектеріндегі деректер, Қазақстан Коммунистік партиясының съездерінің,
конференцияларының және пленумдарының қарарлары мен шешімдері, Б.
Албанидің Дінмұхамед және ислам, А.Ж. Аманбаевтың Оттепель
тоталитаизмнің эпохалық көрінісі: теориялық-методологиялық мәселерінің
аспектілері, Тарихи тұлғалары, М. Исиналиевтің Порттік штрихтер, М.
Машанның Қонаев және оның уақыты, М. Хакім Естелік, Абай Тұрсыновтың
Бізге үй тұрғызған адам, В. Владимировтің Дінмұхамед Қонаев атты
еңбектері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Осы жұмыстың басты
мәселесі ұлттық мәселе, мемлекет құруға деген көзқарасты, Д. Қонаевтың
қоғам қайраткері, мемлекет басшысы ретінде Қазақстанға қосқан үлесі,
сіңірген еңбегін, халық арасындағы беделінің зор болуының, ірі саяси
тұлғалық рөліннің мәнін ашып көрсету. Рухани азық болатын ұлт үшін басын
дауға тіккен арысымыздың сол кездегі жүргізген саяси қызметінің құндылығын
көрсету. ХХІ ғасырдың кезінде қазақ қоғамында қанат жайған демократиялық
қозғалыстың, елдің елдігі, еркіндігі, мәдени өркендеуі үшін мемлекет
басшысының өмірімен, жеке еңбектерін жете саралау. Оның қазақстан халқына
сіңірген еңбегінің құнды жақтарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: Д. М. Қонаевтың мемлекет
басшысы болған кезіндегі қазақстан тарихына қосқан елеулі үлесі, қоғамдық
көзқарасы жүйелі түрде қарастыру, әрі зиялы азаматтың ел басқарудағы
ерекшелігін, біліктілігін, халық алдында жасаған еңбектерінің құндылығын
ашып көрсету. Д. Қонаевты тек мемлекет басшысы ғана емес, өмірде,
отбасында да, оның артында қалдырған қанатты сөздерінінің тәрбиелілігін,
тәрбиелі, қарапайым, мәдениетті, көрегенді жан ұғындыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы үш тараудан, екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І-бөлім. Д. А. Қонаевтың саяси тұлға ретінде қалыптасуы
1.1. Еңбек жолының басталуы
Қонаев Дінмұхамед Ахметұлы (1912 - 1993) – аса көрнекті мемлекет және
қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР Ғылым
академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО, шет ел ордендері
мен медальдерінің иегері.
Ол дүниеге 1912 жылы 12 қаңтарда Верный (қазіргі Алматы) қаласында,
қызметкердің от басында өмірге келген. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Алмты
қалаындағы № 19 мектепте төртінші сыныпқа дейін оқып, бесінші сынаптан
бастап №14 мектепті бітіріп шығады. Бала кезінен өте зерек, сабырлы,
салиқалы жігіт болыр өседі. Орта мектепті бітіргеннен кейін, ол кезінде
қазақстандағы сол кездегі атақты инженер Мухамеджан Тынышпаевтың отбасымен,
оның баласы Ескендірмен дос болып бірге өседі. Нәтижесінде Дінмұхамед
мектеп бітірген соң Республикалық Госпланның (Мемлекетік жоспарды)
аудандық бөлімшесінде статистик болып қызмет жасайды. Кешкі уақытта
институтқа дайындайтын жұмысшы курсында білім алады.
1936 жылы Қазақстан өлкелік комсомол комитеті оны Москваның Түсті
металл алтын институтына жолдамамен оқуға жібереді. Институтта оқып жүрген
кезінде Димаш ағамыз университетер мәдениетін белсене қатысады. Әр жексенбі
сайын сол кезде студенттер алдында атақты жазушылар, ақныдар, артистер,
ғалымдар шығып өз өнерлерін, білімдерін көрсететін. Студенттік досы А.
Бакаевпен бірге оқыған кездерін кейін ыстық қыласпен еске алып отырған.
Өзінің Менің кезім (О моем вресени) кітабында өзінің өмір
жолдарын жақсы саралап көрсеткен. Димаш ағаның Мәскеудегі оқу кезеңі
Қазақстанның ең бір ауыр, қайғы-қасіретке толы уақытқа сай келді. Ол
Коллективизацияға күштеп енгізу еді. Оқып жүріп өз ата-анасынан хат алған
республикада болып жатқан жәйттерден хабардар болып отырған. Сол кездегі
Мәскеуде оқып жүрген қазақ студенттерінің жерлестік ұжымы Мәскеудегі
Колизей кинотеатрында (қазіргі Современник кинотеатры) Чистые прудыда
жалпы жиналыс өткізген. Студенттер республикада болып жатқан жағдайлардан
нақты ақпараттар беруді талап еткен. Мәскеуге сол кезде Қазақстан Өлкелік
комитетінің төрағасы Кихани келіп, студенттердің толқуын басуға тырысқан.
Бірақ Кохианидің берген ақпараты жалған болып, студенттер арасынан қарсы
шығып сөз сөйлегеннің бірі О.Жандосов болды. Қазақсанда болып жатқан
аштықты өз көзімен көргенін айтып, ашық сөйледі. Дәл сол кезде Сталинге
атақты Бесеудің хаты деп аталатын тарихта қазақ халқының трагедиясын ашық
жазған Ғ. Мүсірепов, М.Даулетқалиев, Е.Алтынбеков, М.Гатаулин,
К.Қуанышевтің жібергенінен мүлдем хабарсыз болатынбыз. Осы жағдайларды
білген көптеген студенттер оқуды тастап елге қайтіп кеткен.
1936 жылы шілде айында институтты ойдағыдай бітіріп, тау-кен инженері
мамандығын алған Д. Қонаев Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат
руднигіне жолдамамен жұмысқа жіберіледі. Бұл жерге ол студенттік кезде
өндірістік тәжірбиеден өткен болатын, диплом тақырбына бүкіл материалды
осы өндірістік тәжірбие кезінде жинақтап, Қоңырат карьерінде 90 тондық
қара мыс өндіру жолдарын анықтау атты тақырыпта жазып шыққан. Диплом
жұмысын өте жақсы бағамен қорғады. Сондықтан да оның алғашқы еңбек
қадамы түрлі-түсті металлургия тығыз байланысты болды. Кезінде димаш аға
өзін Орталық Қазақстандағы ірі әрі күрделі өнідіріс орны түрлі-түсті
металлургияның негізін қалауға, сосын Рудалы алтайдың қорғасын-мыс өндіріс
орындарына өзінше үлес қосқанын мақтан ететін.
Кенбасқармасының бастығы инженер А.Богатиков Дінмұхамедті аға
инженерлік қызметін жасауды ұсынады, бірақ өзінің жасына қарай ол ең
алдымен тәжірбие жинақтап, әрі жауапты қызметтен гөрі еңбек тәжрибесін
молайтуды жөн көріп, бұдан бастардаы. Содан басқарма бастығы оны бұрғылау
цехыны бастығы А. Бутаевқа жібереді, онда бұрғылау станогының машинисі
болып қызмет жасайды. Уақыт өте қатаң кез, жауапкершілігі мен ауыртпалығы
бірге жүрген бұл өндіріс орнында Димаш аға өзінің біліктілігімен,
іскерлігімен көзге түсіп, әрі өндіріс орнында басшылар ауысып, көптеген
адамдар қызметтен босатылып кетеді. Рудникке жаңа басшылар келеді. Аға
инженерлік қызметке сол кезде В. Школа тағайындалады да, Д. Қонаев цех
бастығы қызметіне тағайындалады. Рудникке жұмысқа келгендердің дені ауыл
адамдары, оларды бұрғылау жұмысына, техникамен жұмысқа үйретуге,
бұрғылаудың амалдарын, әдіс-тәсілдерін жетік меңгергенше қаншама
төзімділік қажет болды. Олардың қолынан тек жер қазу ғана келетін. Ауыл
шаруашылығының адамдарын кәсіби жұмысша жасауда өте жауапты да қиын шаруа
болды. Бірақ осындай қиындыққа қарамастан аз уақыт ішінде кәсіби,
техниканы жетік меңгерген білікті жұмысшы қатарының санын өсірді. Институт
бітірген мамандар рудникке жұмысқа келуге қызықпайтын, олар көбінесе
қалада, ғылыми-зерттеу институттарында, жобалау мекемелеріне,
министірлікке қызметке қалуға тырысатын. Балқан металаургиясында кен салу
ісіндегі құрылысы ауыр болатын, яғни ұзынқұлақтан жағдайдың шамалы екеніне
жастар хабардар болатын. Бірақ қиындықтан қорықпай жұмысқа келіп,
өздерінің маман екендерін көрсеткен Димаш ағаның достары да болды.
Рудиктегі қопару ісі кезінде біраз жолдастары қайтыс болғанын өз кітабында
Дінмұхамед аға еске алып жазған.
Міне, осындай қиын-қыстау кезінде Дінмұхамед білікті маман ретінде,
қызметі де жоғарылай бастады, рудниктің бас инженері және оның директоры
қызметіне де көтеріледі.
1937 жылы 27 ақпанда Балхаш жұмысшысы газетінде былай деп жозады ол
туралы: Қазақ Өлкелігі мен Наркоматтың ауыспалы Қызыл туын ауыл өнідіріс
орынының бұрғылау цехының басшысы д. Қонаевтың басқаруымен 10 күндік
норманы 122 %-бен орындап және Қызыл туды өздеріне қалдыру жолында аянбай
еңбек етіп жатыр деп жазған болатын. Бұл газетте тек жұмыс барысын қана
жазып қоймай, техникалық оқулардың қалай оқытып жатқанын, кадрларды қалай
дайындап жатқаны жайлы көлемді мақалалар жазылып жатты. Қоңыраттағы
рудниктегі жұмыстар негізінен бұрғылау, қопарылыс жұмыстары, камерлық
зарядтарды шығару, екі-көптеген қатарлы бұрғылау скважиналарын
орналастыру, олардың бір бағытта жұмыс жасауын қадағалау, жұмыс орынында
ешқандау авариясыз жұмыс жасау, адамдардың техникалық қауіпсізідігін
қамтамасыз ету, т.б. толып жатқан жағдайларды болдырмаудың алдын-алу ,
осының бәрін мұқият қадағалап, бүге-шегесіне дейін үлкен жауапркішілкпен
атқарды. Д. Қонаевтың ерекше қасиеті ол әрқашанда жұмысшылардың қасында,
ертелі-кеш солардың жанында, әрібр істің егжей-тегжейін қарастырып,
ұйықтамаған кездері де болды. Оны жұмысшы қауым, мамандар, ұжым қатты
құрмет тұтатын, бұл ол кісінің адамгершілігінің молдығын, халыққа деген
шексіз берілгендігін көрсетті.
Рудникпен бірге Балқаш қаласы да бой көтерді. Құрылыс жан-ажқты жүрді:
рудниктегі қауырт жұмыстар, қорыту фабрикасы іске қосылды, балқыту зауыты,
жылуорталығы, жарық беретін траспортер, механикалық қызмет орталығы
салынды. Балқаш қалысының негізі болып қаланған Қоңырат поселкесі етегін
жая бастады, әлеуметтік-мәдени орталықтары салынды, мектеп, бала-бақша
т.б. қатарға қосылды. 1939 жылы директор болып тағайындалып, Коммунистік
партия қатарына қабылданды. Осы жерде ерекше тоқталатын жәйт 1938 жылы
сәуірде қоңыратта мыстың ең алғшақы конценранты алынды, ал мамыр айында –
алғашқы штейн жіберілді. 24 қарашада 1938 жылы балқаштық металлургия
алғашқы балқытылған мысты жіберді, сондықтан осы күнге дейін Балқашта осы
дата Балқаш мысын өндірудің бастамасы болып саналады. 1939 жылы осы
еңбегі үшін Мәскеу оны Еңбектегі ерен еңбегі үшін медалымен нагардтап,
оны Мәскеуден кеудесіне тағып қайтты. Сол жылы Д.Қонаев Орталық Комитет оны
Алматыға қайтып келуге бұйрық алды.
Сөйтіп 1939 жылы 23 қазанда Д. Қонаев өзінің әйелі Зухра Шәріпқызымен
Өскеменге жол тартады. Оны Қазақстан Орталық Коммунистік партиясы Риддерге
қызметке жібереді. Бұл кезде Өскемен және Семей облыстарының жаңадан
ашылып жатқан кезі. Риддер өндіріс орны – Қазақстан түрлі-түсті
металлургиясының ең негізігісі болып табылады. Мұнда Қазақстандағы ең
алғашқы салынған қорғасын зауыты және Харпузов ГЭС-і болатын. ВКП (б) – нің
ХҮІ съезінде ереше ескертілген жәйт ол: Уралдағы, Қазақстандағы және
Сибирдегі түрлі-түсті мтелаллургия зауыттары ең басты орындалатын, шешуі
кезек күтпейтін өзекті мәселелердің бірі болыр табылады деп айтылған. Бұл
партиялық құжаттың оған бекітілген және бағынышты болатын ұйымдарға
қаншалықты жауапкершілік салып отырғаны белгілі. Сол кездегі маңызды
оқиғаның бірі ол 10-15 қарашада 1934 жылы СССР Ғылым Академиясы Мәскеуде
өткізген конференциясы болатын. Бұл конференцияда Рудалы алтайдың табиғи
ресурстарын пайдалану және оның өзекті мәселелерін қарасытырды.
Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде, яғни 1940 жыл жақындап
қалды. Германия соғыспайтын келісім бола тұрса да, соғыстың болатын қаупі
сезіліп тұрды. Еліміз түгелдей соғыс индустрисына айналады бастады. Өндіріс
орындарын қатаң тәртіптер орнатылды. Қорғасын, мырыш, басқа металды
өндіруге сұраныс ұланғайып болды. Оларды өндіру де өсірілді. Рудникте шешуі
көп мәселер көп болатын. Олар техникалық есептеулер, жобаларды іске асыру,
қолдағы бар мүмкіндіктерді ұтымды пайдалану, резервтерді қолдана білу
және алғышарттарын жасау т.б. Осы қиында күрделі мәселердің күрмеуін шешу
Д.Қонаевтың қаншалықты өз ісінің жетік мамандығын, ұйымдастырушулық
қабілетінің кереметтілігін, техникалық, кәсіби біліктілігінің ерекше
жақтарын көрсетті. Бұл оның тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен
көзге түскенін көрсетеді. Алтайполиметалл комбинаты бас инженерінің
орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын-мырыш өнеркәсібінің ең
ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының директоры
қызметтеріне дейін жоғарылатады. Мысалы алатын болсақ инженер Астраханцев
бұрғылаудың кешенді түрін үш тиімді тәсілін ойлап тауып, еңбек
өнімділігін 9-10 есе көтерді. Ал Б. Ихласов. А. Насыров сияқты
бұрғылаушылар бұрғылаудың көпзабойлы және көпперфаратты бұрғылау әдістерін
ойлап тапты. Еңбек өнімділігі 3-4 есе өсіп отырды. Күнделікті норманы 250-
280 пайызға дейін орындағандар қаншама. Риддерге ЦК КПК-дан,
министрліктен жоғарғы жақтағы басшылар жиі келіп тұрды. 1940 жылдың
аяғынди Риддер полиметалл комбинатының ұжымы таратылды. Оның есесіне оған
көптеген рудниктерді, фабрикаларды, және басқа да көптеген өндіріс
орындарын қосты. 1941 жылы 6 қаңтарда Риддер Г. Лениногорск қаласы болып
аты өзгертілді. Соғыстың басталуына байланысты сол кезде қорғасын өндіру –
21 пайызға, концентарт түрінде мырыш – 8, кадмия – 9, алтын – 26, күміс
– 12 пайызға дейін көтерілді. Басқармадан 3652 жұмысшы, оның – 275-і
бұрғылаушылар болды. Олардың орнына әйелдер келді. Сол кезде Д. Қонаев
басқарған рудникте 3700 әйел жұмыс жасады, оның ішінде 110 бұрғылаушы,
100 пайызы электровоз айдайтын машинист қызметін атқарды. Д. қонаевтың
қаншама ұйқысыз түндері, жауапкершілігі мол түндері, елімізге берілген
үлкен жауапкершілікті өте жоғары сезіммен орындап шыққаны елге мәлім.
1. Саяси билікке келуі.
Д. Қонаевтың саяси аренадағы қызметіне тоқталатын болсақ, біз бұл
жерде сол кезеңнің тоталитарлық жүйеде болғанын естен шығармауымыз қажет.
Бұл бір тарихи кезең болып табылады.
Өзінің өмір жолы кітабында Д. Қонаев өзінің еңбектес ұжымымен қоштасуы
өте сондай қиын да, қимастай болғаны аса тебіреніспен еске алады. 1942
жылы сәуірде айында ЦК КПК-нің шақыруы телегерамманы алды, онда Д.
Қонаевты Алматыға шақыру болатын.
1942 жылы оны Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары
болып қызметіне тағайындайды. Осы 1942 жылдан 1986 жылға дейін
республикада жоғары дәрежелі басшылық қызметте болды. Оның ішінде 10
жылдай Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары, (ол кезде Үкімет төрағасы
Нұртас Оңдасынов болатын). Өзі өмір сүрген күрделі уақыттың адал перзенті
болу, билік өнерінің тылсым құпияларын игеру, ерекше қарым-қабілет
көрсету, сабырлылық пен пайымдылыққа негізделген басшылықтың арқау жібін
үзбей, өзімен бірге болған үзеңгілес жолдастарының сеніміне ие болу
оңайшылықпен келе қоймайды.
Жаңа қызметте жүрседе Д. Қонаев Лениногорск қаласына іс сапармен
барғанда оны бұрынғы ұжымы үлкен қуанышпен қарсы алатынын, ол үшін үлкен
қуаныш, мереке іспеттес болатын. Және де бұл қалаға қолынан келген
көмегінде аямағаны белгілі. Қала халқының өз басшысына деген зор құрметін
біз оны 1959 жылы Республика Жоғарғы Кеңесіне депутат етіп ұсынғанын да
білеміз.
Д. Қонаев еске алғанда менің мақтанышыммен және лениногорскілердің
мақтанышы болып ірі өндіріс орны түрлі-түсті металлургияның негізін
қалағандар қатарына: Риддер, Лениногорск, ВЛКСМ-нің жылдығы атындағы
және Тишин рудниктері, байыту фабрикасы, қорғасын және цинк зауыттары,
жөндеу-механикалық базасы, және басқа кәсіпорындар болып табылады.
Шынында Лениногорс – ірі өндіріс орталығы, ғылыми жаңа әдіс-тәсілдерін
дүниеге келтіру, өндіріс өнімдерін өндірудің жаңа технологиялық тәсілін
ойлап шығарған, іске асырған, рудаларды шағылыстыру, шикізат қорын
жоғары сапалы қорғасын, цинк, басқа да металлдар алудың қайнар көзі екені
бүкіл Қазақстанға мәлім.
Кезінде 1986 жылы Д.Қонаевтың көзі тірісінде Риддер-Лениногорск өзінің
250 жылдығын тойлағанда, оның тарихи беттерінде менің өз қолтаңбам қалғаны
мен үшін бақыт деп санайтын. Оның жүрегінде қаланың ең бір қиын-қыстау
кездері, қиындықтары, соғыс жылдары сонда жасалған еңбек ерліктері
қалғаны айтпай-ақ белгілі.
1942 жылы Алматыға келген соң, сол кездегі Қазақстан Компартиясының
бірінші хатшысы Шаяхметовпен, Оңдасыновпен, Сковоцпен бірге
сұхбаттақаннан кейін-ақ оның мойнына үлкен жауапкершілікті артады. Түрлі-
түсті металлургияның кәсіпорындарынының жұмысына; көмір және мұнай
өндіріс орнындарына; теміржол және электорстанциялардың жұмысын қадағалау,
көмек беру, бақылау тапсырылды. Ауыр өнеркәсібінің қиын жағдайын ерекше
тоқталып өтті. Соның ішіндегі ерекше көңіл бөлетін Ленгер көмір өндіру
басқармасы. Себеі Ленгерліктерден Қазақстанның оңтүстік бөлігінің
электорстанциясының жұмысы, әсіресе Аламтының, Қырғыстанның және
Өзбекстанның жеке аудандарын жарықпен қамтамасыз ету тікелей осы
кәсіпорынның қызметіне байланысты. ЦК-ның хатшысы Н. Дудкинмен бірге
республиканы отынмен қамтамасыз ету мәселесі де шешілмей тұрды, оның
өзекті мәселелерін шешуге тура келді. Бұған мықты кеңесшілерді жинақтап
алып, кеңесіп шешу қажет. Қысқа уақыт ішінде Қарғандының. Ленгердің
көміршілерімен, шахтерлерімен, түрлі-түсті металлургияның
кәсіпорындарымен қорғаныс кәсіпорындарымен тікелей байланысқа шығып,
біраз мәселердің шешімін табады. Сол кезде соңыстық тапсырма атты
тапсырма болатын, оны кез-келген өндіріс орнына бермейді, жекеленген
жұмысшыларға, ұйымдарға бөлімшелерге, цехтарға берілетін болған. Бұл
өнідіріс өнімдерінің жеке түрлеріне берілетін тапсырма еді. Осы жылы шілде
айының аяғында Н. Скворцов ГКо вольфрамды және молбденді концентратты
өндірілуін көбейту туралы мәселені жоғары жақтың талап еткенін айтады.
Оған Республикалық Ақшатау вольфрам комбинатының оның құрылысына көмек
беру мемлекеттік коммиссияняң құрамын басқаруды тапсырады. Ең алдымен Д.
қонаев басқарған комиссия барлық материалмен танысып шығады. 5-6 күннен
кейін Акчетау құрылысына келіп, оның басшылығын жеделдетупек түгілі,
практикалық көмек беру басты міндет болды. Мұны абыроймен орындап, оның
құрамына жоғары білікті мамандар, жоғары қызметтегі қызметкерлер, сол
жерде тұрып, жоғарыдан шешім күтпей-ақ мәселенің өзегін ақты шешетін
адамдармен иық тіресе жұмыс жасайды. Комиссия, бригадалар, уәкілдер,
т.б. осы мемлекетік тапсырманы шеуде олардың жан қиярлық еңбегін атап
айтпақса болмайды. Әрине, бұл да өз ісінде Д.Қонаевтың тағды бір қырын
көрсетеді. 200-400 шықрамдағы геолоиялық барлауды, Балқаш руднигіне,
Қоңыраттың батыс бөлігіне соғып, ондағы жағдайларды өз көзімен көріп
кетеді. Осы жерде ескерте кететін зат, бұл әлемдік тәжірбиеде бірінші
болып молибденді мыс-порфиросы рудасынан жек бөліп алу әдістемесі іске
асты. Оның авторлары осы жұмыстары үшін Сталин атындағы сыйлықтың иегері
болды. Д. қонаевтың ерен еңбегі сол кездегі Қазақстанның жетекші
кәсіпорындарына арнайы бригадамен барып, оларға өз көмегі болсын, мемлкет
тарапынан болсын, аямай қолқабыс беруі, атап айтсақ,: Ашысай полиметалл
комбинаты, Шымкент қорғасын зауыты, Гурьев мұнай зауыты, Ақмола,
Балқаш т.б. Ең алғашқы Қазақстанның металлургиялық зауыты өз өнімін 31
желтоқсанда 1944 жылы бере бастады. Ал оның құрылысының, іске қосылуының
өзі бір тарих, аңыз, ерлік десе артық болмас. Байқап отырсыздар Д.
Қонаевтың Қазақстандағы ауыр және металл өндірісіне қолтаңба қалдырмаған
жері жоқ.
1944 жылы республика басшылығында біршама өзгерістер болады. Н.А.
Скворцов еліміздің совхоздар наркомы басшылығына тағайындалуына байланысты
ол Мәскеуге кетеді. Оның орнына С. борков ЦК КПК-нің бас хатшысы болады.
Кешікпей Ж. Шаяхметов ЦК КПК-нің бас хатшысы болып тағайындалады. Д.
Қонаев оның қол астында біраз қызмет жасайды.
1949 жылы ақпан айында Қазақсан коммунистерінің ІҮ съезінде Д. қонаев
Орталық Комитетке мүше болып қабылданады. Ол Н. Оңдасынов екеуі съез
жұмысына қатыса алмайды. Сол кезде Қызылордада Бөрібай каналында су тасқыны
болып, Д. Қонаевтың басшылығымен оны заласыздардыру жұмыстары жүргізілді.
Ол Орталықты Орта азиямен байланыстыратын теміржолдың бойында еді. Мұнда
қаншама жүмыс күшін салып, ликвидация жасау үшін көптеген тер төгуге
мәжбүр болды. Ташкенттен және Алматыдан гидротехниктер көмекке келіп,
ликвидация жойылды.
Осы жерде Д. Қонаевтың өз кітабында бір көрегенді ақсақалдың су
тасқынана төтеп бере алмай басы қатып жатқанда, қаншама мамандар шешім
шығара алмай дал болып отырғанда, сол ақсақалдың ақылы іске жарап
кеттеді. Әлі ақсақал Д. Қонаевқа маған он солдат бер мен бәрі қарабура
әдісімен істеп берем дейді. Сондағы тәсілі Ақсақ Темір ханның кезінде
қолданатын тәсіл екен. Ол былай болған: жерге 15-20 метр көлемде арқан
тартасың, оған қамыс, сабан, топырақ саласың. Сосын лентаны руланымен
аудара саласың. Осы рулонмен тасқынды қоршап қоясың. Барлық айла-тәсілі
осыда.
Республиканың мемлекеттік қызметінде жүре Д. Қонаев өз мамандығынан да
қол үзбеді. Шыққан әдебиеттерді зер сала қарай жүріп, кенші-ғалымдармен
тығыз байланыста болды. Алматы тау-кен металлургия институтының
түлектерінің мемлекеттік комисиясының төрағасы болды. Қоңырат пен Риддерде
қызмет жасаған біраз материалдарды жинақтап, олардың маңыздысын, жаңаша
технологияларын Қазақсанның бұрғылау-қопару жұмыстарында жақсарту
мақсатында қолдану жағына пайдаланды.
Республикалық геологиялық кеңестік төрағасы кезінде кен орындарының
құрылымын зерттеп, ашық бұрғылау жұмыстарын жүргізу жақтарын қарастырып
отырды. Оларға теориялық есептеулер жасап, болашақта ашылатын
карьерлердің параметрлерін анықтап жүрді. Осы еңбектері зая кетпеді. Оны
диссертациялық еңбегінде пайдаланды.
Докторлық жұмысында 50-60 жылдардағы тау-кен ғылымының жетістіктерін
саралап, жаңадан ашылған кендерде ашық бұрғылау жұмыстарының жаңа әдіс-
тәсілдерін пайдалануды ұсынған болатын, олар: полиметалдық, кен
аралықтарда, темір, марганец, никель, боксит, фосфорит рудаларында,
сонымен қатар сирек кездесетін металдар және құнды металдарды өндіруде тың
ұсыныстар жасап, қолданды.
Оның ғылыми жұмыстары академик Мельников, Шевяков, Қ. Сатпаев,
Мемлекеттік жоспарда және түрлі-түсті металл Министрілігідне жоғары
бағалап, атақты ғалымдар және бірнеше институттардың кафедралары жоғары
баға берді. 1951 жылы Ж. Шаяхметов Д. Қонаевты шақырып алып, Қазақстан
Ғылым академиясына басшылық жасауға ұсыныс айтады. Бірақ Д. Қонаев одан бас
тартады. 1952 жылы 16-17 сәуірде ҚазССР АН- да жалпы сессиялық жиналысы
өтеді. Бұл жиналыстың бірінші күні біраз мүшелерді ғылым академиясының
құрамынан шығарып жібереді. Бұл сол кездегі реппрессиялық саясаттың әсері
болатын.
Келесі күні Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ
КСР Ғылым академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау-
кен ісі саласының ірі ғалымы Д.Қонаев республика ғылымының дамуы жолында
зор еңбек сіңіреді. Ғылыми-ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми-
зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның
басшылығымен жүзеге асырылады. Сол кезде Академияда 4 бөлімше ғана болған
еді: минералдық ресурстар, физика-математика ғылымы, биологиялық және
медициналық ғылымдары, жалпы ғылымдар бөлімшелері болды. Жеке бөлімдерді
19 ,ғылыми-зерттеу институттар, 9 секторы, астрономиялық обсерваториялары
және ботаникалық бауы біріктірді.
КСРО-ның Ғылым Академиясының ХІҮ сессиясында Д. Қонаев Қазақстан
Ғылым Академиясында доктор ғалымдардың ғылыми мамандардың жетіспейтінін
атап берді. Бірақ Мәскеудің берген көмегі шамалы ғана болды.
1952 жылы қыркүйекте Қаз КП (б) – нің ҮІ съезі болды. Осы съезде оны
Орталық Комиттетке КПСС мүше ітеп сайлайды, ХІХ съезіне делегет етіп
жібереді. Осы съезде Сталин Қазақстанда мал өсіру шаруашылығын дамытуды
Ж. Шаяхметовке сөз еткен.
Ал 1954-55 жылдары Қазақсан тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесі
тұрады. Мұнда Қазақстан бойынша 2, 5 миллион гектар жерді 4-5 жылдың
ішінде тыңайтып, игеру мақсаты тұрды. Бұл іс 1955 жылы басталды.
Қазақстан Республикасына 360 мың механизатор, құрылысшы, инженер-техник
мамандары, ауыл шаруашылық қызметкерлері келеді. Елімізге ұлан-ғайыр ауыл-
шаруашылық техникалары жетікізледі. Академия ғалымдары да бейтарап отыра
алмайды. Ү. Оспанов басқарған жерді тыңайту, құнарлығын анықтау институты
тың жерлерді анықтауға біршама үлес қосады. Тың жерлерді игеруге белсене
атсалысады. Академия бірнеше экспедициялар ұйымдастырып, жерді зерттеуге
арнайы ғалым-мамандарды жіберіп отырады. Орталыққа өздерінің ұсыныстарын
бірнеше рет жіберіп отырады. Республика лағашқы нәтижені 1954 жылы алады,
тың жерлерді игеруде бидай өнімдерін өндіруде біршама жетістіктерге жетті.
Осы жерде ескертетін жай, 1955 жылы Қазақстан Ғылым Академиясында Д.
Қонаев басшылық жасаған кезде 13 адам КСРО ҒА нақты мүшесі, 17 адам мүше-
корреспендт болды. Ға-ның құрамы екі ес көбейді, ірі ғалымдар тобы
қалыптасты. Атап айтсақ олардың құрамына : Ахмедсафин, Бок, Попов,
Чокин, Боев, Сызғанов, Мұқанов, Тажибев, Пальгов т.б. енді.
Мүше-корреспендттер болып: Кушев, Сергиев, Цефт, Бияшев,
Дарканбаев, Аманжолов, Захаров т.б. енді. Қ. И. Сатпаев ҚазССР-дің Ға-
на қарасты геология ғылымдары институтының директоры қызметіне
тағайындалды. Қ. И. Сатпаев қайтыс болған кейін Д. А. Қонаев Министрлер
Кеңесінің арнаулы шешімін шығаруға ұсыныс жасап, онда оның есімін мәңгі
қалдыруға ықпал жасады. Оның еңбегін жоғары бағалап, институтқа,
Жезқазған тау-кен металлургиялық комбинатына, Алматының орталық көшесіне,
мектепке, кеңшарға оның есімін бергізді.
ІІ – бөлім. Д. А. Қонаев – Қазақстанның бірінші хатшысы.
2.1. Партиялық басшылығы
Д. Қонаевтың саяси аренадағы қызметіне тоқталатын болсақ, біз бұл
жерде сол кезеңнің тоталитарлық жүйеде болғанын естен шығармауымыз қажет.
Бұл бір тарихи кезең болып табылады.
Енді мынандай тарихи жағдайдың басын ашып айтуымыз керек. Кеңестік
дәуірдің әртүрлі кезеңдерінде Қазақстанды түрлі адамдар басқарды. Талай
келіп, талайы кетті. Орталықтың ұйғарымымен бірінші хатшылыққа
бекітілгендердің түгелге жуығы республикамызға уақытша келген кездейсоқ
адамдар болатын. Туған елімізді ұзақ уақыт басқару тізгіні Димаш
Ахметұлының және басқа да елжанды азаматтарынан құралған биліктің қолына
тигені ерекше тарихи сәттермен тұспа-тұс келді. Республиканың өз деңгейінде
өсіп-өркендеу, даму жылдары осы уақытқа да тиесілі. Бұл халық үшін, ұлт
үшін аз олжа емес. Жұлдызды жылдардың игіліктерін таратып айтпасақ та аға
ұрпақтың еңбегін бүгінгі жас буын өкілдері жақсы біледі деп ойлаймыз.
Әрине, тұтастай басқару билігі Мәскеудің емеурінімен ғана шешілетін заманда
біздің жоғалтқанымыз аз емес, бірақ жасалған жақсылықтарына да көлеңке
түсірудің ешқандай қисыны жоқ.
Д.Қонаев 1942 жылдан 1986 жылға дейін 44 жыл бойы республикада жоғары
дәрежелі басшылық қызметте болды. Оның ішінде 10 жылдай Министрлер
кеңесінің төрағасының орынбасары, 7 жыл Министрлер Кеңесінің төрағасы,
ширек ғасыр уақыт Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы қызметін атқарды. Жиырма екі жыл бойы елдегі ең жоғары саяси
органның құрамына кірді. Бұл Қазақ елінің арғы-бергі тарихында кешегі
кеңестік дәуірдің саяси қалтарыстарындағы қасаң өлшемдерімен салыстырып
қарасақ, қазақ перзентерінің бір басына жетерлік абырой-бедел. Елу жыл
бойы туған елінің өсіп-өркендеуінің тікелей басы-қасында болған тұлғалы
адамның қоғам мен мемлкетке сіңірген еңбегін лайықты бағалай әрдайым
елдіктің, адамгершіліктің белгісі.
31 наурызда 1955 жылы Алматыдағы Жоғары Кеңестік кезекті сессия сы
болады. Осы Сессияда Д. Қонаевты республикалық Министрлер Кеңеснің Төрағасы
етіп тағайындайды. Бұл сегізінші Совминнің председателі болды.
Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметі келген соң Д. Қонаев біраз тың
шаруалар атқардаы. Оның алдына республика күрделі де өзекті мәселерді
шешудің жолдарын міндеттейді. Қашанда болса да қиындықтан ысылмайтын,
өмірлік тәжірбиесі мен білімділігі, біліктілігі, кәсіби шеберлігі,
басшылық қызметте әбден ысылған Дінмұхамед Ахметұлы бұл қызметке белсене
кірісіп кетті. Осы жерде атап біздің ерекше көңіл бөлетін, оның
қызметінің маңызды жақтарына мән бере кеткен жөн көрдік.
Республиканың алдына қойған міндеттерін орындау үшін, ең алдымен
индустрияның және энергетиканың мықты материалдық базасын құру, ірі
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, ғылым мен мәдениетті жоғары деңгейге
көтеру, жаңа қалаларды салу, олардың әлеуметтік және экономикалық
міндеттерін шешу, тұрмыстық және халыққа қызмет көрсету саласын жақсарту,
міне осылардың бәрін басынан бастап орындау қажет болды. Ал бұлардың
бәрін жүзеге асыру үшін қаншама қиындықтар тұрды. Ең алдымен басшы ретінде
ол одақтас республикалардың министрліктерін құру және кейбір
министрліктердің басқару және республикалық мекемелердің басқару жағын
нығайту қажет болды. Осындай міндеттердің арқасында республикада түрлі-
түсті металлургия министрлігі құрылып, халық шаруашылығының маңызды
салаларының мәселелері шешілді. Оның министрі тіе А. И. Самохваловты
сайлады.
Құрылыс-монтаж министрлігі құрылды. Оның сол кездегі қажеттілігі сол
елімізде қаншама құрылыс алаңдары салынып жатты. Бұл министрлік қысқа
уақыт ішінде біраз жұмыстарды атқарды.
Геология министрілігі құрылып, Қазақсандағы геологиялық қызметтің
деңгейі көтерілді. Соңына энергетика, совхоздар министрлігі, қаржы
министрлігі қатарға келіп қосылып жатты. Осылардың бәріне тек басшылық
жасау ғана емес, жұмыстың көзін тауып істейтін, өмірлік, қызметтік
тәжірбиесі мол, білікті, білімді маман-басшыларды тағайындап отырды. Бұл
жерде ескере кететін жәйт Д. Қонаев осы қызметке шақырғандардың барлығы да
өзімен бірге қызмет жасап, іскерліктерін танысқан адамдар еді.
Сол кезде Қаз ССР-дің КП-ның бас хатшысы болып Л.И. брежнев
тағайындалады. Ал С. Пономаренко Польшаға елші қызметіне ауысып кетеді. Осы
жылы Д. Қонаев жаңа қызметке келген кезде тың және тыңайған жерлерді игеру
1954 жылға қарағанда қарқынды жүріп жатқан кез болатын. 1954 жылы
қазақстанда совхоздардың саны 90, ал 1955 жылы 250 совхоздарды
ұйымдастырып құру тапсырмасы берілді. Бұл да Димекеңнің иығындағы бір жүк
болды. Тың жерлерді көтеруге республиканың барлық облыстары қамтылды. Бұл
өте ауыр да, күрделі де, бүкіл елдің мойына түскен ауыртпалық болды.
Тыңнан бейхабар қалған ешқандай мекеме, ұжым, маман болмады. Ал жаңа
совхоздар ұйымдастырушы қабілеті мықты директорларды табу қажет болды. Сол
кездері Д. Қонаев ағамыз үкімет мүшелері күндіз-түні үй бетін көрмей жұмыс
істеді. Әрине, бұндай жауапты шаруаларды атқару тек өте білімді,
тәжірбиелі, білікті, жан-жақты оқыған ел ағасының ған қолынан келеді. Біз
жұл жерде Д. Қонаевтың таланты ұйымдастырушы қабілеті мен бірге елдің қамын
қатты ойлайтын, ерен азаматтығын көреміз. Совхоздарды түк жоқ жалаң жерге
орналастыру, оған басшы директормен бірге, маман агроном, бесаспаб
инженер, есепші-бухгалтер, шаруашылықты жүргізетін экспедитор, т.б
айтпағанда кадрлармен қамтамасыз ету оңай шаруа болған жоқ. Темір жол
станцияларында техниканың ағылып түсіп жатқаны, құрылыс материалдарының
келуі, құрамды үй блоктарының жеткізілуі, т.б. материалдарды түсіріп
алып, бөлу былай тұрсын, олар сол жерде қалып, кейбіреулер құри бастады.
Олардың бәрін тез арада жер-жерге жеткізу ең өзекті мәселенің бір болды.
Алғаш совхозға келген адамдарға тұратын жер, ең қарапайым түрде күнделікті
тұрмысқа қажет заттармен қамтамасыз ету қиын мүмкін емес еді. басқа одақтас
елдерден келіп жатқан жұмысшы, шаруалар, техника мамандары қаншама. Ең
бастысы халыққа қажетті сала дүкендер ашу, олардың азық-түлікпен,
шаруашылық заттарымен толықтыру, медициналық бөлімшелер ашу қажет болды.
Совзоздар мен поселкелерді ашу үшін құнарлы жерлерді таңдау қажет
болды, ал бұған ғылыми тұрғыдан қарау қажет болды. 1955 жылғы құрғақшылық
елдің жағдайын төмендетіп жіберді. Сондай бір қиындықпен, үлкен рухани
күштің әсерімен, патриоттық сезіммен, туған жерге шексіз
сүйіспеншілікпен туған, ұлан-ғайыр, шетіне көз жеткізе алмайтын егістік
алқабында көз алдымызда нанымыз өліп жатты. Рухани күші әлсіз, жігері жоқ
, қиындыққа шыдай алмаған адамдар кейін кетіп жатты. Олар өте көп болды
- деп еске алады Д. Қонаев өзінің естелік кітабында.
Көптеген шаруашылықтар тұқымсыз қалды. Совхоздар мен колхоздар 100 млн
пұт астық қана мемлекетке өткізді. Тұқымдық дәнмен тек 72%-сі ғана
қамтамасыз етілді. Осынау қиын шақтарда барлық ауыртпалық ең алдымен
басшыға түседі. Кез келген елдің, мемлекеттің басшысы болсын елді күтпеген
дағдарыстан алып шығу, ол таланты, қабілетті, білікті және ел қамын
ойлайтын бір туар азаматтарға байланысты болады.
Міне, Димекеңнің көрегенділігімен, сол кездегі саясатты аса бір
сақтықпен, шеберлікпен, елдің мүддесіне шешу барысында ол Л.И. брежневпен
Мәскеуге барады. Мұндағы мақсаты қуаңшылықтан елді аман алып шығу. Аса бір
қиын кезеңде қолдан тұрғызған елді асырап отырған нан екені, оны қалайда
халыққа жеткізу, мемлекетті дағдарыстан алып шығу үшін жасаған
қадамдарының бірі болды. Мәскеуге келісімен тұқымдық ссуда сұрап, елдің
экономикалық жағдайының мән-жайын сол кездегі Поитбюроны басқарушы Микоянға
түсіндірді. Ал ол мұның есесіне болған жайды Н. Хрущевке жеткізетіні
белгілі. Бірақ оны алуда оңайға түспеді. Осы кезде Л. Брежнев өзінің жеке
шаруаларымен Днепропетровскіге кетіп қалған болатын. Д.Қонаевты тұқымдық
ссуда алу үшін КСРО-ның Министрлер Президумы шақырып, ақыр соңында
республикаға тек ешқандай мүмкіндігі жоқ кезде берлітеніні ескертілді. Бұл
республика үшін үлкен рөль атқарды: қазақстан бұдан кейін осындай
ұсыныспен қайтіп сұранбады. Тек гибридті жүгері алған кезде болмаса.
1956 жылы республика алған ссудадан толық құтылып, мемлекетке бір миллиард
пұт астық тапсырды. Мұндай жақсы хабарларды ең алдымен Мәскеу біледі,
Микоян елге сүйінші сұрағандай хабарлады.
Д. Қонаевтың республика басшысы елімізге қосқан үлесі ретінде тағы бір
ерекше жайлар бар. Ол 1955 жылы КСРО тарихында ең бірінші болып жоғары
деңгейдегі, халықаралық мәндегі шет ел қонақтарын қарсы алды. Бұл
дегеніміз Алматыға келген қонақтар олар: Индиядан Джавахарлал Неру, қызы
Индирамен, Бирма елінің басшысы У. Ну. У. Ну қазақстандағы тың жерлерді
игеру қатты қызықтырған болатын. Сол кезде У. Ну мұндай қазақстандағы жүріп
жатқан ұшан-теңіз тың жерлерді игеру, экономикалық және демографиялық
акция халықаралық қызығушылық туғызғаны белігілі.
1956 жылы қазақстан халқы үшін маңызды тарихи оқиғаның бірі болды. Ол
КСРО-ның ХХ съезі Жеке басқа табынушылық және оның зардаптары мәселелерін
қарады. Осы съез көптеген проблемалардың басын ашып берді. Сталиннің
жеке басына табынушылықтан, еліміздің қаншама зиялы қауымының құрбан болып
кеткені бәрімізге мәлім.
1964 жылдың қараша айының аяғында Қазақсан Орталық Комитетінің бюро
мүшелерін Мәскеуге шақырып, Юсуповты қызметінен босатты, ал 6 желтоқсан
күні Д. Қонаевты Қаз ССР-дің КП-ның бас хатшысы етіп қойды.
1967 жылдың желтоқсан айында Талдықорған облысын қайта ашып, 50-ші
жылдардың жартысында бұл облыс таратылып жабылған болатын, енді соны
қайтадан қалпына келтіру мақсатында қаншама еңбек сіңірдіген осы кісі еді.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Димаш Ахметұлы
Қонаев бұл жаңадан құрылып жатқан облысты аяғынан тік тұрғызып, партия
ұйымы жұмысын жетілдіру, басқалардан қара үзіп қалып қоймай, әлеуетті
облыстардың қатарына қосу үшін білікті басшылықтың қажет екенін сезді.
Талдықорған облысының жылдар шырайы кіре бастады.
Республикамызда одаққа бағынатын өнеркәсіп үшін көптеген өндіріс
орындары салынды. Республика басшылығы ол құрылыстармен орталық органдар –
Мәскеу министрліктері шұғылданғанын қалады.
Қазақстанның бүкіл мол байлығын төкпей-шашпай, өз кәдесіне жарату ел
егемендігін алғаннан кейін ғана орындалғанын айту ләзім. Халқымыздың өз
тағдырын өз қолына алып, ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойы армандаған
тәуелсіздікке қол жеткенде өз халқының игілігіне айналдыру ең толғақты
мәселе болса, ол бұл күндері тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ұстанған сара бағыты мен кемел саясатының
арқасында экономикалық дамуының өзегі болып отыр.
Кешегі кеңестік дәуірде Қазақстанның өсіп-өркендеуі одақ пен
республика басшыларының арасындағы қалыптасқан жеке сыйластыққа ғана
қатысты деу артығырақ болар. Бәлкім, кейбір жағдайда оның әсері де болған
шығар. Алайда негізгі мәселе мынада: екі жақтың да көздегені болды. Орталық
үшін Қазақстан табиғи ресурстарға бай шикізат көзі еді. Ал республика
басшылығы өз кезегінде бұл жағдайды өз пайдасына көбірек шешуді алға қойды.
Солай болды да. Қазақсанның кең байтақ даласында жаңадан салынған қалалар,
өндіріс ошақтарының қаз тұруы осы түпкі ниеттің орындалғанының белгісі.
Әрине, Дінмұхамед Л.И. Брежневпен жақын дос болды. Қазақстан мүддесі үшін
көп мәселенің ойдағыдай шешілуінің түпкі мәні – ел мүддесіне адал қызмет
ету және сеніп тапсырылған басшылық қызметті мүлтіксіз атқаруда жатыр. Сол
кездегі орталықтың бабын тауып, өзінің еліне қажетін тіпті оның
қаншалықты маңызы болсын, болмасын, әйтеуір пайдасын тигізу Димекеңнің
басты мақсаты болатын.
Біздің тағы да бір тоқталаып өтетін жайымыз, ол Д.Қонаев пен КСРО-ның
бас хатшысы Н. Хрущевтің арасындағы қарым-қатынас. Ол Екеуінің арсындағы
қарым-қатынас көбіненсе сенімділік болған жоқ, керісінше қарама-ақйшылықта
болды. Өйткені, Н. Хрущевтің мінезі дөрекі, алакүлік, доң,
маңайындағыларға шектен тыс ауыр сөздерді айта салу, шамадан тыс
амбициялық жағдайда болатын. Тарихта Д. Қонаев пен Н. Хрущевтің арасындағы
қатынаста драматикалық жағдайда болды деп те айтады.
1956 жылы Д. Қонаев КСРО-ның ХХ съезінде ЦК КСРО-ның мүшесі болып
қабылданды. Осы кезде сталиндік зардап шеккендердің реабилитациясы
басталды. Бірақ бұл Орталықтың оттепелі көпке созылған жоқ. Ал
Қазақстанда оттепель ұзаққа созылу кезеңіне ұласты, оның басты себебі
бастапқы кезде айтып кеткен жәйттарға байланысты еді. Бұл оттепель қазақ
интеллигенциясын жақтаған, қорғаған жоғары номеклатурадағы қоғам
қайраткерлерінің тобын құрайтын, олар: Д. Қонаев, И. Омаров, М.
Исиналиев және т.б. Олар қандай жағдай болса да Ортлаықтан, тіпті
партиядан шығаруғаға дейін дайын тұрды, яғни бастарын қатрге тіккен пара-
пар еді. Тіпті бұл Кремльмен және Орталықтың шығармашыл одақтарымен
қатынасты қиындатып жіберді.
Кейін Қазақстан Компартиясының Бас хатшысы қызметін де атқарған кезде
де Н. Хрущевпен Димекеңді тағдыр бірнеше рет бетпе-бет кездестірді де.
Осындай П. Пономаренконың ескерткен ескертулері есіне түсіп отыратын.
Алғашқы қатығыс 1961 жылы Ақмолада Тың өлкесінің еңбек майталмандарының
кеңесінде Н. Хрущев қатысқан кезде болды. Т. Лысенконың тың жерлерге
тұқымдық егінде ерте себу ұсыныс ұсынған болатын. Хрущев бұл ұсынысты қабыл
алады, ал Димекең бұған қарсы болады, тың жерлерді игеру технологиясының
бұл әдіс қарама-қайшы келетінін, керісінше Бараевтың идеяларымен егін
салуды алға тартады. Бұған Хрущев наразы болады. Бұдан кейін Хрущевті
Ақмоланың атауы қызықтырады, және облыс атауы қазақша болуы оған
ұнамайды. Қаз ССР Жоғарғы Президиумының төрағасы И. Шарипов Ақмоланы
белая могила – ақ мазар деп аударады. Қаланың бұл атауы әрине, оған
ұнамайды. Дәл сол жерде Н. Хрущев Ақмоланы Целиноград деп атауға бұйрық
береді. Міне, осы даудың басында Д.Қонаев бұл атаудың дұрыс еместігін,
керісінше, ол Қасиетті жер деген мағына береді деп түсіндірсе де Н.
Хрущев өз айтқанын істеді. Бұдан кейінгі Д. Қонаев пен Н.Хрущев арасындағы
тағы бір инцидент ол – қазақтан көшбасшысының республиканың бас хатшысы
креслосын босатып берумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Евразия Ұлттық Университеті
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Д.А. Қонаевтың саяси қоғамдық қызметі
Жетекшісі:
Жазған:
Астана қаласы 2007
Д.А. Қонаевтың саяси қоғамдық қызметі
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І-тарау. Д.А. Қонаевтың саяси тұлға ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ...
1.1.Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
1.2Д.А.Қонаевтың саяси билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
ІІ-тарау. Д.А.Қонаев – Қазақстанның бірінші
басшысы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Партиялық
басшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.2. Қоғамдық
қайраткерлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Ел тарихын әйгiлi тұлғалар арқылы
зерделеу - қазақтың дәстүрлi таным-түсiнiгiнде ертеден қалыптасқан үрдiс.
Қазақтың қария сөздерiнде, яғни, шежiрелiк зердесiнде тарих ұдайы жеке
тұлғалардың өмiр дерегi арқылы танылып отырады. Қоғамның саяси-әлеуметтiк,
мәдени-рухани ахуалы ұдайы жеке тұлғалар болмысы арқылы көрiнiс табады.
Содан да болу керек, қазақтың дәстүрлi философиялық пайымдауында өмiрдi
өзгертуден бұрын, алдымен, адам сапасын шыңдауға көбiрек мән берiледi.
Дәстүрде де қоғам дамуының жалпы ахуалынан бұрын, алдымен адам туралы
мағлұмат беру басты нысана болып отырады.
Қазақтың саналық зердесiнде адам-тарихтың негiзгi тұлғасы,
ал адам сапасы-тарихтың қозғаушы күшi. Әрбiр адам әкесi мен шешесiнiң ғана
перзентi емес, сонымен бiрге этностың да бiр бөлшегi. Яғни, зердеде этнос
тарихы жеке адамнан тыс қарастырылмайды, керiсiнше адам әулетiнiң өмiрбаяны
ретiнде қарастырылады. Бәлкiм, осы дәстүрдi тарихты танудағы қазақстандық
мектеп деуге де болар. Мұның өзi тарих ғылымында мойындала бастаған жаңаша
әлеуметтiк тарих, тарихи анртопология деп аталатын соны iзденiстермен
(әсiресе, француз тарихшыларының арасында) үндес екенiн атап өткен жөн.
Тарихи тұлға дегенiмiз - жағдайға байланысты және жеке басының
сапасына орай танылғандар деп келетiн жалпылама анықтама белгiлi.
И.А.Ильиннiң сөзiмен айтқанда, халық шашырап жатқан ұлы тобыр. Ал, оның күш-
қуаты шоғырланып, өзiн-өзi халық ретiнде айғақтауы үшiн тұтастануы қажет,
хұқық еркi мен мемлекеттiк рух белгiлi бiр тарихи тұлғалар арқылы көрiнiс
табуы керек. Халық та бiр нөсер жауынды аңсаған шөл дала сияқты, дана
көсемге қашан да зәру. Платон айтқандай, дана тұлға патшалық құрғанда
немесе патша дана тұлға болғанда дүние шырайнала түспек.
Қазақ халқының ұзына тарихы небiр қым-қуыт оқиғаларға толы. Сол
қым-қуыт оқиғалардың басында болмыс-бiтiмi алуан түрлi тұлғалар болғаны
аян. Тарих толқыны дарындылар мен дарынсыздарға, данышпандар мен
ақылсыздарға, табандылар мен тайғанақтарға, жаңашылдар мен кертартпаларға
кенде болмаған. Тағдырдың жазуы мен мемлекеттiң, әскердiң, халықтық
қозғалыстың, саяси партияның тiзгiнiн қолға алған тұлғалар өздерiнiң
қабiлет-қарымына орай тарихи ахуалға кейде жағымды , кейде жағымсыз әсер
етуi мүмкiн. Тарих жүзiнде әрi жағымды, әрi жағымсыз iз қалдырған тұлғалар
да аз емес. Сондықтан да саяси және мемлекеттiк билiк кiмнiң қолында
болатыны қоғам үшiн аса мәндi.
Рас, тарихи дамуға халық болмысы негiз болады. Жеке тұлғаның өзi
халық арасынан шығады. Антейдiң күшi қара жермен байланысып жатса, әйгiлi
тұлғалардың да барша болмысы халық өмiрiмен кiндiктес. Қандай бiр айбынды
әмiршi болса да, халық деп аталатын құдырет айдынның бетiндегi қалтқы
сияқты, сол халықпен бiрге көтерiлiп, сол халықпен бiрге төмендейдi деген
ойды А.И.Герцен айтқан. Қазақтың дуалы ауыз ақыны Әбубәкiр Кердерi де:
‘‘Жiгiтке бақыт та оңай, дәулет те оңай, Болса егер қабырғалы халқы оның’’
деген. Яғни, тарихи тұлға қаншалықты данышпан болса да оның барша болмысы
қоғамдық өмiр жиынтығымен шендесiп (детерминденiп) жатады.
Қазақстан тарихының жаңа кезеңі де дүрбелеңге толы болған заман. Оның
ішіндегі Кеңестік кезең, яңғни КСРО-ның билеп-төстеп тұрған кезі тарихи
фактілерге бай. Қазіргі кезде тарих саласын зерттеушілер алдында өте
күрделі, қызықты, қиында көптеген міндеттер тұрғаны мәлім. Ол Қазақстан
тарихындағы жеке тұлғалар тарихы, олардың қазіргі кезбен салыстырмалы
түрде зерделейтін көзқарастары, тарих ғылымының ұстаған позицияларының
бірі болады. Бұрын КСРО кезіндегі саяси кейіпкердің бірі, қазақ халқының
құрметіне бөленген, оның жеке өзіне деген қызығушылық туғызатын тұлға – ол
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев. Кезінде ол туралы ашық айтуға да, жазуға да
тиым салынған кездер де болды. Ол уақытта басқаша тәртіп болған – қара
бояуы бар тұтастай алғанда алмағайып уақыт болды. Уақыт өте келе Д. А.
Қонаев өзі туралы өзі жаза да, айта да бастады.
Қазір замандастарымыз Қонаев Д. А. кім, қандай адам, артында не
қалдырды, біз ол туралы не білеміз, шын мәнінде бұл тамаша адам, қоғам
қайраткері, кәсіби маман, мемлекеттік басқарушы, жеке тұлға деген
сияқты осындай сауалдарға жауап іздеп, осы жұмысты жаздым.
Тақырыптың зерттеу деңгейі: Д.Қонаев еліміздің бас хатшысы болды, 1986
жылғы Желтоқсан оқиғасына дейiнгi аралықта республикамыздың экономикалық-
әлеуметтік деңгейін жоғары көтерген адам. Алайда Мәскеудің дүлей
басшыларымен тізі бүгіп қатар қызмет жасап, бар күшін қазақ халқының
азаттықты көксеген рухын көтеруге тырысқан азамат болған.
Ең соңында, қазақ халқы кеңестік кезеңiнде жойқын рухани
экспансияны бастан кешiп, ғажайып төлтума мәдениетi көмескiлендірмеуге
біраз еңбек сіңірген. Қаншама қиындық, ауыртпалық көрсе де, кеңестік
билеушілердің қысымын тартсада елін ойлаған адам еді, осындай нәубеттердi
бастан өткеру арқылы халқының құрметті азаматы деген атқа қол жеткiздi.
арасындағы түсiнiстiк пен жарасымның негiзгi кепiлi де тiрек
ұлт ретiнде қазақ халқының осынау кеңпейiлдiгiнде екенi ешкiмге күмән
келтiрмейдi. Сол кездің өзінде қазақ жерінің шағын болса да кеңейтуге
тырысып, өзідік үлес қосының маңызын, қоғам қайраткері ретінде мәдениет
өкілдерінің біразын жоғары деңгейге көтеруге қамқор болғанын көрсетуге
жағын зерделедік.
Зерттеудің деректік негіздері: Бұқаралық деректер, мемуарлар, күнделік
хаттар, қайраткерлер жайлы жазылған еңбектер, олардың жазған
еңбектеріндегі деректер, Қазақстан Коммунистік партиясының съездерінің,
конференцияларының және пленумдарының қарарлары мен шешімдері, Б.
Албанидің Дінмұхамед және ислам, А.Ж. Аманбаевтың Оттепель
тоталитаизмнің эпохалық көрінісі: теориялық-методологиялық мәселерінің
аспектілері, Тарихи тұлғалары, М. Исиналиевтің Порттік штрихтер, М.
Машанның Қонаев және оның уақыты, М. Хакім Естелік, Абай Тұрсыновтың
Бізге үй тұрғызған адам, В. Владимировтің Дінмұхамед Қонаев атты
еңбектері.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Осы жұмыстың басты
мәселесі ұлттық мәселе, мемлекет құруға деген көзқарасты, Д. Қонаевтың
қоғам қайраткері, мемлекет басшысы ретінде Қазақстанға қосқан үлесі,
сіңірген еңбегін, халық арасындағы беделінің зор болуының, ірі саяси
тұлғалық рөліннің мәнін ашып көрсету. Рухани азық болатын ұлт үшін басын
дауға тіккен арысымыздың сол кездегі жүргізген саяси қызметінің құндылығын
көрсету. ХХІ ғасырдың кезінде қазақ қоғамында қанат жайған демократиялық
қозғалыстың, елдің елдігі, еркіндігі, мәдени өркендеуі үшін мемлекет
басшысының өмірімен, жеке еңбектерін жете саралау. Оның қазақстан халқына
сіңірген еңбегінің құнды жақтарын ашып көрсету.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: Д. М. Қонаевтың мемлекет
басшысы болған кезіндегі қазақстан тарихына қосқан елеулі үлесі, қоғамдық
көзқарасы жүйелі түрде қарастыру, әрі зиялы азаматтың ел басқарудағы
ерекшелігін, біліктілігін, халық алдында жасаған еңбектерінің құндылығын
ашып көрсету. Д. Қонаевты тек мемлекет басшысы ғана емес, өмірде,
отбасында да, оның артында қалдырған қанатты сөздерінінің тәрбиелілігін,
тәрбиелі, қарапайым, мәдениетті, көрегенді жан ұғындыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы үш тараудан, екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І-бөлім. Д. А. Қонаевтың саяси тұлға ретінде қалыптасуы
1.1. Еңбек жолының басталуы
Қонаев Дінмұхамед Ахметұлы (1912 - 1993) – аса көрнекті мемлекет және
қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР Ғылым
академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО, шет ел ордендері
мен медальдерінің иегері.
Ол дүниеге 1912 жылы 12 қаңтарда Верный (қазіргі Алматы) қаласында,
қызметкердің от басында өмірге келген. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Алмты
қалаындағы № 19 мектепте төртінші сыныпқа дейін оқып, бесінші сынаптан
бастап №14 мектепті бітіріп шығады. Бала кезінен өте зерек, сабырлы,
салиқалы жігіт болыр өседі. Орта мектепті бітіргеннен кейін, ол кезінде
қазақстандағы сол кездегі атақты инженер Мухамеджан Тынышпаевтың отбасымен,
оның баласы Ескендірмен дос болып бірге өседі. Нәтижесінде Дінмұхамед
мектеп бітірген соң Республикалық Госпланның (Мемлекетік жоспарды)
аудандық бөлімшесінде статистик болып қызмет жасайды. Кешкі уақытта
институтқа дайындайтын жұмысшы курсында білім алады.
1936 жылы Қазақстан өлкелік комсомол комитеті оны Москваның Түсті
металл алтын институтына жолдамамен оқуға жібереді. Институтта оқып жүрген
кезінде Димаш ағамыз университетер мәдениетін белсене қатысады. Әр жексенбі
сайын сол кезде студенттер алдында атақты жазушылар, ақныдар, артистер,
ғалымдар шығып өз өнерлерін, білімдерін көрсететін. Студенттік досы А.
Бакаевпен бірге оқыған кездерін кейін ыстық қыласпен еске алып отырған.
Өзінің Менің кезім (О моем вресени) кітабында өзінің өмір
жолдарын жақсы саралап көрсеткен. Димаш ағаның Мәскеудегі оқу кезеңі
Қазақстанның ең бір ауыр, қайғы-қасіретке толы уақытқа сай келді. Ол
Коллективизацияға күштеп енгізу еді. Оқып жүріп өз ата-анасынан хат алған
республикада болып жатқан жәйттерден хабардар болып отырған. Сол кездегі
Мәскеуде оқып жүрген қазақ студенттерінің жерлестік ұжымы Мәскеудегі
Колизей кинотеатрында (қазіргі Современник кинотеатры) Чистые прудыда
жалпы жиналыс өткізген. Студенттер республикада болып жатқан жағдайлардан
нақты ақпараттар беруді талап еткен. Мәскеуге сол кезде Қазақстан Өлкелік
комитетінің төрағасы Кихани келіп, студенттердің толқуын басуға тырысқан.
Бірақ Кохианидің берген ақпараты жалған болып, студенттер арасынан қарсы
шығып сөз сөйлегеннің бірі О.Жандосов болды. Қазақсанда болып жатқан
аштықты өз көзімен көргенін айтып, ашық сөйледі. Дәл сол кезде Сталинге
атақты Бесеудің хаты деп аталатын тарихта қазақ халқының трагедиясын ашық
жазған Ғ. Мүсірепов, М.Даулетқалиев, Е.Алтынбеков, М.Гатаулин,
К.Қуанышевтің жібергенінен мүлдем хабарсыз болатынбыз. Осы жағдайларды
білген көптеген студенттер оқуды тастап елге қайтіп кеткен.
1936 жылы шілде айында институтты ойдағыдай бітіріп, тау-кен инженері
мамандығын алған Д. Қонаев Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат
руднигіне жолдамамен жұмысқа жіберіледі. Бұл жерге ол студенттік кезде
өндірістік тәжірбиеден өткен болатын, диплом тақырбына бүкіл материалды
осы өндірістік тәжірбие кезінде жинақтап, Қоңырат карьерінде 90 тондық
қара мыс өндіру жолдарын анықтау атты тақырыпта жазып шыққан. Диплом
жұмысын өте жақсы бағамен қорғады. Сондықтан да оның алғашқы еңбек
қадамы түрлі-түсті металлургия тығыз байланысты болды. Кезінде димаш аға
өзін Орталық Қазақстандағы ірі әрі күрделі өнідіріс орны түрлі-түсті
металлургияның негізін қалауға, сосын Рудалы алтайдың қорғасын-мыс өндіріс
орындарына өзінше үлес қосқанын мақтан ететін.
Кенбасқармасының бастығы инженер А.Богатиков Дінмұхамедті аға
инженерлік қызметін жасауды ұсынады, бірақ өзінің жасына қарай ол ең
алдымен тәжірбие жинақтап, әрі жауапты қызметтен гөрі еңбек тәжрибесін
молайтуды жөн көріп, бұдан бастардаы. Содан басқарма бастығы оны бұрғылау
цехыны бастығы А. Бутаевқа жібереді, онда бұрғылау станогының машинисі
болып қызмет жасайды. Уақыт өте қатаң кез, жауапкершілігі мен ауыртпалығы
бірге жүрген бұл өндіріс орнында Димаш аға өзінің біліктілігімен,
іскерлігімен көзге түсіп, әрі өндіріс орнында басшылар ауысып, көптеген
адамдар қызметтен босатылып кетеді. Рудникке жаңа басшылар келеді. Аға
инженерлік қызметке сол кезде В. Школа тағайындалады да, Д. Қонаев цех
бастығы қызметіне тағайындалады. Рудникке жұмысқа келгендердің дені ауыл
адамдары, оларды бұрғылау жұмысына, техникамен жұмысқа үйретуге,
бұрғылаудың амалдарын, әдіс-тәсілдерін жетік меңгергенше қаншама
төзімділік қажет болды. Олардың қолынан тек жер қазу ғана келетін. Ауыл
шаруашылығының адамдарын кәсіби жұмысша жасауда өте жауапты да қиын шаруа
болды. Бірақ осындай қиындыққа қарамастан аз уақыт ішінде кәсіби,
техниканы жетік меңгерген білікті жұмысшы қатарының санын өсірді. Институт
бітірген мамандар рудникке жұмысқа келуге қызықпайтын, олар көбінесе
қалада, ғылыми-зерттеу институттарында, жобалау мекемелеріне,
министірлікке қызметке қалуға тырысатын. Балқан металаургиясында кен салу
ісіндегі құрылысы ауыр болатын, яғни ұзынқұлақтан жағдайдың шамалы екеніне
жастар хабардар болатын. Бірақ қиындықтан қорықпай жұмысқа келіп,
өздерінің маман екендерін көрсеткен Димаш ағаның достары да болды.
Рудиктегі қопару ісі кезінде біраз жолдастары қайтыс болғанын өз кітабында
Дінмұхамед аға еске алып жазған.
Міне, осындай қиын-қыстау кезінде Дінмұхамед білікті маман ретінде,
қызметі де жоғарылай бастады, рудниктің бас инженері және оның директоры
қызметіне де көтеріледі.
1937 жылы 27 ақпанда Балхаш жұмысшысы газетінде былай деп жозады ол
туралы: Қазақ Өлкелігі мен Наркоматтың ауыспалы Қызыл туын ауыл өнідіріс
орынының бұрғылау цехының басшысы д. Қонаевтың басқаруымен 10 күндік
норманы 122 %-бен орындап және Қызыл туды өздеріне қалдыру жолында аянбай
еңбек етіп жатыр деп жазған болатын. Бұл газетте тек жұмыс барысын қана
жазып қоймай, техникалық оқулардың қалай оқытып жатқанын, кадрларды қалай
дайындап жатқаны жайлы көлемді мақалалар жазылып жатты. Қоңыраттағы
рудниктегі жұмыстар негізінен бұрғылау, қопарылыс жұмыстары, камерлық
зарядтарды шығару, екі-көптеген қатарлы бұрғылау скважиналарын
орналастыру, олардың бір бағытта жұмыс жасауын қадағалау, жұмыс орынында
ешқандау авариясыз жұмыс жасау, адамдардың техникалық қауіпсізідігін
қамтамасыз ету, т.б. толып жатқан жағдайларды болдырмаудың алдын-алу ,
осының бәрін мұқият қадағалап, бүге-шегесіне дейін үлкен жауапркішілкпен
атқарды. Д. Қонаевтың ерекше қасиеті ол әрқашанда жұмысшылардың қасында,
ертелі-кеш солардың жанында, әрібр істің егжей-тегжейін қарастырып,
ұйықтамаған кездері де болды. Оны жұмысшы қауым, мамандар, ұжым қатты
құрмет тұтатын, бұл ол кісінің адамгершілігінің молдығын, халыққа деген
шексіз берілгендігін көрсетті.
Рудникпен бірге Балқаш қаласы да бой көтерді. Құрылыс жан-ажқты жүрді:
рудниктегі қауырт жұмыстар, қорыту фабрикасы іске қосылды, балқыту зауыты,
жылуорталығы, жарық беретін траспортер, механикалық қызмет орталығы
салынды. Балқаш қалысының негізі болып қаланған Қоңырат поселкесі етегін
жая бастады, әлеуметтік-мәдени орталықтары салынды, мектеп, бала-бақша
т.б. қатарға қосылды. 1939 жылы директор болып тағайындалып, Коммунистік
партия қатарына қабылданды. Осы жерде ерекше тоқталатын жәйт 1938 жылы
сәуірде қоңыратта мыстың ең алғшақы конценранты алынды, ал мамыр айында –
алғашқы штейн жіберілді. 24 қарашада 1938 жылы балқаштық металлургия
алғашқы балқытылған мысты жіберді, сондықтан осы күнге дейін Балқашта осы
дата Балқаш мысын өндірудің бастамасы болып саналады. 1939 жылы осы
еңбегі үшін Мәскеу оны Еңбектегі ерен еңбегі үшін медалымен нагардтап,
оны Мәскеуден кеудесіне тағып қайтты. Сол жылы Д.Қонаев Орталық Комитет оны
Алматыға қайтып келуге бұйрық алды.
Сөйтіп 1939 жылы 23 қазанда Д. Қонаев өзінің әйелі Зухра Шәріпқызымен
Өскеменге жол тартады. Оны Қазақстан Орталық Коммунистік партиясы Риддерге
қызметке жібереді. Бұл кезде Өскемен және Семей облыстарының жаңадан
ашылып жатқан кезі. Риддер өндіріс орны – Қазақстан түрлі-түсті
металлургиясының ең негізігісі болып табылады. Мұнда Қазақстандағы ең
алғашқы салынған қорғасын зауыты және Харпузов ГЭС-і болатын. ВКП (б) – нің
ХҮІ съезінде ереше ескертілген жәйт ол: Уралдағы, Қазақстандағы және
Сибирдегі түрлі-түсті мтелаллургия зауыттары ең басты орындалатын, шешуі
кезек күтпейтін өзекті мәселелердің бірі болыр табылады деп айтылған. Бұл
партиялық құжаттың оған бекітілген және бағынышты болатын ұйымдарға
қаншалықты жауапкершілік салып отырғаны белгілі. Сол кездегі маңызды
оқиғаның бірі ол 10-15 қарашада 1934 жылы СССР Ғылым Академиясы Мәскеуде
өткізген конференциясы болатын. Бұл конференцияда Рудалы алтайдың табиғи
ресурстарын пайдалану және оның өзекті мәселелерін қарасытырды.
Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде, яғни 1940 жыл жақындап
қалды. Германия соғыспайтын келісім бола тұрса да, соғыстың болатын қаупі
сезіліп тұрды. Еліміз түгелдей соғыс индустрисына айналады бастады. Өндіріс
орындарын қатаң тәртіптер орнатылды. Қорғасын, мырыш, басқа металды
өндіруге сұраныс ұланғайып болды. Оларды өндіру де өсірілді. Рудникте шешуі
көп мәселер көп болатын. Олар техникалық есептеулер, жобаларды іске асыру,
қолдағы бар мүмкіндіктерді ұтымды пайдалану, резервтерді қолдана білу
және алғышарттарын жасау т.б. Осы қиында күрделі мәселердің күрмеуін шешу
Д.Қонаевтың қаншалықты өз ісінің жетік мамандығын, ұйымдастырушулық
қабілетінің кереметтілігін, техникалық, кәсіби біліктілігінің ерекше
жақтарын көрсетті. Бұл оның тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен
көзге түскенін көрсетеді. Алтайполиметалл комбинаты бас инженерінің
орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын-мырыш өнеркәсібінің ең
ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының директоры
қызметтеріне дейін жоғарылатады. Мысалы алатын болсақ инженер Астраханцев
бұрғылаудың кешенді түрін үш тиімді тәсілін ойлап тауып, еңбек
өнімділігін 9-10 есе көтерді. Ал Б. Ихласов. А. Насыров сияқты
бұрғылаушылар бұрғылаудың көпзабойлы және көпперфаратты бұрғылау әдістерін
ойлап тапты. Еңбек өнімділігі 3-4 есе өсіп отырды. Күнделікті норманы 250-
280 пайызға дейін орындағандар қаншама. Риддерге ЦК КПК-дан,
министрліктен жоғарғы жақтағы басшылар жиі келіп тұрды. 1940 жылдың
аяғынди Риддер полиметалл комбинатының ұжымы таратылды. Оның есесіне оған
көптеген рудниктерді, фабрикаларды, және басқа да көптеген өндіріс
орындарын қосты. 1941 жылы 6 қаңтарда Риддер Г. Лениногорск қаласы болып
аты өзгертілді. Соғыстың басталуына байланысты сол кезде қорғасын өндіру –
21 пайызға, концентарт түрінде мырыш – 8, кадмия – 9, алтын – 26, күміс
– 12 пайызға дейін көтерілді. Басқармадан 3652 жұмысшы, оның – 275-і
бұрғылаушылар болды. Олардың орнына әйелдер келді. Сол кезде Д. Қонаев
басқарған рудникте 3700 әйел жұмыс жасады, оның ішінде 110 бұрғылаушы,
100 пайызы электровоз айдайтын машинист қызметін атқарды. Д. қонаевтың
қаншама ұйқысыз түндері, жауапкершілігі мол түндері, елімізге берілген
үлкен жауапкершілікті өте жоғары сезіммен орындап шыққаны елге мәлім.
1. Саяси билікке келуі.
Д. Қонаевтың саяси аренадағы қызметіне тоқталатын болсақ, біз бұл
жерде сол кезеңнің тоталитарлық жүйеде болғанын естен шығармауымыз қажет.
Бұл бір тарихи кезең болып табылады.
Өзінің өмір жолы кітабында Д. Қонаев өзінің еңбектес ұжымымен қоштасуы
өте сондай қиын да, қимастай болғаны аса тебіреніспен еске алады. 1942
жылы сәуірде айында ЦК КПК-нің шақыруы телегерамманы алды, онда Д.
Қонаевты Алматыға шақыру болатын.
1942 жылы оны Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары
болып қызметіне тағайындайды. Осы 1942 жылдан 1986 жылға дейін
республикада жоғары дәрежелі басшылық қызметте болды. Оның ішінде 10
жылдай Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары, (ол кезде Үкімет төрағасы
Нұртас Оңдасынов болатын). Өзі өмір сүрген күрделі уақыттың адал перзенті
болу, билік өнерінің тылсым құпияларын игеру, ерекше қарым-қабілет
көрсету, сабырлылық пен пайымдылыққа негізделген басшылықтың арқау жібін
үзбей, өзімен бірге болған үзеңгілес жолдастарының сеніміне ие болу
оңайшылықпен келе қоймайды.
Жаңа қызметте жүрседе Д. Қонаев Лениногорск қаласына іс сапармен
барғанда оны бұрынғы ұжымы үлкен қуанышпен қарсы алатынын, ол үшін үлкен
қуаныш, мереке іспеттес болатын. Және де бұл қалаға қолынан келген
көмегінде аямағаны белгілі. Қала халқының өз басшысына деген зор құрметін
біз оны 1959 жылы Республика Жоғарғы Кеңесіне депутат етіп ұсынғанын да
білеміз.
Д. Қонаев еске алғанда менің мақтанышыммен және лениногорскілердің
мақтанышы болып ірі өндіріс орны түрлі-түсті металлургияның негізін
қалағандар қатарына: Риддер, Лениногорск, ВЛКСМ-нің жылдығы атындағы
және Тишин рудниктері, байыту фабрикасы, қорғасын және цинк зауыттары,
жөндеу-механикалық базасы, және басқа кәсіпорындар болып табылады.
Шынында Лениногорс – ірі өндіріс орталығы, ғылыми жаңа әдіс-тәсілдерін
дүниеге келтіру, өндіріс өнімдерін өндірудің жаңа технологиялық тәсілін
ойлап шығарған, іске асырған, рудаларды шағылыстыру, шикізат қорын
жоғары сапалы қорғасын, цинк, басқа да металлдар алудың қайнар көзі екені
бүкіл Қазақстанға мәлім.
Кезінде 1986 жылы Д.Қонаевтың көзі тірісінде Риддер-Лениногорск өзінің
250 жылдығын тойлағанда, оның тарихи беттерінде менің өз қолтаңбам қалғаны
мен үшін бақыт деп санайтын. Оның жүрегінде қаланың ең бір қиын-қыстау
кездері, қиындықтары, соғыс жылдары сонда жасалған еңбек ерліктері
қалғаны айтпай-ақ белгілі.
1942 жылы Алматыға келген соң, сол кездегі Қазақстан Компартиясының
бірінші хатшысы Шаяхметовпен, Оңдасыновпен, Сковоцпен бірге
сұхбаттақаннан кейін-ақ оның мойнына үлкен жауапкершілікті артады. Түрлі-
түсті металлургияның кәсіпорындарынының жұмысына; көмір және мұнай
өндіріс орнындарына; теміржол және электорстанциялардың жұмысын қадағалау,
көмек беру, бақылау тапсырылды. Ауыр өнеркәсібінің қиын жағдайын ерекше
тоқталып өтті. Соның ішіндегі ерекше көңіл бөлетін Ленгер көмір өндіру
басқармасы. Себеі Ленгерліктерден Қазақстанның оңтүстік бөлігінің
электорстанциясының жұмысы, әсіресе Аламтының, Қырғыстанның және
Өзбекстанның жеке аудандарын жарықпен қамтамасыз ету тікелей осы
кәсіпорынның қызметіне байланысты. ЦК-ның хатшысы Н. Дудкинмен бірге
республиканы отынмен қамтамасыз ету мәселесі де шешілмей тұрды, оның
өзекті мәселелерін шешуге тура келді. Бұған мықты кеңесшілерді жинақтап
алып, кеңесіп шешу қажет. Қысқа уақыт ішінде Қарғандының. Ленгердің
көміршілерімен, шахтерлерімен, түрлі-түсті металлургияның
кәсіпорындарымен қорғаныс кәсіпорындарымен тікелей байланысқа шығып,
біраз мәселердің шешімін табады. Сол кезде соңыстық тапсырма атты
тапсырма болатын, оны кез-келген өндіріс орнына бермейді, жекеленген
жұмысшыларға, ұйымдарға бөлімшелерге, цехтарға берілетін болған. Бұл
өнідіріс өнімдерінің жеке түрлеріне берілетін тапсырма еді. Осы жылы шілде
айының аяғында Н. Скворцов ГКо вольфрамды және молбденді концентратты
өндірілуін көбейту туралы мәселені жоғары жақтың талап еткенін айтады.
Оған Республикалық Ақшатау вольфрам комбинатының оның құрылысына көмек
беру мемлекеттік коммиссияняң құрамын басқаруды тапсырады. Ең алдымен Д.
қонаев басқарған комиссия барлық материалмен танысып шығады. 5-6 күннен
кейін Акчетау құрылысына келіп, оның басшылығын жеделдетупек түгілі,
практикалық көмек беру басты міндет болды. Мұны абыроймен орындап, оның
құрамына жоғары білікті мамандар, жоғары қызметтегі қызметкерлер, сол
жерде тұрып, жоғарыдан шешім күтпей-ақ мәселенің өзегін ақты шешетін
адамдармен иық тіресе жұмыс жасайды. Комиссия, бригадалар, уәкілдер,
т.б. осы мемлекетік тапсырманы шеуде олардың жан қиярлық еңбегін атап
айтпақса болмайды. Әрине, бұл да өз ісінде Д.Қонаевтың тағды бір қырын
көрсетеді. 200-400 шықрамдағы геолоиялық барлауды, Балқаш руднигіне,
Қоңыраттың батыс бөлігіне соғып, ондағы жағдайларды өз көзімен көріп
кетеді. Осы жерде ескерте кететін зат, бұл әлемдік тәжірбиеде бірінші
болып молибденді мыс-порфиросы рудасынан жек бөліп алу әдістемесі іске
асты. Оның авторлары осы жұмыстары үшін Сталин атындағы сыйлықтың иегері
болды. Д. қонаевтың ерен еңбегі сол кездегі Қазақстанның жетекші
кәсіпорындарына арнайы бригадамен барып, оларға өз көмегі болсын, мемлкет
тарапынан болсын, аямай қолқабыс беруі, атап айтсақ,: Ашысай полиметалл
комбинаты, Шымкент қорғасын зауыты, Гурьев мұнай зауыты, Ақмола,
Балқаш т.б. Ең алғашқы Қазақстанның металлургиялық зауыты өз өнімін 31
желтоқсанда 1944 жылы бере бастады. Ал оның құрылысының, іске қосылуының
өзі бір тарих, аңыз, ерлік десе артық болмас. Байқап отырсыздар Д.
Қонаевтың Қазақстандағы ауыр және металл өндірісіне қолтаңба қалдырмаған
жері жоқ.
1944 жылы республика басшылығында біршама өзгерістер болады. Н.А.
Скворцов еліміздің совхоздар наркомы басшылығына тағайындалуына байланысты
ол Мәскеуге кетеді. Оның орнына С. борков ЦК КПК-нің бас хатшысы болады.
Кешікпей Ж. Шаяхметов ЦК КПК-нің бас хатшысы болып тағайындалады. Д.
Қонаев оның қол астында біраз қызмет жасайды.
1949 жылы ақпан айында Қазақсан коммунистерінің ІҮ съезінде Д. қонаев
Орталық Комитетке мүше болып қабылданады. Ол Н. Оңдасынов екеуі съез
жұмысына қатыса алмайды. Сол кезде Қызылордада Бөрібай каналында су тасқыны
болып, Д. Қонаевтың басшылығымен оны заласыздардыру жұмыстары жүргізілді.
Ол Орталықты Орта азиямен байланыстыратын теміржолдың бойында еді. Мұнда
қаншама жүмыс күшін салып, ликвидация жасау үшін көптеген тер төгуге
мәжбүр болды. Ташкенттен және Алматыдан гидротехниктер көмекке келіп,
ликвидация жойылды.
Осы жерде Д. Қонаевтың өз кітабында бір көрегенді ақсақалдың су
тасқынана төтеп бере алмай басы қатып жатқанда, қаншама мамандар шешім
шығара алмай дал болып отырғанда, сол ақсақалдың ақылы іске жарап
кеттеді. Әлі ақсақал Д. Қонаевқа маған он солдат бер мен бәрі қарабура
әдісімен істеп берем дейді. Сондағы тәсілі Ақсақ Темір ханның кезінде
қолданатын тәсіл екен. Ол былай болған: жерге 15-20 метр көлемде арқан
тартасың, оған қамыс, сабан, топырақ саласың. Сосын лентаны руланымен
аудара саласың. Осы рулонмен тасқынды қоршап қоясың. Барлық айла-тәсілі
осыда.
Республиканың мемлекеттік қызметінде жүре Д. Қонаев өз мамандығынан да
қол үзбеді. Шыққан әдебиеттерді зер сала қарай жүріп, кенші-ғалымдармен
тығыз байланыста болды. Алматы тау-кен металлургия институтының
түлектерінің мемлекеттік комисиясының төрағасы болды. Қоңырат пен Риддерде
қызмет жасаған біраз материалдарды жинақтап, олардың маңыздысын, жаңаша
технологияларын Қазақсанның бұрғылау-қопару жұмыстарында жақсарту
мақсатында қолдану жағына пайдаланды.
Республикалық геологиялық кеңестік төрағасы кезінде кен орындарының
құрылымын зерттеп, ашық бұрғылау жұмыстарын жүргізу жақтарын қарастырып
отырды. Оларға теориялық есептеулер жасап, болашақта ашылатын
карьерлердің параметрлерін анықтап жүрді. Осы еңбектері зая кетпеді. Оны
диссертациялық еңбегінде пайдаланды.
Докторлық жұмысында 50-60 жылдардағы тау-кен ғылымының жетістіктерін
саралап, жаңадан ашылған кендерде ашық бұрғылау жұмыстарының жаңа әдіс-
тәсілдерін пайдалануды ұсынған болатын, олар: полиметалдық, кен
аралықтарда, темір, марганец, никель, боксит, фосфорит рудаларында,
сонымен қатар сирек кездесетін металдар және құнды металдарды өндіруде тың
ұсыныстар жасап, қолданды.
Оның ғылыми жұмыстары академик Мельников, Шевяков, Қ. Сатпаев,
Мемлекеттік жоспарда және түрлі-түсті металл Министрілігідне жоғары
бағалап, атақты ғалымдар және бірнеше институттардың кафедралары жоғары
баға берді. 1951 жылы Ж. Шаяхметов Д. Қонаевты шақырып алып, Қазақстан
Ғылым академиясына басшылық жасауға ұсыныс айтады. Бірақ Д. Қонаев одан бас
тартады. 1952 жылы 16-17 сәуірде ҚазССР АН- да жалпы сессиялық жиналысы
өтеді. Бұл жиналыстың бірінші күні біраз мүшелерді ғылым академиясының
құрамынан шығарып жібереді. Бұл сол кездегі реппрессиялық саясаттың әсері
болатын.
Келесі күні Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ
КСР Ғылым академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау-
кен ісі саласының ірі ғалымы Д.Қонаев республика ғылымының дамуы жолында
зор еңбек сіңіреді. Ғылыми-ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми-
зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның
басшылығымен жүзеге асырылады. Сол кезде Академияда 4 бөлімше ғана болған
еді: минералдық ресурстар, физика-математика ғылымы, биологиялық және
медициналық ғылымдары, жалпы ғылымдар бөлімшелері болды. Жеке бөлімдерді
19 ,ғылыми-зерттеу институттар, 9 секторы, астрономиялық обсерваториялары
және ботаникалық бауы біріктірді.
КСРО-ның Ғылым Академиясының ХІҮ сессиясында Д. Қонаев Қазақстан
Ғылым Академиясында доктор ғалымдардың ғылыми мамандардың жетіспейтінін
атап берді. Бірақ Мәскеудің берген көмегі шамалы ғана болды.
1952 жылы қыркүйекте Қаз КП (б) – нің ҮІ съезі болды. Осы съезде оны
Орталық Комиттетке КПСС мүше ітеп сайлайды, ХІХ съезіне делегет етіп
жібереді. Осы съезде Сталин Қазақстанда мал өсіру шаруашылығын дамытуды
Ж. Шаяхметовке сөз еткен.
Ал 1954-55 жылдары Қазақсан тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесі
тұрады. Мұнда Қазақстан бойынша 2, 5 миллион гектар жерді 4-5 жылдың
ішінде тыңайтып, игеру мақсаты тұрды. Бұл іс 1955 жылы басталды.
Қазақстан Республикасына 360 мың механизатор, құрылысшы, инженер-техник
мамандары, ауыл шаруашылық қызметкерлері келеді. Елімізге ұлан-ғайыр ауыл-
шаруашылық техникалары жетікізледі. Академия ғалымдары да бейтарап отыра
алмайды. Ү. Оспанов басқарған жерді тыңайту, құнарлығын анықтау институты
тың жерлерді анықтауға біршама үлес қосады. Тың жерлерді игеруге белсене
атсалысады. Академия бірнеше экспедициялар ұйымдастырып, жерді зерттеуге
арнайы ғалым-мамандарды жіберіп отырады. Орталыққа өздерінің ұсыныстарын
бірнеше рет жіберіп отырады. Республика лағашқы нәтижені 1954 жылы алады,
тың жерлерді игеруде бидай өнімдерін өндіруде біршама жетістіктерге жетті.
Осы жерде ескертетін жай, 1955 жылы Қазақстан Ғылым Академиясында Д.
Қонаев басшылық жасаған кезде 13 адам КСРО ҒА нақты мүшесі, 17 адам мүше-
корреспендт болды. Ға-ның құрамы екі ес көбейді, ірі ғалымдар тобы
қалыптасты. Атап айтсақ олардың құрамына : Ахмедсафин, Бок, Попов,
Чокин, Боев, Сызғанов, Мұқанов, Тажибев, Пальгов т.б. енді.
Мүше-корреспендттер болып: Кушев, Сергиев, Цефт, Бияшев,
Дарканбаев, Аманжолов, Захаров т.б. енді. Қ. И. Сатпаев ҚазССР-дің Ға-
на қарасты геология ғылымдары институтының директоры қызметіне
тағайындалды. Қ. И. Сатпаев қайтыс болған кейін Д. А. Қонаев Министрлер
Кеңесінің арнаулы шешімін шығаруға ұсыныс жасап, онда оның есімін мәңгі
қалдыруға ықпал жасады. Оның еңбегін жоғары бағалап, институтқа,
Жезқазған тау-кен металлургиялық комбинатына, Алматының орталық көшесіне,
мектепке, кеңшарға оның есімін бергізді.
ІІ – бөлім. Д. А. Қонаев – Қазақстанның бірінші хатшысы.
2.1. Партиялық басшылығы
Д. Қонаевтың саяси аренадағы қызметіне тоқталатын болсақ, біз бұл
жерде сол кезеңнің тоталитарлық жүйеде болғанын естен шығармауымыз қажет.
Бұл бір тарихи кезең болып табылады.
Енді мынандай тарихи жағдайдың басын ашып айтуымыз керек. Кеңестік
дәуірдің әртүрлі кезеңдерінде Қазақстанды түрлі адамдар басқарды. Талай
келіп, талайы кетті. Орталықтың ұйғарымымен бірінші хатшылыққа
бекітілгендердің түгелге жуығы республикамызға уақытша келген кездейсоқ
адамдар болатын. Туған елімізді ұзақ уақыт басқару тізгіні Димаш
Ахметұлының және басқа да елжанды азаматтарынан құралған биліктің қолына
тигені ерекше тарихи сәттермен тұспа-тұс келді. Республиканың өз деңгейінде
өсіп-өркендеу, даму жылдары осы уақытқа да тиесілі. Бұл халық үшін, ұлт
үшін аз олжа емес. Жұлдызды жылдардың игіліктерін таратып айтпасақ та аға
ұрпақтың еңбегін бүгінгі жас буын өкілдері жақсы біледі деп ойлаймыз.
Әрине, тұтастай басқару билігі Мәскеудің емеурінімен ғана шешілетін заманда
біздің жоғалтқанымыз аз емес, бірақ жасалған жақсылықтарына да көлеңке
түсірудің ешқандай қисыны жоқ.
Д.Қонаев 1942 жылдан 1986 жылға дейін 44 жыл бойы республикада жоғары
дәрежелі басшылық қызметте болды. Оның ішінде 10 жылдай Министрлер
кеңесінің төрағасының орынбасары, 7 жыл Министрлер Кеңесінің төрағасы,
ширек ғасыр уақыт Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы қызметін атқарды. Жиырма екі жыл бойы елдегі ең жоғары саяси
органның құрамына кірді. Бұл Қазақ елінің арғы-бергі тарихында кешегі
кеңестік дәуірдің саяси қалтарыстарындағы қасаң өлшемдерімен салыстырып
қарасақ, қазақ перзентерінің бір басына жетерлік абырой-бедел. Елу жыл
бойы туған елінің өсіп-өркендеуінің тікелей басы-қасында болған тұлғалы
адамның қоғам мен мемлкетке сіңірген еңбегін лайықты бағалай әрдайым
елдіктің, адамгершіліктің белгісі.
31 наурызда 1955 жылы Алматыдағы Жоғары Кеңестік кезекті сессия сы
болады. Осы Сессияда Д. Қонаевты республикалық Министрлер Кеңеснің Төрағасы
етіп тағайындайды. Бұл сегізінші Совминнің председателі болды.
Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметі келген соң Д. Қонаев біраз тың
шаруалар атқардаы. Оның алдына республика күрделі де өзекті мәселерді
шешудің жолдарын міндеттейді. Қашанда болса да қиындықтан ысылмайтын,
өмірлік тәжірбиесі мен білімділігі, біліктілігі, кәсіби шеберлігі,
басшылық қызметте әбден ысылған Дінмұхамед Ахметұлы бұл қызметке белсене
кірісіп кетті. Осы жерде атап біздің ерекше көңіл бөлетін, оның
қызметінің маңызды жақтарына мән бере кеткен жөн көрдік.
Республиканың алдына қойған міндеттерін орындау үшін, ең алдымен
индустрияның және энергетиканың мықты материалдық базасын құру, ірі
ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, ғылым мен мәдениетті жоғары деңгейге
көтеру, жаңа қалаларды салу, олардың әлеуметтік және экономикалық
міндеттерін шешу, тұрмыстық және халыққа қызмет көрсету саласын жақсарту,
міне осылардың бәрін басынан бастап орындау қажет болды. Ал бұлардың
бәрін жүзеге асыру үшін қаншама қиындықтар тұрды. Ең алдымен басшы ретінде
ол одақтас республикалардың министрліктерін құру және кейбір
министрліктердің басқару және республикалық мекемелердің басқару жағын
нығайту қажет болды. Осындай міндеттердің арқасында республикада түрлі-
түсті металлургия министрлігі құрылып, халық шаруашылығының маңызды
салаларының мәселелері шешілді. Оның министрі тіе А. И. Самохваловты
сайлады.
Құрылыс-монтаж министрлігі құрылды. Оның сол кездегі қажеттілігі сол
елімізде қаншама құрылыс алаңдары салынып жатты. Бұл министрлік қысқа
уақыт ішінде біраз жұмыстарды атқарды.
Геология министрілігі құрылып, Қазақсандағы геологиялық қызметтің
деңгейі көтерілді. Соңына энергетика, совхоздар министрлігі, қаржы
министрлігі қатарға келіп қосылып жатты. Осылардың бәріне тек басшылық
жасау ғана емес, жұмыстың көзін тауып істейтін, өмірлік, қызметтік
тәжірбиесі мол, білікті, білімді маман-басшыларды тағайындап отырды. Бұл
жерде ескере кететін жәйт Д. Қонаев осы қызметке шақырғандардың барлығы да
өзімен бірге қызмет жасап, іскерліктерін танысқан адамдар еді.
Сол кезде Қаз ССР-дің КП-ның бас хатшысы болып Л.И. брежнев
тағайындалады. Ал С. Пономаренко Польшаға елші қызметіне ауысып кетеді. Осы
жылы Д. Қонаев жаңа қызметке келген кезде тың және тыңайған жерлерді игеру
1954 жылға қарағанда қарқынды жүріп жатқан кез болатын. 1954 жылы
қазақстанда совхоздардың саны 90, ал 1955 жылы 250 совхоздарды
ұйымдастырып құру тапсырмасы берілді. Бұл да Димекеңнің иығындағы бір жүк
болды. Тың жерлерді көтеруге республиканың барлық облыстары қамтылды. Бұл
өте ауыр да, күрделі де, бүкіл елдің мойына түскен ауыртпалық болды.
Тыңнан бейхабар қалған ешқандай мекеме, ұжым, маман болмады. Ал жаңа
совхоздар ұйымдастырушы қабілеті мықты директорларды табу қажет болды. Сол
кездері Д. Қонаев ағамыз үкімет мүшелері күндіз-түні үй бетін көрмей жұмыс
істеді. Әрине, бұндай жауапты шаруаларды атқару тек өте білімді,
тәжірбиелі, білікті, жан-жақты оқыған ел ағасының ған қолынан келеді. Біз
жұл жерде Д. Қонаевтың таланты ұйымдастырушы қабілеті мен бірге елдің қамын
қатты ойлайтын, ерен азаматтығын көреміз. Совхоздарды түк жоқ жалаң жерге
орналастыру, оған басшы директормен бірге, маман агроном, бесаспаб
инженер, есепші-бухгалтер, шаруашылықты жүргізетін экспедитор, т.б
айтпағанда кадрлармен қамтамасыз ету оңай шаруа болған жоқ. Темір жол
станцияларында техниканың ағылып түсіп жатқаны, құрылыс материалдарының
келуі, құрамды үй блоктарының жеткізілуі, т.б. материалдарды түсіріп
алып, бөлу былай тұрсын, олар сол жерде қалып, кейбіреулер құри бастады.
Олардың бәрін тез арада жер-жерге жеткізу ең өзекті мәселенің бір болды.
Алғаш совхозға келген адамдарға тұратын жер, ең қарапайым түрде күнделікті
тұрмысқа қажет заттармен қамтамасыз ету қиын мүмкін емес еді. басқа одақтас
елдерден келіп жатқан жұмысшы, шаруалар, техника мамандары қаншама. Ең
бастысы халыққа қажетті сала дүкендер ашу, олардың азық-түлікпен,
шаруашылық заттарымен толықтыру, медициналық бөлімшелер ашу қажет болды.
Совзоздар мен поселкелерді ашу үшін құнарлы жерлерді таңдау қажет
болды, ал бұған ғылыми тұрғыдан қарау қажет болды. 1955 жылғы құрғақшылық
елдің жағдайын төмендетіп жіберді. Сондай бір қиындықпен, үлкен рухани
күштің әсерімен, патриоттық сезіммен, туған жерге шексіз
сүйіспеншілікпен туған, ұлан-ғайыр, шетіне көз жеткізе алмайтын егістік
алқабында көз алдымызда нанымыз өліп жатты. Рухани күші әлсіз, жігері жоқ
, қиындыққа шыдай алмаған адамдар кейін кетіп жатты. Олар өте көп болды
- деп еске алады Д. Қонаев өзінің естелік кітабында.
Көптеген шаруашылықтар тұқымсыз қалды. Совхоздар мен колхоздар 100 млн
пұт астық қана мемлекетке өткізді. Тұқымдық дәнмен тек 72%-сі ғана
қамтамасыз етілді. Осынау қиын шақтарда барлық ауыртпалық ең алдымен
басшыға түседі. Кез келген елдің, мемлекеттің басшысы болсын елді күтпеген
дағдарыстан алып шығу, ол таланты, қабілетті, білікті және ел қамын
ойлайтын бір туар азаматтарға байланысты болады.
Міне, Димекеңнің көрегенділігімен, сол кездегі саясатты аса бір
сақтықпен, шеберлікпен, елдің мүддесіне шешу барысында ол Л.И. брежневпен
Мәскеуге барады. Мұндағы мақсаты қуаңшылықтан елді аман алып шығу. Аса бір
қиын кезеңде қолдан тұрғызған елді асырап отырған нан екені, оны қалайда
халыққа жеткізу, мемлекетті дағдарыстан алып шығу үшін жасаған
қадамдарының бірі болды. Мәскеуге келісімен тұқымдық ссуда сұрап, елдің
экономикалық жағдайының мән-жайын сол кездегі Поитбюроны басқарушы Микоянға
түсіндірді. Ал ол мұның есесіне болған жайды Н. Хрущевке жеткізетіні
белгілі. Бірақ оны алуда оңайға түспеді. Осы кезде Л. Брежнев өзінің жеке
шаруаларымен Днепропетровскіге кетіп қалған болатын. Д.Қонаевты тұқымдық
ссуда алу үшін КСРО-ның Министрлер Президумы шақырып, ақыр соңында
республикаға тек ешқандай мүмкіндігі жоқ кезде берлітеніні ескертілді. Бұл
республика үшін үлкен рөль атқарды: қазақстан бұдан кейін осындай
ұсыныспен қайтіп сұранбады. Тек гибридті жүгері алған кезде болмаса.
1956 жылы республика алған ссудадан толық құтылып, мемлекетке бір миллиард
пұт астық тапсырды. Мұндай жақсы хабарларды ең алдымен Мәскеу біледі,
Микоян елге сүйінші сұрағандай хабарлады.
Д. Қонаевтың республика басшысы елімізге қосқан үлесі ретінде тағы бір
ерекше жайлар бар. Ол 1955 жылы КСРО тарихында ең бірінші болып жоғары
деңгейдегі, халықаралық мәндегі шет ел қонақтарын қарсы алды. Бұл
дегеніміз Алматыға келген қонақтар олар: Индиядан Джавахарлал Неру, қызы
Индирамен, Бирма елінің басшысы У. Ну. У. Ну қазақстандағы тың жерлерді
игеру қатты қызықтырған болатын. Сол кезде У. Ну мұндай қазақстандағы жүріп
жатқан ұшан-теңіз тың жерлерді игеру, экономикалық және демографиялық
акция халықаралық қызығушылық туғызғаны белігілі.
1956 жылы қазақстан халқы үшін маңызды тарихи оқиғаның бірі болды. Ол
КСРО-ның ХХ съезі Жеке басқа табынушылық және оның зардаптары мәселелерін
қарады. Осы съез көптеген проблемалардың басын ашып берді. Сталиннің
жеке басына табынушылықтан, еліміздің қаншама зиялы қауымының құрбан болып
кеткені бәрімізге мәлім.
1964 жылдың қараша айының аяғында Қазақсан Орталық Комитетінің бюро
мүшелерін Мәскеуге шақырып, Юсуповты қызметінен босатты, ал 6 желтоқсан
күні Д. Қонаевты Қаз ССР-дің КП-ның бас хатшысы етіп қойды.
1967 жылдың желтоқсан айында Талдықорған облысын қайта ашып, 50-ші
жылдардың жартысында бұл облыс таратылып жабылған болатын, енді соны
қайтадан қалпына келтіру мақсатында қаншама еңбек сіңірдіген осы кісі еді.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Димаш Ахметұлы
Қонаев бұл жаңадан құрылып жатқан облысты аяғынан тік тұрғызып, партия
ұйымы жұмысын жетілдіру, басқалардан қара үзіп қалып қоймай, әлеуетті
облыстардың қатарына қосу үшін білікті басшылықтың қажет екенін сезді.
Талдықорған облысының жылдар шырайы кіре бастады.
Республикамызда одаққа бағынатын өнеркәсіп үшін көптеген өндіріс
орындары салынды. Республика басшылығы ол құрылыстармен орталық органдар –
Мәскеу министрліктері шұғылданғанын қалады.
Қазақстанның бүкіл мол байлығын төкпей-шашпай, өз кәдесіне жарату ел
егемендігін алғаннан кейін ғана орындалғанын айту ләзім. Халқымыздың өз
тағдырын өз қолына алып, ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойы армандаған
тәуелсіздікке қол жеткенде өз халқының игілігіне айналдыру ең толғақты
мәселе болса, ол бұл күндері тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ұстанған сара бағыты мен кемел саясатының
арқасында экономикалық дамуының өзегі болып отыр.
Кешегі кеңестік дәуірде Қазақстанның өсіп-өркендеуі одақ пен
республика басшыларының арасындағы қалыптасқан жеке сыйластыққа ғана
қатысты деу артығырақ болар. Бәлкім, кейбір жағдайда оның әсері де болған
шығар. Алайда негізгі мәселе мынада: екі жақтың да көздегені болды. Орталық
үшін Қазақстан табиғи ресурстарға бай шикізат көзі еді. Ал республика
басшылығы өз кезегінде бұл жағдайды өз пайдасына көбірек шешуді алға қойды.
Солай болды да. Қазақсанның кең байтақ даласында жаңадан салынған қалалар,
өндіріс ошақтарының қаз тұруы осы түпкі ниеттің орындалғанының белгісі.
Әрине, Дінмұхамед Л.И. Брежневпен жақын дос болды. Қазақстан мүддесі үшін
көп мәселенің ойдағыдай шешілуінің түпкі мәні – ел мүддесіне адал қызмет
ету және сеніп тапсырылған басшылық қызметті мүлтіксіз атқаруда жатыр. Сол
кездегі орталықтың бабын тауып, өзінің еліне қажетін тіпті оның
қаншалықты маңызы болсын, болмасын, әйтеуір пайдасын тигізу Димекеңнің
басты мақсаты болатын.
Біздің тағы да бір тоқталаып өтетін жайымыз, ол Д.Қонаев пен КСРО-ның
бас хатшысы Н. Хрущевтің арасындағы қарым-қатынас. Ол Екеуінің арсындағы
қарым-қатынас көбіненсе сенімділік болған жоқ, керісінше қарама-ақйшылықта
болды. Өйткені, Н. Хрущевтің мінезі дөрекі, алакүлік, доң,
маңайындағыларға шектен тыс ауыр сөздерді айта салу, шамадан тыс
амбициялық жағдайда болатын. Тарихта Д. Қонаев пен Н. Хрущевтің арасындағы
қатынаста драматикалық жағдайда болды деп те айтады.
1956 жылы Д. Қонаев КСРО-ның ХХ съезінде ЦК КСРО-ның мүшесі болып
қабылданды. Осы кезде сталиндік зардап шеккендердің реабилитациясы
басталды. Бірақ бұл Орталықтың оттепелі көпке созылған жоқ. Ал
Қазақстанда оттепель ұзаққа созылу кезеңіне ұласты, оның басты себебі
бастапқы кезде айтып кеткен жәйттарға байланысты еді. Бұл оттепель қазақ
интеллигенциясын жақтаған, қорғаған жоғары номеклатурадағы қоғам
қайраткерлерінің тобын құрайтын, олар: Д. Қонаев, И. Омаров, М.
Исиналиев және т.б. Олар қандай жағдай болса да Ортлаықтан, тіпті
партиядан шығаруғаға дейін дайын тұрды, яғни бастарын қатрге тіккен пара-
пар еді. Тіпті бұл Кремльмен және Орталықтың шығармашыл одақтарымен
қатынасты қиындатып жіберді.
Кейін Қазақстан Компартиясының Бас хатшысы қызметін де атқарған кезде
де Н. Хрущевпен Димекеңді тағдыр бірнеше рет бетпе-бет кездестірді де.
Осындай П. Пономаренконың ескерткен ескертулері есіне түсіп отыратын.
Алғашқы қатығыс 1961 жылы Ақмолада Тың өлкесінің еңбек майталмандарының
кеңесінде Н. Хрущев қатысқан кезде болды. Т. Лысенконың тың жерлерге
тұқымдық егінде ерте себу ұсыныс ұсынған болатын. Хрущев бұл ұсынысты қабыл
алады, ал Димекең бұған қарсы болады, тың жерлерді игеру технологиясының
бұл әдіс қарама-қайшы келетінін, керісінше Бараевтың идеяларымен егін
салуды алға тартады. Бұған Хрущев наразы болады. Бұдан кейін Хрущевті
Ақмоланың атауы қызықтырады, және облыс атауы қазақша болуы оған
ұнамайды. Қаз ССР Жоғарғы Президиумының төрағасы И. Шарипов Ақмоланы
белая могила – ақ мазар деп аударады. Қаланың бұл атауы әрине, оған
ұнамайды. Дәл сол жерде Н. Хрущев Ақмоланы Целиноград деп атауға бұйрық
береді. Міне, осы даудың басында Д.Қонаев бұл атаудың дұрыс еместігін,
керісінше, ол Қасиетті жер деген мағына береді деп түсіндірсе де Н.
Хрущев өз айтқанын істеді. Бұдан кейінгі Д. Қонаев пен Н.Хрущев арасындағы
тағы бір инцидент ол – қазақтан көшбасшысының республиканың бас хатшысы
креслосын босатып берумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz