ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-ТАРАУ. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ
ТАБИҒАТЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
І.1. Территорияның эколого-географиялық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.3. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
І.4. Топырақ, өсімдік жамылығысы
және жануралар дүниесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
1.5. Жамбыл облысы ландшафтысының
экологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29
ІІ – ТАРАУ. АНТРОПОГЕНДІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ.
2.1. Жамбыл облысы территориясын
геоэкологиялық аудандастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2. Антропогенді факторлардың табиғатқа
тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .52
2.3. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының
тигізер әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 57
2.4. Бұзылған ландшафттарды қайта орнына келтіру
рекультивация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Геоэкология немесе ландшафтылық экология – комплекстілі ғылым,
табиғиантропогендік жоғары сатыдағы: табиғат зонасы, облыс және провинция
деңгейіндегі геосистемалардың экологиялық жағдайын зерттеумен айналысады.
Ландшафтылық геоэкологияның планетарлық геоэкологиядан айырмашылығы
жекелеген аймақтардың алабында қалыптасқан экологиялық жағдайды зерттейді
(1).
Кез-келген аймақтың (республика, облыс) геоэкологиялық жағдайы сол жердің
табиғи ландшафтысының структурасымен ерекшелігіне және сондағы шаруашылық
салаларының әсер етүіне байланысты дамиды.
ТМД мен Қазақстанның геоэкологиялық жағдайларын зерттеген ғалымдар А.В.
Клюев, Н.Н. Родзевич, М.Е.Бельгібаев, А.В.Чигаркин, Г.В.Гельдыева,
А.В.Белыйды атауға болады. Жұмыс осы ғалымдардың ғылыми- теориялық
қағилдарына сүйенеді.
Жамбыл облысы республиканың ертеден халық қоныстанған, экономикасы сан-
салалы дамыған аграрлы-индустриялды аймағы. Шаруашылықтың әртүрлі саласы
жергілікті жердің табиғи ландшафтысына әртүрлі деңгейде әсер етеді. Табиғат
пен шаруашылықтың арасындағы қарым-қатнас осындағы белгілі геоэкологиялық
жағдайды қалыптастырған Осы жағдайдың ішкі айырмашылықтарын анықтаудың
үлкен практиалық маңызы бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – Жамбыл
облысының антропогендік ландшафт жағдайына анализ жасау, ішкі
айырмашылықтарына қарай территорияны геоэкологиялық аудандастыру. Аталған
мақсатқа сәйкес, мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі анықталды:
- Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беріледі;
- Жамбыл облысының экологиялық жағдайының қалыптасуындағы
әрбір табиғат компонентінің әсері сарапталады;
- Жамбыл облысы табиғи ландшафтысының экологиялық қасиеттері
мен ерекшеліктерін анықтау;
Жумыстың зерттеу нысанасы – Жамбыл облысының территориясы, оның аумағында
қалыптасқан антропогендік жағдайы.
Дипломдық жумысты жазу барысында дәстүрлі географиялық салыстырмалы
географиялық, картографиялық, статистикалық әдістер қолданылды.
Жумысты жазу барысында, ғылыми әдебиеттерге, картографиялық, статистикалық
мәліметтерге және Жамбыл облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының,
облыстық ауыл шаруашылығы, Жамбылгидрометбюро мекемесінің фондылық
материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы, екі тараудан, алты параграфтан, 12 кестеден.
Жұмыстың бірінші тарауында, зерттеліп отырған территория ның эколого-
географиялық орнына баға беріліп, жер бедері мен геологиялық құрылысының,
климатының жергілікті жердегі қалыптасқан экологиялық жағдайдың
қалыптасуындағы роліне баға беріледі. Жамбыл облысы жеріндегі топырақ,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің экологиясы анықталады.
Жұмыстың екінші тарауында, территорияда қалыптасқан экологиялық
жағдайдың ішкі айырмашылықтары негізінде геоэкологиялық аудандастырылу
жүйесі анықталады. Геоэкологиялық провинциялар
деңгейінде әрбір провинцияның экологиялық жағдайы сарапталады.
Провинция аумағындағы экологиялық жағдайы шиеленіскен аудандар - анклавтар
анықталады. Зерттеу барысында, Жамбыл облысы территориясында алты физико-
географиялық провинция және оның аумағындағы бес анклав анықталды.
Диплом жумысының соңында, облыс териториясындағы экологиялық шиеленіс
жағдайларын әлсірету жолдары мен антропогендік шөлбасумен қарсы күрес
шаралары тұжырымдалады.
Дипломдық жұмыс мәтіні 72 бетте баяндалған, қолданылған әдебиеттердің саны
, қосымшалардан тұрады.
І-ТАРАУ. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1. Территоряның эколого-географиялық орыны.
Қазақстанның кез-келген аймағының табиғатына шолу бермес бұрын, дәстүрлі
түрде оның физико-географиялық және экономико-географиялық орнына баға
берілетін. ХХ- ғасырдың соңғы он жылының ішінде, дүние жүзінің әр жерінде
байқалып отырған, экологиялық шиеленіс пен дағдарысқа байланысты,
аймақтардың эколого-географиялық орнына баға беріле бастады. Оның себебі,
географиялық қабық бір тұтас болғандықтан, бір мемлекет шеңберіндегі
экологиялық өзгерістер, екінші бір мемлекет не облыс табиғатына әсер етіп
отыр. Ол атмофераның циркуляциясына, өзен суларының тасымалдауына,
транспорт пен т.б. қарым-қатнас түрлерінмен тарлуына байланысты. Себебі
атмосфера, гидросфера және биосферадағы алмасулар мемлекеттік - әкімшілік
шекараларға бағынбайды. Сондықтан, бір жердегі экологиялық өзгеріс келесі
бір жерде жаңғырып, табиғатына әсер етпей қоймайды. Осы ғылымдағы жағдайды
ескере отырып, Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беру
қажет.
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42-46 с.е.- мен 69-75 ш.б.
аралығында орналасқан. Солтүстік аймағы жазық-Мойынқұм, Бетпақдалаға ашық
тосқаулсыз шығып жатса, шығысында Айтау (Шу-Іле таулары), оңтүстігінде
Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі (1). Шу және Талас
өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер көлемі 145,
2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400 шақырымға
созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады. Облыстың шығысындағы,
оңтүстігіндегі және батыстағы шекаралары табиғи шекара болатын тау
жоталарымен өтеді.
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Греция,
Голландия мемлекеттерінің ауданын қоса есептегендігі ауданнан артық немесе
үш Закавказье мен үш Балтық жағалауындағы мемлекеттердің ауданын қоса
есептегенде көлемге теңеседі.
Эколого-географиялық орны. Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл орта-сында
Евразия материгінің терең қойнауында, мұхит-теңіздерден шалғайда (3000
шақырым қашықтықта ), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Осы жағдай
облыс климатының шұғыл континентальды болып қалыптасуы-на әсер етеді. Ал
оның салдарын, облыстағы ауа температура-сының жыл-дық және тәуліктік
тербелісінің (амплитудасы) шұғыл өзгеріп, теңіз жаға-лауындағы елдермен
салыстырғанда, салыстырмалы ылғалдылық пен бұлт-тылықтың төмен,
құрғақшылықты болып қалыптасуынан көреміз. Ол кезе-гімен территория мен жыл
мезгілдерінің ішінде жауын-шашаынның әркелкі түсуі мен шөл ландшафтысы мен
дамуына ықпал жасап отыр. Табиғаттың
осы қасиеттері Жамбыл облысындағы геосистемалардың антропогендік
әрекеттерге төтеп бере алу қабілетінің төмен, табиғи шөл басу мен арид-
тенуге бейім екендігін көрсетеді.
Жер бедерінің экологиялық жағдайға әсері. Өлке жер бедерінің 90 % жазық,
ал 10% таулы болып келеді. Облыстың оңтүстігіндегі әкімшілік облыстық
шекара республиканың мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келеді, ол табиғи
шекара болатын – Қырғыз Алатауы (4000 м) жотасымен өтеді. Облысытың
шығысында Шу-Іле таулары (Айтау, 1800 м), оңтүстік батысында Қаратау (700-
1600 м) солтүстіктен-оңтүстікке бойлық бағытын-да жуық бағытта созылып
жатыр. Осы таулардың тосқауылдық функция-сына назар аудармауға болмайды.
Оның беткейлерінде атмосфералық жау-ын-шашын мөлшері мол түседі, себебі
тау беткейлері ылғалды ауа масса-ларыен ұстап қалады. Биіктікке байланысты
ауа температурасының төмен-деуімен ылғалдың мол түсуінен Қырғыз Алатауының
биік тау шыңдарында тұрақты қар жамылғысы мен тау мұздықтары қалыптасқан.
Осы мұздықтар-дан, өлкенің су қорын құрайтын, ірілі-кішілі өзендері
басталады. Содықтан өлкеміздегі биік тау жоталарын экологиялық жауапты
аймақтар ретінде қарастыруға болады. Таулы табиғаттың экологиялық жағдайын
шиеленіс-тіретін қасиеттерінен – ылғалдың мол түсуінен беткейлерде
эрозиялық шай-ылу процессінің қарқынды жүруін, су тасқындары мен селдің жиі
байқала-тынын атау қажет. Сонымен қатар, тау жоталары түгелдей дерлік
Солтүстік Тянт-Шаньның сейсмикалық қауіпті аймағында орналасқан (5). Мұнда
Талас, Жамбыл, Меркі, Бішкек жер сілкініс ошақтары анықталған. Жер
сілкіністің тек табиғи экологиялық зіл-зала ғана емес, әлеуметтік-экология-
лық жағдайын шиеленістіретін жағдай екендігін 2003 жылғы мамыр айында
болған Т.Рысқұлов ауданындағы жер сілкініс дәлелдейді. Осы жағдайлар таулы
жер бедерінің жағымды оң экологиялық әсерлері мен бірге теріс әсерлерінің
бар екендігін дәлелдейді. Тау жоталарында жаңа тектоникалық (неотектоника )
қозғалыстар әліде жалғасуда, таулар қайта көтерілуде.
Жамбыл облысының солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс
шекаралары ашық, табиғи тосқауыл болатын таулары жоқ. Солтүстігінде сәл
көтеріңкі Бетпақ дала ( 300-450 м ) сазды шөлі оңтүстікке біртіндеп аласа
Мойынқұм құмды шөліне ( 200-300 м ) ұласады. Облыстың осы орта-лығындағы
жазық бөлігін кейде аккумулятивті төмен түскен, Шу-Талас бассейні деп те
атайды (6). Облыс жерінің солтүстігінде тосқауылсыз жаз-ықты ашық жатуының
экологиялық салдарын арктикалық суық континен-тальды және Сібір
антициклонының құрғақ суық ауа массаларының әсі-ресе, көктемде және күзде
келуі аулшаруашылық дақылдарына зиянды әсер ететін үсіктердің жүріп кетуіне
себеп болады. Облыстың батысындағы аласа Қаратау жоталары, жерорта
теңізінен келетін Аталант ауа массалары-мен, контенентальды тропикалық
құрғақ ауа массаларына көп жағдайда тосқауыл бола алмайды. Облыс жеріне
түсетін атмосфералық жауын-шаш-ында түгелдей дерлік осы атлант мұхитынан
келетін ауа массасы әкеледі.
Таулардан басталған ірілі-ұсақтты өзендер техногенді зиянды қалдық
заттарды облыс орталығындағы Шу-Талас аккумулятивті жазығына қарай
тасмалдайды да шөктіреді.
Гнологиялық құрылыстың экологиялық әсері мен ролін территорияны құрайтын
әртүрлі жастағы, әртүрлі құрамдағы тау жыныстарының техно-генді және табиғи
процесстерге төтеп бере алу, беріктік қасиетінен болады. Жамбыл облысындағы
таулар ертедегі докембрий мен төменгі палеозойдың берік интрузивті тау
жыныстарынын тұрады. Бірақ ауа температурасының шұғыл өзгерісі әсерінен
гранитті және метаморфтық тау жыныстары физи-калық үгілітуге жиі ұшырап
отырады. Интрузивті тау жыныстары мен облыс жеріндегі рудалы пайдалы
қазбалардың кен орындары (мыс, полиме-талл т.б.) байланысты. Шөгінді
аккумулятивті жыныстармен газ және руда-лы емес кендер орыны байланысты.
Бетпақ дала мен Мойынқұм, Боздала жазықтары эолды құмды, сазды шөгінді
үрлеп тасмалданып кетуіне бейім болады. Мұндай құбылыстардың антропогенді
шөл басудың табиғи алғы шарттары болатыны түсінікті.
Табиғи ортаның экологиялық жағдайына және оның өзгерістеріне климаттың
қосатын үлесі мол. Климаттық жағдайлар біріншіден атмосфера-ның өз бетімен
тазаруына (жауған жаңбыр есебінен) әсер етсе, екіншіден оның ластануына
ықпал жасайды. Жамбыл облысы территориясындағы климаттың экологиялық
әсерінен осындай байқалып отырған бірнеше таби-ғи құбылыстардан көреміз;
аса құрғақшылық, аңызақ желдердің соғуы жер мен ылғал режиміне байланысты
миграциясы, т.б. Көктемдегі және күздегі ауа температурасының әсіресе түнде
күрт төмендеуі, радиациялық үсіктің жүріп кетуіне себеп болады. Көктемгі
жауған нөсер жаңбырладың зиянды жақтары да бар, ол өсімдіктердің гүлдеп,
дер кезінде тозаңдануына мүм-кіндік бере қоймайды.
Жер беті және жер асты суларының экологиялық әсері екі түрлі сипаттан
көрінеді. Біріншіден, Жамбыл облысы жерінде өзен торлары тау алды айма-
ғында жиі. Өзен торының тау алдында жиі болуы, техгогенді және ауыл
шаруашылығынан жиналған зиянды заттар мен ластануына себеп болса, екіншіден
таулардан басталған өзендердің экологиялық жағымды әсерлері-де байқалады.
Ірі деген өзендері түгелдей дерлік, қоректену режіміне қарай, Тянь-Шань
типіне жатады, сондықтан олардың суының деңгейі жылына екі рет көтеріледі:
көктемде және жазда. Көктемгі судың тасуы тау беткейлер-індегі қардың
еріген кезінде байқалса, ал жаздағы тасуы тау басындағы мұз-дықтардың
еруімен байланысты. Өзендер арасының ұзақ мерзім ішінде суға толып жатуы,
сулардың техногенді зиян заттардан өзін-өзі тазартып отыру-ына мүмкіндік
береді. Шу мен Талас, Аса ( Күркүрексу) өзендері көршілес Қырғыз
Республикасы жерінен басталып, орта және төменгі ағысында Жамбыл облысы
жеріне кіреді. Облыс жеріндегі екі 226 мың гектар бола-тын суармалы егістік
жерлер су қорының 80% Қырғыз Республикасындағы қалыптасқан ағыстардан алады
(7). Сондайақ, өзендерді экологиялық зиян-ды заттарды тасмалдайтын
каналдар ретінде қарастыруға болады. Мысалы, Шу өзені сулары мен біздің
өлкеге зерттеулерге қарағанда, Қырғыз Респуб-ликасынан жылына, органикалық
заттардың 1,6 ПДК-дан, мұнай өнімдер-інен 1,4 ПДК-дан артық зиянды заттар
ағып келеді (7).
Үлкен бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан мен Қырғыз
Республикасы арасындағы бөлу мәселесі, ол осы күнге дейін өз шешімін таппай
отыр (7). Осындай мемлекет аралық экологиялық мәселелер (суға қатысты ғана
емес), халықаралық дипломатияда саяси экологияның маңыз-ды орын алатынын
дәлелдейді.
Табиғи ортаның тепе-теңдігінің бұзылуына, Жамбыл облысындағы топырақ
жамылғысының табиғи қасиеттеріде әсер етуде. Топырақтың әр-түрлі типі мен
оның түрлері, облыс аумағында бірін-бірі жиі алмастырып дамыған (9).
Территорияның 90% алып жатқан жазықтықтардың топырағы негізінен құм-сазды,
саздақты, әрі жұқа құнарлығы төмен болады. Осындай экологиялық қасиеті бар
топырақ жамылғысы, әрине эрозия мен дефляцияға өте тез ұшырайды (10).
Осындай табиғи құбылыстарға адамның шаруашылық әрекеттері де көп ықпал
жасайтыны сөзсіз.
Табиғи ландшафтының тұрақтылығына өсімдік жамылғысының да қосар үлесі мол,
ол эрозия мен дефляцияға кедергі болуы мүмкін не оны жедел-детуі мүмкін.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігінде таби-ғи өсімдік жамылғысы
жұқа, жайылымдық дигрессияға тез ұшырап отыр-ады. Жайылымды экожүйелерді
ұдайы пайдалану, оның топталуына, өсім-дік түрлерінің азаюына себеп болуда
(10). Таулы жайылымдардың түсімі кеміп, шөптесінді өсімдіктердің алуан
түрлілігі қысқаруда. Тау беткейлерін-дегі орман ағаштарының кесілуі,
беткейлік шайылу құбылысын үдетіп отырғандығы байқалады. Облыс жеріндегі
жазықтарда 300 түрлі өсімдіктер түрі тіркелсе, Қырғыз Алатауында, Шу-Іле
және Қаратауда алуан түрлі өсімдік саны 700-ге дейін артады (10).
Биологиялық түрлердің жазықтан тауларға ауысқан сайын артуы тек біздің
облысы жеріне ғана тән құбылыс емес, бұл жер бетіндегі барлық аридті, яғни
құрғақ аймақтарға тән табиғи жағдай. Біздің тауларда Қазақстанда өсетін
барлық 685 өсімдіктер түрінің 181 түрі өседі. Өсімдіктердің алуан
түрлерінің шоғырлануы тұрғысынан, облыс жеріне 15 % еніп жатқан Талас
Алатауы алдыңғы орында. Мұнда бір мың шаршы шақырым жерге 145 түрлі
өсімдіктен келеді екен. Бұл Қазақстан үшін ең үлкен (максималды) көрсеткіш,
республика бойынша орташа көрсеткіш бұдан әлде қайда төмен бір мың шаршы
шақырымға екі түрден келеді. Шу-Іле және Қаратау аласа таулары
өсімдіктердің жаңа түрлері қалыптасатын орталықтар қатарына жатады, себебі
неотектоника әлі жүріп жатыр. Мысалы, бір ғана Қаратауда ағаштың 25
эндемикалық түрлері анықталған. Облыс жеріндегі тауларда республиканың
Қызыл кітабына енген 65 түрлі жоғарғы сатыдағы өсімдіктер өседі.
Мамандардың пікірінше, шөлдің өсімдіктеріне қарағанда таулардың
өсімдіктерінің жойылып кету қауіпі 5 есе артық. Осы жағдайлар таулардағы
өсімдіктерді тез арада қатаң қорғауға алуды талап етеді. Себебі, Қазақстан
Халықаралық биологиялық алуантүрлілікті сақтау Конвенциясын қабылдаған
мемлекеттердің бірі. Республика жеріндегі осы түрлерді сақтауға, біз дүние
жүзілік қауымдастық алдында жауаптымыз. Осы орайда үлкен бір шешімін таппай
тұрған экологиялық мәселені айтпай кетпеуге болмайды. Мамандардың
пікірінше, біздің облыста ғана емес, бүкі республика бойынша, ормандардың
ағаш қорын есепке алғанда ондағы биологиялық алуан түрлер есепке алынбайтын
екен. Орман қорының есебі алынғанда, ондағы ағаштардың құрамы ғана есепке
алынады да, ал оның түрі, қандай тусқа жатаындығы анықталмайды. Осының
салдарынан, ормандағы құнды генетикңалық, селекциялық (тұқымдық) фонд
болатын жабайы Сиверс алмасы, Регель алмұрты, Тянь-Шань шиесі, нағыз жаңғақ
(фистащка) т.б. популяцияларды сақтау мен қорғау шаралары
ұйымдастырылмаған. Орман шаруашылығында ариалы 40% алып жатқан ағашпен
бұталардың түрлері ғана есепке алынады. Ал ариалы шағын, биологиялық түр
ретінде жойылып кетуі алдында тұрған жоғарыдығы ағаш пен бұталар есепке
алынбайды. Популяциясы шағын ариалды алып жатқан құмнды жабайы жеміс
ағаштарының жойылып кетуінің тағы бір себебі, о олардың генетикалық
ластануы . Облыс жерінде 1947 жылдан осы жабайы жеміс ағаштарының қасына
мәдени алманың, алмұрттың отырғызылуы Мақпал шатқалындағы, Мамай-Қайынды
және Сөгетіде Сиверс алмасы мен кәдімгі жабайы өріктің генетикалық тур
ретінде жойылып кетуіне себеп болуда. Жабайы өсімдіктердің мәдени
өсімдіктердің тозығы мен тозаңдануынан олардың генетикалық структурасы
өзгеріп, жартылай мәдени түрлерге айналып барады. Осындай жағдайлар Жуалы,
Аспара Меркі және Қарақұндыз орман шаруашылығы жеріндеде орын алып отыр.
Мәдени өсімдіктермен бірге, таулы ормандарға тән емес ауралармен өсімдік
зиянкесті келеді.
Жамбыл облысындағы орман алқаптарына бөтен аймақтардың ағаштарының, атап
айтқанда, американдық түрлер-үйенкі, жалған акция т.б. жерсіндірілуі,
табиғи жергілікті түрлердің ареалын жаулап алып, олардың жойылып кетуіне
әсер етуде. Осының салдарынан табиғи таулы экосистемалар бөтен жердің
түрлерімен ластануда. Бұл жәйт биологиялық түрлерді сақтаудың Халықаралық
Конвенциясының талаптарына тағы да қайшы келіп отыр.
Сонымен, Жамбыл облысы табиғатының әрбір компонентінің өлкеміздегі
экологиялық жағдайды қалыптастырудығы ролін берілген бағаны қорытындылай
келіп, төмендегі кестені ұсынамыз (кесте1).
1 кесте
Табиғат компоненттері Экологиялық тұрақсызданудың
көріністері
Тобы Олардың ықпалы
Эколого- Евразияның дәл Құрғақшылық, жауынның жыл және
географиялық Орталығында орналасуы: Территория ішінде әркелкі түсуі,
орны шөлді ландшафтының қалыптасуы,
- Климаттың оның антропогенді әсерге төтеп
континентальдығы бере алуы қабілетінің төмендігі.
мұхиттардың шалғайлығы; Табиғи және антропогенді
шөлбасудың қабат байқалуы.
- Шаруашылық табиғи ортаны ластаушы нысана
нысаналарының облыс көздерінің оңтүстіктегі тау алды
жеррінде әркелкі белдеуінде шоғырлану (Қырғыз
орналасуы Алатауы, Шу-Іле Алатауы,
Қаратау).
Территория- Жер бедерінің оңтүстік-
ның жер тен солтүстікке қарай
бедері аласаруы; Техногенді зиянды заттардың
(орографиясы) Арктикалық және Оңтүстіктен солтүстікке
қоңыржай ауа тасмалдануы, тұйық бассейн
массаларының аумағында жиналып шөктірілуі.
еркін енуі; Тау беткейлерінде ылғалдың мол
Оңтүстіктегі, оңтүстік- түсуі, эрозиялық шайылудың
батыс, шығыстағы үдеуі, шаруашылық
таулардың барьерлік нысаналарында техногенді
(тосқауыл) ықпалы. аппараттардың жиі байқалуы.
Климаттың Солтүстік,
әсерлері солтүстік-батыс желдердіңКөктемдегі үсіктердің кеш
еркін байқалуы, күздегі үсіктердің ерте
енуі, температуралық түсуі, күн сәулесінің мол түсуі.
инверциясының байқа- Қырғыз Алатауы, Қаратау
луы, тау алдындағы баурайында орналасқан өндіріс-
аймақтарда шаруашылық ошақтарынан
ауа циркуляциясының атмосфераның ластануы.
тұйықталып қалуы.
1.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы .
Жамбыл облысының жер бедерінің басым көпшілі жазық. Тау жоталары облыс
территориясын батысынан, шығысынан және оңтүстігінен қоршап жатады (1
сурет). Оңтүстік –шығысындағы табиғи тосқауыл Кіндіктас таулары Іле
Алатауының жалғасы, бірнеше массивтерге: солтүстік-шығысында –Қордай
қыраты (1300-1500 м), шығысында –Желдітау, оңтүстік-шығысында Арғайты
көтерілісі (1300-1400 м), ал батысында-Ақкөйлек қыратына бөлінеді.
Кіндіктас солтүстік-батысында Шоқпар ойпатында (200 м) ұласса, ол оның
аржағында Шу-Іле тауларына ұласады, оның биік нүктесі Айтау (теңіз
деңгейінен 1800 м). Тау жоталары ұсақ шоқыларға ұқсас, олардың арасын бөліп
тұрған тегістелген беттер кездеседі. Тау жоталары тік жар қабақты
беткейлермен аласарады. Аса тілімделген, аридті үгітілүдің формалары жиі
ұшырасады.
Шу-Іле таулары солтүстікке қарай біртіндеп аласарып, шөлді плато
Бетпақдалаға ұласады. Оның оңтүстік – батысында, Шу өзені аңғарымен екі
ортада, құмды - лессті Сексеул даласы орналасқан.
Облыстың оңтүстігіне, Кіндіктас пен Талас аңғарының аралығында,
Қырғыз Алатауының батысы енеді. Тау жотасы шығыстан батысқа жүрген сайын
біртіндеп аласарады, Меркі, Аспара өзендерінің бастауында биіктік - 4125 м
болса, Шұнқыр, Мақпал өзендері бастауына биіктік 3783-3006 м дейін
төмендейді.
Қырғыз Алатауы жоталары горизонтальды және вертикалды бағытта жиі
тілімделген.
Қырғыз Алатауының Талас Алатаумен шектескен жерінде, биік тау
шыңдарында, тұрақты қар жамылғысы мен мұздықтар дамыған.
Жамбыл облысының оңтүстік-батысында Қаратаудың (800-1600 м)
шығысындағы Кіші Қаратау(кейде Шығыс деп атайды) жотасы орналасқан. Ол
оңтүстіктегі - Батыс Қаратаудан әлде-қайда аласа. Жақпарлы – қатпарлы
Қаратау, қайта көтерілгендіктен, жоталардың төбесінде тегістелген беттер
сақталып қалған.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыраттарында судың эрозиялық тілімденү
процесстері қарқынды жүреді.
Кіші Қаратаудың оңтүстігінде Боралдай массиві1000-800 м көтеріледі.
Су айырық жоталары үшкір, қырлы, жар құзды болып келеді, беткейлерінің
қулау бұрышы 30-40 градустан артады. Бұл, мұнда эрозиялық тілімденүдің
қарқынды жүретіндігін дәлелдейді. Тау аралық аңғарларында өзендер ағып
жатыр. Шу мен Талас өзендерінің аңғарлары кең табанды, жайылмасы мен өзен
терассалары қалыптасқан. Шудың Қамқалы тусындағы терассаларының ені-10-15
шақырым болса, Таластың Үшарал тұсындағы жайылма үстілік терассасының ені
осыған шамалас. Өзен терассаларының биіктігі 1-3 м, ал төменгі ағысында 3-4
м артады.
Шу аңғарынан солтүстікке қарай, құмды щөл Мойынқұм басталады (200 м).
Құмды шөлдегі төбелер мен қырналар, биіктігі 3- 5 м болатын, солтүстік-
шығыс бағытында созылып жатады. Құмды төбелі массивтер арасында тереңдігі 5-
7 м болатын, блин, ойыстар кездеседі. Кейбіреулері, оншақты шақырымға
дейін созылады, ал ені небәрі 1-3 м. Жергілікті халық осыны-чураталар
дейді, табанында кішігірім көлдер дамиды. Құмды қырқалар өсімдіктермен
бекіген, ал арасында жеке сұсымалы құмды төбелер жиі ұшырасады.
Мойынқұм оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп көтеріледі, бұйратты құм
жолдардың салыстырмалы биіктері 30-40 м болады.
Бетпақдала шөлінің Жамбыл облысына оңтүстік-шығысы кіреді. Шөлдің
бедері батысы мен шығысында екі түрлі:батысында жазық аласа (300-500 м)
болса, шығысы көтеріңкі, ұсақ шоқылы, қалдық аласа таулы сипат алады.
Солтүстік-батыс бағытында созылып жатқан Шу-Іле тауларының жалғасы болатын
Жамбыл (974 м), Қойжарылған ( ), Майжарылған ( м), Байғара ( м) таулары
орналасқан. Таулардың аналық жыныстары (гранит, порфирит, кварцит, сланец)
жер бетіне ашық шығып турады.
Таулардың жонында, беткейлерінде үгітулүден босаған тақта тастар,
қорымдар сияқты, үйіліп жатады.
Жазық батыс бөлігінде, Бетпақдаланың абсолютік биіктігі 325-450 м а.
Бұл бөлікте аласа шоқылар ұшырасады, олардың арасындағы ойпаң-ойыстарда
батпақы сорлар, тақырлар дамыған.
Бепақдаланың оңтүстігінде, Шу аңғарымен екі аралықта Сорай жазығы
орналасқан. Осында Шу өзенінің ескі арнасы, бүгінде ұзындығы 1,5 км
болатын, құрғақ аңғар аңғарылады.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігі жазық ойпатты. Солтүстік
аймағында Бетпақдала шөлі (200-300 м), орталық және оңтүстігінде Мойынқұм
шөлі (400-600 м) орналасқан. Территория солтүстіктен оңтүстікке қарай
біртіндеп көтеріледі. Оңтүстігінде Қырғыз Алатауы созылса, батысы мен
шығысында Қаратау Айтау (Шу-Іле таулары 800-1000 м) көмкереді.
Облыс территориясының солтүстікте, солтүстік-батыста ашық жатуы, оның
жеріне тропикалық континенталды, арктикалық суық ауа массаларының емін-
еркін еніп кетүіне жағдай жасайды.
Жылдың суық мерзімінде, территорияда қазан айынан наурыз айына
дейінгі аралықта, солтүстіктен сібірлік антициклон тармағы келеді.
Солтүстік-батыстан облыс жеріне ылғалды ауа массасы Каспий теңізінің
оңтүстігінен келеді. Европа жазығының оңтүстігінен Атлант облысқа
мухитытының ауа массасы ылғал алып келеді.
Солтүстіктен келетін антициклон қысқы суық алап келеді.
Облыс территориясының батысындағы, шығысындағы және оңтүстігіндегі
таулардың барьерлік функциясының арқасында жауын-шашынды тау алдындағы
жазықпен салыстырғанда мол алады. Тау алды бөктерлерінде орташа жылдық
жауын-шашын 300-305 мм, ал Қырғыз Алатауында жылына 500-600 мм дейін ылғал
түседі. Осыған байланысты, Жуалы қыратында, Қырғыз Алатауының бөктерінде
богарлы егіншілік дамытуға мүмкіндік бар. Бұл бір, екіншіден, Шу мен Талас
өзендері салаларының бастау алуына мүмкіндік береді.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыратында сулы эрозия қарқынды жүреді.
Облыс территориясының басым көпшілігін алып жатқан Мойынқұм шөлінде
дефляция процессі активті, себебі бекімеген көшпелі құмдар ауданы, шөлдің
45-55 % алады. Аккумулятивті құмды шөлдердегі эолды рельеф формалары
территорияда табиғи-антропогенді шөлбасу құбылысы дамуына ықпал етеді.
Зерттеліп отырған территорияның жер бедерінің экологиялық салдарына
жасалған сараптама төмендегі қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
1. Облыс жерінің жер бедері күрделі, оның 90 пайызын жазық
–платформалы рельеф типі алып жатса, 10 пайызын таулы-орогенді
рельеф типі алады.
2. Жазық алабын Шу-Талас бассейні аккумуляциялық зонасы алып
жатыр.Таулардан құлап аққан өзендер тасымалдап әкелген зиянды
заттар осында шөктіріледі.
3. Жер бедері солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп көтеріледі,
оңтүстігі, батысы мен шығысы тау жоталарымен көмкеріледі. Тау
жоталарының барьерліктосқауылдық функциясы бар. Солтүстіктен ауа
массаларының емін-еркін еніп кетүіне ешбір кедергі жоқ. Тау
беткейлері жауын-шашынды мол алады.
4. Таулардың биік жоталарында қар-мұз жамылғысы дамыған. Олардан
облыс жерін сумен қамтамассыз етеін өзендер бастау алады. Содықтан,
тауларды экологиялық жауапты аймақтар деп танимыз
5. Таулардың тау жыныстары берік, сондықтан шөгінді жыныстармен
салыстырғанда көп жағдайда жылдам бұзыла қоймайды.
6. Қаратау мен Шу-Іле таулары жақпарлы-қатпарлы тау болған-
дықтан, тау жоталарында тегістелген беттер сақталған. Олар-
дың бедері жыртылұға ыңғайлы, сондықтан богарлы егін
шаруашылығында кеңінен пайдаланылады.
Облыс территориясының жер бедері мен қойнауындағы минеральды шикізат
көздерінің орны, оның геологиялық құрлысына тікілей байланысты. Таулар мен
жазықтар әртүрлі жастағы тау жыныстарынан тұрады 5, 6, 7, 9.
Палеозой эрасына дейінгі уақытта облыс территриясы теңіздік
геосинклинальды жағдайда болған. Дегенмен, осы кезеңде докембрийлік
қатпарлану процессі байқалады, оның дәлелі, таулардың ядросын құрал тұрған
гнейс, гранит пен кристаллды тақта тастар. Докембрийлік жыныстар
Кіндіктаста, Мақпал антиклиналінде кварцит, слюдалы тақта тастар, мрамор
мен амфиболиттерден тұрады. Бірақ, докембрийде, биік таулардың ядролары
болмаса,теңіз деңгейінен көтеріліп жатқан, қалған территория теңіздік
жағдайда қалып отырды. Қаратауда құмсазды, тақта тасты, мергель шөгінділер
жиналды.
Территорияның жаппай көтерілүі силурдың соңына қарай басталған,
каледондық орогенезде байқалды. Теңіздің түбінен жаңа тау жоталары
көтеріліп, жаңа аралдарды пайда болды.Орогенез Кіндіктаста, Қырғыз
Алатауында күшті байқалды, ал Қарату мен Шу-Іле тауларында әлсіз жүрді.
Каледондық қатпарлық тұсында жанар таулар атқылап жатты.(8,9)
Девонның басында облыс территориясы, Оңтүстік Қазақстанның басқа
территориясы сияқты, теңізден босады. Континентальды жағдайда денудациялық
процесс үдейді, ол тау жоталарын бұзып, тегістеп аласартып, одан ысырылған
тау жыныстары-конгломерат,ірі қиыршық тасты құмдар, тау аралық ойыстарды
толтырып жер бедерін тегістеуге ұмтылады.
Төменгі тас көмірдің соңында территорияны теңіз қайта басады. Оның
түбінде ізбесті шөгінділер, ал жағалауында құмсаздар жиналады. Қаратауда
карбонның ізбестасты жыныстары қалың болып жиналған.
Орта карбонда территорияда герциндік орогенез басталады. Бұл
тектоникалық қозғалыстар Шу-Іле, Кіндіктас пен Қаратауда докембрийлік
структураны бұзып, қайтадан көптеген ірі қатпарларға ұшыратты.
Палеогеннің соңы мен неогеннің басында территорияда альпілік орогенез
басталды. Тау жоталарының көтерілүімен байланысты, мұзбасу басталды. Қырғыз
Алатаудың биік жоталарында мұзды эрозиямен аккумуляция, альпілік рельеф
формаларын дамытты.
Палеогеннің континентальды және теңіздік тау жыныстары Батпақдаланың
батысындағы жазықты құрайды.
Төрттіктің тау алдында жиналған лесс жыныстары континетальды
құрғақшылық жағдайда жиналған.
Геологиялық құрылысына қатысты шолуды аяқтай отырып, облыс
территориясындағы тау жасалу процесстерінің әліде тоқталмай жалғасып
отырғанын айту керек. Оны Қырғыз Алатауындағы тектоникалық жарықтармен
әлсін-әлсін байқалып отырған жер сілкіністері дәлелдейді. А.А. Григорьев
пен Г.А. Авсюктың, П.С. Макеевтың пікірінше (1999 ж.) Жамбыл облысының
территориясында бірнеше жер сілкінү ошақтарын: Талас не Жамбыл, Мерке және
Бішкек деп ажыратады. Жер сілкінү ошақтары тау алдында орналасқан.
Пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының негізгі байлығы фосфорит кендері.
Фосфоритті бассейн, Кіші Қаратаудың солтүстік-шығыс бөлігінде 45 кен орнын
қамтиды.
Геолог ғалымдар осы бассейінді 3 бөлікке: оңтүстік-шығыс, орталық
және оңтүстік –батысқа бөледі.
Оңтүстік-шығысындағы ірі кен орындары-Шолақтау мен Ақсай, екеуіде тау
аралық аңғарларда жиналған конгломераттарда шоғырланған.
Кен орындары минеральды-химиялық құрамына қарай 4 қабатқа: негізгі
фосфоритті, фосфат-кремнийлі, төменгі фосфоритті және кремнийлі болып,
бөлінеді. Фосфорлы ангридтің мөлшері әртүрлі қабатта әрқалай: 2-7% тен 15-
37% аралығында болады. Өнеркәсіптік маңызы бары - алғашқы екеуі, осы кеннен
алынатын суперфосфат рудасы, алдын ала байытуды қажет етпейді.
Кіші Қаратаудың кен орындарын алғаш 1936 жылы геолог И.И. Машкара
геологиялық барлау барысында анықтаған болатын. Арнаулы геологиялық
зерттеулер кейін, рудалардың химиялық анализі жасалған соң, фосфориттің
кәсіптік маңызы бар екендігі анықталған соң ғана басталды.
Өнеркәсіптік маңызы бар фосфорит кен орындары: Тесіктас оның қалындығы
–3,5 м, фосфоритті ангидрид мөлшері - 30 %, Жаңатас, Көксу, Көкжан, Үмбас
- 24-25%, 29-30%.
Кіші Қаратауда, фосфориттен басқа, тас көмір, мирабилит тенардит,
марганец табылып отыр.
Облыс жеріндегі шөгінді тау жыныстарымен галит, ізбестас, саз, цемент,
доломит т.б. құрылыс материалдары байланысты.
Жамбыл облысының геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының
экологиялық салдары әр алуан. Құмды шөлдегі сусымалы құмдар мен таулар
бөктеріндегі лесс тау жыныстары тасымалдануға, үрленүге, үңгіленүге
(дефляция) және тасымалданып шөктірілүге бейім. Сондықтан олардың бойында
көптеген техногенездік зиянды заттар мол жиналады. Минеральды шикізат
көздерін игерген кезде, жер қойнауындағы химиялық элементтері жер бетіне
шығарылып, территоряның табиғи геохимиялық фонын бұзады. Оның дәлелі,
облыс жерінде қалыптасқан геохимиялық аномалиялар мен судың, топырақтың
зиянды заттармен ластанулары.
Тауларды құрап турған докембрийлік, палеозойлық тау жыныстары
экологиялық берік тау жыныстары, ал жазықтардағы өзеннің, көлдің
аллювиальды, деллювиальды шөгінділері экологиялық берік емес - борпылдақ
тау жыныстарына жатады.Олар жел, су эрозиясына бейім, тез шайылып,
тасымалданып кетеді.
Геологиялық құрлысына жасалған анализ, төмендегідей қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді.
1. Облыс жерінің геологиялық құрылысы өте күрделі. Докембрийдің
интрузивті тау жыныстарымен қатар, соңғы палеозой-кайнозойдың
метаморфты және шөгінді жыныстары кеңінен тараған.
2. Интрузивті тау жыныстарымен рудалы пайдалы қазбалары байланысты
дамыса, шөгінді тау жыныстарымен рудалы емес пайдалы қазбалары
дамыған.
3. Қырғыз Алатауының баурайында экологиялық зардап ошақтары болатын
– жер сілкінү ошақтары орналасқан.
4. Таулар алдындағы тау бөктерлерінде лессті тау жыныстары қалың
жиналған, олар шайылуға, эрозияға бейім келеді.
5. Облыс жеріндегі аккумулятивті шөгінділерде құмды шөлдер дамыған.
Құмды шөлдерде антропогенді шөлбасу процессі қарқынды жүрүде.
I.3. Климат және ішкә сулардың ролі.
Климат пен ауа райы, кез-келген территорияның экологиялық жағдайына
қалыптастыруда үлкен роль атқарады.(10,11,12).
Жамбыл облысының климаты құрғақшылығымен, шұғыл континентальдылығымен
сипатталады. Бұл жағдайлар, біріншіден қарастырылып отырған территорияның
Евразияның дәл ортасында орналасуымен және мухит бассейндерінен шалғайда
орналасуына байланысты. Екіншіден, атмосфера циркуляциясының да әсері бар.
Қоңыржай ендіктердің оңтүстігінде орналасуы - күн радияциясының мол келуіне
септігін тигізеді.
Облыс территориясына түсетін күн сәулесінің жарқырап түсүінің орташа
мөлшері 2500 сағат, бүл Москва қаласына (1600) түсетін сәуледен 1,5 есе
артық.
Академик А.А.Григорьевтің (1944) мәліметіне жүгінсек, Қазақстанның
оңтүстігінде, мамырдан шілдеге дейін 4 ай ішінде, келіп түсетін жылу
мөлшері осы мерзім ішіндегі тропикадан (150с.е.) бірде-бір кем емес; сәуір
мен қыркүйек аралығында, тропиакадағы желтоқсан мен қаңтар айлары
аралығында келіп түсетін жылудан кем емес; ақпан мен наурызда түсетін жылу
мөлшері, субтропикадағы қыс айларында келіп түсетін жылумен тең болады.
Желтоқсан мен ақпан айларында келетін жылу энергиясы, жалпы жер бетінің
650с.е.-не түсетін жылуға пара-пар.
Облыс территориясяна келіп түсетін жылудың мөлшері, ауа райының
бұлттылығына байланысты. Жаз айларында (мамыр-қазан) күн ашық, мейлінше
ашық күндер -тамыз бен қырқүйекте. Бұл, осы мерзімдегі оңтүстік Қазақстан
жерінде орнығатын температуралық депресияға байланысты, ол әрине
бұлттылықтың дамуына кедергі болады.
Жылдық суық мерзімінде, циклондық әрекеттің күшеюіне байланысты,
бұлттылық артады да, территорияға күн радиациясы аз түседі. Қыста, қар
жамылғысының аз күн болса да жатуы да, территорияның күн радиациясын аз
алуына себеп болады. Себебі, қардың альбедосы- күн сәулесін кері
шағылыстыруы 60-90%.
Күн энергиясының түсүі, көп жағдайда төсеніш сипатына да байланысты
(тау, дала, шөл). Ауаның төменгі қабаттарының термикалық жағдайының
әртектілігі таулы аудандарда таулы-аңғарлы желдерді дамытады. Жаз айларында
тәуліктік температураның тербелісі шұғыл: күндіз қатты қызады, түнде
салқындайды. Көктемдегі және күздегі түнде ауа температурасының төмендеуі,
көктемгі, күзгі радиациялық үсіктердің жүруіне себеп болады. Бұл,
арктикалық суық ауа массасының, солтүстіктен келетін, келуіне байланысты
үсіктен өзгеше.
Жамбыл облысының тауларының әртүрлі экспозициясы да жылуды әркелкі
алады, бірақ жаз айларында емес, қыс айларында айқын білінеді
(2 кесте).
Жамбыл облысы климатының қалыптасуында ауа циркуляциясының ролі
айтарлықтай.
Жылдың суық маусымында (қазаннан наурызға дейін) ауа райының
қалыптасуына сібір антициклонының тармағы әсер етеді.Оның ықпалынан облыс
жерінде қыста ашық аязды ауа райы, ал түнде қатты суық ауа райы
қалыптасады. Күндіз ауа температурасы көтерілген соң суық ауа біртіндеп
жылынады. Антициклонды жағдайды солтүстік-батыстан келетін циклондар
бузады. Циклон Каспий тенізінің оңтүстігінде және Теджен, Мургаб өзен
аңғарлары тарапынан келеді. Суық фронттың келуінен не жаңбыр не қар жауады.
Солтүстік-батыстан Европа жазығынан, Батыс Қазақстан арқылы келетін
қоңыржай ауа массасы, қыста құбылмалы ауа райды тұғызса, көктемде, күзде
жауын-шашын әкеледі.
Жылдың жылы мерзімінде, Сібір антициклоны кері шегінеді, облыс
территориясы қатты қызады. Облыс жеріндегі ауа райын Европанның
оңтүстігінен келетін азор антициклонның тармағы анықтайды. Сонымен қатар,
жазда оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның өз жерінде термикалық депрессия
орнайды. Осы жерде қалыптасқан континентальды тропикалық ауа массасы да ауа
райына әсер етеді. Жаздың аптап ыстығын Жер орта теңізі жақтан келген ауа
массасы сәлде болса бәсендетеді. Циклондық әрекет әлсіз, дегенмен
температураны, бұлттылықты өзгертеді.
Солтүстіктен, солтүстік-батыс пен батыстан келетін ауа массалары,
жазда аз келеді, жазық жерде ол қызып үлгіреді, ал конденсация деңгейі
жоғарыда жатқандықтан, бұлтсыз ашық күндер орнайды. Ал тауларда, бұл ауа
массалары бұлттылықты орнатып, жаңбыр мен биік шыңдарда қар жауғызады.
Жамбыл облысы климатының континентальдылығы, жыл мезгілдерінің
айқын, бірінен кейін бірінің алмасып отыруына себеп болады: құбылмалы,
салыстырмалы суық қысқа қыс мезгілі, жаңбырлы көктемге, ол қүрғақ жазбен
алмасады.
Қыс әдетте қарашаның соңында қалыптасады: температура теріс,
төмендейді, бұлттылық қалық, сіркіреп жауған нөсер жаңбыр, арты қарға
айналады. Қыста ауа райы құбылмалы: суық күндер жылы күндермен жиі
алмасады, тауда, тау етегінде қар жауып тұрады.
Арктикалық ауа массаларың келуі ауа температурасын -250, кей
күндері одан да төмендетіп жібереді. Тау аңғары мен жазықтарда ауа
температурасы қатты суынып, өсімдік жамылғысына көп зиян келтіреді.
Тауларда, кересінше салыстырмалы, қыс жылы болады, ол инверсиялық құбылысқа
байлданысты.
Облыс территориясы 500с.е.-ң оңтүстігінде орналасқандықтан, суық
мерзімінде жел түстіктен және солтүстік-шығыстан соғады. Қақтардағы желдің
орташа жылдамдығы 4-6 мсек., ал тау етегінде 2 мсек. дейін төмендейді.
Ауа температурасы мейлінше төмен - облыстық солтүстіг мен орталығында.
Мысалы, Бұрылбайталда, қаңтардың температурасы -12,50, Ойықта –9,60,
Отарда –9,80, Көктеректе –9,30. Ауа температурасы оңтүстікке жүрген сайын
артады. Жамбылда -5,10, Ақыр-Төбеде –6,70.
2
к
е
с
т
е
Жамбыл облысының климаттық көрсеткіштері
(Агроклимат ресурсы Джамбульской области,1978 г )
Ұзақтығы, күндер саны +100С Ауа температурасы, градус есебімен Жауын-шашын,мм
артық
темпе
ратура
жиынты
ғы
Тұрақты қар Аязсыз +10 С Орташа
жамылғысыныңкүндер артық күндер Июль
Шу 800 (1186) 62,5(148) 70-95 2 млр.500 млн
Талас 661 52,7 55-30,0 900 млн
Аса 60,2-25,6 508,0 млн
Беркуты 0,05-36 6,8 млн
Өзеннің гидрологиялық режимі күрделі, су шығыны әржерде әрқалай:
жоғарғы ағысында шілде мен тамыз айларында 95м3сек. Орта ағысында
өзен суы суғаруға жұмсалғандықтан, ағысы күрт азаяды. Қыста, көктемде,
жазда Тасөткел су қоймасынан судық жіберілүіне байланысты, Шудың ағысы
90м3сек. артады, ал жалпы шығыны 70м3сек.
Көктеректен кейін, өзен сағасы тармақталып, буланып, құмға сіңіп
кеткендіктен өзен көп суынан айырылады.
С.С.Неурструевтің1997 ж. пікіріне сүйенсек, Шу ертеде
Сырдарияға құятын, кейін Асқазанзор сорына бұрылады. Соңғы жылдары Қамқалы
көліне, Сырдариядан 300км қашықтықтағы келіп қуятын болды.
Шудың лайлығы, су тасқынында, 300-350гл, межень кезінде-13гл, ал
төменгі ағысында қумсазды, құмды жағалауды шайып келүіне байланысты, 600-
800гл. артады.
Судың химиялық құрамына қарай, Шу гидрокарбонатты класқа жатады,
минерализациясы орташа 200-500мгл.
Шу өзені облыстың ғана емес, Оңтүстік Қазақстанның экономикасында
айтарлықтай экологиялық роль атқарады. Қазақстан үлесіне өзеннің жылдық
ағысының 60% келеді, жалпы қоры-2мрд.м3. Қырғыстанда үлкен Шу каналы
салынған, одан облыс жеріне, Мерке бутағы кетеді. Ол Мерке мен Т.Рыскулов
аудандарының жерін сұғарады. Өзен суымен жалпы 45мың га. алқап сұғарылады.
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен
жерінен алады. Бастауын-Ұшқарой деп аталады. Төменгі ағасында Мойынқұм
арқылы өтіп, Жамбыл қаласынан 220км. Қашықтықта құиға сініп кетеді. Кейбір
ниғалды жылдары өзен қазоты көліне дейін барыс жетеді. Өзен аралас ағасында
қоректенеді: бастауында мұз бен қарлар мен, орта ағасында еріген қар
суымен, төменгі ағасында судық шығыны 24-30м3сек, максималды су шығысы
июнде-43м3сек, минимальдысы көктемде 22-22,7м3сек. Төменгі ағасында
(Үшарал маңында)-5,6м3сек азаяды.
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте
ыңғайлы. Өзеннің жалпы жылдық су қоры 900млн.м3, оның 500ммм3.
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жамбыл облысында өзен суымен 48мың га (1961)
жер суғарылады (Жамбыл, Талас, Байзақ аудандары).
Суының қоры жөнінен, облыстағы үшінші, өзен Аса өзені, оның ұзын
дығы –70км, Теріс пен Күркіресу мұздықтардан басталады (3500км).Қаратаудың
оңтүстік-шығысында тауды кесіп өтіп, Аса атанып, Бийліккөлге барып құлды.
Өзеннің суымен Жамбыл, Свердлов ауданының алқаптары сұғарылады.
Облыс территориясындағы ұсақ өзендерден Қарақыстақ, Аспара, Меркі,
Бүркіты, Шабақты, Көктал, Рығайты, т.б. атауға болады. Бүл өзендер суын
тиімді пайдалану үшін, бөгеттер салынған.
Облыс жерінің жазық айматары жер беттік суларға кедей, Мойынқұмның
орталығында бірде-бір өзен жоқ. Бетпақдалада, көктемде арнасы суға толып,
жазда кеуіп, қалатын қарасулар көп-ақ- Қызылеспе, Көктал, Жыңғылды,
Турлыбайсай, Қаратал, және Боқтықарын өзендері бар. Көктемдегі суы тұщылау
болғаны болмаса, ауыз су ретінде тутынуға болады, жазда ол булануға
байланысты ащыланады.
Жалпы, Жамбыл облысы, салыстырмалы түрде алғанда су қорына бай,
жылдық ағыс қоры жылына 5 мрлд.м3(2001), осының небәрі 2,2 мрлд. м3
пайдаланады.
Көлдері. Облыс көлдерінің көпшілігі ірі өзендердің аңғарында
жиі,оларды гидрогенді көлдер деп атайды. Әсіре Шу мен Талас өзендерінің
аңғарында да көп-ақ. Көлдер, осы өзен сулары, ерігін қар сулары мен грунт
суларымен қоректенеді. Сондлықтан, көлдердің ауданы, деңгейі жыл ішінде
өзгеріп түрады. Жазда, көпшілігі кеуіп қалады.(7,8)
Жамбыл облысындағы ірі көлдің бірі – Биликөл, ол Қаратаудың
солтүстік-шығысында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 18 шақырымға
созылады, ені 75 шақырым, ауданы-33 км3, терендігі 6,0-9,7м аралығында.
Көл ағынды, одан Аса өзені ағып өтеді, сондықтан сәуір мен мамырда суының
деңгейі көтеріледі,ал қараша мен желтолқсан айларында өмен түседі. Су
деңгейінің тербелісі – 2,5-3,0 м. Жылына көлдің түбіне, қалыңдығы 3см-дей
ылай тұнады.
Көлдер сондай-ақ, Аса өзенінің сағасында көп-ақ, бірімен-бірі
қосылып, батпақтанып, қалың қамыс-құрақ өсіп жатады.
Жер асты суларын жаратылысына қарай, таулы жердегі жарықшақты, жазық
жердегі қабатты деп бөлүге болады.
Таулы аудандарда, тақта тасқа айналған қатты жыныстардың арасында
тектоникалық жарықтары мол. Осы жарықтарды бойлап жиналған сулар, қар
ерігенде не жаңбыр жауғанда, жарықшақты сулар болып жиналады. Олар, әдетте,
жер бетіне, тау бөктерлерінің етегінде жер бетіне шығып жатады. Таулы
жердің жер асты сулары гидрокарбонатты, минералдануы төмен.
Таулардың етегінде, тау бөктерлерін құрал тұрған төрттіктің
борпылдақ жыныстары тұщы жер асты суларына өте бай. Грунт суларының
терендегі 0-5м, құдық қазып, дренаждар салу арқылы пайдалануға әбден
қолайлы.
Тау алдындағы жазықтарда артезиан сулары 100-250м тереңдікте жатыр.
Құбыр қазса, артезиан скважиналары секундына 5-10 және 30-50л су бере
алады.
Жер асты суларына Мойнқұм шөлі өте бай. У.М.Ахметсафин мәліметіне
сүйенсек, щөлдің орталық және шығысынд бөліктерінде, кем дегенде 180млрд.м3
су қоры бар. Құмды төбелердің арасындағы ойпаттарда, жер асты сулары 1-3м
тереңдікте жатса, ал құмды төбелердің бойында 5-20м терендікте жатады.
Шөлдің депрессиялық ойыстарында көлдер жиі ұшырасады - Тоғызуқұдық,
Далақұдық, Шошқакөл, Майқұдық, Атаукөл, Шарбақты, Аяқкөл, Лақкөл т.б.
Кейбір көлдердіқ ауданы 3га, ал тереңдігі-1м ғана болады. Көлдердің
жағасында қамыс – құрақ қалың өскен.
Шудың аңғарының жайылмасында, жайылма үстілік терассаларында грунт
суларының терендігі 2-3м. Таластың аңғарында грунт суларының тереңдігі 3-
5м.
Мойынқұмда грунт суларының тұздылығы төмен (300-400мгл). Грунт
суларының тұздылығының төмен болуы, атмосфералық жауын шашынның құм арқылы
сүзілуіне байланысты.
1. Жамбыл облысы территориясында жарықшақты, грунт және артезиан сулары
дамыған.
1. Жарықшақты жер асты сулары, таулы аудандардың тектоникалық жарықтары
арқылы жиналып, шоғырланады.
2. Грунт сулары, ірі өзендердің аңғарларында жиналса, артезиан суларының
қоры Мойынқұм шөлінде мол.
3. Жер асты суларының экологиялық маңызы зор, себебі табиғи өсімдіктердің
және ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға кеңінен пайдаланады.
4. Жер асты сулары, сондай-ақ ауыз және техникалық су ретінде
пайдаланылады.
І.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесі.
Жамбыл облысының топырағы әралуан. Топырақ жамылғысының қалыптасуы,
ендік бағытындағы зональды және таулардағы вертикальды биіктік белдеулік
заңдылықтарына бағынады.(7,8,13).
Қырғыз Алатауы, Қаратау мен Шу-Іле тауларында биіктік белдеулікке
байланысты дамыған топырақ жамылғысының спектрі әртүрлі. Жалғыз ғана Қырғыз
Алатауының бойында дамыған топырақ жамылғысы көп спектрлі: шөлді, шөлейтті,
құрғақ-дала, таулы, шалғынды-дала, таулы шалғынды және субальпілік шалғынды-
дала түрлерінен тұрады. Бұл топырақ жамылғысының типтері облыс жеріндегі
басқа тауларға тән емес. Себебі ол таулардың абсолюттік биіктігі төмен.
Облыстың жазық аймағында шөлд зона дамығандықтан, топырақ
жамылғысының типтері, шөлді құрап тұрған, аналық тау жыныстарына байланысты
болады.
Шөлдерде аналық тау жыныстары - аллювиальды, теңіздік, пролювиальды,
эолды болып бөлінеді. Осылардың ішінде өте кең тарағаны, өзендердің сулары
жинаған - аллювиальды жыныстар. Олар өзендердің қазіргі және бұрынғы
аңғарларын толтырып тұрған саздар, құмсаздар және қиыршық тастардан тұрады.
Проллювиальды және проллювиальды-аллювиальды жыныстары, тау алдындағы
бөктерлерін құрап тұрған-малта тасты, қиыршық тасты, қабатты саздардан
тұрады.
Эолды жыныстар Мойынқұм құмды шөлін құрайды. Құм желдің аллювиальды
және эллювиальды жыныстарын сорттап, екшелеуінен пайда болған.
Бетпақдаланың топырақ жамылғысы, шөгінді және метаморфтық тау
жыныстарының үгітілүінен пайда болған, эллювий жыныстарында дамыған.
Шөлдің барлық аналық тау жыныстары карбонатты және тұзды (гипс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-ТАРАУ. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ
ТАБИҒАТЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
І.1. Территорияның эколого-географиялық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
І.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.3. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
І.4. Топырақ, өсімдік жамылығысы
және жануралар дүниесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
1.5. Жамбыл облысы ландшафтысының
экологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29
ІІ – ТАРАУ. АНТРОПОГЕНДІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ.
2.1. Жамбыл облысы территориясын
геоэкологиялық аудандастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2. Антропогенді факторлардың табиғатқа
тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .52
2.3. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының
тигізер әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 57
2.4. Бұзылған ландшафттарды қайта орнына келтіру
рекультивация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Геоэкология немесе ландшафтылық экология – комплекстілі ғылым,
табиғиантропогендік жоғары сатыдағы: табиғат зонасы, облыс және провинция
деңгейіндегі геосистемалардың экологиялық жағдайын зерттеумен айналысады.
Ландшафтылық геоэкологияның планетарлық геоэкологиядан айырмашылығы
жекелеген аймақтардың алабында қалыптасқан экологиялық жағдайды зерттейді
(1).
Кез-келген аймақтың (республика, облыс) геоэкологиялық жағдайы сол жердің
табиғи ландшафтысының структурасымен ерекшелігіне және сондағы шаруашылық
салаларының әсер етүіне байланысты дамиды.
ТМД мен Қазақстанның геоэкологиялық жағдайларын зерттеген ғалымдар А.В.
Клюев, Н.Н. Родзевич, М.Е.Бельгібаев, А.В.Чигаркин, Г.В.Гельдыева,
А.В.Белыйды атауға болады. Жұмыс осы ғалымдардың ғылыми- теориялық
қағилдарына сүйенеді.
Жамбыл облысы республиканың ертеден халық қоныстанған, экономикасы сан-
салалы дамыған аграрлы-индустриялды аймағы. Шаруашылықтың әртүрлі саласы
жергілікті жердің табиғи ландшафтысына әртүрлі деңгейде әсер етеді. Табиғат
пен шаруашылықтың арасындағы қарым-қатнас осындағы белгілі геоэкологиялық
жағдайды қалыптастырған Осы жағдайдың ішкі айырмашылықтарын анықтаудың
үлкен практиалық маңызы бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – Жамбыл
облысының антропогендік ландшафт жағдайына анализ жасау, ішкі
айырмашылықтарына қарай территорияны геоэкологиялық аудандастыру. Аталған
мақсатқа сәйкес, мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі анықталды:
- Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беріледі;
- Жамбыл облысының экологиялық жағдайының қалыптасуындағы
әрбір табиғат компонентінің әсері сарапталады;
- Жамбыл облысы табиғи ландшафтысының экологиялық қасиеттері
мен ерекшеліктерін анықтау;
Жумыстың зерттеу нысанасы – Жамбыл облысының территориясы, оның аумағында
қалыптасқан антропогендік жағдайы.
Дипломдық жумысты жазу барысында дәстүрлі географиялық салыстырмалы
географиялық, картографиялық, статистикалық әдістер қолданылды.
Жумысты жазу барысында, ғылыми әдебиеттерге, картографиялық, статистикалық
мәліметтерге және Жамбыл облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының,
облыстық ауыл шаруашылығы, Жамбылгидрометбюро мекемесінің фондылық
материалдары қолданылды.
Дипломдық жұмыс құрылымы, екі тараудан, алты параграфтан, 12 кестеден.
Жұмыстың бірінші тарауында, зерттеліп отырған территория ның эколого-
географиялық орнына баға беріліп, жер бедері мен геологиялық құрылысының,
климатының жергілікті жердегі қалыптасқан экологиялық жағдайдың
қалыптасуындағы роліне баға беріледі. Жамбыл облысы жеріндегі топырақ,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің экологиясы анықталады.
Жұмыстың екінші тарауында, территорияда қалыптасқан экологиялық
жағдайдың ішкі айырмашылықтары негізінде геоэкологиялық аудандастырылу
жүйесі анықталады. Геоэкологиялық провинциялар
деңгейінде әрбір провинцияның экологиялық жағдайы сарапталады.
Провинция аумағындағы экологиялық жағдайы шиеленіскен аудандар - анклавтар
анықталады. Зерттеу барысында, Жамбыл облысы территориясында алты физико-
географиялық провинция және оның аумағындағы бес анклав анықталды.
Диплом жумысының соңында, облыс териториясындағы экологиялық шиеленіс
жағдайларын әлсірету жолдары мен антропогендік шөлбасумен қарсы күрес
шаралары тұжырымдалады.
Дипломдық жұмыс мәтіні 72 бетте баяндалған, қолданылған әдебиеттердің саны
, қосымшалардан тұрады.
І-ТАРАУ. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1. Территоряның эколого-географиялық орыны.
Қазақстанның кез-келген аймағының табиғатына шолу бермес бұрын, дәстүрлі
түрде оның физико-географиялық және экономико-географиялық орнына баға
берілетін. ХХ- ғасырдың соңғы он жылының ішінде, дүние жүзінің әр жерінде
байқалып отырған, экологиялық шиеленіс пен дағдарысқа байланысты,
аймақтардың эколого-географиялық орнына баға беріле бастады. Оның себебі,
географиялық қабық бір тұтас болғандықтан, бір мемлекет шеңберіндегі
экологиялық өзгерістер, екінші бір мемлекет не облыс табиғатына әсер етіп
отыр. Ол атмофераның циркуляциясына, өзен суларының тасымалдауына,
транспорт пен т.б. қарым-қатнас түрлерінмен тарлуына байланысты. Себебі
атмосфера, гидросфера және биосферадағы алмасулар мемлекеттік - әкімшілік
шекараларға бағынбайды. Сондықтан, бір жердегі экологиялық өзгеріс келесі
бір жерде жаңғырып, табиғатына әсер етпей қоймайды. Осы ғылымдағы жағдайды
ескере отырып, Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беру
қажет.
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42-46 с.е.- мен 69-75 ш.б.
аралығында орналасқан. Солтүстік аймағы жазық-Мойынқұм, Бетпақдалаға ашық
тосқаулсыз шығып жатса, шығысында Айтау (Шу-Іле таулары), оңтүстігінде
Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі (1). Шу және Талас
өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер көлемі 145,
2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400 шақырымға
созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады. Облыстың шығысындағы,
оңтүстігіндегі және батыстағы шекаралары табиғи шекара болатын тау
жоталарымен өтеді.
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Греция,
Голландия мемлекеттерінің ауданын қоса есептегендігі ауданнан артық немесе
үш Закавказье мен үш Балтық жағалауындағы мемлекеттердің ауданын қоса
есептегенде көлемге теңеседі.
Эколого-географиялық орны. Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл орта-сында
Евразия материгінің терең қойнауында, мұхит-теңіздерден шалғайда (3000
шақырым қашықтықта ), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Осы жағдай
облыс климатының шұғыл континентальды болып қалыптасуы-на әсер етеді. Ал
оның салдарын, облыстағы ауа температура-сының жыл-дық және тәуліктік
тербелісінің (амплитудасы) шұғыл өзгеріп, теңіз жаға-лауындағы елдермен
салыстырғанда, салыстырмалы ылғалдылық пен бұлт-тылықтың төмен,
құрғақшылықты болып қалыптасуынан көреміз. Ол кезе-гімен территория мен жыл
мезгілдерінің ішінде жауын-шашаынның әркелкі түсуі мен шөл ландшафтысы мен
дамуына ықпал жасап отыр. Табиғаттың
осы қасиеттері Жамбыл облысындағы геосистемалардың антропогендік
әрекеттерге төтеп бере алу қабілетінің төмен, табиғи шөл басу мен арид-
тенуге бейім екендігін көрсетеді.
Жер бедерінің экологиялық жағдайға әсері. Өлке жер бедерінің 90 % жазық,
ал 10% таулы болып келеді. Облыстың оңтүстігіндегі әкімшілік облыстық
шекара республиканың мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келеді, ол табиғи
шекара болатын – Қырғыз Алатауы (4000 м) жотасымен өтеді. Облысытың
шығысында Шу-Іле таулары (Айтау, 1800 м), оңтүстік батысында Қаратау (700-
1600 м) солтүстіктен-оңтүстікке бойлық бағытын-да жуық бағытта созылып
жатыр. Осы таулардың тосқауылдық функция-сына назар аудармауға болмайды.
Оның беткейлерінде атмосфералық жау-ын-шашын мөлшері мол түседі, себебі
тау беткейлері ылғалды ауа масса-ларыен ұстап қалады. Биіктікке байланысты
ауа температурасының төмен-деуімен ылғалдың мол түсуінен Қырғыз Алатауының
биік тау шыңдарында тұрақты қар жамылғысы мен тау мұздықтары қалыптасқан.
Осы мұздықтар-дан, өлкенің су қорын құрайтын, ірілі-кішілі өзендері
басталады. Содықтан өлкеміздегі биік тау жоталарын экологиялық жауапты
аймақтар ретінде қарастыруға болады. Таулы табиғаттың экологиялық жағдайын
шиеленіс-тіретін қасиеттерінен – ылғалдың мол түсуінен беткейлерде
эрозиялық шай-ылу процессінің қарқынды жүруін, су тасқындары мен селдің жиі
байқала-тынын атау қажет. Сонымен қатар, тау жоталары түгелдей дерлік
Солтүстік Тянт-Шаньның сейсмикалық қауіпті аймағында орналасқан (5). Мұнда
Талас, Жамбыл, Меркі, Бішкек жер сілкініс ошақтары анықталған. Жер
сілкіністің тек табиғи экологиялық зіл-зала ғана емес, әлеуметтік-экология-
лық жағдайын шиеленістіретін жағдай екендігін 2003 жылғы мамыр айында
болған Т.Рысқұлов ауданындағы жер сілкініс дәлелдейді. Осы жағдайлар таулы
жер бедерінің жағымды оң экологиялық әсерлері мен бірге теріс әсерлерінің
бар екендігін дәлелдейді. Тау жоталарында жаңа тектоникалық (неотектоника )
қозғалыстар әліде жалғасуда, таулар қайта көтерілуде.
Жамбыл облысының солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс
шекаралары ашық, табиғи тосқауыл болатын таулары жоқ. Солтүстігінде сәл
көтеріңкі Бетпақ дала ( 300-450 м ) сазды шөлі оңтүстікке біртіндеп аласа
Мойынқұм құмды шөліне ( 200-300 м ) ұласады. Облыстың осы орта-лығындағы
жазық бөлігін кейде аккумулятивті төмен түскен, Шу-Талас бассейні деп те
атайды (6). Облыс жерінің солтүстігінде тосқауылсыз жаз-ықты ашық жатуының
экологиялық салдарын арктикалық суық континен-тальды және Сібір
антициклонының құрғақ суық ауа массаларының әсі-ресе, көктемде және күзде
келуі аулшаруашылық дақылдарына зиянды әсер ететін үсіктердің жүріп кетуіне
себеп болады. Облыстың батысындағы аласа Қаратау жоталары, жерорта
теңізінен келетін Аталант ауа массалары-мен, контенентальды тропикалық
құрғақ ауа массаларына көп жағдайда тосқауыл бола алмайды. Облыс жеріне
түсетін атмосфералық жауын-шаш-ында түгелдей дерлік осы атлант мұхитынан
келетін ауа массасы әкеледі.
Таулардан басталған ірілі-ұсақтты өзендер техногенді зиянды қалдық
заттарды облыс орталығындағы Шу-Талас аккумулятивті жазығына қарай
тасмалдайды да шөктіреді.
Гнологиялық құрылыстың экологиялық әсері мен ролін территорияны құрайтын
әртүрлі жастағы, әртүрлі құрамдағы тау жыныстарының техно-генді және табиғи
процесстерге төтеп бере алу, беріктік қасиетінен болады. Жамбыл облысындағы
таулар ертедегі докембрий мен төменгі палеозойдың берік интрузивті тау
жыныстарынын тұрады. Бірақ ауа температурасының шұғыл өзгерісі әсерінен
гранитті және метаморфтық тау жыныстары физи-калық үгілітуге жиі ұшырап
отырады. Интрузивті тау жыныстары мен облыс жеріндегі рудалы пайдалы
қазбалардың кен орындары (мыс, полиме-талл т.б.) байланысты. Шөгінді
аккумулятивті жыныстармен газ және руда-лы емес кендер орыны байланысты.
Бетпақ дала мен Мойынқұм, Боздала жазықтары эолды құмды, сазды шөгінді
үрлеп тасмалданып кетуіне бейім болады. Мұндай құбылыстардың антропогенді
шөл басудың табиғи алғы шарттары болатыны түсінікті.
Табиғи ортаның экологиялық жағдайына және оның өзгерістеріне климаттың
қосатын үлесі мол. Климаттық жағдайлар біріншіден атмосфера-ның өз бетімен
тазаруына (жауған жаңбыр есебінен) әсер етсе, екіншіден оның ластануына
ықпал жасайды. Жамбыл облысы территориясындағы климаттың экологиялық
әсерінен осындай байқалып отырған бірнеше таби-ғи құбылыстардан көреміз;
аса құрғақшылық, аңызақ желдердің соғуы жер мен ылғал режиміне байланысты
миграциясы, т.б. Көктемдегі және күздегі ауа температурасының әсіресе түнде
күрт төмендеуі, радиациялық үсіктің жүріп кетуіне себеп болады. Көктемгі
жауған нөсер жаңбырладың зиянды жақтары да бар, ол өсімдіктердің гүлдеп,
дер кезінде тозаңдануына мүм-кіндік бере қоймайды.
Жер беті және жер асты суларының экологиялық әсері екі түрлі сипаттан
көрінеді. Біріншіден, Жамбыл облысы жерінде өзен торлары тау алды айма-
ғында жиі. Өзен торының тау алдында жиі болуы, техгогенді және ауыл
шаруашылығынан жиналған зиянды заттар мен ластануына себеп болса, екіншіден
таулардан басталған өзендердің экологиялық жағымды әсерлері-де байқалады.
Ірі деген өзендері түгелдей дерлік, қоректену режіміне қарай, Тянь-Шань
типіне жатады, сондықтан олардың суының деңгейі жылына екі рет көтеріледі:
көктемде және жазда. Көктемгі судың тасуы тау беткейлер-індегі қардың
еріген кезінде байқалса, ал жаздағы тасуы тау басындағы мұз-дықтардың
еруімен байланысты. Өзендер арасының ұзақ мерзім ішінде суға толып жатуы,
сулардың техногенді зиян заттардан өзін-өзі тазартып отыру-ына мүмкіндік
береді. Шу мен Талас, Аса ( Күркүрексу) өзендері көршілес Қырғыз
Республикасы жерінен басталып, орта және төменгі ағысында Жамбыл облысы
жеріне кіреді. Облыс жеріндегі екі 226 мың гектар бола-тын суармалы егістік
жерлер су қорының 80% Қырғыз Республикасындағы қалыптасқан ағыстардан алады
(7). Сондайақ, өзендерді экологиялық зиян-ды заттарды тасмалдайтын
каналдар ретінде қарастыруға болады. Мысалы, Шу өзені сулары мен біздің
өлкеге зерттеулерге қарағанда, Қырғыз Респуб-ликасынан жылына, органикалық
заттардың 1,6 ПДК-дан, мұнай өнімдер-інен 1,4 ПДК-дан артық зиянды заттар
ағып келеді (7).
Үлкен бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан мен Қырғыз
Республикасы арасындағы бөлу мәселесі, ол осы күнге дейін өз шешімін таппай
отыр (7). Осындай мемлекет аралық экологиялық мәселелер (суға қатысты ғана
емес), халықаралық дипломатияда саяси экологияның маңыз-ды орын алатынын
дәлелдейді.
Табиғи ортаның тепе-теңдігінің бұзылуына, Жамбыл облысындағы топырақ
жамылғысының табиғи қасиеттеріде әсер етуде. Топырақтың әр-түрлі типі мен
оның түрлері, облыс аумағында бірін-бірі жиі алмастырып дамыған (9).
Территорияның 90% алып жатқан жазықтықтардың топырағы негізінен құм-сазды,
саздақты, әрі жұқа құнарлығы төмен болады. Осындай экологиялық қасиеті бар
топырақ жамылғысы, әрине эрозия мен дефляцияға өте тез ұшырайды (10).
Осындай табиғи құбылыстарға адамның шаруашылық әрекеттері де көп ықпал
жасайтыны сөзсіз.
Табиғи ландшафтының тұрақтылығына өсімдік жамылғысының да қосар үлесі мол,
ол эрозия мен дефляцияға кедергі болуы мүмкін не оны жедел-детуі мүмкін.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігінде таби-ғи өсімдік жамылғысы
жұқа, жайылымдық дигрессияға тез ұшырап отыр-ады. Жайылымды экожүйелерді
ұдайы пайдалану, оның топталуына, өсім-дік түрлерінің азаюына себеп болуда
(10). Таулы жайылымдардың түсімі кеміп, шөптесінді өсімдіктердің алуан
түрлілігі қысқаруда. Тау беткейлерін-дегі орман ағаштарының кесілуі,
беткейлік шайылу құбылысын үдетіп отырғандығы байқалады. Облыс жеріндегі
жазықтарда 300 түрлі өсімдіктер түрі тіркелсе, Қырғыз Алатауында, Шу-Іле
және Қаратауда алуан түрлі өсімдік саны 700-ге дейін артады (10).
Биологиялық түрлердің жазықтан тауларға ауысқан сайын артуы тек біздің
облысы жеріне ғана тән құбылыс емес, бұл жер бетіндегі барлық аридті, яғни
құрғақ аймақтарға тән табиғи жағдай. Біздің тауларда Қазақстанда өсетін
барлық 685 өсімдіктер түрінің 181 түрі өседі. Өсімдіктердің алуан
түрлерінің шоғырлануы тұрғысынан, облыс жеріне 15 % еніп жатқан Талас
Алатауы алдыңғы орында. Мұнда бір мың шаршы шақырым жерге 145 түрлі
өсімдіктен келеді екен. Бұл Қазақстан үшін ең үлкен (максималды) көрсеткіш,
республика бойынша орташа көрсеткіш бұдан әлде қайда төмен бір мың шаршы
шақырымға екі түрден келеді. Шу-Іле және Қаратау аласа таулары
өсімдіктердің жаңа түрлері қалыптасатын орталықтар қатарына жатады, себебі
неотектоника әлі жүріп жатыр. Мысалы, бір ғана Қаратауда ағаштың 25
эндемикалық түрлері анықталған. Облыс жеріндегі тауларда республиканың
Қызыл кітабына енген 65 түрлі жоғарғы сатыдағы өсімдіктер өседі.
Мамандардың пікірінше, шөлдің өсімдіктеріне қарағанда таулардың
өсімдіктерінің жойылып кету қауіпі 5 есе артық. Осы жағдайлар таулардағы
өсімдіктерді тез арада қатаң қорғауға алуды талап етеді. Себебі, Қазақстан
Халықаралық биологиялық алуантүрлілікті сақтау Конвенциясын қабылдаған
мемлекеттердің бірі. Республика жеріндегі осы түрлерді сақтауға, біз дүние
жүзілік қауымдастық алдында жауаптымыз. Осы орайда үлкен бір шешімін таппай
тұрған экологиялық мәселені айтпай кетпеуге болмайды. Мамандардың
пікірінше, біздің облыста ғана емес, бүкі республика бойынша, ормандардың
ағаш қорын есепке алғанда ондағы биологиялық алуан түрлер есепке алынбайтын
екен. Орман қорының есебі алынғанда, ондағы ағаштардың құрамы ғана есепке
алынады да, ал оның түрі, қандай тусқа жатаындығы анықталмайды. Осының
салдарынан, ормандағы құнды генетикңалық, селекциялық (тұқымдық) фонд
болатын жабайы Сиверс алмасы, Регель алмұрты, Тянь-Шань шиесі, нағыз жаңғақ
(фистащка) т.б. популяцияларды сақтау мен қорғау шаралары
ұйымдастырылмаған. Орман шаруашылығында ариалы 40% алып жатқан ағашпен
бұталардың түрлері ғана есепке алынады. Ал ариалы шағын, биологиялық түр
ретінде жойылып кетуі алдында тұрған жоғарыдығы ағаш пен бұталар есепке
алынбайды. Популяциясы шағын ариалды алып жатқан құмнды жабайы жеміс
ағаштарының жойылып кетуінің тағы бір себебі, о олардың генетикалық
ластануы . Облыс жерінде 1947 жылдан осы жабайы жеміс ағаштарының қасына
мәдени алманың, алмұрттың отырғызылуы Мақпал шатқалындағы, Мамай-Қайынды
және Сөгетіде Сиверс алмасы мен кәдімгі жабайы өріктің генетикалық тур
ретінде жойылып кетуіне себеп болуда. Жабайы өсімдіктердің мәдени
өсімдіктердің тозығы мен тозаңдануынан олардың генетикалық структурасы
өзгеріп, жартылай мәдени түрлерге айналып барады. Осындай жағдайлар Жуалы,
Аспара Меркі және Қарақұндыз орман шаруашылығы жеріндеде орын алып отыр.
Мәдени өсімдіктермен бірге, таулы ормандарға тән емес ауралармен өсімдік
зиянкесті келеді.
Жамбыл облысындағы орман алқаптарына бөтен аймақтардың ағаштарының, атап
айтқанда, американдық түрлер-үйенкі, жалған акция т.б. жерсіндірілуі,
табиғи жергілікті түрлердің ареалын жаулап алып, олардың жойылып кетуіне
әсер етуде. Осының салдарынан табиғи таулы экосистемалар бөтен жердің
түрлерімен ластануда. Бұл жәйт биологиялық түрлерді сақтаудың Халықаралық
Конвенциясының талаптарына тағы да қайшы келіп отыр.
Сонымен, Жамбыл облысы табиғатының әрбір компонентінің өлкеміздегі
экологиялық жағдайды қалыптастырудығы ролін берілген бағаны қорытындылай
келіп, төмендегі кестені ұсынамыз (кесте1).
1 кесте
Табиғат компоненттері Экологиялық тұрақсызданудың
көріністері
Тобы Олардың ықпалы
Эколого- Евразияның дәл Құрғақшылық, жауынның жыл және
географиялық Орталығында орналасуы: Территория ішінде әркелкі түсуі,
орны шөлді ландшафтының қалыптасуы,
- Климаттың оның антропогенді әсерге төтеп
континентальдығы бере алуы қабілетінің төмендігі.
мұхиттардың шалғайлығы; Табиғи және антропогенді
шөлбасудың қабат байқалуы.
- Шаруашылық табиғи ортаны ластаушы нысана
нысаналарының облыс көздерінің оңтүстіктегі тау алды
жеррінде әркелкі белдеуінде шоғырлану (Қырғыз
орналасуы Алатауы, Шу-Іле Алатауы,
Қаратау).
Территория- Жер бедерінің оңтүстік-
ның жер тен солтүстікке қарай
бедері аласаруы; Техногенді зиянды заттардың
(орографиясы) Арктикалық және Оңтүстіктен солтүстікке
қоңыржай ауа тасмалдануы, тұйық бассейн
массаларының аумағында жиналып шөктірілуі.
еркін енуі; Тау беткейлерінде ылғалдың мол
Оңтүстіктегі, оңтүстік- түсуі, эрозиялық шайылудың
батыс, шығыстағы үдеуі, шаруашылық
таулардың барьерлік нысаналарында техногенді
(тосқауыл) ықпалы. аппараттардың жиі байқалуы.
Климаттың Солтүстік,
әсерлері солтүстік-батыс желдердіңКөктемдегі үсіктердің кеш
еркін байқалуы, күздегі үсіктердің ерте
енуі, температуралық түсуі, күн сәулесінің мол түсуі.
инверциясының байқа- Қырғыз Алатауы, Қаратау
луы, тау алдындағы баурайында орналасқан өндіріс-
аймақтарда шаруашылық ошақтарынан
ауа циркуляциясының атмосфераның ластануы.
тұйықталып қалуы.
1.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы .
Жамбыл облысының жер бедерінің басым көпшілі жазық. Тау жоталары облыс
территориясын батысынан, шығысынан және оңтүстігінен қоршап жатады (1
сурет). Оңтүстік –шығысындағы табиғи тосқауыл Кіндіктас таулары Іле
Алатауының жалғасы, бірнеше массивтерге: солтүстік-шығысында –Қордай
қыраты (1300-1500 м), шығысында –Желдітау, оңтүстік-шығысында Арғайты
көтерілісі (1300-1400 м), ал батысында-Ақкөйлек қыратына бөлінеді.
Кіндіктас солтүстік-батысында Шоқпар ойпатында (200 м) ұласса, ол оның
аржағында Шу-Іле тауларына ұласады, оның биік нүктесі Айтау (теңіз
деңгейінен 1800 м). Тау жоталары ұсақ шоқыларға ұқсас, олардың арасын бөліп
тұрған тегістелген беттер кездеседі. Тау жоталары тік жар қабақты
беткейлермен аласарады. Аса тілімделген, аридті үгітілүдің формалары жиі
ұшырасады.
Шу-Іле таулары солтүстікке қарай біртіндеп аласарып, шөлді плато
Бетпақдалаға ұласады. Оның оңтүстік – батысында, Шу өзені аңғарымен екі
ортада, құмды - лессті Сексеул даласы орналасқан.
Облыстың оңтүстігіне, Кіндіктас пен Талас аңғарының аралығында,
Қырғыз Алатауының батысы енеді. Тау жотасы шығыстан батысқа жүрген сайын
біртіндеп аласарады, Меркі, Аспара өзендерінің бастауында биіктік - 4125 м
болса, Шұнқыр, Мақпал өзендері бастауына биіктік 3783-3006 м дейін
төмендейді.
Қырғыз Алатауы жоталары горизонтальды және вертикалды бағытта жиі
тілімделген.
Қырғыз Алатауының Талас Алатаумен шектескен жерінде, биік тау
шыңдарында, тұрақты қар жамылғысы мен мұздықтар дамыған.
Жамбыл облысының оңтүстік-батысында Қаратаудың (800-1600 м)
шығысындағы Кіші Қаратау(кейде Шығыс деп атайды) жотасы орналасқан. Ол
оңтүстіктегі - Батыс Қаратаудан әлде-қайда аласа. Жақпарлы – қатпарлы
Қаратау, қайта көтерілгендіктен, жоталардың төбесінде тегістелген беттер
сақталып қалған.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыраттарында судың эрозиялық тілімденү
процесстері қарқынды жүреді.
Кіші Қаратаудың оңтүстігінде Боралдай массиві1000-800 м көтеріледі.
Су айырық жоталары үшкір, қырлы, жар құзды болып келеді, беткейлерінің
қулау бұрышы 30-40 градустан артады. Бұл, мұнда эрозиялық тілімденүдің
қарқынды жүретіндігін дәлелдейді. Тау аралық аңғарларында өзендер ағып
жатыр. Шу мен Талас өзендерінің аңғарлары кең табанды, жайылмасы мен өзен
терассалары қалыптасқан. Шудың Қамқалы тусындағы терассаларының ені-10-15
шақырым болса, Таластың Үшарал тұсындағы жайылма үстілік терассасының ені
осыған шамалас. Өзен терассаларының биіктігі 1-3 м, ал төменгі ағысында 3-4
м артады.
Шу аңғарынан солтүстікке қарай, құмды щөл Мойынқұм басталады (200 м).
Құмды шөлдегі төбелер мен қырналар, биіктігі 3- 5 м болатын, солтүстік-
шығыс бағытында созылып жатады. Құмды төбелі массивтер арасында тереңдігі 5-
7 м болатын, блин, ойыстар кездеседі. Кейбіреулері, оншақты шақырымға
дейін созылады, ал ені небәрі 1-3 м. Жергілікті халық осыны-чураталар
дейді, табанында кішігірім көлдер дамиды. Құмды қырқалар өсімдіктермен
бекіген, ал арасында жеке сұсымалы құмды төбелер жиі ұшырасады.
Мойынқұм оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп көтеріледі, бұйратты құм
жолдардың салыстырмалы биіктері 30-40 м болады.
Бетпақдала шөлінің Жамбыл облысына оңтүстік-шығысы кіреді. Шөлдің
бедері батысы мен шығысында екі түрлі:батысында жазық аласа (300-500 м)
болса, шығысы көтеріңкі, ұсақ шоқылы, қалдық аласа таулы сипат алады.
Солтүстік-батыс бағытында созылып жатқан Шу-Іле тауларының жалғасы болатын
Жамбыл (974 м), Қойжарылған ( ), Майжарылған ( м), Байғара ( м) таулары
орналасқан. Таулардың аналық жыныстары (гранит, порфирит, кварцит, сланец)
жер бетіне ашық шығып турады.
Таулардың жонында, беткейлерінде үгітулүден босаған тақта тастар,
қорымдар сияқты, үйіліп жатады.
Жазық батыс бөлігінде, Бетпақдаланың абсолютік биіктігі 325-450 м а.
Бұл бөлікте аласа шоқылар ұшырасады, олардың арасындағы ойпаң-ойыстарда
батпақы сорлар, тақырлар дамыған.
Бепақдаланың оңтүстігінде, Шу аңғарымен екі аралықта Сорай жазығы
орналасқан. Осында Шу өзенінің ескі арнасы, бүгінде ұзындығы 1,5 км
болатын, құрғақ аңғар аңғарылады.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігі жазық ойпатты. Солтүстік
аймағында Бетпақдала шөлі (200-300 м), орталық және оңтүстігінде Мойынқұм
шөлі (400-600 м) орналасқан. Территория солтүстіктен оңтүстікке қарай
біртіндеп көтеріледі. Оңтүстігінде Қырғыз Алатауы созылса, батысы мен
шығысында Қаратау Айтау (Шу-Іле таулары 800-1000 м) көмкереді.
Облыс территориясының солтүстікте, солтүстік-батыста ашық жатуы, оның
жеріне тропикалық континенталды, арктикалық суық ауа массаларының емін-
еркін еніп кетүіне жағдай жасайды.
Жылдың суық мерзімінде, территорияда қазан айынан наурыз айына
дейінгі аралықта, солтүстіктен сібірлік антициклон тармағы келеді.
Солтүстік-батыстан облыс жеріне ылғалды ауа массасы Каспий теңізінің
оңтүстігінен келеді. Европа жазығының оңтүстігінен Атлант облысқа
мухитытының ауа массасы ылғал алып келеді.
Солтүстіктен келетін антициклон қысқы суық алап келеді.
Облыс территориясының батысындағы, шығысындағы және оңтүстігіндегі
таулардың барьерлік функциясының арқасында жауын-шашынды тау алдындағы
жазықпен салыстырғанда мол алады. Тау алды бөктерлерінде орташа жылдық
жауын-шашын 300-305 мм, ал Қырғыз Алатауында жылына 500-600 мм дейін ылғал
түседі. Осыған байланысты, Жуалы қыратында, Қырғыз Алатауының бөктерінде
богарлы егіншілік дамытуға мүмкіндік бар. Бұл бір, екіншіден, Шу мен Талас
өзендері салаларының бастау алуына мүмкіндік береді.
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800
м), Боралдай (700-800 м) таулы қыратында сулы эрозия қарқынды жүреді.
Облыс территориясының басым көпшілігін алып жатқан Мойынқұм шөлінде
дефляция процессі активті, себебі бекімеген көшпелі құмдар ауданы, шөлдің
45-55 % алады. Аккумулятивті құмды шөлдердегі эолды рельеф формалары
территорияда табиғи-антропогенді шөлбасу құбылысы дамуына ықпал етеді.
Зерттеліп отырған территорияның жер бедерінің экологиялық салдарына
жасалған сараптама төмендегі қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
1. Облыс жерінің жер бедері күрделі, оның 90 пайызын жазық
–платформалы рельеф типі алып жатса, 10 пайызын таулы-орогенді
рельеф типі алады.
2. Жазық алабын Шу-Талас бассейні аккумуляциялық зонасы алып
жатыр.Таулардан құлап аққан өзендер тасымалдап әкелген зиянды
заттар осында шөктіріледі.
3. Жер бедері солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп көтеріледі,
оңтүстігі, батысы мен шығысы тау жоталарымен көмкеріледі. Тау
жоталарының барьерліктосқауылдық функциясы бар. Солтүстіктен ауа
массаларының емін-еркін еніп кетүіне ешбір кедергі жоқ. Тау
беткейлері жауын-шашынды мол алады.
4. Таулардың биік жоталарында қар-мұз жамылғысы дамыған. Олардан
облыс жерін сумен қамтамассыз етеін өзендер бастау алады. Содықтан,
тауларды экологиялық жауапты аймақтар деп танимыз
5. Таулардың тау жыныстары берік, сондықтан шөгінді жыныстармен
салыстырғанда көп жағдайда жылдам бұзыла қоймайды.
6. Қаратау мен Шу-Іле таулары жақпарлы-қатпарлы тау болған-
дықтан, тау жоталарында тегістелген беттер сақталған. Олар-
дың бедері жыртылұға ыңғайлы, сондықтан богарлы егін
шаруашылығында кеңінен пайдаланылады.
Облыс территориясының жер бедері мен қойнауындағы минеральды шикізат
көздерінің орны, оның геологиялық құрлысына тікілей байланысты. Таулар мен
жазықтар әртүрлі жастағы тау жыныстарынан тұрады 5, 6, 7, 9.
Палеозой эрасына дейінгі уақытта облыс территриясы теңіздік
геосинклинальды жағдайда болған. Дегенмен, осы кезеңде докембрийлік
қатпарлану процессі байқалады, оның дәлелі, таулардың ядросын құрал тұрған
гнейс, гранит пен кристаллды тақта тастар. Докембрийлік жыныстар
Кіндіктаста, Мақпал антиклиналінде кварцит, слюдалы тақта тастар, мрамор
мен амфиболиттерден тұрады. Бірақ, докембрийде, биік таулардың ядролары
болмаса,теңіз деңгейінен көтеріліп жатқан, қалған территория теңіздік
жағдайда қалып отырды. Қаратауда құмсазды, тақта тасты, мергель шөгінділер
жиналды.
Территорияның жаппай көтерілүі силурдың соңына қарай басталған,
каледондық орогенезде байқалды. Теңіздің түбінен жаңа тау жоталары
көтеріліп, жаңа аралдарды пайда болды.Орогенез Кіндіктаста, Қырғыз
Алатауында күшті байқалды, ал Қарату мен Шу-Іле тауларында әлсіз жүрді.
Каледондық қатпарлық тұсында жанар таулар атқылап жатты.(8,9)
Девонның басында облыс территориясы, Оңтүстік Қазақстанның басқа
территориясы сияқты, теңізден босады. Континентальды жағдайда денудациялық
процесс үдейді, ол тау жоталарын бұзып, тегістеп аласартып, одан ысырылған
тау жыныстары-конгломерат,ірі қиыршық тасты құмдар, тау аралық ойыстарды
толтырып жер бедерін тегістеуге ұмтылады.
Төменгі тас көмірдің соңында территорияны теңіз қайта басады. Оның
түбінде ізбесті шөгінділер, ал жағалауында құмсаздар жиналады. Қаратауда
карбонның ізбестасты жыныстары қалың болып жиналған.
Орта карбонда территорияда герциндік орогенез басталады. Бұл
тектоникалық қозғалыстар Шу-Іле, Кіндіктас пен Қаратауда докембрийлік
структураны бұзып, қайтадан көптеген ірі қатпарларға ұшыратты.
Палеогеннің соңы мен неогеннің басында территорияда альпілік орогенез
басталды. Тау жоталарының көтерілүімен байланысты, мұзбасу басталды. Қырғыз
Алатаудың биік жоталарында мұзды эрозиямен аккумуляция, альпілік рельеф
формаларын дамытты.
Палеогеннің континентальды және теңіздік тау жыныстары Батпақдаланың
батысындағы жазықты құрайды.
Төрттіктің тау алдында жиналған лесс жыныстары континетальды
құрғақшылық жағдайда жиналған.
Геологиялық құрылысына қатысты шолуды аяқтай отырып, облыс
территориясындағы тау жасалу процесстерінің әліде тоқталмай жалғасып
отырғанын айту керек. Оны Қырғыз Алатауындағы тектоникалық жарықтармен
әлсін-әлсін байқалып отырған жер сілкіністері дәлелдейді. А.А. Григорьев
пен Г.А. Авсюктың, П.С. Макеевтың пікірінше (1999 ж.) Жамбыл облысының
территориясында бірнеше жер сілкінү ошақтарын: Талас не Жамбыл, Мерке және
Бішкек деп ажыратады. Жер сілкінү ошақтары тау алдында орналасқан.
Пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының негізгі байлығы фосфорит кендері.
Фосфоритті бассейн, Кіші Қаратаудың солтүстік-шығыс бөлігінде 45 кен орнын
қамтиды.
Геолог ғалымдар осы бассейінді 3 бөлікке: оңтүстік-шығыс, орталық
және оңтүстік –батысқа бөледі.
Оңтүстік-шығысындағы ірі кен орындары-Шолақтау мен Ақсай, екеуіде тау
аралық аңғарларда жиналған конгломераттарда шоғырланған.
Кен орындары минеральды-химиялық құрамына қарай 4 қабатқа: негізгі
фосфоритті, фосфат-кремнийлі, төменгі фосфоритті және кремнийлі болып,
бөлінеді. Фосфорлы ангридтің мөлшері әртүрлі қабатта әрқалай: 2-7% тен 15-
37% аралығында болады. Өнеркәсіптік маңызы бары - алғашқы екеуі, осы кеннен
алынатын суперфосфат рудасы, алдын ала байытуды қажет етпейді.
Кіші Қаратаудың кен орындарын алғаш 1936 жылы геолог И.И. Машкара
геологиялық барлау барысында анықтаған болатын. Арнаулы геологиялық
зерттеулер кейін, рудалардың химиялық анализі жасалған соң, фосфориттің
кәсіптік маңызы бар екендігі анықталған соң ғана басталды.
Өнеркәсіптік маңызы бар фосфорит кен орындары: Тесіктас оның қалындығы
–3,5 м, фосфоритті ангидрид мөлшері - 30 %, Жаңатас, Көксу, Көкжан, Үмбас
- 24-25%, 29-30%.
Кіші Қаратауда, фосфориттен басқа, тас көмір, мирабилит тенардит,
марганец табылып отыр.
Облыс жеріндегі шөгінді тау жыныстарымен галит, ізбестас, саз, цемент,
доломит т.б. құрылыс материалдары байланысты.
Жамбыл облысының геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының
экологиялық салдары әр алуан. Құмды шөлдегі сусымалы құмдар мен таулар
бөктеріндегі лесс тау жыныстары тасымалдануға, үрленүге, үңгіленүге
(дефляция) және тасымалданып шөктірілүге бейім. Сондықтан олардың бойында
көптеген техногенездік зиянды заттар мол жиналады. Минеральды шикізат
көздерін игерген кезде, жер қойнауындағы химиялық элементтері жер бетіне
шығарылып, территоряның табиғи геохимиялық фонын бұзады. Оның дәлелі,
облыс жерінде қалыптасқан геохимиялық аномалиялар мен судың, топырақтың
зиянды заттармен ластанулары.
Тауларды құрап турған докембрийлік, палеозойлық тау жыныстары
экологиялық берік тау жыныстары, ал жазықтардағы өзеннің, көлдің
аллювиальды, деллювиальды шөгінділері экологиялық берік емес - борпылдақ
тау жыныстарына жатады.Олар жел, су эрозиясына бейім, тез шайылып,
тасымалданып кетеді.
Геологиялық құрлысына жасалған анализ, төмендегідей қорытындылар
жасауға мүмкіндік береді.
1. Облыс жерінің геологиялық құрылысы өте күрделі. Докембрийдің
интрузивті тау жыныстарымен қатар, соңғы палеозой-кайнозойдың
метаморфты және шөгінді жыныстары кеңінен тараған.
2. Интрузивті тау жыныстарымен рудалы пайдалы қазбалары байланысты
дамыса, шөгінді тау жыныстарымен рудалы емес пайдалы қазбалары
дамыған.
3. Қырғыз Алатауының баурайында экологиялық зардап ошақтары болатын
– жер сілкінү ошақтары орналасқан.
4. Таулар алдындағы тау бөктерлерінде лессті тау жыныстары қалың
жиналған, олар шайылуға, эрозияға бейім келеді.
5. Облыс жеріндегі аккумулятивті шөгінділерде құмды шөлдер дамыған.
Құмды шөлдерде антропогенді шөлбасу процессі қарқынды жүрүде.
I.3. Климат және ішкә сулардың ролі.
Климат пен ауа райы, кез-келген территорияның экологиялық жағдайына
қалыптастыруда үлкен роль атқарады.(10,11,12).
Жамбыл облысының климаты құрғақшылығымен, шұғыл континентальдылығымен
сипатталады. Бұл жағдайлар, біріншіден қарастырылып отырған территорияның
Евразияның дәл ортасында орналасуымен және мухит бассейндерінен шалғайда
орналасуына байланысты. Екіншіден, атмосфера циркуляциясының да әсері бар.
Қоңыржай ендіктердің оңтүстігінде орналасуы - күн радияциясының мол келуіне
септігін тигізеді.
Облыс территориясына түсетін күн сәулесінің жарқырап түсүінің орташа
мөлшері 2500 сағат, бүл Москва қаласына (1600) түсетін сәуледен 1,5 есе
артық.
Академик А.А.Григорьевтің (1944) мәліметіне жүгінсек, Қазақстанның
оңтүстігінде, мамырдан шілдеге дейін 4 ай ішінде, келіп түсетін жылу
мөлшері осы мерзім ішіндегі тропикадан (150с.е.) бірде-бір кем емес; сәуір
мен қыркүйек аралығында, тропиакадағы желтоқсан мен қаңтар айлары
аралығында келіп түсетін жылудан кем емес; ақпан мен наурызда түсетін жылу
мөлшері, субтропикадағы қыс айларында келіп түсетін жылумен тең болады.
Желтоқсан мен ақпан айларында келетін жылу энергиясы, жалпы жер бетінің
650с.е.-не түсетін жылуға пара-пар.
Облыс территориясяна келіп түсетін жылудың мөлшері, ауа райының
бұлттылығына байланысты. Жаз айларында (мамыр-қазан) күн ашық, мейлінше
ашық күндер -тамыз бен қырқүйекте. Бұл, осы мерзімдегі оңтүстік Қазақстан
жерінде орнығатын температуралық депресияға байланысты, ол әрине
бұлттылықтың дамуына кедергі болады.
Жылдық суық мерзімінде, циклондық әрекеттің күшеюіне байланысты,
бұлттылық артады да, территорияға күн радиациясы аз түседі. Қыста, қар
жамылғысының аз күн болса да жатуы да, территорияның күн радиациясын аз
алуына себеп болады. Себебі, қардың альбедосы- күн сәулесін кері
шағылыстыруы 60-90%.
Күн энергиясының түсүі, көп жағдайда төсеніш сипатына да байланысты
(тау, дала, шөл). Ауаның төменгі қабаттарының термикалық жағдайының
әртектілігі таулы аудандарда таулы-аңғарлы желдерді дамытады. Жаз айларында
тәуліктік температураның тербелісі шұғыл: күндіз қатты қызады, түнде
салқындайды. Көктемдегі және күздегі түнде ауа температурасының төмендеуі,
көктемгі, күзгі радиациялық үсіктердің жүруіне себеп болады. Бұл,
арктикалық суық ауа массасының, солтүстіктен келетін, келуіне байланысты
үсіктен өзгеше.
Жамбыл облысының тауларының әртүрлі экспозициясы да жылуды әркелкі
алады, бірақ жаз айларында емес, қыс айларында айқын білінеді
(2 кесте).
Жамбыл облысы климатының қалыптасуында ауа циркуляциясының ролі
айтарлықтай.
Жылдың суық маусымында (қазаннан наурызға дейін) ауа райының
қалыптасуына сібір антициклонының тармағы әсер етеді.Оның ықпалынан облыс
жерінде қыста ашық аязды ауа райы, ал түнде қатты суық ауа райы
қалыптасады. Күндіз ауа температурасы көтерілген соң суық ауа біртіндеп
жылынады. Антициклонды жағдайды солтүстік-батыстан келетін циклондар
бузады. Циклон Каспий тенізінің оңтүстігінде және Теджен, Мургаб өзен
аңғарлары тарапынан келеді. Суық фронттың келуінен не жаңбыр не қар жауады.
Солтүстік-батыстан Европа жазығынан, Батыс Қазақстан арқылы келетін
қоңыржай ауа массасы, қыста құбылмалы ауа райды тұғызса, көктемде, күзде
жауын-шашын әкеледі.
Жылдың жылы мерзімінде, Сібір антициклоны кері шегінеді, облыс
территориясы қатты қызады. Облыс жеріндегі ауа райын Европанның
оңтүстігінен келетін азор антициклонның тармағы анықтайды. Сонымен қатар,
жазда оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияның өз жерінде термикалық депрессия
орнайды. Осы жерде қалыптасқан континентальды тропикалық ауа массасы да ауа
райына әсер етеді. Жаздың аптап ыстығын Жер орта теңізі жақтан келген ауа
массасы сәлде болса бәсендетеді. Циклондық әрекет әлсіз, дегенмен
температураны, бұлттылықты өзгертеді.
Солтүстіктен, солтүстік-батыс пен батыстан келетін ауа массалары,
жазда аз келеді, жазық жерде ол қызып үлгіреді, ал конденсация деңгейі
жоғарыда жатқандықтан, бұлтсыз ашық күндер орнайды. Ал тауларда, бұл ауа
массалары бұлттылықты орнатып, жаңбыр мен биік шыңдарда қар жауғызады.
Жамбыл облысы климатының континентальдылығы, жыл мезгілдерінің
айқын, бірінен кейін бірінің алмасып отыруына себеп болады: құбылмалы,
салыстырмалы суық қысқа қыс мезгілі, жаңбырлы көктемге, ол қүрғақ жазбен
алмасады.
Қыс әдетте қарашаның соңында қалыптасады: температура теріс,
төмендейді, бұлттылық қалық, сіркіреп жауған нөсер жаңбыр, арты қарға
айналады. Қыста ауа райы құбылмалы: суық күндер жылы күндермен жиі
алмасады, тауда, тау етегінде қар жауып тұрады.
Арктикалық ауа массаларың келуі ауа температурасын -250, кей
күндері одан да төмендетіп жібереді. Тау аңғары мен жазықтарда ауа
температурасы қатты суынып, өсімдік жамылғысына көп зиян келтіреді.
Тауларда, кересінше салыстырмалы, қыс жылы болады, ол инверсиялық құбылысқа
байлданысты.
Облыс территориясы 500с.е.-ң оңтүстігінде орналасқандықтан, суық
мерзімінде жел түстіктен және солтүстік-шығыстан соғады. Қақтардағы желдің
орташа жылдамдығы 4-6 мсек., ал тау етегінде 2 мсек. дейін төмендейді.
Ауа температурасы мейлінше төмен - облыстық солтүстіг мен орталығында.
Мысалы, Бұрылбайталда, қаңтардың температурасы -12,50, Ойықта –9,60,
Отарда –9,80, Көктеректе –9,30. Ауа температурасы оңтүстікке жүрген сайын
артады. Жамбылда -5,10, Ақыр-Төбеде –6,70.
2
к
е
с
т
е
Жамбыл облысының климаттық көрсеткіштері
(Агроклимат ресурсы Джамбульской области,1978 г )
Ұзақтығы, күндер саны +100С Ауа температурасы, градус есебімен Жауын-шашын,мм
артық
темпе
ратура
жиынты
ғы
Тұрақты қар Аязсыз +10 С Орташа
жамылғысыныңкүндер артық күндер Июль
Шу 800 (1186) 62,5(148) 70-95 2 млр.500 млн
Талас 661 52,7 55-30,0 900 млн
Аса 60,2-25,6 508,0 млн
Беркуты 0,05-36 6,8 млн
Өзеннің гидрологиялық режимі күрделі, су шығыны әржерде әрқалай:
жоғарғы ағысында шілде мен тамыз айларында 95м3сек. Орта ағысында
өзен суы суғаруға жұмсалғандықтан, ағысы күрт азаяды. Қыста, көктемде,
жазда Тасөткел су қоймасынан судық жіберілүіне байланысты, Шудың ағысы
90м3сек. артады, ал жалпы шығыны 70м3сек.
Көктеректен кейін, өзен сағасы тармақталып, буланып, құмға сіңіп
кеткендіктен өзен көп суынан айырылады.
С.С.Неурструевтің1997 ж. пікіріне сүйенсек, Шу ертеде
Сырдарияға құятын, кейін Асқазанзор сорына бұрылады. Соңғы жылдары Қамқалы
көліне, Сырдариядан 300км қашықтықтағы келіп қуятын болды.
Шудың лайлығы, су тасқынында, 300-350гл, межень кезінде-13гл, ал
төменгі ағысында қумсазды, құмды жағалауды шайып келүіне байланысты, 600-
800гл. артады.
Судың химиялық құрамына қарай, Шу гидрокарбонатты класқа жатады,
минерализациясы орташа 200-500мгл.
Шу өзені облыстың ғана емес, Оңтүстік Қазақстанның экономикасында
айтарлықтай экологиялық роль атқарады. Қазақстан үлесіне өзеннің жылдық
ағысының 60% келеді, жалпы қоры-2мрд.м3. Қырғыстанда үлкен Шу каналы
салынған, одан облыс жеріне, Мерке бутағы кетеді. Ол Мерке мен Т.Рыскулов
аудандарының жерін сұғарады. Өзен суымен жалпы 45мың га. алқап сұғарылады.
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен
жерінен алады. Бастауын-Ұшқарой деп аталады. Төменгі ағасында Мойынқұм
арқылы өтіп, Жамбыл қаласынан 220км. Қашықтықта құиға сініп кетеді. Кейбір
ниғалды жылдары өзен қазоты көліне дейін барыс жетеді. Өзен аралас ағасында
қоректенеді: бастауында мұз бен қарлар мен, орта ағасында еріген қар
суымен, төменгі ағасында судық шығыны 24-30м3сек, максималды су шығысы
июнде-43м3сек, минимальдысы көктемде 22-22,7м3сек. Төменгі ағасында
(Үшарал маңында)-5,6м3сек азаяды.
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте
ыңғайлы. Өзеннің жалпы жылдық су қоры 900млн.м3, оның 500ммм3.
Қазақстанның үлесіне тиеді. Жамбыл облысында өзен суымен 48мың га (1961)
жер суғарылады (Жамбыл, Талас, Байзақ аудандары).
Суының қоры жөнінен, облыстағы үшінші, өзен Аса өзені, оның ұзын
дығы –70км, Теріс пен Күркіресу мұздықтардан басталады (3500км).Қаратаудың
оңтүстік-шығысында тауды кесіп өтіп, Аса атанып, Бийліккөлге барып құлды.
Өзеннің суымен Жамбыл, Свердлов ауданының алқаптары сұғарылады.
Облыс территориясындағы ұсақ өзендерден Қарақыстақ, Аспара, Меркі,
Бүркіты, Шабақты, Көктал, Рығайты, т.б. атауға болады. Бүл өзендер суын
тиімді пайдалану үшін, бөгеттер салынған.
Облыс жерінің жазық айматары жер беттік суларға кедей, Мойынқұмның
орталығында бірде-бір өзен жоқ. Бетпақдалада, көктемде арнасы суға толып,
жазда кеуіп, қалатын қарасулар көп-ақ- Қызылеспе, Көктал, Жыңғылды,
Турлыбайсай, Қаратал, және Боқтықарын өзендері бар. Көктемдегі суы тұщылау
болғаны болмаса, ауыз су ретінде тутынуға болады, жазда ол булануға
байланысты ащыланады.
Жалпы, Жамбыл облысы, салыстырмалы түрде алғанда су қорына бай,
жылдық ағыс қоры жылына 5 мрлд.м3(2001), осының небәрі 2,2 мрлд. м3
пайдаланады.
Көлдері. Облыс көлдерінің көпшілігі ірі өзендердің аңғарында
жиі,оларды гидрогенді көлдер деп атайды. Әсіре Шу мен Талас өзендерінің
аңғарында да көп-ақ. Көлдер, осы өзен сулары, ерігін қар сулары мен грунт
суларымен қоректенеді. Сондлықтан, көлдердің ауданы, деңгейі жыл ішінде
өзгеріп түрады. Жазда, көпшілігі кеуіп қалады.(7,8)
Жамбыл облысындағы ірі көлдің бірі – Биликөл, ол Қаратаудың
солтүстік-шығысында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 18 шақырымға
созылады, ені 75 шақырым, ауданы-33 км3, терендігі 6,0-9,7м аралығында.
Көл ағынды, одан Аса өзені ағып өтеді, сондықтан сәуір мен мамырда суының
деңгейі көтеріледі,ал қараша мен желтолқсан айларында өмен түседі. Су
деңгейінің тербелісі – 2,5-3,0 м. Жылына көлдің түбіне, қалыңдығы 3см-дей
ылай тұнады.
Көлдер сондай-ақ, Аса өзенінің сағасында көп-ақ, бірімен-бірі
қосылып, батпақтанып, қалың қамыс-құрақ өсіп жатады.
Жер асты суларын жаратылысына қарай, таулы жердегі жарықшақты, жазық
жердегі қабатты деп бөлүге болады.
Таулы аудандарда, тақта тасқа айналған қатты жыныстардың арасында
тектоникалық жарықтары мол. Осы жарықтарды бойлап жиналған сулар, қар
ерігенде не жаңбыр жауғанда, жарықшақты сулар болып жиналады. Олар, әдетте,
жер бетіне, тау бөктерлерінің етегінде жер бетіне шығып жатады. Таулы
жердің жер асты сулары гидрокарбонатты, минералдануы төмен.
Таулардың етегінде, тау бөктерлерін құрал тұрған төрттіктің
борпылдақ жыныстары тұщы жер асты суларына өте бай. Грунт суларының
терендегі 0-5м, құдық қазып, дренаждар салу арқылы пайдалануға әбден
қолайлы.
Тау алдындағы жазықтарда артезиан сулары 100-250м тереңдікте жатыр.
Құбыр қазса, артезиан скважиналары секундына 5-10 және 30-50л су бере
алады.
Жер асты суларына Мойнқұм шөлі өте бай. У.М.Ахметсафин мәліметіне
сүйенсек, щөлдің орталық және шығысынд бөліктерінде, кем дегенде 180млрд.м3
су қоры бар. Құмды төбелердің арасындағы ойпаттарда, жер асты сулары 1-3м
тереңдікте жатса, ал құмды төбелердің бойында 5-20м терендікте жатады.
Шөлдің депрессиялық ойыстарында көлдер жиі ұшырасады - Тоғызуқұдық,
Далақұдық, Шошқакөл, Майқұдық, Атаукөл, Шарбақты, Аяқкөл, Лақкөл т.б.
Кейбір көлдердіқ ауданы 3га, ал тереңдігі-1м ғана болады. Көлдердің
жағасында қамыс – құрақ қалың өскен.
Шудың аңғарының жайылмасында, жайылма үстілік терассаларында грунт
суларының терендігі 2-3м. Таластың аңғарында грунт суларының тереңдігі 3-
5м.
Мойынқұмда грунт суларының тұздылығы төмен (300-400мгл). Грунт
суларының тұздылығының төмен болуы, атмосфералық жауын шашынның құм арқылы
сүзілуіне байланысты.
1. Жамбыл облысы территориясында жарықшақты, грунт және артезиан сулары
дамыған.
1. Жарықшақты жер асты сулары, таулы аудандардың тектоникалық жарықтары
арқылы жиналып, шоғырланады.
2. Грунт сулары, ірі өзендердің аңғарларында жиналса, артезиан суларының
қоры Мойынқұм шөлінде мол.
3. Жер асты суларының экологиялық маңызы зор, себебі табиғи өсімдіктердің
және ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға кеңінен пайдаланады.
4. Жер асты сулары, сондай-ақ ауыз және техникалық су ретінде
пайдаланылады.
І.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесі.
Жамбыл облысының топырағы әралуан. Топырақ жамылғысының қалыптасуы,
ендік бағытындағы зональды және таулардағы вертикальды биіктік белдеулік
заңдылықтарына бағынады.(7,8,13).
Қырғыз Алатауы, Қаратау мен Шу-Іле тауларында биіктік белдеулікке
байланысты дамыған топырақ жамылғысының спектрі әртүрлі. Жалғыз ғана Қырғыз
Алатауының бойында дамыған топырақ жамылғысы көп спектрлі: шөлді, шөлейтті,
құрғақ-дала, таулы, шалғынды-дала, таулы шалғынды және субальпілік шалғынды-
дала түрлерінен тұрады. Бұл топырақ жамылғысының типтері облыс жеріндегі
басқа тауларға тән емес. Себебі ол таулардың абсолюттік биіктігі төмен.
Облыстың жазық аймағында шөлд зона дамығандықтан, топырақ
жамылғысының типтері, шөлді құрап тұрған, аналық тау жыныстарына байланысты
болады.
Шөлдерде аналық тау жыныстары - аллювиальды, теңіздік, пролювиальды,
эолды болып бөлінеді. Осылардың ішінде өте кең тарағаны, өзендердің сулары
жинаған - аллювиальды жыныстар. Олар өзендердің қазіргі және бұрынғы
аңғарларын толтырып тұрған саздар, құмсаздар және қиыршық тастардан тұрады.
Проллювиальды және проллювиальды-аллювиальды жыныстары, тау алдындағы
бөктерлерін құрап тұрған-малта тасты, қиыршық тасты, қабатты саздардан
тұрады.
Эолды жыныстар Мойынқұм құмды шөлін құрайды. Құм желдің аллювиальды
және эллювиальды жыныстарын сорттап, екшелеуінен пайда болған.
Бетпақдаланың топырақ жамылғысы, шөгінді және метаморфтық тау
жыныстарының үгітілүінен пайда болған, эллювий жыныстарында дамыған.
Шөлдің барлық аналық тау жыныстары карбонатты және тұзды (гипс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz