Жеткіншек дамуындағы қарым - қатынастың маңызы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қарым-қатынас туралы ғылыми-теориялық
мӘселелерге талдау
1.1. Шетел және отандық психологтардың жеткіншек
мәселесін
қарастыруы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
1.2. Жеткіншек психикасының дамуының өзіндік
сипаты ... ... ... ... ...14
1.3. Жеткіншектердің өзін-өзі
бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
1.4. Жеткіншек дамуындағы қарым-қатынастың маңызы ... ... ... ... ... 43
1.5. Жігіттер мен бойжеткендер қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2 Жеткіншектердің қарым-қатынасына анықтауға байланысты жүргізілген зерттеу
жұмыстары
2.1. Жеткіншектің қарым-қатынасына байланысты
Сізбен бірге болу жайлы ма? зерттеу
жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.2. Жеткіншектің өзіндік бағалауына байланысты
Өзіңізді бақылай аласыз ба? зерттеу жұмысы
және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 58
2.3. Жеткіншектің қаншалықты ұнамды болу ерекшелігіне
байланысты Сіз адамдарға ұнайсыз ба? зерттеу
жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..68
Қосымшалар
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі: Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27 бап, 2-
тармағында "Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы" делінсе, "Қазақстан - 2030" бағдарламасында
"Әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері
алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы" туралы ескертілген. Бұдан
әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының
сүйікті және кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз
жауаптылығын түсінуі керек. Олай болса, әрбір ата-ана өз отбасында балалар
тәрбиелеудің нәзік жақтарын білуі шарт 1.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттілігін
педагогика ғылымы ертеден көрсеткен болатын. Ал белгілі педагогтар
Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын. Белгілі бір шақтық
кезеңге тән анотомиялық- физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді
әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика және психология
балалардың жас ерекшеліктерін ширақтылықты, өнерпаздықты,
тәрбиеленушілердің іс-әрекетін және өзі қоршаған ортамен жасайтын қарым-
қатынас жүйесіне олардың тәуелді болатынын атап көрсетті.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің
ауқымды әлеуметтік белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді
игеруге, үлкендермен, жолдастармен қарым-қатынас орнатуға бағытталады.
Жеткіншек кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық әлеуметтік
негіздерін қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді.
Бұл кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуына биологиялық және
әлеуметтік жағдайлардың ролі туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам
уақыттан бері болып келеді. Жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу
құбылыстарының биологиялық шарттастығы әр түрлі теорияға негіз болады.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да, мінез-құлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды. Олар әлі көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-
жұлысып, тентектіктер жасайды. Жеткіншектің жеке басындағы басты, өзіне тән
жаңа құрылым оның өзі туралы “енді мен бала емеспін” деген түсініктердің
пайда болуы. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және
өзіңе жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады. Мектеп пен оқу жеткіншектердің
өмірінде үлкен орын алады. Оқу қызметіндегі олқылықтарды сырттай көріну
дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін. Жеткіншектер білімді қатал, әділ, мейірімді
де әдепті, сабақты жұмысты қарқынды ұйымдастырып, оған оқ тарта білетін,
барлық балалар үшін нәтижиелі ете алатын мұғалімдерді бағалайды 12.
Жеткіншектік шақ – болашақ туралы балалы армандардың орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын, өз ниеті іс-әрекетін жүзеге асыруға ұмтылу келіп шығатын кезең
екенін үнемі қатерде ұстауымыз керек.
Өкінішке орай, оқушылар арасында тілден, діннен безген, арбау мен
алдау, кісі өлтіру мен ұрлық, әділетсізділік пен қайырымсыздық, нашақорлық
сияқты келеңсіз жағдайлар кездесіп қалады. Осындай атаулыға тосқауыл
болатын жол табу қажеттігі күн тәртібінен түспей отыр. Әдетте, осындай
балаларды "қиын" бала деп атау қалыптасқан.
Бұдан басқа ата-аналардың отбасындағы келіспеушілігі, өз
жауапкершілігін терең сезінбеуі, бала қабілетімен санаспау, сенім
білдірмеу, мінез-құлық ерекшелігін ескермеу, ұлттық тәрбиенің болмауы
сияқты себептер де баланың бұзылуына әсер етеді. Сонымен қатар мектеп пен
ата-ана арасындағы байланыс әлсіздігі, мектепте сынып жетекшінің баланың
педагогикалық, психологиялық даму заңдылығын ескермеуі, жас ерекшелігіне
қарай зерттемеу, құр уағыз айту, баламен санаспау (кейде жанын жаралау),
сенімсіздік тудыру сияқты себептер де өзіндік ықпалын тигізеді.
Қазақ психологиясында баланың 11-12, 15 жас аралығын "жетіліп келе
жатқан кезеңі" дейді. Олар әрекет жасау жағынан әлі бала, талап қою жағынан
ересекпін деп сезінеді. Бұл кезең - "өтпелі кезең", "құбылмалы шақ" немесе
акселерация кезеңі. Ол кезең – ересектер талабына көнуі қиын кезең, жан
дүниесінде жаңа құрылымдар пайда болып, бала ол өзгерістерге жол таба алмай
қиналып, уайым шегетін кез.
Жағымсыз іс істеу немесе заңды бұзу сияқты пайдасыз қажеттіліктер: арақ-
шарап ішіп, шылым шегіп өзін қанағаттандырудан, басқаның алдында ешбір
қорықпайтын батыр етіп көрсетуге тырысудан, тентектіктен, т.б. болады 4.
Тәрбиесі "қиын" жеткіншектерді тәрбиелеу – ділгірлігі мол факторлы
құбылыс, оны іс жүзіне асыруда ата-анаға көмектесу, психологиялық жағынан
бақылау педагогтер мен психологтерге, заң қызметкерлеріне жүктеледі.
Өйткені, біздің ойымызша, "қиын" бала тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ
отбасыларынан шығады.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектер.
Зерттеу пәні: мектептегі оқушылардың қарым-қатынасы.
Зерттеу мақсаты: жеткіншек жастағы балалар психикасының дамуын және
олардың қарым-қатынасының психологиялық ерекшелігін ашу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектер арасындағы психологиялық қарым-
қатынас ерекшелігі қалыпты, олардың арасында өзара түсіністік пен
ынтымақтастық болса, қарым-қатынасқа түсу тиімді болады.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншек мәселесіне теориялық талдау жасау.
- жеткіншек теориясының тарихи даму жылдарына шолу жасап, оның
қалыптасу кезеңдерін анықтау.
- жеткіншектердің дербес ерекшеліктерін қарастыру.
- жеткіншектік психологиясының дамуының өзіндік сипатын анықтау.
- қарым-қатынас ерекшелігін жалпы анықтау.
- қарым-қатынастың психологиялық мәнін анықтау.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді оқып-үйрену, сауалнама, тест
алынған деректерді статистикалық талдау әдістері.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
- алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып,
жүйеге келтіріледі, ғылыми зерттеу ақпараты дайындалады.
- эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланып, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстар жүргізіледі.
- зерттеу қорытындысы жүйеленіп, талдау жүргізіледі. Жұмыстың
рәсімделуі аяқталады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыста кесте, диаграммалар көрсетілген.
1. Қарым-қатынас туралы ғылыми-теориялық мӘселелерге талдау
1.1. Шетел және отандық психологтардың жеткіншек мәселесін қарастыруы
Жеткіншек жас (11-15 ж) аралығын қамтиды. Бұл жасты психологтар “қиын”
жас кезеңі деп сипаттайды. Солай деп бағалайтыны біріншіден, бұрынғы
кездегі психикасы, мінез-құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер
пайда болатынынан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін.
Бірақ өзгеріске ұшырау жеткіншектерде бір уақытта кездеспейді. Екіншіден,
осындай психиканың жаңа саласының пайда болуынан бола қиындыққа ұшырайды,
уайым шегеді. Оның тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды 5
Мұндай үлкен өзгерістерге психологтар түрліше дәлелдейді.
Психолог Л.И.Божевич жеткіншек үлкендердің қамқорлығына көнбейтін “өзім
бәрін орындаймын” дейтінін жыныс қасиетінің салдарынын болатын санасыз
әуесқойлық деп түсіндіреді. Бұл пікірге совет психологтары мүлдем қарсы.
Жеткіншектің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін
қасиеттің бірі. Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуде маңызы зор. Қоғам
дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріп отырады.
Осы талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы
оған түрліше әсер етіп, баланы әртүрлі фантастикалық іске ұмтылдырады.
Мұндай уақытша келіспеушіліктен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие
жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншекпен жақсы
жүргізілсе, ұнамсыз әдеттен аулақ болады. Кейбір психологтар бұл жастың
өзіне тән ерекшелігі қызбалы келуін, тәрбиеге көнгісі келмеуін жыныс
өміріне даяр болуынан деп дәлелдейді. Бұл қате пікір. Бірақ жеткіншектің
дамуына жыныс факторын ықпалын түгел жоққа шығаруға болмайды. Самоа
аралындағы жеткіншекті зерттеген М.Мид жеткіншектік шақта дағдарыстар мен
дау-жанжалдардың болмай қоймайтындығы туралы түсініктің қисынсыздығын
дәлелдеді,сөйтіп олардың биологиялық емес, әлеуметтік шарттастығын
көрсетті. Мид Самоадағы жеткіншек қыз балалардың балалықтан ересектікке
үйлесімді дау-жанжалсыз өтетінін байқады да балалардың тіршілік жағдайларын
тәрбиелеуі мен айналадағылармен қарым-қатынастың ерекшеліктерін егжей-
тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың жеткіншектік шағын Мид балалық және
ересектік кезбен салыстырғанда тұтас алғанда неғұрлым жақсы және ерікті
кезең деп бағалады. Кейініректе ол қыз баланың өмірінде оның әртүрлі маңызы
болуы мүмкін екенін де көрсетіп берді: бір жағдайда жыныстық толысудың
басталуы оны бой жетті деп тауып некелесу салтанатына қамданудың белгісі
болуы мүмкін, ал басқа жағдайларда оның құқықтары мен міндеттері ғана
өзгереді 6.
Антрополгтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әртүрлі
болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін екені анықталды. Р.Бенедикт
балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті.
1.Үздіксіз
2.Баланың балалық шағындағы оқып-үйренгені мен ересектің ролін жүзеге
асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктердің арасында үзілістер
болатын типі.
Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала өмірінің нақты
әлеуметтік жағдайына:
1.Жеткіншек кезеңнің ұзақтығына;
2.Дағдарыстың талас-тартыстың қиыншылықтардың болуына;
3.Балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарай анықталатыны
дәлелденді.
Антрополгтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер
жолда болатын, оның ересектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең
деп қарады. Бұл идеяны дамытуға К.Левин ерекше орын алады, ол ересектікке
талас-тартыспен өтуіне талдау жасауды жалғастырды. Левин қоғамды балалар
тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының
аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қойды,
яғни ересектер қоғамында жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады.
Жеткіншектер ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ
кейбір артықшылықтарымен пайдалануға деген ұмтылысы болады.
Алайда ересектер тобының оны әлі қабылдамағандықтан ол топтар
арасындағы жағдайда болып шығады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-
тартыстың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң
болінуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын
кезеңнің ұзақтығына байланысты етіе қояды 7.
Левиннің жеткіншектің “өз орнын таппауы” туралы идеясы кәзіргі уақытта
Д.Каулмен және басқа шетел психологтары дамытуда, олар жеткіншектердің
ересектерше бір “субмәдениетті” бар дегенді айтты.
Л.С.Выготский сын жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі
жаңа құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау
қажеттігін қойды, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы
қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін
қайта құру өтпелі шақтағы “дағдарыстың” басты мазмұнын құрайды деп
пайымдады 11.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде бала мінез-құлығының ауытқу
мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен қалыпты дамыған бала мінез-
құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейінде
зерттелінбеуде Л.С.Славина “Дети с аффективным поведением” атты еңбегінде
кіші мектеп жасындағы балалардың аффективті мінез құлқына сипаттама бере
отырып, психологиялық талдау жасайды. Мұндай балалардың мінез-құлқына
мыналар тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік дөрекілік. Олар басқа
балалармен үнемі ұрсысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп қалады. Автор
мұндай мінез құлық оның ұжымындағы дұрыс құрылмаған өзара қарым-
қатынастардың салдарынан пайда болады деген қорытындыға келеді.
Зерттеулердің басым көпшілігі қиын балалардың тұлғалық ерекшеліктерін
тануға арналған. Баладағы әр түрлі жағымсыз мінез құлықтарға орталық жүйке
жүйесінің ықпалы зор екен.
А.Д.Савченко өзінің “Бала қылығы және олардың себептері туралы” деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен өзі туындамайды ол арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді.
Жағымсыз реакциялар соған сәйкес мінез-құлықтың еркелік, қыңырлық,
қиқарлық эмоционалды тұрақсыздық түріндегі қылықтары басым балаларды
түбегейлі оқып-тануға Е.Д.Белова да бар жігерін салды. Ол “барабар емес
аффекте” көрінетін бала мінез-құлқы үшін оларға қасарушылық, тұйық
мінезділік тән деп көрсетеді. Бұл балалар басқалармен дау-жанжалға жиі
түседі үлкендердің ескертпе-түзетулеріне қарсы шығады Оның зерттеу
жұмысының мақсаты балалардың аффектін мінез-құлқына толыққанды талдау жасай
отырып жағымсыз мінез-құлықтарды жою жолдарын көрсету болды 8. Зерттеу
барысында жинаған материалдары авторды мынадай қорытындыға әкелді. Мұндай
қателіктерге мыналарды жатқызады:
- талап қоюдың жүйелілігі мен дәйектілігінің қалыс қалуы;
- шамадан тыс еркелету;
- ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы;
Л.Ф.Островская өз зерттеулерінде еркелікке бейім балалардың жас
ерекшелік және психофизикалық ерекшеліктеріне оларды дұрыс тәрбиелеуге
қатысты туындайды деп тұжырымдайды. А.П.Лариннің пікірінше қасарушылық
кейде тәрбиенің жағымсыз жағдайларына байланысты ерте туындайды 6.
В.Д.Шадриков негагивті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған
тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін дейді. Автордың пікірінше бала бетінен
қақпайтын ортада өссе, өз дегенін істесе әрекеттері мен талап-тілектеріне
шек келтірмесе онда оларды өз мінез құлықтарын еркінше басқару және
ережелер мен мөлшерлерге бағыну қабілеттіліктері қалыптаспайтын болады.
Олай болса эмоционалды қызбалық және ұшқалақтық немесе баладағы
танымдық және қозғалыс іс-әрекетінің кідірісі оның темпераменті мен жүйке
әрекетінің туа біткен жеке ерекшеліктерінің көрінуімен байланысты болуы
мүмкін. Асықпаушылық пен баяу козғалу флегматиктерге тән болса артық
қозғалу мен тұрақсыздық – сангвиниктер мен меланхоликтердің айрықша белгісі
А.А.Рояк балалардың қарым-қатынасқа түсулерінің қиындықтарын барлай отырып
олардың мінезқұлқындағы мынадай бітістерді, яғни өрескелдігі, сенбеушілігі
агрессивтілігі болатындығын анықтады. А.И.Захаров тәрбиедегі ауытқушылық
отбасында көрініс береді және оның себептері отбасы құрылымында болады,
сондай-ақ ата-ананың балаға қарым-қатынасынан туындайтынын айта келіп осы
бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін бөліп көрсетеді:
- Түсінбеушілік;
- Қабыл алмау;
- Тоталитарлық сәйкессіздігі;
- Балалармен қарым-қатынасындағы икемсіздігі;
- Балаға қараудағы бір қалыпсыздығы;
- Ата-аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктері.
Отбасы жағдайындағы осындай мәселелерді ескерген автор бала мінез-
құлқының бұзылуына олардың “тууына” себепші болатындығын көрсетіп, егер ата-
аналар өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп отырса, бала
психологиясының бұзылуына жол бермейтінін баса айтады 42.
Сонымен Р.В.Овчарова және басқа да ғалымдардың зерттеулерімен келісе
отырып бала мінез-құлық қиындығының себептерін жалпы мынадай топтарға
жатқызуға болады:
1. Әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалу, бұл арада бала өзінің
тәрбиесіздігінің нәтижесінде өзін дұрыс көрсете алмайды, онда қажетті
білім, іскерлік, дағды және жағымсыз мінез-құлық стереотипі қалыс қалады.
2. Терең психикалық дискомфорт бұл отбасы өзара қатынасының
сәтсіздігінен, яғни отбасындағы психологиялық жағдайдың терістігі, топтағы
құрбы-құрдастарымен өзара қатынасының жараспауы, балаға ата-ана, тәрбиеші,
оқытушы тарапынан әділетсіз қатынас жасалуы салдарынан көрінеді.
3. Жас дағдарысы, мінез акцентуациясы және басқа да себептерге
байланысты психикалық және дене күшінің саулығы мен дамуының ауытқу күйі.
4. Өз ойын білдіруде парасатты белсенділік танытудан, пайдалы әрекет
түрімен шұғылданудан қалыс қалу.
5. Қараусыздық, қоршаған ортаның теріс ықпалын және оның негізінде
әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның дамуы.
Осы аталған себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік-
психологиялық қараусыздығы оларға қоршаған ортаның немқұрайды қатынасы
басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі қорғансыздығы
сияқты сезімдер туындайды. Сондықтан өскелең ұрпақ тәрбиесіне әрқашан
жауапкершілікпен қарайық.
1.2. Жеткіншек психикасының дамуының өзіндік сипаты
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның өтпелі,
бетбұрыс, “қиын”, сыналатын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екінші дәуірне өтумен
байланысты. Даму процестерінің күрделігі айтылған. Балалық шақтан
ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік
дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны болып табылады.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің,
сана-сезімнің, олардың танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа,
мүдделердің, моральдық-этикалық нормалар мазмұмының қайта құрылуы
нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Ересектіктің дамуында әр түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік
белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің ар алуан болуында
байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке
басының қалыптасуының жалпы бағыты көбіне - көп белгілі бір үлгілерге
бағдарлануға байланысты болады.
Ересектіктің сырт белгілеріне еліктеу. Ересектердің сыртқы келбетінің
өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір артықшылықтары
болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым
айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды
болып көрінеді. Жеткіншектің мен қасиетінің қалыптасуы. Оның
психологиясында көп жаңалықтар болады деген сөз. Өзінің кім екенін біліп,
күшіне сеніп, өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді.
Олар үлкен болуға асығады, қымбат нәрсені көздеп, құнды деген
жағдайларға әуестене бастайды. Мәселен, мода, музыка т.б.
Т.В.Дрогунова зерттеулерінде есеюдің белгілерінің түрі мынандай мәнде
берілген - үлкендерге еліктеу - темекі шегу, карта ойнау, шарап ішу, отырыс
ұйымдастыру, модаға әуестену, қыздарға қырындау, үлкендердің киіміне назар
аудару т.б.
- ұл балалардың нағыз ер адамдарға өздерінің теңей алуы. Ол күшіне сене
білуі, достыққа берік болуы, өжет болуы, спортпен айналысады.
- әлеуметтік есеюі. Үлкендермен немесе құрбыларымен бірлесіп әрекет
етуі.
- инттелектуальды өсуі. Білуге құмарылығының негізделуі. Көп оқып
үйренуге ынтасын қалыптасуынан көрініс береді.
Нағыз еркектік қасиеттеріне теңесу. Ересектіктің дамуындағы енді бір
бағыт жеткіншек ер балалардың мұратқа сай келетін ер адамның - Нағыз
еркектік қасиеттерінің белгілі бір мазмұнына белсенді түрде бағдар алуымен
байланысты. Мұның өзі, бір жағынан - күш, ерік, батылдық, ерлік,
төзімділік; екінші жағынан - достыққа, жолдастарына адалдық 15.
Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық
іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін.
Мұндай балалар өте-мөте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас
болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері
үзілді - кесілді айыпталады. Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек
шектен асқан істерге ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекел баруы
мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың
ішінде барлық балалар кімнің күші кіммен асып түсетінің біледі.
Жеткіншектер өздерінің дене күшінің өсуіне өте сергек қарайды. Олар
күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді. Күрестің алуан түрлері жұрттың
алдында өтеді. Кейбір балалардың төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші
басым екенін дәлелдеуге тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы
үшін жеткіншек өзі айтатын ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне
қатысу шамасын едәуір асыра көрсетуі мүмкін. Бұл тұрғыдан жоғарғы баға алу
жеткіншек үшін өте маңызды. Ол былай тұрсын жолдастары өзін әлжуас, қыз
құрлы жоқ деп ойламасын дегі жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік,
қаталдық деп санайтын қылық жасауы немесе сондай ұжымдық істерге қатысуы
мүмкін. Ол өзінің де, жолдастарында іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық
наразылық айтуға көбіне батылы бармайды. Өздерінің қылмыстық мақсаттарын
жүзеге асыру үшін құқық тәртібін бұзушылар (жасы жетпегендері де,
ересектері де) жеткіншек ер балалардың нақ осы ер болып көрінсем деген
ниетін пайдаланады 16.
Танымдық - іс-әрекетте ересектіктің дамуы. Ересектердің дамуындағы
маңызды бағыт мазмұнды мүдделердің дамуымен және болашаққа жоспарлар
жасаумен байланысты. Ол жеткіншектің бір нәрсені шын мәнінде танып білуге
ұмтылуынан барып өседі. Мұның өзі мазмұны мектеп бағдарламасының шеңберінен
асып түсетін танымдық іс-әрекетін дамуына себепші болады. Мұндай іс-
әрекетін ғылымға, техникаға, өнерге, білімнің бірнеше саласыңа қатысты
болуы мүмкін және кәсіптік ниеттерімен әрдайым байланыс бола бермейді.
Әуестенуі құштарлық сипатта болып, ондайда бір қатар уақыт (бос уақыт қана
емес, сабақ даярлауға кажетті уақыттында) сол өзіне ұнамды іспен
шұғылдануға кетеді. Қайсы бір іске ынталы жеткіншек өте белсенді болады:
қажетті кітаптарды, материалдарды, аспаптарды іздестіріп, әр түрлі
тәсілдермен игереді. Жеткіншектер үнемі кітапханаға, көрмелер мен
музейлерге барып экспозицияның белгілі бір бөлігін егжей-тегжейлі зерттей
бастайды. Мүдделердің үйлесуі негізінде жолдастарымен қарым-қатынасы
орнайды. Балалар әртүрлі мәселелерді талқылайды кітаптармен, материалдармен
алмасады. Әр түрлі қиыншылықтарда ақыл кеңеспен және іспен жәрдемдеседі.
Ықыластанған білімді табу немесе сәтсіздіктің себебін анықтау үшін
жеткіншек кітаптармен анықтамаларды қарайды. Мұның өзі ынта ықыласпен
нәтижелі іс-әрекеттерін дамуындағы өте маңызды қадам: жаңа білімдерді
қажетсінуі дербес, яғни өздігінен білім алу арқылы қанағаттандырылады.
Жеткіншектің дербес іс-әрекеттеріне кейде шығармашылық элементтері болады,
оны жаңа нәрсе жасау процесі және жалпы алғанда танымдық процестің өзі
әуестендіреді. Бұл орайда инттелектілік даму жеделдеп білім терен сипатта
әрі көлемді болады.
Танымдық мүдделердің басым бағыттылығы нақ осы жеткіншектік шақта
қалыптасады. Әрбір сыныпта білімнің әр түрлі салаларынан өз мамандары
болады, сыныптары одан ақыл кеңес алады, дау туа қалса, соның төрелігіне
жүгінеді. Мұндай жеткіншектердің едәуір көп білім алуы - дербес жұмыс
істеудің нәтижесі. Олар білімге және таным процесіне өздері үшін маңызды әр
қажетті деп қарайды. Бесінші сыныптағылардың кейбір біреулерінде-ақ
өздігінен білім алу элементтері болады. Әдетте бұлар ұлының не қызының
танымдық мүдделерін дамытуға және мазмұнды іс-әрекетіне көп көңіл бөлетін
ата-аналардың балалары болады.
Кейде нақ осындай жағдайда бастауыш мектеп шағында немесе жеткіншектік
жастың басында тиянақты кәсіптік ниеттер қалыптасады. (бұлар мектеп
бітіргенге дейін айтарлықтай өзгермейді), ал бесінші, алтыншы сыныптарда
өзін болашаққа даярлау жөніндегі іс-әрекет басталады. Кейбір жағдайларда
ойын, өздігінен білім алу және өзін-өзі тәрбиелеу элементтері өзінше
ұштасады: белгілі бір мамандық туралы арман, біржағынан, әр түрлі рольдер
болатын ойындардың мазмұнында және таңдап алынатын рольдерде бейнеленеді,
ал екінші жағынан, мүдделер тобын анықтап, белгілі бір білімге іскерлікке,
қасиеттерге жетуге ынталандырады 30.
Әлеуметтік жағдайының дамуы. Үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынасы
жаңа кұрылымдарға ие болады. Жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның
өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен
игіліктерді игеруге, үлкендермен қарым-қатынас орнатуға бағытталған.
Жеткіншек көптеген мұғалімдермен қарым-қатынас орнатады, олардың талаптарын
және жеке басын бағалайды. Жеткіншектердің өз құрбыларымен қатынасы түрлі
дәрежеде кездеседі. Достық және жолдастық қатынас болады. Жеткіншектік
жаста қарым-қатынас үшін өте маңызды ерекшелік - құрдастарының талаптарын
бағдарлай, оларды есепке алу. Барлық жағдайларда да қарым-қатынас
тартымдылығы екі түрлі мүдделер жағынан және жеке қарым-қатынастың
сипатымен қанағаттану дәрежесі жөнінде тіл табысушылық сынмен өтеді.
Жеткіншектік шақта өзіндік сананың дамуы. Баланың жеткіншектік кезеңге
аяқ басуы оның өзіндік санасының дамуымен айрықша мәнді. Жеткіншекте ересек
адамның позициясы қалыптаса бастайды оған ересектік сезімнің дамуы және
жеткіншектің ересектігін басқа адамдардың тану негіз болады. Бұл позиция
жеткіншектің өмірдегі обьективтік жағдайына әлі сай келмесе де, оның пайда
болуы жеткіншектің өз айналасындағы ересектер дүниесімен, олардың
игіліктері дүниесімен жаңа қатынастарға субъективті тұрғыда аяқ басқанын
білдіреді. Жеткіншек бұл игіліктерге белсенді ие болады, бұлар оның сана-
сезімінің жаңа мазмұнын құрайды, мінез-құлық пен іс-әрекеттің мақсаттары
мен себептері, өзіне және басқаларға қойылатын талаптар, бағалау мен өзін -
өзі бағалаудың критерийі болады. Мазмұны жөнінен өзіндік сана ішкі дүниеге
көшірілген әлеуметтік сана сезім 10
Кіші шәкірттерде өзі туралы түсінік пен өзін өзі бағалау негізінен
үлкендердің, ең алдымен мұғалімдер мен ата-аналардың бағалаған пікірлеріне
қарап құрылады. Өзінің ерекшеліктерін білгісі келудің, өзіне ден қойып, өзі
туралы ойлай бастаудың шығуы- жеткіншек жастағы балаларға тән ерекшелік.
Өзінің ерекшеліктері мен кемшіліктерін білгісі келу басқа адамдар және өзін-
өзі қоятын талаптарға жауап беруі, айналасындағылармен қарым-қатынасты
реттеу қажеттігінен туады. Өзінің жеке басына талдау жасауды жеткіншек
қарым-қатынастармен іс-әрекетті ұйымдастыруы үшін, қазір және болшақта өзі
үшін маңызды міндеттерге жету үшін қажетті амал деп біледі. Өзін білу
осының шарты болып көрінеді. Жеткіншектің өзі туралы ойлана бастауының ең
маңызды стимулы - оның құрдастарының ортасында сыйлы, беделді, өзін жақын
ұстайтын дос табуға ұмтылуы 31.
Өзін-өзі тәрбиелеу. Кіші шәкірттік жастағы жеткіншектер көбінесе
өздерін сырттан көре алмайды, өз қылықтарын басқара алмайды. Есейген
жеткіншектерге өздерінің аффективтік реакциялары мен бүкіл мінез-құлқын
билеуге ұмтылу тән. Олардың көбінде өздерін ұстай білуі біршама дамыған, ал
қажет болғанда шынайы қатынасын, пікірін, көңіл күйін жасыра алады. Мінез -
құлықта қосарлық пайда болады. Есейе келе өзін ұйымдастыруы тенденциясы
артады. Әр түрлі кәсіптердің мәні туралы пайымдаулар туады. Ілгері де
айтылғандай ол қажет, қажет емес, маңызды, маңызы жоқ деп
сараланады. Мұндай саралауға жекелей құндылықтардың қапыптасып келе жатқан
жүйесі арқау болады. Уақыттың тез өтетін сезінуі оны бос өткізбеуге
ұмтылуы, жоспарлауға әрекеттену шығады. Алайда, қабылданатын шешімдер
көбіне тікелей ниеттерге қайшы келеді, бұл ниеттерді жеңеді. Жеткіншекте
ақыл мен жүрек жиі ынтымақта бола бермейді. Көп балалар өздерінің
ұйымдаспағанын жігерім жоқ деп ақтайды. Оны тәрбиелеу жеткіншектердің
көпшілігі үшінші үшін бірінші дәрежелі міндетке айналады. Басқа қасиеттер
де тәрбиеленеді.
Жеткіншектерде өзінің ілгері басуына көзқарас, оны бақылау,
міндеттердің орындалмауы үшін күйініш, өзін - өзі кінәлаулар, өзін-өзі
сынау пайда болады.
Жетістіктері :Өзін өзі бағалау, ұжым өмірінің мөлшеріне бағыну, үлкен
болуға ұмтылу 6
Жеткіншектердің танымдық өрісінің дамуы. Қабылдау - күрделі психикалык
процесс. Бұл кезде, бірдемеге қарау, не соны тыңдау емес, баста бар
бейнелермен объектілерді салыстырып түсіну. Сондықтан қабылдау ойлануды
талап етеді. (химия, математика т.б.). сонымен қатар оқу материалының
мазмұнының мәнісіне терең түсініп, берілген тапсырманы орындап отыруы тиіс.
Ал, гуманитарлық пәндердің сабақтары, әрине, үнемі осылай келмейді.
Дегенмен, бұл сабақтарда қамтылатын мағұлматтарды толық қабылдап есте
сақтай алу қажет. Қабылдау дегеніміз мағұлматтарды тұтастығымен бейнелеу.
Егер қамтылатын материал тым қызғылықты келсе, онда оқушылар осыған ғана
көңіл бөліп, қиын материалдарды оқығысы келмейтіні кездеседі. Осының
нәтижесінде жеткіншек материалды тұтас қабылдай алмай, үзінді етіп мәніссіз
есте қалдыруды ықтимал 12.
Зейін. Бастауыш сынып оқушылармен салыстырсақ ырықты зейін дамиды.
Себебі: бұлардың ой-өрісі қалыптасып қалғандықтан, қызық емес нәрсеге де
зейін қойып, назарын сол объектіге арнайы түрде бөле алады. Бірақ жеткіншек
сабаққа кейде бір нәрсені үйренейін деп келмейді, көбінесе достарымен
кездесуі үшін келетіні болады. Ондай оқушылар сабаққа зейінді келмей, сабақ
үстінде әңгімелесіп отырады. Жеткіншек зейіні сабаққа қалыптасса, онда ол
назарын бір объектіден екінші объектіден аударып отыруға толық мүмкіншілігі
бар.
Жады, ес - бұл кезде олар мазмұнына мағынасына қарап есте сақтайды.
Көпке дейін есінде сақтап, қажет уақыттында қолдана алады. Бірақ
жеткіншектердің көбі есте қалдырудың тәсілдерін материалдарды мәнісіне
қарай бөлшектеп, не соларды комбинация тәсілін қолданып, жадында қалдыруды
біліп жарамайды. Осының өзі жеткіншектің жады мен есінің күшті келетінің
бүркеп қалады.
Қиял - өте бай келеді. Психологтар бірқатары жеткіншек шындыққа
сүйенуіне қарағанда қиялдануды көп ұнатады, өзі -өзімен болып мұң не
фантазияның сан алуан түрлеріне беріледі дейді. Осылай деу жеткіншектің жан
дүниесіне терең түсінбегендіктен айтылып отыр. Бірақ жеткіншек ересектерге
қарағанда кейде қажетті жоқ істермен айналысып, осы соларға мұң болатыны
кездеседі. Бұл негізінде азамат болғысы келіп, өзін болашақта қайраткерлік
істерге даярлағысы келуінен. Жеткіншек мұңға берілген кеде осының барлық
жағдайда пайда бермей, уақытты бос өткізуге себепші болатынын ескертіп
отыру қажет.
Ойлау - негізігі роль атқарады. Ойлану арқылы жеткіншек тиісті
мәселенің шындығын не қате екенін шешеді. Шындықты ажыратудың көптеген
тәсілдері кездеседі. Солардың бірін формальдық операция деп атайды. Мысалы,
біз мына екі сөйлемнен: таулы жерде картошка жақсы өседі, кавказ - таулы
жер деген сөйлемдерден мынандай қортынды шығарамыз: Ендеше, Кавказда
картошка жақсы өседі деп. Бірақ біреу бізге - Сен Кавказда болған жоқсын,
сондықтан қортындың қате,- деуі мүмкін. Сол сияқты екі сөйлемнен жаңа
қортынды шығару дедуктикалық логиканың негізгі тәсілі. Мұны формальдық
дейтін себебі осындай қортындығы келу үшін әуелі, сөйлемдердің шын, не
жалған екеніне көңіл бөлмей, елемеу абстракция ойында болып, сол
сөйлемдерге нанып, қортындыға келу шарт. Егер осыған бала ие бола алса,
осының өзі - үлкен жетістіктің белгісі.
Ж.Пиаже ойланудың осы ең күрделі тәсілі - формальдық операция жасауға
үйрену жеткіншектердің 12-18 жаста басталынады, оған дейінгілерде
кездеспейді деген болатын. Осылай деу жеткіншектің ақын-ойға орай
мүмкіншілігін жоғарғы дәрежеде деп бағалау болып есептелінеді.
Жеткіншек жасында жеке заттарды ұғымға жатқызып, оларды топтастыру,
нәрселердің себебін және одан шығатын нәтиже мен олардың өзара байланысын
білу бұларда кеңінен өріс ала бастайды.
Барлық операциялар дамыған, бірақ абстракциялау операциясы ерекше
дамиды. В.В.Давыдов. Олардың формаларын қолдана бастайды.
Абстракциялық ой - дегеніміз нақты заттарға мән бермей (ұмытып)
солардың негізгі белгілерін біріктіріп жалпылап бейнелеу.
Жеткіншекте осы тәсіл кеңінен өріс алғанымен, оның бұрын болып келген
нақты ойы бірден жоқ болып кетпейді, сонымен қатар жеткіншек жекеден
жалпыға (индукция), жалпыдан жекеге (дедукция) ой үстінде көшіп отырады.
Немесе бұлар нәрселердің сырын көбінесе жорамал амалына анологияға
сүйеніп біледі. Тиісті мәселенің сырын жорамалға сүйеніп білу ойланудың
жоғарғы түрі болып саналады. Жеткіншек тиісті мәселені шешу кезінде
бәлкім, солай болуы мүмкін иемесе: егер бұлай болса, онда анау солай
болады.т.с. тәсілдері математика, физика сабақтарында қолдануға үйренеді.
Мұндай формальдық операцияларды ойша қолдана алу, жеткіншектің ой-өрісің
кеңейтіп отырады 12.
Жеткіншектің оқу қызметі. Кішкентай жеткіншектердің оқуға көзқарасы
алдымен мұғалімге көзқарасы мен алынған бағаларына байланысты болады. Оқу
пәндерге қызықты және қызғылықсыз деп саралау көбіне оқыту сапасына,
жеткіншектің жеке мүддесіне байланысты, ал сабақтарды керек және керегі жоқ
деп бөлу кәсіптік ниеттердің қалыптасуынан туындайды. Әрбір жаңа пән
жеткіншектің ынтасын туғызады. Осы ынтаны сақтап. дамыту мұғалім қолында.
Бұл кезде оқудың жаңа мотивтері шығады. Өзін-өзі көңілі толмау және
ойындағысын орындауға ұмтылу жеткіншектің танымдық белсенділігінің қайнар
көзі. Егер оқушы мұғалімді жек көрсе, оның сабағына селқос қарауы мүмкін.
Сонымен оқу і-әрекетін дұрыс ұйымдастыруына, оқу процесі тиісті дәрежеде
жүргізілмесе жеткіншектердің оқу үлгерімі төмендейді. Осы кезде бір
мұғалімнің орны бес - алты мұғалімнің келуі де әсер етеді.
Оқу деген ұғымның мазмұны жеткіншектік кезеңде ұлғаяды, өйткені білім
алу енді кейде оқу бағдарламасынның шеңберінен асып, өздігінен және
мақсатқа сай жүзеге асады. Өсе келе мұндай бағдар күшейеді.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің,
сана-сезімнің, олардың танымдық және оқу әрекетінің, мінез- құлыққа,
мүдделердің, моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы
нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады. Ересектердің дамуына әр
түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда
соларға теңелсем дейтін үлгілердің ар алуан болуына байланысты.
Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының
қалыптасуының жалпы бағыты көбіне-көп белгілі бір үлгілерге бағдарлауға
байланысты келеді.
Балалардың арасында күштілігімен, батылдылығымен, ептілігімен, спорттық
іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін.
Мұндай балалар өте- мөте белгілі болады, ал бұнын үстіне олар жақсы жолдас
болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері
үзілді-кесілді айыпталады. Өзінің батылдылығын көрсету үшін жеткіншек
шектен асқан істер ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекел баруы
мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың
ішінде барлық кімнің күші кімнен асып түсетінін біледі. Жеткіншектер
өздерінің дене күшінің өсуіне сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды
жақсы көреді. Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалар
төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге
тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін жеткіншек өзі айтатын
ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне қатысу шамасын едәуір асыра
көрсетуі мүмкін. Бұл тұрғыдан жоғары баға алу жеткіншек үшін өте маңызды.
Ол былай тұрсын жолдастары өзін “әлжуас”, “қыз құрлы жоқ” деп ойламасын деп
жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік, қаталдық деп санайтын қылық жасауы
немесе сондай ұжымдық істерге қатысуы мүмкін.Ол өзінің де жолдастарына да
іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық наразылық айтуға көбіне батылы бармайды.
Өздерінің қылмыстық мақсаттарын жүзеге асыру үшін құқық тәртібін бұзушылар
жеткіншек балалардың нақ осы “ер болып көрмесем” деген ниетін пайдаланады
42.
Адам сыртқы табиғатын біліп, оның күшін өз игілігіне пайдалану үстінде
өз табиғатының жұмбақты сырларын да білгісі келеді. Өзінің ішкі табиғатын,
алуан түрлі сырларын адам өзі жақсы білсе, ол сыртқы дүниенің тәнге күнбе-
күн жасайтын ықпалын ескеріп, мидың тіршілікті меңгерудегі атқаратын
жұмысын д ұрыс түсіне алады, қоғамға пайдалы істермен жақсы шұғылданады.
Әлдебір дүниедегі құбылыстардың ішкі мәні сыртқы пішінімен айқын
көрініп тұрса, онда нәрселердің бәрі адамға өзінен-өзі түсінікті,
құбылыстардың сырын білу жеңіл болар еді. Бірақ құбылыстардың сыртқы
көрінісі мен олардың ішкі мәні үнемі сәйкес келе бермейді. Мұндай жағдай
жастарды қиындыққа ұшыратады, түсінбеушілік молаяды. Оның себебі әркімнің
өз мінез-құлқы көзден таса қалып қояды. Иә, беймәлім болады. Әрине, бұл
жәйт бір жағынан адам жанының өте күрделі, екінші көзге көрінбейтін аса
құдіретті, ерекше зат екендігінен де туындайды, Осы ретте жеткіншектердің
психологиялық ерекшеліктеріне тоқталайық. Олардың дамуындагы жалпы бағыт
әртүрлі және әрбір бағыттың көптеген сыры мен қыры болады. Осының бәрі
ересектікке қарай дамуды айқындайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды. Содан
дамудың алуан түрлі көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады.
Мәселен, кәсіптік-техникалық училищелерде бет-пішіні мен мүдделері әлі
балалықты еске салатын ер балалар да, ересектер өмірінің кейбір жақтарын
білетін ересек балалар да бар, сондай-ақ өздігінен білім қуалаған
интеллектуалдар да бар. Сонымен қатар оқу материалының өзін өздігінен
игере білмейтін жеткіншектер де, болашаққа деген жоспары айқын еместер де
кездеседі. Болашақ кәсібіне сапалы түрде икемделе бастағандар да ұшырасады.
Қыздардың кейбіреулерінің бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар көзіне,
назарына түсу ғана болса, енді біреулері бұған онша мән бермейді. Кей бала
үйінде нағыз-жәрдемші болса, енді біреулері ерке, тіпті тұрмыстағы
қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ. Сонымен қатар осы кезең әрі қиын, әрі
сыналатын кезең. Бұлай болуы, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген
сапалық-өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы
ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын түбірінен өзгертетін
сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа мерзімде, көбінесе, күтпеген жерден
болады да, даму барысы секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, көзге аса
айқын көрінбей бұғып жатып, әр түрлі қиыншылықтармен қабаттасады, сонымен
бірге оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: ересектердің ықпалына
көне қоймайды, тіл алмаудын. қарсылық пен наразылықтың әр түрін (қиқарлық,
дөрекілік, кесірлік, теңтектік, томаға-тұйықтық т.б.) көрсетеді 35.
Бұл кезеңде жыныстық толысу — басқа жынысқа ден қоюдың дамуына жаңа
түйсіктердің, сезімдердін, толғаныстардың тууын себепші болады. Осы кезеңде
олардың өзімен өзі болуы — олардың жаңа түсініктер мен толғаныстарға ден
қоюынан пайда болады. Үлкендерге арналған кітаптар мен кинофильмдер де бұл
кезде теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының бәрі махаббат пен жыныс
проблемалары туралы жолдастарымен әңгімелесуге, адам қарым-қатынасының
интимдік жағына көбірек көңіл бөлуге, эротикалық ойысуға, жыныстық
қатынастың ерте басталуына апарып соғады. Қыздың да, ұлдың да романтикалық
сезімінің оянуы — қалыпты құбылыс. Жеткіншек сырт пішіні, мінез-құлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды, ол әлі көп ойнайды, көп жүгіреді, алысып-
жұлысып тентектік жасайды, байыз таппайды. Әр нәрсеге белсенді болғанымен
ұшқалақтау қарым-қатынасы тұрақсыз, басқаның ықпалына көнгіш болады. Сырт
көрінісі адамша болады да, жаңаның қалыптасуы процестері жүріп жатады. Бала
болғанымен елеусіз есейеді. Ересектіктің қалыптасу процесі көзге бірден
түспейді. Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы
ілгерілеушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде көрініс беруі мүмкін.
Ересектік сезімдердің тағы бір қайнар көзі — әлеуметтік негіздер. Мұның
өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық жағдайда
болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болған жағдайда туындауы мүмкін.
Ересектік сезім сана-сезімнің өзіне тән жаңа құрылымы ретінде жеке
адамның өзекті ерекшелігі. Оның құрылымдық ортасы болады. Өйткені ол
жеткіншектердің өзіне жұртқа және дүниеге деген жаңа өмірлік позициясын
білдіреді. Оның әлеуметтік белсенділігінің өзіне тән бағыты мен мазмұнын,
жаңаша талпыныстарының, толғаныстары мен аффективтік ықпалдардың жүйесін
анықтайды. Жеткіншектердің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер
дүниесіндегі және олардың қарым-қатынастарындағы бар нормаларды,
құндылықтар мен мінез-құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады.
Жеткіншектердің ересектерге теңелместігі оларға сырттай ұқсауға, олардың
өмірі мен іс-әрекетінің кейбір жақтарына ортақтасуға, олардың қасиеттері
мен іскерліктеріне, құқықтары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан
көрінеді. Сезімнің және төңірегіндегілердің оны мойындауын қажетсінуінің
пайда болуы ересек пен жеткіншектердің бір бірімен қарым-қатынастарындағы
құқықтарының мүдделі жаңа проблемасын тудырады. Олардың өзі қоршаған
ортасында болатын барлық оқиғалар мен құбылыстардың себептерін білуге
ұмтылуға, көптеген сұрақтарға өз бетімен жауаптар іздеуге түрткі болады.
Жастар өзіне түсініксіз нәрсені балалық аңғалдықпен және батылдықпен
зерттейді. Нәтиже ойдағыдай болмаса да оның алдына жаңа мәселелер қойып,
жаңа ізденістерге бағыттайды. Ол неғұрлым көбірек ойланса, әрекет етсе,
соғұрлым өзін-өзі байқауға, қиялдауға сенімі беки түседі 41.
Өзін-өзі, айналадағыны тану — қоршаған әлемді жаңаша түсінуіне
байланысты. Қазіргі жастар қиял-ғажайыптарға, белгісіз нәрселерге көз жұмып
сене бермейді, олар өздеріне түсініксіз құбылыстардың пайда болу себебін
іздейді, сол себепті ерте ме кеш пе ашатынына сенеді.
Балалық, жастық шақ адам өмірінің гүл дәурені, ол лезде-ақ өте шығады.
Есейгенде өткен күндерін сағынышпен еске алады. Өздеріңдей жас
кезімізде... деп әңгімесін бастағанда, көздері күлімдеп, өңі нұрланып,
шабыттанып кететін ауыл қарттарын талай көреміз. Халқымыздың рухани
дүниесінің, тереңінен шымырлап шыққан ән-күйлерінің, ертегілері мен
аңыздардың, дастандарының осы жастық шақ құдіретін, сұлулығы мен пәктігін,
асқақтығы мен албырттығын жырлауға, мадақтауға арналуы да тегін емес 39.
Сонымен бірге бұл кезең — адамның балауса балалықтан біртіндеп арылып,
есеюге бет бұрған, өзін-өзі танып-білуге, басқа дүниеден өзін бөліп қарауға
қоғамдағы, әлеуметтік өмірдегі өз орнын іздейтін шақ. Халқымыз: Асыл –
тастан, ақыл – жастан деп бекер айтпаған. Жастық шаққа өнер-білімге,
дүниені танып-білуге деген айрықша құштарлық тән. Бұл кезеңде ол азамат
ретінде есейіп, ер жетуге тиіс. Оның үстіне, шын көңілмен ұғынысқан өмірлік
серік, дос табу мақсаты және бар. Олардың әрқайсысы өзінің мінез-құлқының
қолайлы-қолайсыз жақтарын дұрыс сезініп, тиісті жағдайда өзін-өзі ұстай
білуге, өзінің кемшіліктерін жоюға мінез сапаларын қалыптастыруға бет
бұрады. Бұл орайда Б.Т.Ананьев және т.б. психологтарының зерттеулеріне
қарағанда, жеткіншек шақта адамның негізгі қасиеттері – есте қалдыру, қимыл
әрекеттері, әсіресе сөйлеу өнері айтарлықтай белсенді түрде дамиды. Мысалы,
оперативтік іс, зейіннің аударылуы, есеп шығару т.б. психикалық жүйелердің
қалыптасып дамуының шапшаңдығы артады. Бұл жаста қыздар мен жігіттердің
(қалыптасып дамуынан) жеке адам қасиеттерінің жоғары адамгершілік және
эстетикалық сезімдерінің жетілуі, сол сияқты мінез-құлық сипаттарының
тұрақталуы, азаматтық позицияның дамуы назар аударады.
Бұл жаста олардың отау құруға қадам басуы, олардың өмірге деген өзіндік
көзқарасының болуын байқатады. Сондай-ақ бұрынғы тілектері мен талаптарын,
мақсаттары мен міндеттерін қайта қарап, өзгеріп отыруы және өз
мамандықтарын игеру үшін жан-жақты белсенді әрекет жасауы олардын, мінез-
құлқы мен ақыл-ой қасиеттерінің дамуында ерекше орын алады. Жеткіншектердің
тану әрекеттерінде ойлау мен ес процестерінің жетекші роль атқаратынын,
олардың өзара өзгеріп тұратын арақатынастарын ескеріп отырудың да мазыңы
зор 35
Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу – осы адам өмір сүруге
тиісті әлеуметтік дүниені ашумен байланысты. Жеткіншектік рефлекция, бір
жағынан, өзінің мінін ұғыну (Мен кіммін? Мен қандаймын? Менің
қабілеттерім қандай? Мен өзімді не үшін сыйлай аламын?), ал, екінші
жағынан, дүниедегі өзінің жағдайын ұғыну (Менің өмірлік мұратым қандай?
Менің достарым; жауларым кім? Кім болғым келеді? Өзім де, айналамдағы дүние
де жақсы болуы үшін мен не істеуге тиіспін?) болмақ. Жеткіншек өзін-өзі
сұрақтар қояды. Сөйтіп өзіне-өзі талдау жасау, әлеуметтік-адамгершілік
тұрғыдан өзін-өзі анықтаудын, элементіне айналады. Жеткіншек жоспарлары
көбіне қияли сипатта болатындықтан өзін-өзі талдау сипаты да сондай болады.
Бірақ өзін-өзі талдауы қажетсінудің өзі дамыған адамның қажетті белгісі
және нысаналы түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Жеке адамның балаң, жеткіншектік шақта қалыптасатын ерекше маңызды
белгісі - өзін-өзі сыйлау, яғни өзін-өзі бағалау, өзін жеке адам ретінде
қабылдау не қабылдамау дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау менменсуіне сын
тұрғысынан қарамау емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден нашармын не
төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деген сөз. Керісінше, өзін-өзі
сыйлаудың төменгі деңгейін – үнемі көңіл толмаушылықты, өзін жек көруді, өз
күшіне сенбеуді көрсетеді.
Өзін-өзі сыйлаудың белгілі бір адамға тән денгейі жекелей өзін-өзі
бағалаудан өзгеше біршама орнықты, болады, дегенмен ұзаққа созылған сәтті
немесе сәтсіз жағдайлар оны тиісінше арттыруы немесе азайтуы мүмкін. Өзін-
өзі сыйлаудың қалыптасуына кішкене кезінен бастап-ақ көптеген себептер -
ата-аналарының көзқарасы, құрдастарының арасындағы жағдайы т. б. әсер
етеді. Жеткіншек кезде бұрынғы ұғымдар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке
қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік
қайта қаралады. Жеткіншектер көбіне көтеріңкі, болмысқа сай келмейтін
талаптар қояды, өз қабілеттерін, ұжымдағы алатын орнын т.б. асыра
бағалайды. Өзіне деген осындай негізсіз сенімділік көбіне ересектерді
(құрдастарын да) мезі қылады, көптеген тартыстар мен түсінбеушіліктер
туады. Жас адам өзінің нақты мүмкіндіктерінің шамасын көптеген сынаулар мен
қателесулерден кейін барып (әдетте кейінірек, мектептен кейін) біледі.
Жеткіншектің өзіне деген сенімі қаншалық жағымсыз болғанымен,
психологиялық тұрғыдан өзін-өзі сыйлаудың кемдігі бұдан анағұрлым
қауіптірек. Мұның өзі адамнын, өзі туралы түсінігін қарама-қарсы
қайшылықтарға ұшыратады әрі орнықсыз етеді. Өзін-өзі сыйлауы төмен
жеткіншек жігіттер мен қыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қарым-қатынас туралы ғылыми-теориялық
мӘселелерге талдау
1.1. Шетел және отандық психологтардың жеткіншек
мәселесін
қарастыруы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
1.2. Жеткіншек психикасының дамуының өзіндік
сипаты ... ... ... ... ...14
1.3. Жеткіншектердің өзін-өзі
бағалауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
1.4. Жеткіншек дамуындағы қарым-қатынастың маңызы ... ... ... ... ... 43
1.5. Жігіттер мен бойжеткендер қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2 Жеткіншектердің қарым-қатынасына анықтауға байланысты жүргізілген зерттеу
жұмыстары
2.1. Жеткіншектің қарым-қатынасына байланысты
Сізбен бірге болу жайлы ма? зерттеу
жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.2. Жеткіншектің өзіндік бағалауына байланысты
Өзіңізді бақылай аласыз ба? зерттеу жұмысы
және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 58
2.3. Жеткіншектің қаншалықты ұнамды болу ерекшелігіне
байланысты Сіз адамдарға ұнайсыз ба? зерттеу
жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..68
Қосымшалар
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі: Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27 бап, 2-
тармағында "Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы" делінсе, "Қазақстан - 2030" бағдарламасында
"Әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері
алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы" туралы ескертілген. Бұдан
әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының
сүйікті және кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз
жауаптылығын түсінуі керек. Олай болса, әрбір ата-ана өз отбасында балалар
тәрбиелеудің нәзік жақтарын білуі шарт 1.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттілігін
педагогика ғылымы ертеден көрсеткен болатын. Ал белгілі педагогтар
Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын. Белгілі бір шақтық
кезеңге тән анотомиялық- физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді
әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика және психология
балалардың жас ерекшеліктерін ширақтылықты, өнерпаздықты,
тәрбиеленушілердің іс-әрекетін және өзі қоршаған ортамен жасайтын қарым-
қатынас жүйесіне олардың тәуелді болатынын атап көрсетті.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің
ауқымды әлеуметтік белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді
игеруге, үлкендермен, жолдастармен қарым-қатынас орнатуға бағытталады.
Жеткіншек кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық әлеуметтік
негіздерін қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді.
Бұл кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуына биологиялық және
әлеуметтік жағдайлардың ролі туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам
уақыттан бері болып келеді. Жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу
құбылыстарының биологиялық шарттастығы әр түрлі теорияға негіз болады.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да, мінез-құлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды. Олар әлі көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-
жұлысып, тентектіктер жасайды. Жеткіншектің жеке басындағы басты, өзіне тән
жаңа құрылым оның өзі туралы “енді мен бала емеспін” деген түсініктердің
пайда болуы. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және
өзіңе жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады. Мектеп пен оқу жеткіншектердің
өмірінде үлкен орын алады. Оқу қызметіндегі олқылықтарды сырттай көріну
дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін. Жеткіншектер білімді қатал, әділ, мейірімді
де әдепті, сабақты жұмысты қарқынды ұйымдастырып, оған оқ тарта білетін,
барлық балалар үшін нәтижиелі ете алатын мұғалімдерді бағалайды 12.
Жеткіншектік шақ – болашақ туралы балалы армандардың орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын, өз ниеті іс-әрекетін жүзеге асыруға ұмтылу келіп шығатын кезең
екенін үнемі қатерде ұстауымыз керек.
Өкінішке орай, оқушылар арасында тілден, діннен безген, арбау мен
алдау, кісі өлтіру мен ұрлық, әділетсізділік пен қайырымсыздық, нашақорлық
сияқты келеңсіз жағдайлар кездесіп қалады. Осындай атаулыға тосқауыл
болатын жол табу қажеттігі күн тәртібінен түспей отыр. Әдетте, осындай
балаларды "қиын" бала деп атау қалыптасқан.
Бұдан басқа ата-аналардың отбасындағы келіспеушілігі, өз
жауапкершілігін терең сезінбеуі, бала қабілетімен санаспау, сенім
білдірмеу, мінез-құлық ерекшелігін ескермеу, ұлттық тәрбиенің болмауы
сияқты себептер де баланың бұзылуына әсер етеді. Сонымен қатар мектеп пен
ата-ана арасындағы байланыс әлсіздігі, мектепте сынып жетекшінің баланың
педагогикалық, психологиялық даму заңдылығын ескермеуі, жас ерекшелігіне
қарай зерттемеу, құр уағыз айту, баламен санаспау (кейде жанын жаралау),
сенімсіздік тудыру сияқты себептер де өзіндік ықпалын тигізеді.
Қазақ психологиясында баланың 11-12, 15 жас аралығын "жетіліп келе
жатқан кезеңі" дейді. Олар әрекет жасау жағынан әлі бала, талап қою жағынан
ересекпін деп сезінеді. Бұл кезең - "өтпелі кезең", "құбылмалы шақ" немесе
акселерация кезеңі. Ол кезең – ересектер талабына көнуі қиын кезең, жан
дүниесінде жаңа құрылымдар пайда болып, бала ол өзгерістерге жол таба алмай
қиналып, уайым шегетін кез.
Жағымсыз іс істеу немесе заңды бұзу сияқты пайдасыз қажеттіліктер: арақ-
шарап ішіп, шылым шегіп өзін қанағаттандырудан, басқаның алдында ешбір
қорықпайтын батыр етіп көрсетуге тырысудан, тентектіктен, т.б. болады 4.
Тәрбиесі "қиын" жеткіншектерді тәрбиелеу – ділгірлігі мол факторлы
құбылыс, оны іс жүзіне асыруда ата-анаға көмектесу, психологиялық жағынан
бақылау педагогтер мен психологтерге, заң қызметкерлеріне жүктеледі.
Өйткені, біздің ойымызша, "қиын" бала тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ
отбасыларынан шығады.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектер.
Зерттеу пәні: мектептегі оқушылардың қарым-қатынасы.
Зерттеу мақсаты: жеткіншек жастағы балалар психикасының дамуын және
олардың қарым-қатынасының психологиялық ерекшелігін ашу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектер арасындағы психологиялық қарым-
қатынас ерекшелігі қалыпты, олардың арасында өзара түсіністік пен
ынтымақтастық болса, қарым-қатынасқа түсу тиімді болады.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншек мәселесіне теориялық талдау жасау.
- жеткіншек теориясының тарихи даму жылдарына шолу жасап, оның
қалыптасу кезеңдерін анықтау.
- жеткіншектердің дербес ерекшеліктерін қарастыру.
- жеткіншектік психологиясының дамуының өзіндік сипатын анықтау.
- қарым-қатынас ерекшелігін жалпы анықтау.
- қарым-қатынастың психологиялық мәнін анықтау.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді оқып-үйрену, сауалнама, тест
алынған деректерді статистикалық талдау әдістері.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
- алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталып,
жүйеге келтіріледі, ғылыми зерттеу ақпараты дайындалады.
- эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланып, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстар жүргізіледі.
- зерттеу қорытындысы жүйеленіп, талдау жүргізіледі. Жұмыстың
рәсімделуі аяқталады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыста кесте, диаграммалар көрсетілген.
1. Қарым-қатынас туралы ғылыми-теориялық мӘселелерге талдау
1.1. Шетел және отандық психологтардың жеткіншек мәселесін қарастыруы
Жеткіншек жас (11-15 ж) аралығын қамтиды. Бұл жасты психологтар “қиын”
жас кезеңі деп сипаттайды. Солай деп бағалайтыны біріншіден, бұрынғы
кездегі психикасы, мінез-құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер
пайда болатынынан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін.
Бірақ өзгеріске ұшырау жеткіншектерде бір уақытта кездеспейді. Екіншіден,
осындай психиканың жаңа саласының пайда болуынан бола қиындыққа ұшырайды,
уайым шегеді. Оның тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды 5
Мұндай үлкен өзгерістерге психологтар түрліше дәлелдейді.
Психолог Л.И.Божевич жеткіншек үлкендердің қамқорлығына көнбейтін “өзім
бәрін орындаймын” дейтінін жыныс қасиетінің салдарынын болатын санасыз
әуесқойлық деп түсіндіреді. Бұл пікірге совет психологтары мүлдем қарсы.
Жеткіншектің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін
қасиеттің бірі. Қоғамдық ортаның жеткіншекті тәрбиелеуде маңызы зор. Қоғам
дамуының ерекшелігіне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріп отырады.
Осы талапқа сай жеткіншек бала жасынан үлкендер жасына өтерде қоғам жағдайы
оған түрліше әсер етіп, баланы әртүрлі фантастикалық іске ұмтылдырады.
Мұндай уақытша келіспеушіліктен күресу мектептегі және үй ішіндегі тәрбие
жұмысының негізінде болады. Егер тәрбие не оқу жұмысы жеткіншекпен жақсы
жүргізілсе, ұнамсыз әдеттен аулақ болады. Кейбір психологтар бұл жастың
өзіне тән ерекшелігі қызбалы келуін, тәрбиеге көнгісі келмеуін жыныс
өміріне даяр болуынан деп дәлелдейді. Бұл қате пікір. Бірақ жеткіншектің
дамуына жыныс факторын ықпалын түгел жоққа шығаруға болмайды. Самоа
аралындағы жеткіншекті зерттеген М.Мид жеткіншектік шақта дағдарыстар мен
дау-жанжалдардың болмай қоймайтындығы туралы түсініктің қисынсыздығын
дәлелдеді,сөйтіп олардың биологиялық емес, әлеуметтік шарттастығын
көрсетті. Мид Самоадағы жеткіншек қыз балалардың балалықтан ересектікке
үйлесімді дау-жанжалсыз өтетінін байқады да балалардың тіршілік жағдайларын
тәрбиелеуі мен айналадағылармен қарым-қатынастың ерекшеліктерін егжей-
тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың жеткіншектік шағын Мид балалық және
ересектік кезбен салыстырғанда тұтас алғанда неғұрлым жақсы және ерікті
кезең деп бағалады. Кейініректе ол қыз баланың өмірінде оның әртүрлі маңызы
болуы мүмкін екенін де көрсетіп берді: бір жағдайда жыныстық толысудың
басталуы оны бой жетті деп тауып некелесу салтанатына қамданудың белгісі
болуы мүмкін, ал басқа жағдайларда оның құқықтары мен міндеттері ғана
өзгереді 6.
Антрополгтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әртүрлі
болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін екені анықталды. Р.Бенедикт
балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті.
1.Үздіксіз
2.Баланың балалық шағындағы оқып-үйренгені мен ересектің ролін жүзеге
асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктердің арасында үзілістер
болатын типі.
Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала өмірінің нақты
әлеуметтік жағдайына:
1.Жеткіншек кезеңнің ұзақтығына;
2.Дағдарыстың талас-тартыстың қиыншылықтардың болуына;
3.Балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарай анықталатыны
дәлелденді.
Антрополгтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер
жолда болатын, оның ересектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең
деп қарады. Бұл идеяны дамытуға К.Левин ерекше орын алады, ол ересектікке
талас-тартыспен өтуіне талдау жасауды жалғастырды. Левин қоғамды балалар
тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының
аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қойды,
яғни ересектер қоғамында жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады.
Жеткіншектер ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ
кейбір артықшылықтарымен пайдалануға деген ұмтылысы болады.
Алайда ересектер тобының оны әлі қабылдамағандықтан ол топтар
арасындағы жағдайда болып шығады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-
тартыстың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң
болінуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын
кезеңнің ұзақтығына байланысты етіе қояды 7.
Левиннің жеткіншектің “өз орнын таппауы” туралы идеясы кәзіргі уақытта
Д.Каулмен және басқа шетел психологтары дамытуда, олар жеткіншектердің
ересектерше бір “субмәдениетті” бар дегенді айтты.
Л.С.Выготский сын жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі
жаңа құрылымды бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау
қажеттігін қойды, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы
қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін
қайта құру өтпелі шақтағы “дағдарыстың” басты мазмұнын құрайды деп
пайымдады 11.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде бала мінез-құлығының ауытқу
мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен қалыпты дамыған бала мінез-
құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейінде
зерттелінбеуде Л.С.Славина “Дети с аффективным поведением” атты еңбегінде
кіші мектеп жасындағы балалардың аффективті мінез құлқына сипаттама бере
отырып, психологиялық талдау жасайды. Мұндай балалардың мінез-құлқына
мыналар тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік дөрекілік. Олар басқа
балалармен үнемі ұрсысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп қалады. Автор
мұндай мінез құлық оның ұжымындағы дұрыс құрылмаған өзара қарым-
қатынастардың салдарынан пайда болады деген қорытындыға келеді.
Зерттеулердің басым көпшілігі қиын балалардың тұлғалық ерекшеліктерін
тануға арналған. Баладағы әр түрлі жағымсыз мінез құлықтарға орталық жүйке
жүйесінің ықпалы зор екен.
А.Д.Савченко өзінің “Бала қылығы және олардың себептері туралы” деген
мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен өзі туындамайды ол арам ниеттің
нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің
жаман өнегесінен дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді.
Жағымсыз реакциялар соған сәйкес мінез-құлықтың еркелік, қыңырлық,
қиқарлық эмоционалды тұрақсыздық түріндегі қылықтары басым балаларды
түбегейлі оқып-тануға Е.Д.Белова да бар жігерін салды. Ол “барабар емес
аффекте” көрінетін бала мінез-құлқы үшін оларға қасарушылық, тұйық
мінезділік тән деп көрсетеді. Бұл балалар басқалармен дау-жанжалға жиі
түседі үлкендердің ескертпе-түзетулеріне қарсы шығады Оның зерттеу
жұмысының мақсаты балалардың аффектін мінез-құлқына толыққанды талдау жасай
отырып жағымсыз мінез-құлықтарды жою жолдарын көрсету болды 8. Зерттеу
барысында жинаған материалдары авторды мынадай қорытындыға әкелді. Мұндай
қателіктерге мыналарды жатқызады:
- талап қоюдың жүйелілігі мен дәйектілігінің қалыс қалуы;
- шамадан тыс еркелету;
- ата-ана тарапынан бақылаудың болмауы;
Л.Ф.Островская өз зерттеулерінде еркелікке бейім балалардың жас
ерекшелік және психофизикалық ерекшеліктеріне оларды дұрыс тәрбиелеуге
қатысты туындайды деп тұжырымдайды. А.П.Лариннің пікірінше қасарушылық
кейде тәрбиенің жағымсыз жағдайларына байланысты ерте туындайды 6.
В.Д.Шадриков негагивті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған
тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін дейді. Автордың пікірінше бала бетінен
қақпайтын ортада өссе, өз дегенін істесе әрекеттері мен талап-тілектеріне
шек келтірмесе онда оларды өз мінез құлықтарын еркінше басқару және
ережелер мен мөлшерлерге бағыну қабілеттіліктері қалыптаспайтын болады.
Олай болса эмоционалды қызбалық және ұшқалақтық немесе баладағы
танымдық және қозғалыс іс-әрекетінің кідірісі оның темпераменті мен жүйке
әрекетінің туа біткен жеке ерекшеліктерінің көрінуімен байланысты болуы
мүмкін. Асықпаушылық пен баяу козғалу флегматиктерге тән болса артық
қозғалу мен тұрақсыздық – сангвиниктер мен меланхоликтердің айрықша белгісі
А.А.Рояк балалардың қарым-қатынасқа түсулерінің қиындықтарын барлай отырып
олардың мінезқұлқындағы мынадай бітістерді, яғни өрескелдігі, сенбеушілігі
агрессивтілігі болатындығын анықтады. А.И.Захаров тәрбиедегі ауытқушылық
отбасында көрініс береді және оның себептері отбасы құрылымында болады,
сондай-ақ ата-ананың балаға қарым-қатынасынан туындайтынын айта келіп осы
бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін бөліп көрсетеді:
- Түсінбеушілік;
- Қабыл алмау;
- Тоталитарлық сәйкессіздігі;
- Балалармен қарым-қатынасындағы икемсіздігі;
- Балаға қараудағы бір қалыпсыздығы;
- Ата-аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктері.
Отбасы жағдайындағы осындай мәселелерді ескерген автор бала мінез-
құлқының бұзылуына олардың “тууына” себепші болатындығын көрсетіп, егер ата-
аналар өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп отырса, бала
психологиясының бұзылуына жол бермейтінін баса айтады 42.
Сонымен Р.В.Овчарова және басқа да ғалымдардың зерттеулерімен келісе
отырып бала мінез-құлық қиындығының себептерін жалпы мынадай топтарға
жатқызуға болады:
1. Әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалу, бұл арада бала өзінің
тәрбиесіздігінің нәтижесінде өзін дұрыс көрсете алмайды, онда қажетті
білім, іскерлік, дағды және жағымсыз мінез-құлық стереотипі қалыс қалады.
2. Терең психикалық дискомфорт бұл отбасы өзара қатынасының
сәтсіздігінен, яғни отбасындағы психологиялық жағдайдың терістігі, топтағы
құрбы-құрдастарымен өзара қатынасының жараспауы, балаға ата-ана, тәрбиеші,
оқытушы тарапынан әділетсіз қатынас жасалуы салдарынан көрінеді.
3. Жас дағдарысы, мінез акцентуациясы және басқа да себептерге
байланысты психикалық және дене күшінің саулығы мен дамуының ауытқу күйі.
4. Өз ойын білдіруде парасатты белсенділік танытудан, пайдалы әрекет
түрімен шұғылданудан қалыс қалу.
5. Қараусыздық, қоршаған ортаның теріс ықпалын және оның негізінде
әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның дамуы.
Осы аталған себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік-
психологиялық қараусыздығы оларға қоршаған ортаның немқұрайды қатынасы
басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі қорғансыздығы
сияқты сезімдер туындайды. Сондықтан өскелең ұрпақ тәрбиесіне әрқашан
жауапкершілікпен қарайық.
1.2. Жеткіншек психикасының дамуының өзіндік сипаты
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның өтпелі,
бетбұрыс, “қиын”, сыналатын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екінші дәуірне өтумен
байланысты. Даму процестерінің күрделігі айтылған. Балалық шақтан
ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік
дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны болып табылады.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің,
сана-сезімнің, олардың танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа,
мүдделердің, моральдық-этикалық нормалар мазмұмының қайта құрылуы
нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Ересектіктің дамуында әр түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік
белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің ар алуан болуында
байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке
басының қалыптасуының жалпы бағыты көбіне - көп белгілі бір үлгілерге
бағдарлануға байланысты болады.
Ересектіктің сырт белгілеріне еліктеу. Ересектердің сыртқы келбетінің
өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір артықшылықтары
болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым
айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды
болып көрінеді. Жеткіншектің мен қасиетінің қалыптасуы. Оның
психологиясында көп жаңалықтар болады деген сөз. Өзінің кім екенін біліп,
күшіне сеніп, өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді.
Олар үлкен болуға асығады, қымбат нәрсені көздеп, құнды деген
жағдайларға әуестене бастайды. Мәселен, мода, музыка т.б.
Т.В.Дрогунова зерттеулерінде есеюдің белгілерінің түрі мынандай мәнде
берілген - үлкендерге еліктеу - темекі шегу, карта ойнау, шарап ішу, отырыс
ұйымдастыру, модаға әуестену, қыздарға қырындау, үлкендердің киіміне назар
аудару т.б.
- ұл балалардың нағыз ер адамдарға өздерінің теңей алуы. Ол күшіне сене
білуі, достыққа берік болуы, өжет болуы, спортпен айналысады.
- әлеуметтік есеюі. Үлкендермен немесе құрбыларымен бірлесіп әрекет
етуі.
- инттелектуальды өсуі. Білуге құмарылығының негізделуі. Көп оқып
үйренуге ынтасын қалыптасуынан көрініс береді.
Нағыз еркектік қасиеттеріне теңесу. Ересектіктің дамуындағы енді бір
бағыт жеткіншек ер балалардың мұратқа сай келетін ер адамның - Нағыз
еркектік қасиеттерінің белгілі бір мазмұнына белсенді түрде бағдар алуымен
байланысты. Мұның өзі, бір жағынан - күш, ерік, батылдық, ерлік,
төзімділік; екінші жағынан - достыққа, жолдастарына адалдық 15.
Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық
іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін.
Мұндай балалар өте-мөте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас
болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері
үзілді - кесілді айыпталады. Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек
шектен асқан істерге ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекел баруы
мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың
ішінде барлық балалар кімнің күші кіммен асып түсетінің біледі.
Жеткіншектер өздерінің дене күшінің өсуіне өте сергек қарайды. Олар
күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді. Күрестің алуан түрлері жұрттың
алдында өтеді. Кейбір балалардың төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші
басым екенін дәлелдеуге тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы
үшін жеткіншек өзі айтатын ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне
қатысу шамасын едәуір асыра көрсетуі мүмкін. Бұл тұрғыдан жоғарғы баға алу
жеткіншек үшін өте маңызды. Ол былай тұрсын жолдастары өзін әлжуас, қыз
құрлы жоқ деп ойламасын дегі жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік,
қаталдық деп санайтын қылық жасауы немесе сондай ұжымдық істерге қатысуы
мүмкін. Ол өзінің де, жолдастарында іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық
наразылық айтуға көбіне батылы бармайды. Өздерінің қылмыстық мақсаттарын
жүзеге асыру үшін құқық тәртібін бұзушылар (жасы жетпегендері де,
ересектері де) жеткіншек ер балалардың нақ осы ер болып көрінсем деген
ниетін пайдаланады 16.
Танымдық - іс-әрекетте ересектіктің дамуы. Ересектердің дамуындағы
маңызды бағыт мазмұнды мүдделердің дамуымен және болашаққа жоспарлар
жасаумен байланысты. Ол жеткіншектің бір нәрсені шын мәнінде танып білуге
ұмтылуынан барып өседі. Мұның өзі мазмұны мектеп бағдарламасының шеңберінен
асып түсетін танымдық іс-әрекетін дамуына себепші болады. Мұндай іс-
әрекетін ғылымға, техникаға, өнерге, білімнің бірнеше саласыңа қатысты
болуы мүмкін және кәсіптік ниеттерімен әрдайым байланыс бола бермейді.
Әуестенуі құштарлық сипатта болып, ондайда бір қатар уақыт (бос уақыт қана
емес, сабақ даярлауға кажетті уақыттында) сол өзіне ұнамды іспен
шұғылдануға кетеді. Қайсы бір іске ынталы жеткіншек өте белсенді болады:
қажетті кітаптарды, материалдарды, аспаптарды іздестіріп, әр түрлі
тәсілдермен игереді. Жеткіншектер үнемі кітапханаға, көрмелер мен
музейлерге барып экспозицияның белгілі бір бөлігін егжей-тегжейлі зерттей
бастайды. Мүдделердің үйлесуі негізінде жолдастарымен қарым-қатынасы
орнайды. Балалар әртүрлі мәселелерді талқылайды кітаптармен, материалдармен
алмасады. Әр түрлі қиыншылықтарда ақыл кеңеспен және іспен жәрдемдеседі.
Ықыластанған білімді табу немесе сәтсіздіктің себебін анықтау үшін
жеткіншек кітаптармен анықтамаларды қарайды. Мұның өзі ынта ықыласпен
нәтижелі іс-әрекеттерін дамуындағы өте маңызды қадам: жаңа білімдерді
қажетсінуі дербес, яғни өздігінен білім алу арқылы қанағаттандырылады.
Жеткіншектің дербес іс-әрекеттеріне кейде шығармашылық элементтері болады,
оны жаңа нәрсе жасау процесі және жалпы алғанда танымдық процестің өзі
әуестендіреді. Бұл орайда инттелектілік даму жеделдеп білім терен сипатта
әрі көлемді болады.
Танымдық мүдделердің басым бағыттылығы нақ осы жеткіншектік шақта
қалыптасады. Әрбір сыныпта білімнің әр түрлі салаларынан өз мамандары
болады, сыныптары одан ақыл кеңес алады, дау туа қалса, соның төрелігіне
жүгінеді. Мұндай жеткіншектердің едәуір көп білім алуы - дербес жұмыс
істеудің нәтижесі. Олар білімге және таным процесіне өздері үшін маңызды әр
қажетті деп қарайды. Бесінші сыныптағылардың кейбір біреулерінде-ақ
өздігінен білім алу элементтері болады. Әдетте бұлар ұлының не қызының
танымдық мүдделерін дамытуға және мазмұнды іс-әрекетіне көп көңіл бөлетін
ата-аналардың балалары болады.
Кейде нақ осындай жағдайда бастауыш мектеп шағында немесе жеткіншектік
жастың басында тиянақты кәсіптік ниеттер қалыптасады. (бұлар мектеп
бітіргенге дейін айтарлықтай өзгермейді), ал бесінші, алтыншы сыныптарда
өзін болашаққа даярлау жөніндегі іс-әрекет басталады. Кейбір жағдайларда
ойын, өздігінен білім алу және өзін-өзі тәрбиелеу элементтері өзінше
ұштасады: белгілі бір мамандық туралы арман, біржағынан, әр түрлі рольдер
болатын ойындардың мазмұнында және таңдап алынатын рольдерде бейнеленеді,
ал екінші жағынан, мүдделер тобын анықтап, белгілі бір білімге іскерлікке,
қасиеттерге жетуге ынталандырады 30.
Әлеуметтік жағдайының дамуы. Үлкендермен, жолдастарымен қарым-қатынасы
жаңа кұрылымдарға ие болады. Жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның
өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен
игіліктерді игеруге, үлкендермен қарым-қатынас орнатуға бағытталған.
Жеткіншек көптеген мұғалімдермен қарым-қатынас орнатады, олардың талаптарын
және жеке басын бағалайды. Жеткіншектердің өз құрбыларымен қатынасы түрлі
дәрежеде кездеседі. Достық және жолдастық қатынас болады. Жеткіншектік
жаста қарым-қатынас үшін өте маңызды ерекшелік - құрдастарының талаптарын
бағдарлай, оларды есепке алу. Барлық жағдайларда да қарым-қатынас
тартымдылығы екі түрлі мүдделер жағынан және жеке қарым-қатынастың
сипатымен қанағаттану дәрежесі жөнінде тіл табысушылық сынмен өтеді.
Жеткіншектік шақта өзіндік сананың дамуы. Баланың жеткіншектік кезеңге
аяқ басуы оның өзіндік санасының дамуымен айрықша мәнді. Жеткіншекте ересек
адамның позициясы қалыптаса бастайды оған ересектік сезімнің дамуы және
жеткіншектің ересектігін басқа адамдардың тану негіз болады. Бұл позиция
жеткіншектің өмірдегі обьективтік жағдайына әлі сай келмесе де, оның пайда
болуы жеткіншектің өз айналасындағы ересектер дүниесімен, олардың
игіліктері дүниесімен жаңа қатынастарға субъективті тұрғыда аяқ басқанын
білдіреді. Жеткіншек бұл игіліктерге белсенді ие болады, бұлар оның сана-
сезімінің жаңа мазмұнын құрайды, мінез-құлық пен іс-әрекеттің мақсаттары
мен себептері, өзіне және басқаларға қойылатын талаптар, бағалау мен өзін -
өзі бағалаудың критерийі болады. Мазмұны жөнінен өзіндік сана ішкі дүниеге
көшірілген әлеуметтік сана сезім 10
Кіші шәкірттерде өзі туралы түсінік пен өзін өзі бағалау негізінен
үлкендердің, ең алдымен мұғалімдер мен ата-аналардың бағалаған пікірлеріне
қарап құрылады. Өзінің ерекшеліктерін білгісі келудің, өзіне ден қойып, өзі
туралы ойлай бастаудың шығуы- жеткіншек жастағы балаларға тән ерекшелік.
Өзінің ерекшеліктері мен кемшіліктерін білгісі келу басқа адамдар және өзін-
өзі қоятын талаптарға жауап беруі, айналасындағылармен қарым-қатынасты
реттеу қажеттігінен туады. Өзінің жеке басына талдау жасауды жеткіншек
қарым-қатынастармен іс-әрекетті ұйымдастыруы үшін, қазір және болшақта өзі
үшін маңызды міндеттерге жету үшін қажетті амал деп біледі. Өзін білу
осының шарты болып көрінеді. Жеткіншектің өзі туралы ойлана бастауының ең
маңызды стимулы - оның құрдастарының ортасында сыйлы, беделді, өзін жақын
ұстайтын дос табуға ұмтылуы 31.
Өзін-өзі тәрбиелеу. Кіші шәкірттік жастағы жеткіншектер көбінесе
өздерін сырттан көре алмайды, өз қылықтарын басқара алмайды. Есейген
жеткіншектерге өздерінің аффективтік реакциялары мен бүкіл мінез-құлқын
билеуге ұмтылу тән. Олардың көбінде өздерін ұстай білуі біршама дамыған, ал
қажет болғанда шынайы қатынасын, пікірін, көңіл күйін жасыра алады. Мінез -
құлықта қосарлық пайда болады. Есейе келе өзін ұйымдастыруы тенденциясы
артады. Әр түрлі кәсіптердің мәні туралы пайымдаулар туады. Ілгері де
айтылғандай ол қажет, қажет емес, маңызды, маңызы жоқ деп
сараланады. Мұндай саралауға жекелей құндылықтардың қапыптасып келе жатқан
жүйесі арқау болады. Уақыттың тез өтетін сезінуі оны бос өткізбеуге
ұмтылуы, жоспарлауға әрекеттену шығады. Алайда, қабылданатын шешімдер
көбіне тікелей ниеттерге қайшы келеді, бұл ниеттерді жеңеді. Жеткіншекте
ақыл мен жүрек жиі ынтымақта бола бермейді. Көп балалар өздерінің
ұйымдаспағанын жігерім жоқ деп ақтайды. Оны тәрбиелеу жеткіншектердің
көпшілігі үшінші үшін бірінші дәрежелі міндетке айналады. Басқа қасиеттер
де тәрбиеленеді.
Жеткіншектерде өзінің ілгері басуына көзқарас, оны бақылау,
міндеттердің орындалмауы үшін күйініш, өзін - өзі кінәлаулар, өзін-өзі
сынау пайда болады.
Жетістіктері :Өзін өзі бағалау, ұжым өмірінің мөлшеріне бағыну, үлкен
болуға ұмтылу 6
Жеткіншектердің танымдық өрісінің дамуы. Қабылдау - күрделі психикалык
процесс. Бұл кезде, бірдемеге қарау, не соны тыңдау емес, баста бар
бейнелермен объектілерді салыстырып түсіну. Сондықтан қабылдау ойлануды
талап етеді. (химия, математика т.б.). сонымен қатар оқу материалының
мазмұнының мәнісіне терең түсініп, берілген тапсырманы орындап отыруы тиіс.
Ал, гуманитарлық пәндердің сабақтары, әрине, үнемі осылай келмейді.
Дегенмен, бұл сабақтарда қамтылатын мағұлматтарды толық қабылдап есте
сақтай алу қажет. Қабылдау дегеніміз мағұлматтарды тұтастығымен бейнелеу.
Егер қамтылатын материал тым қызғылықты келсе, онда оқушылар осыған ғана
көңіл бөліп, қиын материалдарды оқығысы келмейтіні кездеседі. Осының
нәтижесінде жеткіншек материалды тұтас қабылдай алмай, үзінді етіп мәніссіз
есте қалдыруды ықтимал 12.
Зейін. Бастауыш сынып оқушылармен салыстырсақ ырықты зейін дамиды.
Себебі: бұлардың ой-өрісі қалыптасып қалғандықтан, қызық емес нәрсеге де
зейін қойып, назарын сол объектіге арнайы түрде бөле алады. Бірақ жеткіншек
сабаққа кейде бір нәрсені үйренейін деп келмейді, көбінесе достарымен
кездесуі үшін келетіні болады. Ондай оқушылар сабаққа зейінді келмей, сабақ
үстінде әңгімелесіп отырады. Жеткіншек зейіні сабаққа қалыптасса, онда ол
назарын бір объектіден екінші объектіден аударып отыруға толық мүмкіншілігі
бар.
Жады, ес - бұл кезде олар мазмұнына мағынасына қарап есте сақтайды.
Көпке дейін есінде сақтап, қажет уақыттында қолдана алады. Бірақ
жеткіншектердің көбі есте қалдырудың тәсілдерін материалдарды мәнісіне
қарай бөлшектеп, не соларды комбинация тәсілін қолданып, жадында қалдыруды
біліп жарамайды. Осының өзі жеткіншектің жады мен есінің күшті келетінің
бүркеп қалады.
Қиял - өте бай келеді. Психологтар бірқатары жеткіншек шындыққа
сүйенуіне қарағанда қиялдануды көп ұнатады, өзі -өзімен болып мұң не
фантазияның сан алуан түрлеріне беріледі дейді. Осылай деу жеткіншектің жан
дүниесіне терең түсінбегендіктен айтылып отыр. Бірақ жеткіншек ересектерге
қарағанда кейде қажетті жоқ істермен айналысып, осы соларға мұң болатыны
кездеседі. Бұл негізінде азамат болғысы келіп, өзін болашақта қайраткерлік
істерге даярлағысы келуінен. Жеткіншек мұңға берілген кеде осының барлық
жағдайда пайда бермей, уақытты бос өткізуге себепші болатынын ескертіп
отыру қажет.
Ойлау - негізігі роль атқарады. Ойлану арқылы жеткіншек тиісті
мәселенің шындығын не қате екенін шешеді. Шындықты ажыратудың көптеген
тәсілдері кездеседі. Солардың бірін формальдық операция деп атайды. Мысалы,
біз мына екі сөйлемнен: таулы жерде картошка жақсы өседі, кавказ - таулы
жер деген сөйлемдерден мынандай қортынды шығарамыз: Ендеше, Кавказда
картошка жақсы өседі деп. Бірақ біреу бізге - Сен Кавказда болған жоқсын,
сондықтан қортындың қате,- деуі мүмкін. Сол сияқты екі сөйлемнен жаңа
қортынды шығару дедуктикалық логиканың негізгі тәсілі. Мұны формальдық
дейтін себебі осындай қортындығы келу үшін әуелі, сөйлемдердің шын, не
жалған екеніне көңіл бөлмей, елемеу абстракция ойында болып, сол
сөйлемдерге нанып, қортындыға келу шарт. Егер осыған бала ие бола алса,
осының өзі - үлкен жетістіктің белгісі.
Ж.Пиаже ойланудың осы ең күрделі тәсілі - формальдық операция жасауға
үйрену жеткіншектердің 12-18 жаста басталынады, оған дейінгілерде
кездеспейді деген болатын. Осылай деу жеткіншектің ақын-ойға орай
мүмкіншілігін жоғарғы дәрежеде деп бағалау болып есептелінеді.
Жеткіншек жасында жеке заттарды ұғымға жатқызып, оларды топтастыру,
нәрселердің себебін және одан шығатын нәтиже мен олардың өзара байланысын
білу бұларда кеңінен өріс ала бастайды.
Барлық операциялар дамыған, бірақ абстракциялау операциясы ерекше
дамиды. В.В.Давыдов. Олардың формаларын қолдана бастайды.
Абстракциялық ой - дегеніміз нақты заттарға мән бермей (ұмытып)
солардың негізгі белгілерін біріктіріп жалпылап бейнелеу.
Жеткіншекте осы тәсіл кеңінен өріс алғанымен, оның бұрын болып келген
нақты ойы бірден жоқ болып кетпейді, сонымен қатар жеткіншек жекеден
жалпыға (индукция), жалпыдан жекеге (дедукция) ой үстінде көшіп отырады.
Немесе бұлар нәрселердің сырын көбінесе жорамал амалына анологияға
сүйеніп біледі. Тиісті мәселенің сырын жорамалға сүйеніп білу ойланудың
жоғарғы түрі болып саналады. Жеткіншек тиісті мәселені шешу кезінде
бәлкім, солай болуы мүмкін иемесе: егер бұлай болса, онда анау солай
болады.т.с. тәсілдері математика, физика сабақтарында қолдануға үйренеді.
Мұндай формальдық операцияларды ойша қолдана алу, жеткіншектің ой-өрісің
кеңейтіп отырады 12.
Жеткіншектің оқу қызметі. Кішкентай жеткіншектердің оқуға көзқарасы
алдымен мұғалімге көзқарасы мен алынған бағаларына байланысты болады. Оқу
пәндерге қызықты және қызғылықсыз деп саралау көбіне оқыту сапасына,
жеткіншектің жеке мүддесіне байланысты, ал сабақтарды керек және керегі жоқ
деп бөлу кәсіптік ниеттердің қалыптасуынан туындайды. Әрбір жаңа пән
жеткіншектің ынтасын туғызады. Осы ынтаны сақтап. дамыту мұғалім қолында.
Бұл кезде оқудың жаңа мотивтері шығады. Өзін-өзі көңілі толмау және
ойындағысын орындауға ұмтылу жеткіншектің танымдық белсенділігінің қайнар
көзі. Егер оқушы мұғалімді жек көрсе, оның сабағына селқос қарауы мүмкін.
Сонымен оқу і-әрекетін дұрыс ұйымдастыруына, оқу процесі тиісті дәрежеде
жүргізілмесе жеткіншектердің оқу үлгерімі төмендейді. Осы кезде бір
мұғалімнің орны бес - алты мұғалімнің келуі де әсер етеді.
Оқу деген ұғымның мазмұны жеткіншектік кезеңде ұлғаяды, өйткені білім
алу енді кейде оқу бағдарламасынның шеңберінен асып, өздігінен және
мақсатқа сай жүзеге асады. Өсе келе мұндай бағдар күшейеді.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің,
сана-сезімнің, олардың танымдық және оқу әрекетінің, мінез- құлыққа,
мүдделердің, моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы
нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады. Ересектердің дамуына әр
түрлі бағыттардың болуы жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда
соларға теңелсем дейтін үлгілердің ар алуан болуына байланысты.
Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының
қалыптасуының жалпы бағыты көбіне-көп белгілі бір үлгілерге бағдарлауға
байланысты келеді.
Балалардың арасында күштілігімен, батылдылығымен, ептілігімен, спорттық
іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін.
Мұндай балалар өте- мөте белгілі болады, ал бұнын үстіне олар жақсы жолдас
болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері
үзілді-кесілді айыпталады. Өзінің батылдылығын көрсету үшін жеткіншек
шектен асқан істер ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекел баруы
мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың
ішінде барлық кімнің күші кімнен асып түсетінін біледі. Жеткіншектер
өздерінің дене күшінің өсуіне сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды
жақсы көреді. Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалар
төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге
тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін жеткіншек өзі айтатын
ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне қатысу шамасын едәуір асыра
көрсетуі мүмкін. Бұл тұрғыдан жоғары баға алу жеткіншек үшін өте маңызды.
Ол былай тұрсын жолдастары өзін “әлжуас”, “қыз құрлы жоқ” деп ойламасын деп
жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік, қаталдық деп санайтын қылық жасауы
немесе сондай ұжымдық істерге қатысуы мүмкін.Ол өзінің де жолдастарына да
іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық наразылық айтуға көбіне батылы бармайды.
Өздерінің қылмыстық мақсаттарын жүзеге асыру үшін құқық тәртібін бұзушылар
жеткіншек балалардың нақ осы “ер болып көрмесем” деген ниетін пайдаланады
42.
Адам сыртқы табиғатын біліп, оның күшін өз игілігіне пайдалану үстінде
өз табиғатының жұмбақты сырларын да білгісі келеді. Өзінің ішкі табиғатын,
алуан түрлі сырларын адам өзі жақсы білсе, ол сыртқы дүниенің тәнге күнбе-
күн жасайтын ықпалын ескеріп, мидың тіршілікті меңгерудегі атқаратын
жұмысын д ұрыс түсіне алады, қоғамға пайдалы істермен жақсы шұғылданады.
Әлдебір дүниедегі құбылыстардың ішкі мәні сыртқы пішінімен айқын
көрініп тұрса, онда нәрселердің бәрі адамға өзінен-өзі түсінікті,
құбылыстардың сырын білу жеңіл болар еді. Бірақ құбылыстардың сыртқы
көрінісі мен олардың ішкі мәні үнемі сәйкес келе бермейді. Мұндай жағдай
жастарды қиындыққа ұшыратады, түсінбеушілік молаяды. Оның себебі әркімнің
өз мінез-құлқы көзден таса қалып қояды. Иә, беймәлім болады. Әрине, бұл
жәйт бір жағынан адам жанының өте күрделі, екінші көзге көрінбейтін аса
құдіретті, ерекше зат екендігінен де туындайды, Осы ретте жеткіншектердің
психологиялық ерекшеліктеріне тоқталайық. Олардың дамуындагы жалпы бағыт
әртүрлі және әрбір бағыттың көптеген сыры мен қыры болады. Осының бәрі
ересектікке қарай дамуды айқындайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды. Содан
дамудың алуан түрлі көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады.
Мәселен, кәсіптік-техникалық училищелерде бет-пішіні мен мүдделері әлі
балалықты еске салатын ер балалар да, ересектер өмірінің кейбір жақтарын
білетін ересек балалар да бар, сондай-ақ өздігінен білім қуалаған
интеллектуалдар да бар. Сонымен қатар оқу материалының өзін өздігінен
игере білмейтін жеткіншектер де, болашаққа деген жоспары айқын еместер де
кездеседі. Болашақ кәсібіне сапалы түрде икемделе бастағандар да ұшырасады.
Қыздардың кейбіреулерінің бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар көзіне,
назарына түсу ғана болса, енді біреулері бұған онша мән бермейді. Кей бала
үйінде нағыз-жәрдемші болса, енді біреулері ерке, тіпті тұрмыстағы
қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ. Сонымен қатар осы кезең әрі қиын, әрі
сыналатын кезең. Бұлай болуы, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген
сапалық-өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы
ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын түбірінен өзгертетін
сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа мерзімде, көбінесе, күтпеген жерден
болады да, даму барысы секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, көзге аса
айқын көрінбей бұғып жатып, әр түрлі қиыншылықтармен қабаттасады, сонымен
бірге оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: ересектердің ықпалына
көне қоймайды, тіл алмаудын. қарсылық пен наразылықтың әр түрін (қиқарлық,
дөрекілік, кесірлік, теңтектік, томаға-тұйықтық т.б.) көрсетеді 35.
Бұл кезеңде жыныстық толысу — басқа жынысқа ден қоюдың дамуына жаңа
түйсіктердің, сезімдердін, толғаныстардың тууын себепші болады. Осы кезеңде
олардың өзімен өзі болуы — олардың жаңа түсініктер мен толғаныстарға ден
қоюынан пайда болады. Үлкендерге арналған кітаптар мен кинофильмдер де бұл
кезде теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының бәрі махаббат пен жыныс
проблемалары туралы жолдастарымен әңгімелесуге, адам қарым-қатынасының
интимдік жағына көбірек көңіл бөлуге, эротикалық ойысуға, жыныстық
қатынастың ерте басталуына апарып соғады. Қыздың да, ұлдың да романтикалық
сезімінің оянуы — қалыпты құбылыс. Жеткіншек сырт пішіні, мінез-құлқы
жағынан да ересектерге ұқсамайды, ол әлі көп ойнайды, көп жүгіреді, алысып-
жұлысып тентектік жасайды, байыз таппайды. Әр нәрсеге белсенді болғанымен
ұшқалақтау қарым-қатынасы тұрақсыз, басқаның ықпалына көнгіш болады. Сырт
көрінісі адамша болады да, жаңаның қалыптасуы процестері жүріп жатады. Бала
болғанымен елеусіз есейеді. Ересектіктің қалыптасу процесі көзге бірден
түспейді. Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы
ілгерілеушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде көрініс беруі мүмкін.
Ересектік сезімдердің тағы бір қайнар көзі — әлеуметтік негіздер. Мұның
өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық жағдайда
болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болған жағдайда туындауы мүмкін.
Ересектік сезім сана-сезімнің өзіне тән жаңа құрылымы ретінде жеке
адамның өзекті ерекшелігі. Оның құрылымдық ортасы болады. Өйткені ол
жеткіншектердің өзіне жұртқа және дүниеге деген жаңа өмірлік позициясын
білдіреді. Оның әлеуметтік белсенділігінің өзіне тән бағыты мен мазмұнын,
жаңаша талпыныстарының, толғаныстары мен аффективтік ықпалдардың жүйесін
анықтайды. Жеткіншектердің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер
дүниесіндегі және олардың қарым-қатынастарындағы бар нормаларды,
құндылықтар мен мінез-құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады.
Жеткіншектердің ересектерге теңелместігі оларға сырттай ұқсауға, олардың
өмірі мен іс-әрекетінің кейбір жақтарына ортақтасуға, олардың қасиеттері
мен іскерліктеріне, құқықтары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан
көрінеді. Сезімнің және төңірегіндегілердің оны мойындауын қажетсінуінің
пайда болуы ересек пен жеткіншектердің бір бірімен қарым-қатынастарындағы
құқықтарының мүдделі жаңа проблемасын тудырады. Олардың өзі қоршаған
ортасында болатын барлық оқиғалар мен құбылыстардың себептерін білуге
ұмтылуға, көптеген сұрақтарға өз бетімен жауаптар іздеуге түрткі болады.
Жастар өзіне түсініксіз нәрсені балалық аңғалдықпен және батылдықпен
зерттейді. Нәтиже ойдағыдай болмаса да оның алдына жаңа мәселелер қойып,
жаңа ізденістерге бағыттайды. Ол неғұрлым көбірек ойланса, әрекет етсе,
соғұрлым өзін-өзі байқауға, қиялдауға сенімі беки түседі 41.
Өзін-өзі, айналадағыны тану — қоршаған әлемді жаңаша түсінуіне
байланысты. Қазіргі жастар қиял-ғажайыптарға, белгісіз нәрселерге көз жұмып
сене бермейді, олар өздеріне түсініксіз құбылыстардың пайда болу себебін
іздейді, сол себепті ерте ме кеш пе ашатынына сенеді.
Балалық, жастық шақ адам өмірінің гүл дәурені, ол лезде-ақ өте шығады.
Есейгенде өткен күндерін сағынышпен еске алады. Өздеріңдей жас
кезімізде... деп әңгімесін бастағанда, көздері күлімдеп, өңі нұрланып,
шабыттанып кететін ауыл қарттарын талай көреміз. Халқымыздың рухани
дүниесінің, тереңінен шымырлап шыққан ән-күйлерінің, ертегілері мен
аңыздардың, дастандарының осы жастық шақ құдіретін, сұлулығы мен пәктігін,
асқақтығы мен албырттығын жырлауға, мадақтауға арналуы да тегін емес 39.
Сонымен бірге бұл кезең — адамның балауса балалықтан біртіндеп арылып,
есеюге бет бұрған, өзін-өзі танып-білуге, басқа дүниеден өзін бөліп қарауға
қоғамдағы, әлеуметтік өмірдегі өз орнын іздейтін шақ. Халқымыз: Асыл –
тастан, ақыл – жастан деп бекер айтпаған. Жастық шаққа өнер-білімге,
дүниені танып-білуге деген айрықша құштарлық тән. Бұл кезеңде ол азамат
ретінде есейіп, ер жетуге тиіс. Оның үстіне, шын көңілмен ұғынысқан өмірлік
серік, дос табу мақсаты және бар. Олардың әрқайсысы өзінің мінез-құлқының
қолайлы-қолайсыз жақтарын дұрыс сезініп, тиісті жағдайда өзін-өзі ұстай
білуге, өзінің кемшіліктерін жоюға мінез сапаларын қалыптастыруға бет
бұрады. Бұл орайда Б.Т.Ананьев және т.б. психологтарының зерттеулеріне
қарағанда, жеткіншек шақта адамның негізгі қасиеттері – есте қалдыру, қимыл
әрекеттері, әсіресе сөйлеу өнері айтарлықтай белсенді түрде дамиды. Мысалы,
оперативтік іс, зейіннің аударылуы, есеп шығару т.б. психикалық жүйелердің
қалыптасып дамуының шапшаңдығы артады. Бұл жаста қыздар мен жігіттердің
(қалыптасып дамуынан) жеке адам қасиеттерінің жоғары адамгершілік және
эстетикалық сезімдерінің жетілуі, сол сияқты мінез-құлық сипаттарының
тұрақталуы, азаматтық позицияның дамуы назар аударады.
Бұл жаста олардың отау құруға қадам басуы, олардың өмірге деген өзіндік
көзқарасының болуын байқатады. Сондай-ақ бұрынғы тілектері мен талаптарын,
мақсаттары мен міндеттерін қайта қарап, өзгеріп отыруы және өз
мамандықтарын игеру үшін жан-жақты белсенді әрекет жасауы олардын, мінез-
құлқы мен ақыл-ой қасиеттерінің дамуында ерекше орын алады. Жеткіншектердің
тану әрекеттерінде ойлау мен ес процестерінің жетекші роль атқаратынын,
олардың өзара өзгеріп тұратын арақатынастарын ескеріп отырудың да мазыңы
зор 35
Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу – осы адам өмір сүруге
тиісті әлеуметтік дүниені ашумен байланысты. Жеткіншектік рефлекция, бір
жағынан, өзінің мінін ұғыну (Мен кіммін? Мен қандаймын? Менің
қабілеттерім қандай? Мен өзімді не үшін сыйлай аламын?), ал, екінші
жағынан, дүниедегі өзінің жағдайын ұғыну (Менің өмірлік мұратым қандай?
Менің достарым; жауларым кім? Кім болғым келеді? Өзім де, айналамдағы дүние
де жақсы болуы үшін мен не істеуге тиіспін?) болмақ. Жеткіншек өзін-өзі
сұрақтар қояды. Сөйтіп өзіне-өзі талдау жасау, әлеуметтік-адамгершілік
тұрғыдан өзін-өзі анықтаудын, элементіне айналады. Жеткіншек жоспарлары
көбіне қияли сипатта болатындықтан өзін-өзі талдау сипаты да сондай болады.
Бірақ өзін-өзі талдауы қажетсінудің өзі дамыған адамның қажетті белгісі
және нысаналы түрде өзін-өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Жеке адамның балаң, жеткіншектік шақта қалыптасатын ерекше маңызды
белгісі - өзін-өзі сыйлау, яғни өзін-өзі бағалау, өзін жеке адам ретінде
қабылдау не қабылдамау дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау менменсуіне сын
тұрғысынан қарамау емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден нашармын не
төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деген сөз. Керісінше, өзін-өзі
сыйлаудың төменгі деңгейін – үнемі көңіл толмаушылықты, өзін жек көруді, өз
күшіне сенбеуді көрсетеді.
Өзін-өзі сыйлаудың белгілі бір адамға тән денгейі жекелей өзін-өзі
бағалаудан өзгеше біршама орнықты, болады, дегенмен ұзаққа созылған сәтті
немесе сәтсіз жағдайлар оны тиісінше арттыруы немесе азайтуы мүмкін. Өзін-
өзі сыйлаудың қалыптасуына кішкене кезінен бастап-ақ көптеген себептер -
ата-аналарының көзқарасы, құрдастарының арасындағы жағдайы т. б. әсер
етеді. Жеткіншек кезде бұрынғы ұғымдар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке
қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік
қайта қаралады. Жеткіншектер көбіне көтеріңкі, болмысқа сай келмейтін
талаптар қояды, өз қабілеттерін, ұжымдағы алатын орнын т.б. асыра
бағалайды. Өзіне деген осындай негізсіз сенімділік көбіне ересектерді
(құрдастарын да) мезі қылады, көптеген тартыстар мен түсінбеушіліктер
туады. Жас адам өзінің нақты мүмкіндіктерінің шамасын көптеген сынаулар мен
қателесулерден кейін барып (әдетте кейінірек, мектептен кейін) біледі.
Жеткіншектің өзіне деген сенімі қаншалық жағымсыз болғанымен,
психологиялық тұрғыдан өзін-өзі сыйлаудың кемдігі бұдан анағұрлым
қауіптірек. Мұның өзі адамнын, өзі туралы түсінігін қарама-қарсы
қайшылықтарға ұшыратады әрі орнықсыз етеді. Өзін-өзі сыйлауы төмен
жеткіншек жігіттер мен қыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz