Оқиға болған жерді тексеру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...6
1-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ БОЛҒАН ЖЕРДІ ТЕКСЕРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .1 3
2.1 Оқиға болған жерді
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .13
2.2 Қатысушыларды
куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 19
2.3 Жол көлік оқиғасы бойынша қажетті сараптамаға материалдар
дайындау, сараптама тағайындау және
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК ОҚИҒАСЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІС ҚОЗҒАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...34
3.1 Тергеудің алғашқы кезеңіндегі жағдайлар және тергеушінің іс
қимылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...34
3.2 Типтік ситуациялар мен
болжаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.3 Жол көлік оқиғасына қатысушылардан жауап алу және басқа
тергеу әрекеттерін
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..51
КІРІСПЕ
Автокөліктің, трамвайдың немесе транспорттық механизмдерінің
жүргізушілері абайсызда жолда жүру ережесін бұзу арқасында адамдардың
денсаулығына қауіп төндірсе, бір немесе бірнеше адамның өліміне әкелсе жол
көлік оқиғасы болған жерді тастап кеткен кезде немесе жүргізушілердің
жолда жүру ережесін бұзған кезде, яғни жоғарыда айтылғандар орын алған
кезде ол қылмыстық жазаланушы ісі деп танылады.Жол көлік оқиғасының
криминалистикалық сипаттамасы болып келесі элементтер саналады.
Жол көлік оқиғасы болған жағдай көбінесе көлік көп қатынайтын және
жаяу жүрушілер мол қалаларда болады деп есептелінеді.Жол көлік оқиғасы
көп жағдайда жүргізушілердің жолда жүру ережесін сақтамағаннан болады. Жыл
сайын республика көлемінде 18,5 мың адам жарақатқа ұшырайды, ал
жарақаттанудан өлім-жетім тұрақты 2-ші орында. Қазақстанда жыл сайын мектеп
жасындағы жасөспірімдер арасында әртүрлі жарақаттанулар басым орын алады.
Транспорт құралдарының тез көбеюі мен жылдамдығының артуына байланысты
жолда жүру қауіпсіздігін қамтамассыз ету өте бір күрделі проблемаға айналып
отыр. Адам баласының қолымен жасалған автокөліктері оның өз өміріне қатер
туғызуда. 2007 жылдың 12 айында обылыс көлемінде 309 жол-көлік апаты орын
алып, 137 адам қайтыс болған, 297 адам әртүрлі дәрежедегі жарақат алған.
Оның ішінде 40 жол апаты балаларға қатысты болған. Осы оқиғалар барысында 9
бала қайтыс болып 34 бала әр турлі дене жарақаттарын алған. Ал, биылғы
жылдың 3 айы ішінде 36 жол апаты тіркеліп, 17 адам қайтыс болып, 37 адам әр
түрлі дене жарақаттарын алған. Соның ішінде балаларға қатысты 4 жол апаты
болып 1 бала қайтыс болған.
Тақырыпты зерттеу барысында бітірушінің алдына қойған міндеттері:
· тақырыпты мүмкіндігінше нақты ашып көрсету;
· зертеуші - ғалымдардың көзқарастарын дұрыс, толық жеткізу;
· нақты тұжырымдар мен қорытындылар шығару
Осы және жоғарыда аталған жағдайларды ескере отырып, бітіру жұмысын
жазуда келесі негізгі мақсаттар көзделді:
· жол-көлік апаты қылмыстарының жасалу себептерін анықтау;
· жол-көлік апаты қылмыстарының тергеу әдістемесіне қатысты
зерттеумен айналысатын ғалымдардың көзқарастарымен танысу;
· жол-көлік апаты қылмыстарының тергеу әдістемесін жетілдіруге үлес
қосу.
Тақырыптың өзектілігі. Көлік құралдарының шамадан тыс көбейіп кетуіне,
жүргізушілердің кәсіптік мәдениетінің төмендігіне, жүргізу тәжрибелеріне,
жүргізу тәжрибелерінің аздығына (немесе тіптен жоқтығына), жолдың дұрыс
жөнделмеуіне, жүргізушілер мен жаяу адамдардың жол ережелерін сақтамауына
(ішімдік пен есірткі заттарын пайдалануларына) байланысты өкінішке орай
күннен-күнге жол-көлік оқиғаларының саны артуда.
Жол-көлік қозғалысы ережелерін қылмыстық бұзуға – көлік құралдарын
сапасыз жөндеу және оларды техникалық ақауларымен пайдалануға шығару,
көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамассыз ететін ережелерді бұзу, көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру, мас
күйіндегі адамды көлік құралын жүргізуге жіберу және т.б. әрекеттер жатады.
Сонымен қатар жол-көлік қауіпсіздік ережелерін бұзу, әдетте
жүргізушілердің құқыққа қарсы мынадай мінез-құлық, жүріс-тұрыс
әрекеттерінен көрініс табады: жылдамдықтың шамадан артық болуы, озып өту,
қатар жүру мен жол ережелерін бұзудан; қарама-қарсы жолға шығып кетуден;
қиылыстан жолдардан өту тәртіптерін бұзудан; шам жарығымен жолды
көрсетпеуден; темір жолдан өту ережелерін бұзудан; жол қозғалысына қауіп
төндіретіндей ақаулықтағы көлікті жүргізуден.
Тұлғалардың көлік құралдарын мас күйінде жүргізуі өте қауіптілікке әкеп
соқтырады. Арнайы медикопсихологиялық және психофизиологиялық зерттеулер
адам ағзаларындағы елеусіз алкогольдік ішімдіктердің болуының өзі, оның
автокөлік, мотоцикл, трактор және басқа да механикалық көлік құралдарын
жүргізу қабілеттілігін төмендететіндігін дәлелдейді.
Жол-көлік оқиғасы – себептер мен салдардың жиынтығын құрайтын көптеген
жағдайлардың нәтижесінде болады. Қауіпсіздік ережелерін бұзудың ақиқатын
анықтау тек қылмысты ашуға қажетті мән-жайларға байланысты жағдайларды
анықтауға ғана емес, сонымен қатар автокөлікті пайдалану мен қозғалыс
қауіпсіздігін қамтамассыз етудің ажырамас бөлігі болып табылады.
Әдетте автокөлік қылмыстарына себеп болатын жағдайларға мыналар жатады:
көлік құралы мен жолаушылардың қозғалысын ұйымдастырудағы кемшіліктер,
көлік құралдарының, жол мен көшелердің техникалық жағдайына бақылауды дұрыс
жүргізбеу; жол полициясы жанынан тиісті қозғалысты бақылаудың нашарлығы
немесе жоқтығы; жүргізушілерді (кәсіптенген және авто-әуесқой) дайындаудағы
кемшіліктер, жол қозғалысына қатысушыларға қауіпсіздік ережелерді
насихаттау жұмысының өз деңгейінде жүргізілмеуі және т.б.
1-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жол-көлік оқиғалары дегеніміз, көлік құралдары мен жүктерді бұзып
қиратуға, материалдық залалдар келтіруге, сондай-ақ адам өлімі мен дене
жарақаттарын салуға әкеп соқтыратындай жағдайларда көлік
құралдарынжүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын
пайдалану ережелерін бұзуы болып табылады. Сонымен, бұлардың қылмыстық-
құқықтық құрылымы келесідей элементтерден тұрады: а) жол қозғалысы
ережелерін бұзу; ә) заңда көзделген зардаптардың болуы б) жүргізушінің
әрекеті (әрекетсіздігі) мен болған оқиғаның нәтижесінің арасында себепті
байланыстың болуынан.
Жол-көлік қозғалыс ережелеріне сәйкес жол-көлік оқиғаларын мынадай
түрлерге бөлуге болады: қозғалыс құралдарының соқтығысуы; велосипетшіні,
көлік; арба құралын, жануарларды, кедергіні, жаяу адамды басып кету;
көліктің аударылып-төңкерілуі; жолаушылардың автокөліктен құлауы (ұшып
кетуі) және т.б.
Автокөлік қылмыстарына – жол қауіпсіздік ережелерін қасақана бұзып
немесе көлік құралдарын пайдалану қауіпсіздігіне немқұрайлылықпен қарау
ситуациялары тән. Бұл қылмыстың қоғамда кең өріс алуы мен ереже қауіптілігі
жүргізушілердің криминалистикалық сипаттамасынан көрініс табады. Олардың
әрекеттерінен, атап айтқанда, көлік құралдарын мас күінде жүргізулерінен.
Көрсетілген ситуациялардың нәтижесінде адамдарды, велосипетші-лерді
басып кетуінен; көлік құралдарын соғу мен аударып- төңкерілуіне;
жолаушылардың көлік құралдарынан ұшып шығып кетуіне әкеп соқтыратындай
жағдайлар болады.
Жол-көлік қауіпсіздік ережелерін бұзу қылмыстарына дайындалу, оны жасау
мен ізін жасыру тәсілдері сияқты криминалистикалық сипаттағы мұндай
элеметтерді қарау кезінде, бұл қылмыс түрі (ҚР-ның ҚК-нің 298 – 299-
баптарында қарастырылған қылмыстарды қоспағанда) абайсыздық категорияларына
жататындығын ескеру керек.
Техникалық жағынан сапасыз құралдарды пайдалануға шығарумен байланысты
құқыққа қарсы әрекеттер (әрекетсіздіктер) көлік мекемелеріндегі өкілетті
тұлғалардың көлікті жүргізуге рұқсат беруінен көрініс табады.
Көлік құралдарын пайдалану ережелерін өрескел бұзудың басқа да
түрлеріне келесілер жатады: көлік жүргізушілерін мас күйінде жұмысқа
шығару; жүргізу куәлігі жоқ немесе жүргізуші ретінде жарамсыз деп танылатын
дәрігерлік көрсеткіш қағаздары бар адамдарды жұмысқа шығару және т.б.
Қылмыскерлер көбіне қылмыс болған орыннан кетіп қалуға, сондай-ақ
қылмыстың ізін жасыруға тырысады. Мысалы, жаяу адамды басып кету
нәтижесінде өлімге әкелген жағдайларда, оны елсіз жерлерге апарып көміп
жасыруға, жолдағы іздердің көзін жоюға, көлік құралдарындағы және басқа да
объектілерді зақымдау іздерін жоюға тырысады.
Жол-көлік оқиғасына көптеген іздердің болуы мен материалдық жағдайдағы
өзгерістердің болуы тән. Бұларға – жолдағы қозғалыс, сырғанау іздері, көлік
құралдарындағы, жердегі, құрылыстардағы зақымдану іздері, жүргізушілердің,
жануарлардың, жаяу жүрген адамдардың зақымдану, жарақат алу іздері жатады.
Жол-көлік оқиғасының салдарынан көлік құралдары мен құрылыстардың,
объектілердің бұзылуымен, болмаса жойылып-құруымен байланысты материалдық
шығындардың болатындығы сөзсіз.
Зардаптың өте ауыр түріне – адам өлімі,ауыр дене жарақаттары мен
психикалық зақымдар жатады. Жол-көлік оқиғасы нәтижесінде қоршаған ортаға
зиянды әрекеттерде келтірілуі (жарылғыш, қауіпті уытты радиоактивті
заттарды тасымалдаушы көлік құралдарының апатқа ұшырауы) мүмкін.
Жол-көлік қозғалыс ережелерін бұзу қылмыстарының криминалистикалық
сипаттамасында тұлғалардың жеке басының ерекшеліктері маңызды мәнге ие
болады. Бұл санаттағы құқық бұзушыларға келесідей қасиеттер тән: өзіне аса
сенушілік, өзімшілдік, менмендік, арсыздық; қауіпсіздік ережелеріне
немқұрайлықпен қарау; кәсіби даярлықтың жеткіліксіздігі; қажетті
тәжірибенің, ептіліктің болмауы; көлік құралдарын пайдалану мен жол
қозғалысы қауіпсіздігін сақтау талаптарын өкілетті тұлғалардың өздері
орындамауы, болмаса қарамағындағы тұлғаларға ережелерді сақтауға байланысты
талаптардың толық қойылмауы және т.б..
Автокөлік қозғалысы қауіпсіздік ережелерін қасақана бұзудың әдеттегі
ниеттеріне төмендегілер жатады:
- жеке басының мақсатына жетуге байланысты өзімшілдік сезімнің тууы.
Мысалы, белгілі бір жерге тезірек жетуге ынталану немесе өз ісінің
дұрыстығын бекіту нәтижесінде жол қозғалысы ережелерін өрескел бұзуға әкеп
соқтыратын әрекеттер;
- өндірістік мүдделермен байланысты жалған түсініктегі ниеттер
(жүргізушілердің көп мөлшердегі заттары жылдам-жылдам тасып бітіруге тырысу
нәтижесінде ережелерді бұзу).
Нақты жағдайда субъект нормативтік талаптарды елемейді, себебі оларды
формальды түрде орындаудың қажеті жоқ, типті нақты ситуацияда ол талаптарды
орындау артығырақ деп санай келе, бұл жерде қауіпсіздік ережелері бұзылса
нәтижесі ешқандай ауыр зардаптарға әкеп соқтырмайды деп ойлайды.
Қауіпсіздік ережелерін қасақана сақтамау әрекеттері (әрекетсіздіктері)
келтірілетін зардаптарға байланысты қылмыстық өзіне сенушілікпен ұлғасу
мүмкін. Кінәлі тұлға болатынситуацияны алдын ала біле тұра жеңіл ойлылықпен
немесе өзінің жүргізушілік тәжірибесіне, әккілігіне және т.б. сенумен ереже
тәртіптері қасақана бұзады. Мұндай жол-көлік қозғалысы ережелерін бұзу
ниеттері, бұл қылмыстардың келтірілетін зардабына қатысты субъектінің
абайсызда жасағандығын куәландырады [5].
Сонымен қатар, қауіпсіздік ережелерін қылмыстық бұзу кезіндегі
жағдайлар, оның орны, уақыты және басқа да жағдайлар криминалистикалық
мәнге ие болады.
Жол жағдайы объективті және субъективті жайттардан тұратын күрделі
динамикалық жиынтық түрінде жүргізушімен көлік құралын жүргізу кезінде
ескерілу керек. Мысалы: түнгі уақытта жарықтандырудың және жолды жөндеу
жағдайларының дұрыс болмауы, жаяу жүруші мен жүргізушілердің мінез-құлқы,
жүріс-тұрыс және жылдамдық жағдайлары және т.б.
Жолдың жағдайы күрделі болған сайын ол жерде автокөлік апаттарының болу
ықтималдығы өседі. Мысалы, белгілі бір уақыт аралығында автокөліктің
үзіліссіз шамадан тыс көп жүруі кезінде, сондай-ақ ауа райы нашар болған
күндері (жаңбырлы, қарлы, боранды т.б.), түнгі уақыт аралығында жол-көлік
оқиғаларының орын алуы байқалынады.
Апатқа түскен автокөлікті техникалық күйінің де криминалистикалық мәні
бар. Сот-тергеу тәжірибесінде көлік құралдарын сапасыз жөндеу оларды
техникалық жөндеу орталықтарында (ТЖО) жөндеу кезінде көлік құралдарының
орнына стандарттан тыс қодан жасалған, болмаса сапасыз деталь бөлшектерін,
тез жанып кетуге бейім материалдарды пайдалану туралы куәландыратын
фактілер жиі кездеседі. Техникалық ақаулықтағы автакөлікті жүргізу кезінде
көбіне ауыр зардаптарға әкелетіндей апаттар болып жатады
ІІ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ БОЛҒАН ЖЕРДІ ТЕКСЕРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Оқиға болған жерді тексеру
Оқиға болған жер дегеніміз қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың
іздері табылған ашық алаң, пәтер, жеке үй және басқа да объектілер.
Оқиға болған жерді тексеру дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп
табуға, оларды бекітуге, алуға және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатында
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген. Атап
айтқанда, оқиға болған жерді қарау үстінде іздерді, заттай дәлелдемелерді
белгілі криминалистикалық әдістер мен тәсілдер, арнайы құрал-саймандар
пайдалану арқылыізделіп, бекітілуі зерттелуі керек. Сонымен қатар қарау
үстінде объектілердің орналасуы және жлпы жағдайы бойынша қылмыстың
мән-жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді қарауда
бұл мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді қарау тергеудің ең
бастапқы кезеңінде, қылмыс болғаннан кейін іле-шала жүргізілетіндіктен,
бұл тергеу әрекетінжүргізу арқылы өте құнды деректер, дәлелдемелер жинап
алуға болады. Тексеру мезгілінде табылған заттай дәлелдемелер,
іздерарқылы қылмыстың механизімі, қылмыс жасау әдісін анықтауға, қылмысты
жасауға қатынасқан адамдар жөнінде және істің басқа да мән-жайлары
жөніндегі өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек қана оқиға болған
жерде кідіртпей, тез арада қараған жағдайда ғана мол мүмкіндік туады.
Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп іздер, заттай
дәлелдемелер ауа райы және басқа да жағдайларға байланысты өзгеріп,
бүлініп қалуы мүмкін, тіпті олардың жойылып кетуі де ықтимал. Міне,
осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада қылмыстың болған
жеріне баруға, оны кешіктірмей қарауға әрекет жасауы тиіс. Оқиға болған
жер түнде де қаралады. Егер мұндай кзде жарық нашар болып, оқиға болған
жерді егжей-тегжейлі ұқыпты қарап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл жер жарық
түскеннен кейін қаралуы керек[4, 42].
Берілген категориядағы іс бойынша оқиға болған жерді қарау әрекеті көлік
апаты жайында хабар келіп түскеннен кейін дереу түрде жүргізілуі тиіс.
Келіп түскен мәліметтерді қабылдағаннан кейін тергеуші оқиға болған жерге
жылдамдатып жетуі қажет, ол оқиға болған жерге шықпай тұрып,
мүмкіндігінше, оқиға қашан, қай жерде болғандығы туралы және кімдер
зардап шеккендігі, нақты осы сәтте оқиға болған жерде не боллып
жатқандығы жөніндегімәліметтерді барынша нақты анықтап алған жөн. Бұл
мәліметтер оқиға болған жерге шақырылатын қатысушы тұлғалардың қатарын
анықтау мен қарау кезінде қолданылатын техникалық құралдар мен
жабдықтарды іріктеп алуға біршама көмегін тигізеді.
Оқиға болған жерді қарауға міндетті түрде: автотехник, криминалист,
сот-медицина маманы, куәгерлер, қажет болған жағдайларда қылмыстық
іздестіру қызметкерлері қатыстырылады. Мүмкіндігінше жол-көлік оқиғасына
қатысты жүргізушілерді де оқиғаны қарау әрекетіне қатыстырған дұрыс.
Оқиға болған жерге келгеннен кейін тергеуші төмендегідей әрекеттерді
жүргізу қажет:
а) жол-көлік апатының зардаптары жоюға байланысты барлық қажетті шаралар
қолданылғандығына көз жеткізу және қажетті әрекеттерді ұйымдастыруға
немесе жеке өзі жүргізуі тиіс;
ә) оқиға болған жердің шекарасын анықтауға және ол жерден артық
адамдардың кетуін талап етуі, сондай-ақ оқиға болған жерге күзет қою
шараларын жүргізуі керек;
б) апатты көзімен көрушілер мен оқиғаға қатысты көлік құралының
жүргізушісін анықтау, олардың құжаттарын алу қажет;
в) мас күйінде болған-болмағандығын анықтау мақсатында жүргізушіні
медициналық куәландыруға жіберуі тиіс;
г) көлік жүргізушісі оқиға болған орыннан жасырынып кетіп қалған
жағдайларда, оны іздестіру мен ұстау шараларын ұйымдастыру қажет;
д) тергеуші оқиға болған жерге келгенше оқиғаның жағдайына қандай да бір
өзгерістер енгізілгендігін немесе енгізілмегендігін анықтау керек.
Жағдайдың жай-күйін өзгеріссіз сақтап қалу мүмкіндігі болмаған
жағдайларда көлік құралдарының тұрған орны бекітіледі, жәбірленушінің
орналасу жағдайы, қан іздері, жанар-жағармай материалдары, көлік
құралының детальдары мен бөлініп қалған бөлшектері, жүктер және т.б.
белгіленеді[7, 5].
Тексеру әр түрлі тәртіпте жүргізілуі мүмкін. Мақсатты түрде алдымен жол
учаскелері қаралып, содан кейін оқиға болған жер тексерілуі қажет. Себебі
жол бойындағы немесе т.б. жерлердегі іске қажетті іздер мен басқа заттай
дәлелдемелер жаяу жүрген адамдармен, болмаса көлік құралдарымен жойылып
кетуі ықтимал. Содан кейін шыны үгінділерінің, шашыраған балшықтар,
жүктен қалған бөлшектер, жол бетіндегі іздердің орналасуы және т.б.
бойынша апат болған жердің орталығы анықталады.
Жоғарыда аталған барлық объектілер олардың орналасқан жері мен көлемдері
көрсетіле отырып бекітілуі тиіс. Оларды белгілі бір қозғалмайтын
объектілерге қатысты бекітеміз.
Әсіресе тежеу іздерін анықтау мен оларды өлшеудің маңызы ерекше.
Тежеуішті жедел басқан кезде жолда май жағылған сияқты протектордың
таңбасы қалады. Ол бойынша көлік құралының жүру жылдамдығы мен қозғалыс
бағытын анықтауға болады.
Көлік құралы тайған немесе ол аударылып-төңкеріліп қалған жағдайларда
оның бұрылу радиусы, жол учаскесінің айналмасының радиусын анықтау керек.
Бұл үшін арнайы мамандар қатыстырылады.
Жолдың, болмаса көшенің түйіскен жерінде соқтығысу болған жағдайларда,
түйіскен жердің өзі қарауға жатады, оған келу мен одан кету,
бағдаршамдар, жол белгілері, жолды кесіп өтетін белгілер және т.б.
қаралып тексеріледі.
Басып озу кезінде соқтығысқан жағдайда жол қозғалысы болған учаскелеріне
қарау әрекеттері жүргізіледі. Жолдың тегістік жағдайына, жол белгілерінің
көрініп тұруына аса назар аударылуы қажет.
Барлық жағдайларда көлік құралының қозғалыс бағытын анықтап, оқиға болған
сәттегі қозғалысқа қатысты жолдың жүретін бөлігін екі жақ бағытынан енін
бекіту керек [8, 480].
Мәйітті қарау әрекеті ктиминалистикамен қалыптастырылған жалпы ережелер
бойынша жүргізіледі. Бірақ, жол-көлік оқиғасы ережелеріне байланысты
қараудың бұл түріне кейбір ерекшеліктер тән. Мәйіт пен оның киімдерін
қараудың нәтижесінде оқиғаның механизімін, оның болу себептерін
анықтауға, ал кейбір жағдайларда жол-көлік оқиғасы болды деп
инсцинировкаланған кездерде қылмыстың болған орны осы жер деп
қорытындылар жасауға мүмкіндіктер туғызады, сонымен қатар жәбірленушінің
киімінен табылған бөлшек іздері бойынша көлік құралдарын
идентификациялауға болады.
Қарау барысында іздеп табу мен бекітуге келесілер жатады:жолдың жүретін
бөлігіне, қозғалмайтын объектілерге, көлік құралына қатысты мәйіттің
орналасуын; қан іздерін орналасқан жерін, және оның формасы мен өлшемін;
киімдері мен аяқ- киімдерінің, жарақаттарының жағдайы, көлік құралы
бөлшектері іздерінің бар-жоғына, топырақ, бояу, майлайтын
материалдар,шыны үгінділер, металдағы шаңдар мен басқа да ластану
іздерін, олардың формасы мен өлшемін; мәйіттегі жарақаттар, жаралар,
қанның ұйып қалуы, олардың мәйіт денесіне жайылып таралуын, формасы мен
өлшемін; маңындағы жылжымайтын объектіден арақашықтығы; мәйіттің
денесіндегі, киімдегі протектордың ізін, радиатор торының және көлік
құралының басқа да бөлшектерінің бейнеленіп түскен іздерін. Мәйітті
сүйретіу кезінде денесі мен киімінде қалған іздерді анықтау қажет.
Сонымен қатар көлік құралдарын қараудың да маңызы ерекше. Оның мақсаты
көлік құралының түрі мен оның техникалық жағдайын анықтау, сондай-ақ
көлік құралдарының әр түрлі заттай дәлелдемелерді іздеп табу.
Анықтау, қарау және бекіту, сонымен қатар, соқтығысу нәтижесінде пайда
болған көлік құралдарындағы іздер жатады. Егер көлік құралы апат болған
жерде болса, оны қарау оқиға болған жерді қараудың бірбөлігі болып
табылады. Ал апат болған орыннан машинаны алып кеткен жағдайларда, оларды
қарау жеке жүргізіледі [9, 116].
Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған орыннан
кетіп қалған кездерде көлік құралдарының моделін, түрін анықтауға
мүмкіндіктер беретіндей белгілерге аса назар аудару керек. Мұндай
мақсатта табу мен бекітуге келесідей іздер жатады: дөңгелектен қалған
іздер; жәбірленушілерден, айналадағы объектілерде қалған іздер, жеке
бөлініп қалған детальдар, жанар-жағармай, бояу, жүкбөлшектері және т.б.
іздері.
Көрсетілген объектілерді алдын ала зерттеу көлік құралдары бойынша
іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктер беретіндей бағдарламалық
мәліметтер алуға көмегін тигізеді.
Оқиға болған жер мен көлік құралдарын қарау барысында микробөлшектерді
бекіту, алу және зерттеулер жүргізуге аса көңіл бөлінеді.Адамды қағып
кету кезінде киімдердің, адам терісінің, шаштарының, қандарының, мый
құрамының микробөлшектері автокөлікті адамға соққы берген бөлігінен, ал
басып өткен жағдайларда жүріп өткенбөліктерінен табылады. Басып өту
механизмі жөнінде қандайда бір мәліметтер болған жағдайларда ең алдымен
көлік құралы жәбірленушімен байланыс жасады-ау деген бөлшектерін қарау
керек. Қарау барысында қажет болған жағдайларда күшейтілген жарақтандыру
қолданылады. Микробөлшектерді іздеу кезінде ұстағышы бар лупаларды
қолданған тиімді. Басып кету механизімі белгісіз болған жағдайларда лак,
бояу қабаттарының, ағаштардың, металл, шыны, резеңкелердің
микробөлшектері көлік құралдарының сырғанау іздерінен және оның басқа да
зақымданған бөлшектері байланыс жасаған бөгеттерден табылуы мүмкін.
Оқиғаға қатысы бар микробөлшектер жойылып кетпес үшін апаттан кейін көлік
құралын мүмкіндігінше тезірек, дереу таза әрі құрғақ гаражға әкеп қою
қажет. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу жұмыстарын
жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы
микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болады.
Оқиға болған жерді қараумен қатар хаттамада міндетті түрде сот-жедел
фотографиясының тәртіп ережелері бойынша фтосуреттер жасалуы тиіс.Оқиға
болған жерді тез арада қарау келтірілгензардаптардың көзін дереу жоюға
жағдайлар туғызады [7, 15].
Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған орыннан
кетіп қалған кездерде көлік құралдарының моделін, түрін анықтауға
мүмкіндіктер беретіндей белгілерге аса назар аудару керек. Мұндай
мақсатта табу мен бекітуге келесідей іздер жатады: дөңгелектен қалған
іздер; жәбірленушілерден, айналадағы объектілерде қалған іздер, жеке
бөлініп қалған детальдар, жанар-жағармай, бояу, жүкбөлшектері және т.б.
іздері.
Көрсетілген объектілерді алдын ала зерттеу көлік құралдары бойынша
іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктер беретіндей бағдарламалық
мәліметтер алуға көмегін тигізеді.
Оқиға болған жер мен көлік құралдарын қарау барысында микробөлшектерді
бекіту, алу және зерттеулер жүргізуге аса көңіл бөлінеді.Адамды қағып
кету кезінде киімдердің, адам терісінің, шаштарының, қандарының, мый
құрамының микробөлшектері автокөлікті адамға соққы берген бөлігінен, ал
басып өткен жағдайларда жүріп өткенбөліктерінен табылады. Басып өту
механизмі жөнінде қандайда бір мәліметтер болған жағдайларда ең алдымен
көлік құралы жәбірленушімен байланыс жасады-ау деген бөлшектерін қарау
керек. Қарау барысында қажет болған жағдайларда күшейтілген жарақтандыру
қолданылады. Микробөлшектерді іздеу кезінде ұстағышы бар лупаларды
қолданған тиімді. Басып кету механизімі белгісіз болған жағдайларда лак,
бояу қабаттарының, ағаштардың, металл, шыны, резеңкелердің
микробөлшектері көлік құралдарының сырғанау іздерінен және оның басқа да
зақымданған бөлшектері байланыс жасаған бөгеттерден табылуы мүмкін.
Оқиғаға қатысы бар микробөлшектер жойылып кетпес үшін апаттан кейін көлік
құралын мүмкіндігінше тезірек, дереу таза әрі құрғақ гаражға әкеп қою
қажет. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу жұмыстарын
жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы
микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болады.
Оқиға болған жерді қараумен қатар хаттамада міндетті түрде сот-жедел
фотографиясының тәртіп ережелері бойынша фтосуреттер жасалуы тиіс.Оқиға
болған жерді тез арада қарау келтірілгензардаптардың көзін дереу жоюға
жағдайлар туғызады [10, 62].
2.2 Қатысушыларды куәландыру
Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі – адамдарды куәландыру. Қылмыстық
істерді тергеу кезінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не
жәбірленушінің, денесінде әр түрлі дак, ерекше белгілер, не іздер
барлығын анықтау үшін оларды заңдакөрсетілген тәртіпті сақтай отырып,
куәландырып қарауға тура келеді. Өзіндік міндеті бойынша және қарау
мезгілінде қолданылатын тәсілдер бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті
есебінде жүргізілсе, екінші жағдайда сот-сараптамасының ерекше түрі
есебінде жүргізіледі. Осыған байланысты олар тергеулік және медициналық
куәландыру деп аталады.
Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объкетілерді қарау
үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістерқолданылады. Айталық, адам
куәландырылғанда, біріншіден, оның киген киімдері қаралады, олардың жалпы
жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі, дақ, таңба, тағы басқа да
ерекшебелгілердің бар-жоғы анықталады. Киімін қарап болғаннан кейін, оның
денесі қаралады. Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау кезінде
жалаңаштандыруға тура келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың
адамдары қатыса алмайды. Сондықтан егерәйел адам жалаңаштандырылып
қаралса, бұл тергеу әрекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек
адам куәландырылса, еркек тергеуші өткізуі керек. Қалай болғанда да бұл
тергеу әрекетін жүргізу кезінде куәландырушы адамның намысына тиетіндей,
оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай, жүргізілетін жұмыстардың бәрі
моральдық нормаларға сай болуы тиіс.
Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен кәландырылатын адамның үстінде
бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп, қаралады.
Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердіңсол жақ иығында қал,
ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені баяндалды.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа
қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны
куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай
қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды.
Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды [11, 290].
Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың ерекше түрі
есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін
қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің
бір түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына
төмендегі сұрақтар анықталады:
а) куәландырылған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар бар?
ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының
дәрежесі?
б) куәландырған адамның денесінде бұрын жасалған операцияның белгісі бар
ма?
Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай, оларды
анықтауға медициналық зерттелер қажет болған жағдайда сот-медициналық
сараптама тағайындалады [4, 132].
Адам денесіндегі ерекше белгілерді, қылмыс іздерін, денсаулығына
келтірілген зиянның белгілерін анықтау, мас болу жағдайын немесе іс үшін
маңызы бар өзге де қасиеттер мен белгілерді анықтау үшін, егер бұл үшін
сараптама жүргізу талап етілмесе, сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге
және куәға куәландыру жүргізілуі мүмкін. Куәландыру жүргізу туралы
тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті болып табылатын қаулы
шығарады. Жәбірленушінің, куәнің мәжбүрлеп куәландырылуы прокурордың
санкциясы бойынша жүргізіледі. Куәландыруды тергеуші дәрігердің немесе
басқа да маманнің қатысуымен, ал олар қатыса алмаған дағдайда куәлардың
қатысумен жүргізіледі. Бұл тергеу іс-әрекеті куәландырылатын адамды
шешіндіруге қажет еткен жағдайларда куәландыру солжынысты куәлердің
қатысуымен жүргізіледі. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу
жұмыстарын жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы
микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болады.
Егер куәландыруда адамның денесі жалаңаштандырылатын болса, онда тергеуші
жынысы басқа адамды куәландыру кезінде қатыспайды. Бұл жағдайда
куәландыруды сот медицинасы саласындағы маман немесе куәлердің қатысуымен
дәрігер жүргізеді. Хаттамада тергеушінің барлық іс-әрекеті, сондай-ақ
тексеру, куәландыру, кезінде анықталғандардың барлығы аталған тексеру
іс-әрекеттері жүргізілген ретпен және тексеру, куәландыру кезінде
анықталғандар қандай күйде байқалса, сол күйде сипатталады. Хаттамада
тексеру, куәландыру кезінде алынған барлық объектілер көрсетіліп,
сипатталады. Бұған қоса хаттамада: тексеру, куәландыру қай уақытта, ауа
райы және жарықтың түсуі қандай болғанда жүргізілгені; қандай техникалық
құралдар қолданылып қандай нәтижелер алынған, аталған тергеу
іс-әрекеттерін жүргізуге кімдер тартылғаны және олардың қалай қатысқаны;
қандай объектілер және қандай мөрмен бекітілгені; тексеруден кейін мәйіт
немесе іс үшін мңызы бар заттар қайда жіберілгені көрсетілуі тиіс [12].
2.3. Жол көлік оқиғасы бойынша қажетті сараптамаға материалдар
дайындау, сараптама тағайындау және жүргізу
Сот сраптамасы – шешілуі үшін маңызы бар жағдайаттарды белгілеу
мақсатында, арнаулы ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық,
азаматтық немесе әкімшілік істердің материалдарын зерттеу.
Сот-сараптама қызметі – арнаулы ғылыми білімділік негізінде қылмыстық,
азаматтық және әкімшілік процестің қатысушысы болып табылатын адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамассыз ету мақсатында сот сараптамасын
ұйымдастыру мен жүргізу жөніндегі қызмет [13, 45].
Жол көлік оқиғасы жағдаяттарына сот сараптамасын тағайындау үшін
материалдарды дайындаудың ерекшеліктері. Сот сараптамасын тағайындау туралы
қаулыда (ұйғарымда) мына төменгі алғашқы мәліметтер енгізілуі керек: жолдың
жүріс бөлігінің жағдайы (оның ені, жабын түрі, көлбеуліктің болуы мен
шамасы); КҚ-ның түрі мен техникалық жағдайы, оның жүгі; жаяу жүргіншінің
қозғалыс жылдамдығы мен бағыты, жолдың жүріс бөлігі және жүргізушінің көру
аймағы бойынша оның басп кету орнына дейінгі қашықтығы; КҚ-ның қозғалыс
жылдамдығы мен бағыты немесе оның тежелу ізінің мөлшері; көлік құралы
тежелу ізінің басталуынан оның қай бөлігімен және қандай қашықтықта
жәбірленушіні басып кетті; жолдың бұрылыс радиусы, оқиға орнының
координаттары (басып кету, қақтығыс); шыны қалдықтарының, шашылған
батпақтардың орны; жүргізушінің орнынан жолдың көрінуі мен шолуы; жүргізуші
кедергіні алдын ала қашан көруі және білуі мүмкін еді (егер, тергеу немесе
сот бұл сәтті анықтаған болса).Сот-сарапшылық көлік трассологиялық зерттеу
нәтижесінде ЖКО процесіндегі іздердің пайда болу механизміне, сондай-ақ
көрсетілген оқиғаның механизм элементтеріне қатысты жағдаяттар анықталуы
мүмкін.
Оқиға болған жердегі көлік іздерін зерттеу қылмыс тетігін анықтауға
көлік құралдарының түрлері мен олардың кейбір ерекшеліктері туралы білім
мүмкіндік береді. Автокөліктердің дөңгелектерінің іздерінен басқа оқиғалы
жерде олардың шығыңқы жерлерінің іздері тамған майларынын іздері және басқа
да іздер қалуы мүмкін. Көлік құралдарының іздері көлемді және үстірт
болады. Беті қатты жерлерде көліктерден қабаттану (ылғал, лас
дөңгелектерден) және қабатсыздану іздері қалады [14, 58].
Өздігімен жүрмейтін көлік іздері арбаны немесе шананы, қол арбаны
сүйреткен мал тұяқтарының іздерімен, ал кейде адам аяғының іздерімен
қосарласады. Сондықтан мұндай кезде көлік ізімен бірге адамның немесе
малдың ізін де қосып қарап зерттеу қажет.
Біріншіден, барлық іздердей көлік іздерін де фотосуретке бейнелеп
бекіту қажет, бұл жерде де масштаб-сызықтық тәсілді және оқиға болған жерді
түсірудін әдіс-тәсілдерін қолданып жүргізу керек. Одан соң табылган
іздердің бәрін өлшемдеп, сызбаға түсіріп, түсініктеме жазып, қарау
хаттамасына енгізіледі. Одан кейін жақсы көрініп тұрған із болса, оны
гипспен құйып алу керек. Сонғы сатыда барлық жиналған іздердің
көшірмелерін, фотосуреттер мен сызбаларын сараптамаға жіберу болады.
Автотехникалық сараптама жол көлік оқиғасын зерттеу үшін тағайындалады.
Бұл сараптама арқылы шешілетін сұрақ шеңбері 3-ке бөлінеді.Бірінші топқа,
көлік құралдары мен жаяу жүрушілердің оқиға кезіндегі жылдамдығы туралы
сұрақтар шешімі, көлік құралдарының өзара алшақтауын, көлік құралдарымен
жаяу жүрушілер оқиғаның әр түрлі кезіндегі құбылыстары, көлік құралдарының
техникалық жағдайы, ақауының сипаттамасы т.б. жатады.
Жүргізушінің іс- әрекетін бағалауға қатысты жол жүру қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге арналған сұрақтар екінші топқа жатады. Мысалы, нақты
жағдайда жүргізушіге қандай іс- әрекет қолдану керек еді, жүргізуші басып
кетуге апармауға болар ма еді.Үшінші топқа келесі сұрақтар жатады:
бағытталған себепті байланыстарды анықтауға, орын алған оқиғаға
қатысушылардың өзара іс- әрекеті және көлікте орналасқан заттар туралы
сұрақтар шешімі, жүргізушінің, жаяу жүрушінің нақты іс-әрекетіндегі себепті
байланыстары қылмыстың зардаптары болып табыла ма? [15, 151]
Трасолдогиялық сараптама оқиға механизмін анықтау үшін және солармен
байланысты табылған іздер үшін жүргізіледі.
Іздерді зерттеу үшін бояудың қыртыстануын, сұйықтың құрамын анықтау
үшін заттар мен бұйымдардың криминалистикалық сараптамасы жиі
тағайындалынады. Бұдан басқа, медициналық, автотехникалық,
криминалистикалық, транспортты-трасологиялық, және т.б. кешенді
сараптамалар тағайындалады.
Айыпталушыдан жауап алу үшін ұқыпты дайындалу керек. Бұған сараптаманың
қорытындысын кеңінен пайдалану керек және себепті байланыстардың арасында
жүргізушіге жолаушының жолджа жүру ережесін бұзумен қатар орын алған
зардаптардың барын көрсету тиімді болып келеді
Оқиға болған жердегі іздерді айкындаудын алдында, ол жердегі болған
қылмыстың мән-жайымен, жағдайымен толык танысып алған тиімді.
Қарастырылып жатқан категориядағы іс бойынша тергеудің келесі кезеңінде
әр түрлі сараптамалар тағайындалады: сот-медициналық (тірі тұлғалар мен
заттай дәлелдемелер), криминалистік (трасологиялық), сонымен қатар
топырақтану, материалтану және басқа да сараптамалар.
Сараптама-көлік қылмыстары бойынша істерді дұрыс шешуде маңызды, нақты
деректер мен жағдайларды анықтау мақсатында тергеушінің (соттың)
тапсырмасы мен заттай айғақтарды және материалдарды зерттеуге эксперт
(арнаулы білім иесі) қатыстырылатын іс жүргізу әрекеті.
Көлік істері бойынша экспертизаның объектісі ретінде қылмыстық іске
қатынасы бар, арнаулы білім арқылы зерттелуге тиісті фактілер, жол
ережелерін сақтау нормаларының ережеге сай болуы..Сарапшының алдына
қойылған міндеттер нақ осы фактілер мен оқиғаларды арнаулы білім қолдану
арқылы зерттеліп,орындалады [16, 86].
Трасологияның мағынасы, оның зерттеп отырған оқиғаның әр түрлі мән-
жайларын анықтаудағы мүмкіншілігінде. Әрине бұл ілім басқа да
криминалистиканың зерттеулеріндей, идентификациялық және диагностикалық
мақсаттарды да шешеді.
Идентификацияға келетін болсақ, объектіні, онымен қалдырылған іздердің
бейнелері мен объектінің өзіне тән ұқсастықтарын салыстыру арқылы
анықтайды. Мысалы, адамды оқиға болған жердегі қол саусақ, аяқ, іздерінен
және тіс, ерін басқа да мүшелерімен қалдырылған іздердің бейнекөріністерін
салыстырып идентификациялайды. Қалдырған іздің бейнесіне қарап оқиға болған
жердегі бұзу саймандарының түрі, оның өлшемдері анықталады. Оқиғалы жердегі
көлікпен қалдырылған ізіне қарап, көліктің қандай түрі жүріп өткенін, оның
моделін, маркасын анықтауға болады.
Трасологияның диагностикалық мақсаттарын шешкенде, біріншіден, іздің
құралу, немесе пайда болу тетігін анықтайды, яғни іздің пайда болу
кезіндегі объектілердік бір-бірімен өзара байланыстығы.
Осылайша диагностикалық трасологияның көмегімен бұзу құралдардың түрін,
бұзу тосқауылдың іш жағынан ба, жоқ әлде сыртынан қолданылғанын, көлік
құралы қандай бағытпен келіп кеткенін, құлыптын қандай әдіспен
сындырылғанын, объектілердің сипаттамаларының сәйкестігін (мысалы, құлып
жарамды ма жоқ па, пломба сау ма, жоқ әлде бұзылған ба, автокөліктің
жүргізгішінің нөмірі өзгертіліп ұрылып салынды ма жоқ па?), осы сияқты
мәселелер шешіледі. Объектілерді іздерінен және іздердің туындау тетігін
анықтаудын маңызды криминалистикалық мәні бар. Бұл мәселелерді шешудің
арқасында келесілер анықталады:
– қылмыс құралы;
– қылмыс субъектісі (оның физикалық белгілері, киімі);
– қылмысты жасау әдісі;
– болған оқиғаның мән-жайы;
– қылмыс жасауға себеп болған жағдайларды анықтауға болады [17, 40].
Трасология зерттеудің ғылыми әдістері мен тәжірибелік ұсыныстарды
әзірлегенде, бейнелеу теориясын, криминалистикалық идентификацияның
теориясын, белгілер туралы ілімді, криминалистикалық тіркеулерді, басқа ала
тұрып, негізделеді.
Сараптама тағайындау кезінде салыстырмалық зерттеу үшін қажетті үлгі
ретіндегі объектілерді дұрыс таңдау маңызды орын алады.
Салыстырмалық зерттеу үшін қажетті үлгілер сараптама жүргізу кезінде
қолданылатын объектілердің өз алдына жеке түрі болып табылады.
Сараптаманы тағайындау келесі бөлімдерден тұрады:
-сарапшының зерттеу объектілерін сараптамаға жіберуге жинақтау, таңдау,
сақтау және дайындау;
-сараптамалық мекемені немесе сарапшыны таңдау;
-сараптаманы тағайындау туралы қаулы шығару, жайларды шешу,қаулыны
жіберу сараптамалық мекемеге немесе сарапшыға оны бағыттау (зерттеу
объектілерімен бірге). Қажетті жағдайда сарапшыға қылмыстық іс бағытталуы
мүмкін.
Сарапшының қорытындысын бағалау істе бар дәлелдемелерді басқаралармен
салыстырады, қорытынды шығару мазмұнының дұрыстығы мен зерттеу
объектілерінің дұрыстығын тексеру мен анализін болжайды.
Сарапшы қорытындысын бағалау ісінде тергеуші мыналарды анықтау қажет:
-қорытынды шығарылған негіздерге сүйене отырып, сарапшымен
жүргізілетін зерттеудің толықтығын;
-сараптаманы жүргізгендегі сарапшымен қолданылған әдістердің ғылыми
негізділігі;
-қыллмыстық істің көрсетпе деректері қорытындысының негіздемесін және
сарапшының зерттеу қорытыныларын;
-қорытынды толықтығын оның анықтығын;
-тергеушіден алынған тапсырмаға сарапшының сай жауаптары [14, 58].
Сарапшы қорытындысының дұрыстығы кепiлдiктерiнiң бiрi сарапшы кадрларды
iрiктеу, кәсiби даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiн қалыптастыру
болып табылады.
Сараптама жүргізген кезде сарапшы ол пломбаны кесіп, бөліп, арнайы
құралдармен зерттейді. Зерттеу нәтижесінде ол оптикалық құралдарды қолдана
отырып, пломбаның ішкі құрылысында қосымша екінші рет іздер пайда
болғандығын анықтап, қойылған сұраққа жауап береді.
Көлік құралдарының іздері оқиғалы жерде келесі жағдайларда қалады,
біріншіден, қылмыскер қылмысты жасау мақсатында көлік пайдаланса,
екіншіден, көлік қылмыс объектісі болса. Бірінші жағдайды ашып айтатын
болсақ, ұрылардың үйден ұрланған заттарды тиеп кетуі, оқиға болған жерге
дейін немесе оқиғалы жерден кеткенде пайдалануы, автокөлікпен жол қылмысын
жасап, оқиғалы жерден қашып кетуі және с.с. Екінші мысалға келетін болсақ,
бөтеннің автокөлігін айдап кетуі немесе пайда көру мақсатында оны ұрлау.
Көліктердің түрлеріне байланысты бұлардың іздері екі топқа бөлінеді:
– өздігінен жүрмейтін көлік іздері;
– өздігімен жүретін көлік іздері.
Өздігінен жүрмейтін көліктерге: жүк көліктерінің прицептері, арба,
фаэтон, шаналар тағы с.с. Өздігінен жүретін көліктерге: автомобильдер,
мотоциклдер, велосипедтер, мотороллерлер. Сондай-ақ өздігінен жүретін көлік
санына тракторлар, басқа да өздігінен жүретін машиналар мен агрегаттар
(ауыл шаруашылық, арнайы машиналар) [8, 312].
Оқиға болған жердегі көлік іздерін зерттеу қылмыс тетігін анықтауға
көлік құралдарының түрлері мен олардың кейбір ерекшеліктері туралы білім
мүмкіндік береді. Автокөліктердің дөңгелектерінің іздерінен басқа оқиғалы
жерде олардың шығыңқы жерлерінің іздері тамған майларынын іздері және басқа
да іздер қалуы мүмкін. Көлік құралдарының іздері көлемді және үстірт
болады. Беті қатты жерлерде көліктерден қабаттану (ылғал, лас
дөңгелектерден) және қабатсыздану іздері қалады.
Өздігімен жүрмейтін көлік іздері арбаны немесе шананы, қол арбаны
сүйреткен мал тұяқтарының іздерімен, ал кейде адам аяғының іздерімен
қосарласады. Сондықтан мұндай кезде көлік ізімен бірге адамның немесе
малдың ізін де қосып қарап зерттеу қажет.
Біріншіден, барлық іздердей көлік іздерін де фотосуретке бейнелеп
бекіту қажет, бұл жерде де масштаб-сызықтық тәсілді және оқиға болған жерді
түсірудін әдіс-тәсілдерін қолданып жүргізу керек. Одан соң табылган
іздердің бәрін өлшемдеп, сызбаға түсіріп, түсініктеме жазып, қарау
хаттамасына енгізіледі. Одан кейін жақсы көрініп тұрған із болса, оны
гипспен құйып алу керек. Сонғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...6
1-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ БОЛҒАН ЖЕРДІ ТЕКСЕРУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .1 3
2.1 Оқиға болған жерді
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .13
2.2 Қатысушыларды
куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 19
2.3 Жол көлік оқиғасы бойынша қажетті сараптамаға материалдар
дайындау, сараптама тағайындау және
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК ОҚИҒАСЫ БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІС ҚОЗҒАУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...34
3.1 Тергеудің алғашқы кезеңіндегі жағдайлар және тергеушінің іс
қимылы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...34
3.2 Типтік ситуациялар мен
болжаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.3 Жол көлік оқиғасына қатысушылардан жауап алу және басқа
тергеу әрекеттерін
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..51
КІРІСПЕ
Автокөліктің, трамвайдың немесе транспорттық механизмдерінің
жүргізушілері абайсызда жолда жүру ережесін бұзу арқасында адамдардың
денсаулығына қауіп төндірсе, бір немесе бірнеше адамның өліміне әкелсе жол
көлік оқиғасы болған жерді тастап кеткен кезде немесе жүргізушілердің
жолда жүру ережесін бұзған кезде, яғни жоғарыда айтылғандар орын алған
кезде ол қылмыстық жазаланушы ісі деп танылады.Жол көлік оқиғасының
криминалистикалық сипаттамасы болып келесі элементтер саналады.
Жол көлік оқиғасы болған жағдай көбінесе көлік көп қатынайтын және
жаяу жүрушілер мол қалаларда болады деп есептелінеді.Жол көлік оқиғасы
көп жағдайда жүргізушілердің жолда жүру ережесін сақтамағаннан болады. Жыл
сайын республика көлемінде 18,5 мың адам жарақатқа ұшырайды, ал
жарақаттанудан өлім-жетім тұрақты 2-ші орында. Қазақстанда жыл сайын мектеп
жасындағы жасөспірімдер арасында әртүрлі жарақаттанулар басым орын алады.
Транспорт құралдарының тез көбеюі мен жылдамдығының артуына байланысты
жолда жүру қауіпсіздігін қамтамассыз ету өте бір күрделі проблемаға айналып
отыр. Адам баласының қолымен жасалған автокөліктері оның өз өміріне қатер
туғызуда. 2007 жылдың 12 айында обылыс көлемінде 309 жол-көлік апаты орын
алып, 137 адам қайтыс болған, 297 адам әртүрлі дәрежедегі жарақат алған.
Оның ішінде 40 жол апаты балаларға қатысты болған. Осы оқиғалар барысында 9
бала қайтыс болып 34 бала әр турлі дене жарақаттарын алған. Ал, биылғы
жылдың 3 айы ішінде 36 жол апаты тіркеліп, 17 адам қайтыс болып, 37 адам әр
түрлі дене жарақаттарын алған. Соның ішінде балаларға қатысты 4 жол апаты
болып 1 бала қайтыс болған.
Тақырыпты зерттеу барысында бітірушінің алдына қойған міндеттері:
· тақырыпты мүмкіндігінше нақты ашып көрсету;
· зертеуші - ғалымдардың көзқарастарын дұрыс, толық жеткізу;
· нақты тұжырымдар мен қорытындылар шығару
Осы және жоғарыда аталған жағдайларды ескере отырып, бітіру жұмысын
жазуда келесі негізгі мақсаттар көзделді:
· жол-көлік апаты қылмыстарының жасалу себептерін анықтау;
· жол-көлік апаты қылмыстарының тергеу әдістемесіне қатысты
зерттеумен айналысатын ғалымдардың көзқарастарымен танысу;
· жол-көлік апаты қылмыстарының тергеу әдістемесін жетілдіруге үлес
қосу.
Тақырыптың өзектілігі. Көлік құралдарының шамадан тыс көбейіп кетуіне,
жүргізушілердің кәсіптік мәдениетінің төмендігіне, жүргізу тәжрибелеріне,
жүргізу тәжрибелерінің аздығына (немесе тіптен жоқтығына), жолдың дұрыс
жөнделмеуіне, жүргізушілер мен жаяу адамдардың жол ережелерін сақтамауына
(ішімдік пен есірткі заттарын пайдалануларына) байланысты өкінішке орай
күннен-күнге жол-көлік оқиғаларының саны артуда.
Жол-көлік қозғалысы ережелерін қылмыстық бұзуға – көлік құралдарын
сапасыз жөндеу және оларды техникалық ақауларымен пайдалануға шығару,
көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамассыз ететін ережелерді бұзу, көлік
құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру, мас
күйіндегі адамды көлік құралын жүргізуге жіберу және т.б. әрекеттер жатады.
Сонымен қатар жол-көлік қауіпсіздік ережелерін бұзу, әдетте
жүргізушілердің құқыққа қарсы мынадай мінез-құлық, жүріс-тұрыс
әрекеттерінен көрініс табады: жылдамдықтың шамадан артық болуы, озып өту,
қатар жүру мен жол ережелерін бұзудан; қарама-қарсы жолға шығып кетуден;
қиылыстан жолдардан өту тәртіптерін бұзудан; шам жарығымен жолды
көрсетпеуден; темір жолдан өту ережелерін бұзудан; жол қозғалысына қауіп
төндіретіндей ақаулықтағы көлікті жүргізуден.
Тұлғалардың көлік құралдарын мас күйінде жүргізуі өте қауіптілікке әкеп
соқтырады. Арнайы медикопсихологиялық және психофизиологиялық зерттеулер
адам ағзаларындағы елеусіз алкогольдік ішімдіктердің болуының өзі, оның
автокөлік, мотоцикл, трактор және басқа да механикалық көлік құралдарын
жүргізу қабілеттілігін төмендететіндігін дәлелдейді.
Жол-көлік оқиғасы – себептер мен салдардың жиынтығын құрайтын көптеген
жағдайлардың нәтижесінде болады. Қауіпсіздік ережелерін бұзудың ақиқатын
анықтау тек қылмысты ашуға қажетті мән-жайларға байланысты жағдайларды
анықтауға ғана емес, сонымен қатар автокөлікті пайдалану мен қозғалыс
қауіпсіздігін қамтамассыз етудің ажырамас бөлігі болып табылады.
Әдетте автокөлік қылмыстарына себеп болатын жағдайларға мыналар жатады:
көлік құралы мен жолаушылардың қозғалысын ұйымдастырудағы кемшіліктер,
көлік құралдарының, жол мен көшелердің техникалық жағдайына бақылауды дұрыс
жүргізбеу; жол полициясы жанынан тиісті қозғалысты бақылаудың нашарлығы
немесе жоқтығы; жүргізушілерді (кәсіптенген және авто-әуесқой) дайындаудағы
кемшіліктер, жол қозғалысына қатысушыларға қауіпсіздік ережелерді
насихаттау жұмысының өз деңгейінде жүргізілмеуі және т.б.
1-БӨЛІМ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жол-көлік оқиғалары дегеніміз, көлік құралдары мен жүктерді бұзып
қиратуға, материалдық залалдар келтіруге, сондай-ақ адам өлімі мен дене
жарақаттарын салуға әкеп соқтыратындай жағдайларда көлік
құралдарынжүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын
пайдалану ережелерін бұзуы болып табылады. Сонымен, бұлардың қылмыстық-
құқықтық құрылымы келесідей элементтерден тұрады: а) жол қозғалысы
ережелерін бұзу; ә) заңда көзделген зардаптардың болуы б) жүргізушінің
әрекеті (әрекетсіздігі) мен болған оқиғаның нәтижесінің арасында себепті
байланыстың болуынан.
Жол-көлік қозғалыс ережелеріне сәйкес жол-көлік оқиғаларын мынадай
түрлерге бөлуге болады: қозғалыс құралдарының соқтығысуы; велосипетшіні,
көлік; арба құралын, жануарларды, кедергіні, жаяу адамды басып кету;
көліктің аударылып-төңкерілуі; жолаушылардың автокөліктен құлауы (ұшып
кетуі) және т.б.
Автокөлік қылмыстарына – жол қауіпсіздік ережелерін қасақана бұзып
немесе көлік құралдарын пайдалану қауіпсіздігіне немқұрайлылықпен қарау
ситуациялары тән. Бұл қылмыстың қоғамда кең өріс алуы мен ереже қауіптілігі
жүргізушілердің криминалистикалық сипаттамасынан көрініс табады. Олардың
әрекеттерінен, атап айтқанда, көлік құралдарын мас күінде жүргізулерінен.
Көрсетілген ситуациялардың нәтижесінде адамдарды, велосипетші-лерді
басып кетуінен; көлік құралдарын соғу мен аударып- төңкерілуіне;
жолаушылардың көлік құралдарынан ұшып шығып кетуіне әкеп соқтыратындай
жағдайлар болады.
Жол-көлік қауіпсіздік ережелерін бұзу қылмыстарына дайындалу, оны жасау
мен ізін жасыру тәсілдері сияқты криминалистикалық сипаттағы мұндай
элеметтерді қарау кезінде, бұл қылмыс түрі (ҚР-ның ҚК-нің 298 – 299-
баптарында қарастырылған қылмыстарды қоспағанда) абайсыздық категорияларына
жататындығын ескеру керек.
Техникалық жағынан сапасыз құралдарды пайдалануға шығарумен байланысты
құқыққа қарсы әрекеттер (әрекетсіздіктер) көлік мекемелеріндегі өкілетті
тұлғалардың көлікті жүргізуге рұқсат беруінен көрініс табады.
Көлік құралдарын пайдалану ережелерін өрескел бұзудың басқа да
түрлеріне келесілер жатады: көлік жүргізушілерін мас күйінде жұмысқа
шығару; жүргізу куәлігі жоқ немесе жүргізуші ретінде жарамсыз деп танылатын
дәрігерлік көрсеткіш қағаздары бар адамдарды жұмысқа шығару және т.б.
Қылмыскерлер көбіне қылмыс болған орыннан кетіп қалуға, сондай-ақ
қылмыстың ізін жасыруға тырысады. Мысалы, жаяу адамды басып кету
нәтижесінде өлімге әкелген жағдайларда, оны елсіз жерлерге апарып көміп
жасыруға, жолдағы іздердің көзін жоюға, көлік құралдарындағы және басқа да
объектілерді зақымдау іздерін жоюға тырысады.
Жол-көлік оқиғасына көптеген іздердің болуы мен материалдық жағдайдағы
өзгерістердің болуы тән. Бұларға – жолдағы қозғалыс, сырғанау іздері, көлік
құралдарындағы, жердегі, құрылыстардағы зақымдану іздері, жүргізушілердің,
жануарлардың, жаяу жүрген адамдардың зақымдану, жарақат алу іздері жатады.
Жол-көлік оқиғасының салдарынан көлік құралдары мен құрылыстардың,
объектілердің бұзылуымен, болмаса жойылып-құруымен байланысты материалдық
шығындардың болатындығы сөзсіз.
Зардаптың өте ауыр түріне – адам өлімі,ауыр дене жарақаттары мен
психикалық зақымдар жатады. Жол-көлік оқиғасы нәтижесінде қоршаған ортаға
зиянды әрекеттерде келтірілуі (жарылғыш, қауіпті уытты радиоактивті
заттарды тасымалдаушы көлік құралдарының апатқа ұшырауы) мүмкін.
Жол-көлік қозғалыс ережелерін бұзу қылмыстарының криминалистикалық
сипаттамасында тұлғалардың жеке басының ерекшеліктері маңызды мәнге ие
болады. Бұл санаттағы құқық бұзушыларға келесідей қасиеттер тән: өзіне аса
сенушілік, өзімшілдік, менмендік, арсыздық; қауіпсіздік ережелеріне
немқұрайлықпен қарау; кәсіби даярлықтың жеткіліксіздігі; қажетті
тәжірибенің, ептіліктің болмауы; көлік құралдарын пайдалану мен жол
қозғалысы қауіпсіздігін сақтау талаптарын өкілетті тұлғалардың өздері
орындамауы, болмаса қарамағындағы тұлғаларға ережелерді сақтауға байланысты
талаптардың толық қойылмауы және т.б..
Автокөлік қозғалысы қауіпсіздік ережелерін қасақана бұзудың әдеттегі
ниеттеріне төмендегілер жатады:
- жеке басының мақсатына жетуге байланысты өзімшілдік сезімнің тууы.
Мысалы, белгілі бір жерге тезірек жетуге ынталану немесе өз ісінің
дұрыстығын бекіту нәтижесінде жол қозғалысы ережелерін өрескел бұзуға әкеп
соқтыратын әрекеттер;
- өндірістік мүдделермен байланысты жалған түсініктегі ниеттер
(жүргізушілердің көп мөлшердегі заттары жылдам-жылдам тасып бітіруге тырысу
нәтижесінде ережелерді бұзу).
Нақты жағдайда субъект нормативтік талаптарды елемейді, себебі оларды
формальды түрде орындаудың қажеті жоқ, типті нақты ситуацияда ол талаптарды
орындау артығырақ деп санай келе, бұл жерде қауіпсіздік ережелері бұзылса
нәтижесі ешқандай ауыр зардаптарға әкеп соқтырмайды деп ойлайды.
Қауіпсіздік ережелерін қасақана сақтамау әрекеттері (әрекетсіздіктері)
келтірілетін зардаптарға байланысты қылмыстық өзіне сенушілікпен ұлғасу
мүмкін. Кінәлі тұлға болатынситуацияны алдын ала біле тұра жеңіл ойлылықпен
немесе өзінің жүргізушілік тәжірибесіне, әккілігіне және т.б. сенумен ереже
тәртіптері қасақана бұзады. Мұндай жол-көлік қозғалысы ережелерін бұзу
ниеттері, бұл қылмыстардың келтірілетін зардабына қатысты субъектінің
абайсызда жасағандығын куәландырады [5].
Сонымен қатар, қауіпсіздік ережелерін қылмыстық бұзу кезіндегі
жағдайлар, оның орны, уақыты және басқа да жағдайлар криминалистикалық
мәнге ие болады.
Жол жағдайы объективті және субъективті жайттардан тұратын күрделі
динамикалық жиынтық түрінде жүргізушімен көлік құралын жүргізу кезінде
ескерілу керек. Мысалы: түнгі уақытта жарықтандырудың және жолды жөндеу
жағдайларының дұрыс болмауы, жаяу жүруші мен жүргізушілердің мінез-құлқы,
жүріс-тұрыс және жылдамдық жағдайлары және т.б.
Жолдың жағдайы күрделі болған сайын ол жерде автокөлік апаттарының болу
ықтималдығы өседі. Мысалы, белгілі бір уақыт аралығында автокөліктің
үзіліссіз шамадан тыс көп жүруі кезінде, сондай-ақ ауа райы нашар болған
күндері (жаңбырлы, қарлы, боранды т.б.), түнгі уақыт аралығында жол-көлік
оқиғаларының орын алуы байқалынады.
Апатқа түскен автокөлікті техникалық күйінің де криминалистикалық мәні
бар. Сот-тергеу тәжірибесінде көлік құралдарын сапасыз жөндеу оларды
техникалық жөндеу орталықтарында (ТЖО) жөндеу кезінде көлік құралдарының
орнына стандарттан тыс қодан жасалған, болмаса сапасыз деталь бөлшектерін,
тез жанып кетуге бейім материалдарды пайдалану туралы куәландыратын
фактілер жиі кездеседі. Техникалық ақаулықтағы автакөлікті жүргізу кезінде
көбіне ауыр зардаптарға әкелетіндей апаттар болып жатады
ІІ ЖОЛ КӨЛІК АПАТЫ БОЛҒАН ЖЕРДІ ТЕКСЕРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Оқиға болған жерді тексеру
Оқиға болған жер дегеніміз қылмыстың жасалған жері және де сол қылмыстың
іздері табылған ашық алаң, пәтер, жеке үй және басқа да объектілер.
Оқиға болған жерді тексеру дегеніміз іздерді, заттай дәлелдемелерді іздеп
табуға, оларды бекітуге, алуға және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар
жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизімін анықтау мақсатында
кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген. Атап
айтқанда, оқиға болған жерді қарау үстінде іздерді, заттай дәлелдемелерді
белгілі криминалистикалық әдістер мен тәсілдер, арнайы құрал-саймандар
пайдалану арқылыізделіп, бекітілуі зерттелуі керек. Сонымен қатар қарау
үстінде объектілердің орналасуы және жлпы жағдайы бойынша қылмыстың
мән-жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді қарауда
бұл мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді қарау тергеудің ең
бастапқы кезеңінде, қылмыс болғаннан кейін іле-шала жүргізілетіндіктен,
бұл тергеу әрекетінжүргізу арқылы өте құнды деректер, дәлелдемелер жинап
алуға болады. Тексеру мезгілінде табылған заттай дәлелдемелер,
іздерарқылы қылмыстың механизімі, қылмыс жасау әдісін анықтауға, қылмысты
жасауға қатынасқан адамдар жөнінде және істің басқа да мән-жайлары
жөніндегі өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек қана оқиға болған
жерде кідіртпей, тез арада қараған жағдайда ғана мол мүмкіндік туады.
Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп іздер, заттай
дәлелдемелер ауа райы және басқа да жағдайларға байланысты өзгеріп,
бүлініп қалуы мүмкін, тіпті олардың жойылып кетуі де ықтимал. Міне,
осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада қылмыстың болған
жеріне баруға, оны кешіктірмей қарауға әрекет жасауы тиіс. Оқиға болған
жер түнде де қаралады. Егер мұндай кзде жарық нашар болып, оқиға болған
жерді егжей-тегжейлі ұқыпты қарап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл жер жарық
түскеннен кейін қаралуы керек[4, 42].
Берілген категориядағы іс бойынша оқиға болған жерді қарау әрекеті көлік
апаты жайында хабар келіп түскеннен кейін дереу түрде жүргізілуі тиіс.
Келіп түскен мәліметтерді қабылдағаннан кейін тергеуші оқиға болған жерге
жылдамдатып жетуі қажет, ол оқиға болған жерге шықпай тұрып,
мүмкіндігінше, оқиға қашан, қай жерде болғандығы туралы және кімдер
зардап шеккендігі, нақты осы сәтте оқиға болған жерде не боллып
жатқандығы жөніндегімәліметтерді барынша нақты анықтап алған жөн. Бұл
мәліметтер оқиға болған жерге шақырылатын қатысушы тұлғалардың қатарын
анықтау мен қарау кезінде қолданылатын техникалық құралдар мен
жабдықтарды іріктеп алуға біршама көмегін тигізеді.
Оқиға болған жерді қарауға міндетті түрде: автотехник, криминалист,
сот-медицина маманы, куәгерлер, қажет болған жағдайларда қылмыстық
іздестіру қызметкерлері қатыстырылады. Мүмкіндігінше жол-көлік оқиғасына
қатысты жүргізушілерді де оқиғаны қарау әрекетіне қатыстырған дұрыс.
Оқиға болған жерге келгеннен кейін тергеуші төмендегідей әрекеттерді
жүргізу қажет:
а) жол-көлік апатының зардаптары жоюға байланысты барлық қажетті шаралар
қолданылғандығына көз жеткізу және қажетті әрекеттерді ұйымдастыруға
немесе жеке өзі жүргізуі тиіс;
ә) оқиға болған жердің шекарасын анықтауға және ол жерден артық
адамдардың кетуін талап етуі, сондай-ақ оқиға болған жерге күзет қою
шараларын жүргізуі керек;
б) апатты көзімен көрушілер мен оқиғаға қатысты көлік құралының
жүргізушісін анықтау, олардың құжаттарын алу қажет;
в) мас күйінде болған-болмағандығын анықтау мақсатында жүргізушіні
медициналық куәландыруға жіберуі тиіс;
г) көлік жүргізушісі оқиға болған орыннан жасырынып кетіп қалған
жағдайларда, оны іздестіру мен ұстау шараларын ұйымдастыру қажет;
д) тергеуші оқиға болған жерге келгенше оқиғаның жағдайына қандай да бір
өзгерістер енгізілгендігін немесе енгізілмегендігін анықтау керек.
Жағдайдың жай-күйін өзгеріссіз сақтап қалу мүмкіндігі болмаған
жағдайларда көлік құралдарының тұрған орны бекітіледі, жәбірленушінің
орналасу жағдайы, қан іздері, жанар-жағармай материалдары, көлік
құралының детальдары мен бөлініп қалған бөлшектері, жүктер және т.б.
белгіленеді[7, 5].
Тексеру әр түрлі тәртіпте жүргізілуі мүмкін. Мақсатты түрде алдымен жол
учаскелері қаралып, содан кейін оқиға болған жер тексерілуі қажет. Себебі
жол бойындағы немесе т.б. жерлердегі іске қажетті іздер мен басқа заттай
дәлелдемелер жаяу жүрген адамдармен, болмаса көлік құралдарымен жойылып
кетуі ықтимал. Содан кейін шыны үгінділерінің, шашыраған балшықтар,
жүктен қалған бөлшектер, жол бетіндегі іздердің орналасуы және т.б.
бойынша апат болған жердің орталығы анықталады.
Жоғарыда аталған барлық объектілер олардың орналасқан жері мен көлемдері
көрсетіле отырып бекітілуі тиіс. Оларды белгілі бір қозғалмайтын
объектілерге қатысты бекітеміз.
Әсіресе тежеу іздерін анықтау мен оларды өлшеудің маңызы ерекше.
Тежеуішті жедел басқан кезде жолда май жағылған сияқты протектордың
таңбасы қалады. Ол бойынша көлік құралының жүру жылдамдығы мен қозғалыс
бағытын анықтауға болады.
Көлік құралы тайған немесе ол аударылып-төңкеріліп қалған жағдайларда
оның бұрылу радиусы, жол учаскесінің айналмасының радиусын анықтау керек.
Бұл үшін арнайы мамандар қатыстырылады.
Жолдың, болмаса көшенің түйіскен жерінде соқтығысу болған жағдайларда,
түйіскен жердің өзі қарауға жатады, оған келу мен одан кету,
бағдаршамдар, жол белгілері, жолды кесіп өтетін белгілер және т.б.
қаралып тексеріледі.
Басып озу кезінде соқтығысқан жағдайда жол қозғалысы болған учаскелеріне
қарау әрекеттері жүргізіледі. Жолдың тегістік жағдайына, жол белгілерінің
көрініп тұруына аса назар аударылуы қажет.
Барлық жағдайларда көлік құралының қозғалыс бағытын анықтап, оқиға болған
сәттегі қозғалысқа қатысты жолдың жүретін бөлігін екі жақ бағытынан енін
бекіту керек [8, 480].
Мәйітті қарау әрекеті ктиминалистикамен қалыптастырылған жалпы ережелер
бойынша жүргізіледі. Бірақ, жол-көлік оқиғасы ережелеріне байланысты
қараудың бұл түріне кейбір ерекшеліктер тән. Мәйіт пен оның киімдерін
қараудың нәтижесінде оқиғаның механизімін, оның болу себептерін
анықтауға, ал кейбір жағдайларда жол-көлік оқиғасы болды деп
инсцинировкаланған кездерде қылмыстың болған орны осы жер деп
қорытындылар жасауға мүмкіндіктер туғызады, сонымен қатар жәбірленушінің
киімінен табылған бөлшек іздері бойынша көлік құралдарын
идентификациялауға болады.
Қарау барысында іздеп табу мен бекітуге келесілер жатады:жолдың жүретін
бөлігіне, қозғалмайтын объектілерге, көлік құралына қатысты мәйіттің
орналасуын; қан іздерін орналасқан жерін, және оның формасы мен өлшемін;
киімдері мен аяқ- киімдерінің, жарақаттарының жағдайы, көлік құралы
бөлшектері іздерінің бар-жоғына, топырақ, бояу, майлайтын
материалдар,шыны үгінділер, металдағы шаңдар мен басқа да ластану
іздерін, олардың формасы мен өлшемін; мәйіттегі жарақаттар, жаралар,
қанның ұйып қалуы, олардың мәйіт денесіне жайылып таралуын, формасы мен
өлшемін; маңындағы жылжымайтын объектіден арақашықтығы; мәйіттің
денесіндегі, киімдегі протектордың ізін, радиатор торының және көлік
құралының басқа да бөлшектерінің бейнеленіп түскен іздерін. Мәйітті
сүйретіу кезінде денесі мен киімінде қалған іздерді анықтау қажет.
Сонымен қатар көлік құралдарын қараудың да маңызы ерекше. Оның мақсаты
көлік құралының түрі мен оның техникалық жағдайын анықтау, сондай-ақ
көлік құралдарының әр түрлі заттай дәлелдемелерді іздеп табу.
Анықтау, қарау және бекіту, сонымен қатар, соқтығысу нәтижесінде пайда
болған көлік құралдарындағы іздер жатады. Егер көлік құралы апат болған
жерде болса, оны қарау оқиға болған жерді қараудың бірбөлігі болып
табылады. Ал апат болған орыннан машинаны алып кеткен жағдайларда, оларды
қарау жеке жүргізіледі [9, 116].
Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған орыннан
кетіп қалған кездерде көлік құралдарының моделін, түрін анықтауға
мүмкіндіктер беретіндей белгілерге аса назар аудару керек. Мұндай
мақсатта табу мен бекітуге келесідей іздер жатады: дөңгелектен қалған
іздер; жәбірленушілерден, айналадағы объектілерде қалған іздер, жеке
бөлініп қалған детальдар, жанар-жағармай, бояу, жүкбөлшектері және т.б.
іздері.
Көрсетілген объектілерді алдын ала зерттеу көлік құралдары бойынша
іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктер беретіндей бағдарламалық
мәліметтер алуға көмегін тигізеді.
Оқиға болған жер мен көлік құралдарын қарау барысында микробөлшектерді
бекіту, алу және зерттеулер жүргізуге аса көңіл бөлінеді.Адамды қағып
кету кезінде киімдердің, адам терісінің, шаштарының, қандарының, мый
құрамының микробөлшектері автокөлікті адамға соққы берген бөлігінен, ал
басып өткен жағдайларда жүріп өткенбөліктерінен табылады. Басып өту
механизмі жөнінде қандайда бір мәліметтер болған жағдайларда ең алдымен
көлік құралы жәбірленушімен байланыс жасады-ау деген бөлшектерін қарау
керек. Қарау барысында қажет болған жағдайларда күшейтілген жарақтандыру
қолданылады. Микробөлшектерді іздеу кезінде ұстағышы бар лупаларды
қолданған тиімді. Басып кету механизімі белгісіз болған жағдайларда лак,
бояу қабаттарының, ағаштардың, металл, шыны, резеңкелердің
микробөлшектері көлік құралдарының сырғанау іздерінен және оның басқа да
зақымданған бөлшектері байланыс жасаған бөгеттерден табылуы мүмкін.
Оқиғаға қатысы бар микробөлшектер жойылып кетпес үшін апаттан кейін көлік
құралын мүмкіндігінше тезірек, дереу таза әрі құрғақ гаражға әкеп қою
қажет. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу жұмыстарын
жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы
микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болады.
Оқиға болған жерді қараумен қатар хаттамада міндетті түрде сот-жедел
фотографиясының тәртіп ережелері бойынша фтосуреттер жасалуы тиіс.Оқиға
болған жерді тез арада қарау келтірілгензардаптардың көзін дереу жоюға
жағдайлар туғызады [7, 15].
Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған орыннан
кетіп қалған кездерде көлік құралдарының моделін, түрін анықтауға
мүмкіндіктер беретіндей белгілерге аса назар аудару керек. Мұндай
мақсатта табу мен бекітуге келесідей іздер жатады: дөңгелектен қалған
іздер; жәбірленушілерден, айналадағы объектілерде қалған іздер, жеке
бөлініп қалған детальдар, жанар-жағармай, бояу, жүкбөлшектері және т.б.
іздері.
Көрсетілген объектілерді алдын ала зерттеу көлік құралдары бойынша
іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктер беретіндей бағдарламалық
мәліметтер алуға көмегін тигізеді.
Оқиға болған жер мен көлік құралдарын қарау барысында микробөлшектерді
бекіту, алу және зерттеулер жүргізуге аса көңіл бөлінеді.Адамды қағып
кету кезінде киімдердің, адам терісінің, шаштарының, қандарының, мый
құрамының микробөлшектері автокөлікті адамға соққы берген бөлігінен, ал
басып өткен жағдайларда жүріп өткенбөліктерінен табылады. Басып өту
механизмі жөнінде қандайда бір мәліметтер болған жағдайларда ең алдымен
көлік құралы жәбірленушімен байланыс жасады-ау деген бөлшектерін қарау
керек. Қарау барысында қажет болған жағдайларда күшейтілген жарақтандыру
қолданылады. Микробөлшектерді іздеу кезінде ұстағышы бар лупаларды
қолданған тиімді. Басып кету механизімі белгісіз болған жағдайларда лак,
бояу қабаттарының, ағаштардың, металл, шыны, резеңкелердің
микробөлшектері көлік құралдарының сырғанау іздерінен және оның басқа да
зақымданған бөлшектері байланыс жасаған бөгеттерден табылуы мүмкін.
Оқиғаға қатысы бар микробөлшектер жойылып кетпес үшін апаттан кейін көлік
құралын мүмкіндігінше тезірек, дереу таза әрі құрғақ гаражға әкеп қою
қажет. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу жұмыстарын
жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы
микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болады.
Оқиға болған жерді қараумен қатар хаттамада міндетті түрде сот-жедел
фотографиясының тәртіп ережелері бойынша фтосуреттер жасалуы тиіс.Оқиға
болған жерді тез арада қарау келтірілгензардаптардың көзін дереу жоюға
жағдайлар туғызады [10, 62].
2.2 Қатысушыларды куәландыру
Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі – адамдарды куәландыру. Қылмыстық
істерді тергеу кезінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не
жәбірленушінің, денесінде әр түрлі дак, ерекше белгілер, не іздер
барлығын анықтау үшін оларды заңдакөрсетілген тәртіпті сақтай отырып,
куәландырып қарауға тура келеді. Өзіндік міндеті бойынша және қарау
мезгілінде қолданылатын тәсілдер бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті
есебінде жүргізілсе, екінші жағдайда сот-сараптамасының ерекше түрі
есебінде жүргізіледі. Осыған байланысты олар тергеулік және медициналық
куәландыру деп аталады.
Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объкетілерді қарау
үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістерқолданылады. Айталық, адам
куәландырылғанда, біріншіден, оның киген киімдері қаралады, олардың жалпы
жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі, дақ, таңба, тағы басқа да
ерекшебелгілердің бар-жоғы анықталады. Киімін қарап болғаннан кейін, оның
денесі қаралады. Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау кезінде
жалаңаштандыруға тура келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың
адамдары қатыса алмайды. Сондықтан егерәйел адам жалаңаштандырылып
қаралса, бұл тергеу әрекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек
адам куәландырылса, еркек тергеуші өткізуі керек. Қалай болғанда да бұл
тергеу әрекетін жүргізу кезінде куәландырушы адамның намысына тиетіндей,
оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай, жүргізілетін жұмыстардың бәрі
моральдық нормаларға сай болуы тиіс.
Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен кәландырылатын адамның үстінде
бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп, қаралады.
Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердіңсол жақ иығында қал,
ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені баяндалды.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа
қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны
куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай
қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды.
Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды [11, 290].
Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың ерекше түрі
есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін
қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің
бір түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына
төмендегі сұрақтар анықталады:
а) куәландырылған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар бар?
ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының
дәрежесі?
б) куәландырған адамның денесінде бұрын жасалған операцияның белгісі бар
ма?
Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай, оларды
анықтауға медициналық зерттелер қажет болған жағдайда сот-медициналық
сараптама тағайындалады [4, 132].
Адам денесіндегі ерекше белгілерді, қылмыс іздерін, денсаулығына
келтірілген зиянның белгілерін анықтау, мас болу жағдайын немесе іс үшін
маңызы бар өзге де қасиеттер мен белгілерді анықтау үшін, егер бұл үшін
сараптама жүргізу талап етілмесе, сезіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге
және куәға куәландыру жүргізілуі мүмкін. Куәландыру жүргізу туралы
тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті болып табылатын қаулы
шығарады. Жәбірленушінің, куәнің мәжбүрлеп куәландырылуы прокурордың
санкциясы бойынша жүргізіледі. Куәландыруды тергеуші дәрігердің немесе
басқа да маманнің қатысуымен, ал олар қатыса алмаған дағдайда куәлардың
қатысумен жүргізіледі. Бұл тергеу іс-әрекеті куәландырылатын адамды
шешіндіруге қажет еткен жағдайларда куәландыру солжынысты куәлердің
қатысуымен жүргізіледі. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу
жұмыстарын жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы
микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болады.
Егер куәландыруда адамның денесі жалаңаштандырылатын болса, онда тергеуші
жынысы басқа адамды куәландыру кезінде қатыспайды. Бұл жағдайда
куәландыруды сот медицинасы саласындағы маман немесе куәлердің қатысуымен
дәрігер жүргізеді. Хаттамада тергеушінің барлық іс-әрекеті, сондай-ақ
тексеру, куәландыру, кезінде анықталғандардың барлығы аталған тексеру
іс-әрекеттері жүргізілген ретпен және тексеру, куәландыру кезінде
анықталғандар қандай күйде байқалса, сол күйде сипатталады. Хаттамада
тексеру, куәландыру кезінде алынған барлық объектілер көрсетіліп,
сипатталады. Бұған қоса хаттамада: тексеру, куәландыру қай уақытта, ауа
райы және жарықтың түсуі қандай болғанда жүргізілгені; қандай техникалық
құралдар қолданылып қандай нәтижелер алынған, аталған тергеу
іс-әрекеттерін жүргізуге кімдер тартылғаны және олардың қалай қатысқаны;
қандай объектілер және қандай мөрмен бекітілгені; тексеруден кейін мәйіт
немесе іс үшін мңызы бар заттар қайда жіберілгені көрсетілуі тиіс [12].
2.3. Жол көлік оқиғасы бойынша қажетті сараптамаға материалдар
дайындау, сараптама тағайындау және жүргізу
Сот сраптамасы – шешілуі үшін маңызы бар жағдайаттарды белгілеу
мақсатында, арнаулы ғылыми білімділік негізінде жүргізілетін қылмыстық,
азаматтық немесе әкімшілік істердің материалдарын зерттеу.
Сот-сараптама қызметі – арнаулы ғылыми білімділік негізінде қылмыстық,
азаматтық және әкімшілік процестің қатысушысы болып табылатын адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамассыз ету мақсатында сот сараптамасын
ұйымдастыру мен жүргізу жөніндегі қызмет [13, 45].
Жол көлік оқиғасы жағдаяттарына сот сараптамасын тағайындау үшін
материалдарды дайындаудың ерекшеліктері. Сот сараптамасын тағайындау туралы
қаулыда (ұйғарымда) мына төменгі алғашқы мәліметтер енгізілуі керек: жолдың
жүріс бөлігінің жағдайы (оның ені, жабын түрі, көлбеуліктің болуы мен
шамасы); КҚ-ның түрі мен техникалық жағдайы, оның жүгі; жаяу жүргіншінің
қозғалыс жылдамдығы мен бағыты, жолдың жүріс бөлігі және жүргізушінің көру
аймағы бойынша оның басп кету орнына дейінгі қашықтығы; КҚ-ның қозғалыс
жылдамдығы мен бағыты немесе оның тежелу ізінің мөлшері; көлік құралы
тежелу ізінің басталуынан оның қай бөлігімен және қандай қашықтықта
жәбірленушіні басып кетті; жолдың бұрылыс радиусы, оқиға орнының
координаттары (басып кету, қақтығыс); шыны қалдықтарының, шашылған
батпақтардың орны; жүргізушінің орнынан жолдың көрінуі мен шолуы; жүргізуші
кедергіні алдын ала қашан көруі және білуі мүмкін еді (егер, тергеу немесе
сот бұл сәтті анықтаған болса).Сот-сарапшылық көлік трассологиялық зерттеу
нәтижесінде ЖКО процесіндегі іздердің пайда болу механизміне, сондай-ақ
көрсетілген оқиғаның механизм элементтеріне қатысты жағдаяттар анықталуы
мүмкін.
Оқиға болған жердегі көлік іздерін зерттеу қылмыс тетігін анықтауға
көлік құралдарының түрлері мен олардың кейбір ерекшеліктері туралы білім
мүмкіндік береді. Автокөліктердің дөңгелектерінің іздерінен басқа оқиғалы
жерде олардың шығыңқы жерлерінің іздері тамған майларынын іздері және басқа
да іздер қалуы мүмкін. Көлік құралдарының іздері көлемді және үстірт
болады. Беті қатты жерлерде көліктерден қабаттану (ылғал, лас
дөңгелектерден) және қабатсыздану іздері қалады [14, 58].
Өздігімен жүрмейтін көлік іздері арбаны немесе шананы, қол арбаны
сүйреткен мал тұяқтарының іздерімен, ал кейде адам аяғының іздерімен
қосарласады. Сондықтан мұндай кезде көлік ізімен бірге адамның немесе
малдың ізін де қосып қарап зерттеу қажет.
Біріншіден, барлық іздердей көлік іздерін де фотосуретке бейнелеп
бекіту қажет, бұл жерде де масштаб-сызықтық тәсілді және оқиға болған жерді
түсірудін әдіс-тәсілдерін қолданып жүргізу керек. Одан соң табылган
іздердің бәрін өлшемдеп, сызбаға түсіріп, түсініктеме жазып, қарау
хаттамасына енгізіледі. Одан кейін жақсы көрініп тұрған із болса, оны
гипспен құйып алу керек. Сонғы сатыда барлық жиналған іздердің
көшірмелерін, фотосуреттер мен сызбаларын сараптамаға жіберу болады.
Автотехникалық сараптама жол көлік оқиғасын зерттеу үшін тағайындалады.
Бұл сараптама арқылы шешілетін сұрақ шеңбері 3-ке бөлінеді.Бірінші топқа,
көлік құралдары мен жаяу жүрушілердің оқиға кезіндегі жылдамдығы туралы
сұрақтар шешімі, көлік құралдарының өзара алшақтауын, көлік құралдарымен
жаяу жүрушілер оқиғаның әр түрлі кезіндегі құбылыстары, көлік құралдарының
техникалық жағдайы, ақауының сипаттамасы т.б. жатады.
Жүргізушінің іс- әрекетін бағалауға қатысты жол жүру қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге арналған сұрақтар екінші топқа жатады. Мысалы, нақты
жағдайда жүргізушіге қандай іс- әрекет қолдану керек еді, жүргізуші басып
кетуге апармауға болар ма еді.Үшінші топқа келесі сұрақтар жатады:
бағытталған себепті байланыстарды анықтауға, орын алған оқиғаға
қатысушылардың өзара іс- әрекеті және көлікте орналасқан заттар туралы
сұрақтар шешімі, жүргізушінің, жаяу жүрушінің нақты іс-әрекетіндегі себепті
байланыстары қылмыстың зардаптары болып табыла ма? [15, 151]
Трасолдогиялық сараптама оқиға механизмін анықтау үшін және солармен
байланысты табылған іздер үшін жүргізіледі.
Іздерді зерттеу үшін бояудың қыртыстануын, сұйықтың құрамын анықтау
үшін заттар мен бұйымдардың криминалистикалық сараптамасы жиі
тағайындалынады. Бұдан басқа, медициналық, автотехникалық,
криминалистикалық, транспортты-трасологиялық, және т.б. кешенді
сараптамалар тағайындалады.
Айыпталушыдан жауап алу үшін ұқыпты дайындалу керек. Бұған сараптаманың
қорытындысын кеңінен пайдалану керек және себепті байланыстардың арасында
жүргізушіге жолаушының жолджа жүру ережесін бұзумен қатар орын алған
зардаптардың барын көрсету тиімді болып келеді
Оқиға болған жердегі іздерді айкындаудын алдында, ол жердегі болған
қылмыстың мән-жайымен, жағдайымен толык танысып алған тиімді.
Қарастырылып жатқан категориядағы іс бойынша тергеудің келесі кезеңінде
әр түрлі сараптамалар тағайындалады: сот-медициналық (тірі тұлғалар мен
заттай дәлелдемелер), криминалистік (трасологиялық), сонымен қатар
топырақтану, материалтану және басқа да сараптамалар.
Сараптама-көлік қылмыстары бойынша істерді дұрыс шешуде маңызды, нақты
деректер мен жағдайларды анықтау мақсатында тергеушінің (соттың)
тапсырмасы мен заттай айғақтарды және материалдарды зерттеуге эксперт
(арнаулы білім иесі) қатыстырылатын іс жүргізу әрекеті.
Көлік істері бойынша экспертизаның объектісі ретінде қылмыстық іске
қатынасы бар, арнаулы білім арқылы зерттелуге тиісті фактілер, жол
ережелерін сақтау нормаларының ережеге сай болуы..Сарапшының алдына
қойылған міндеттер нақ осы фактілер мен оқиғаларды арнаулы білім қолдану
арқылы зерттеліп,орындалады [16, 86].
Трасологияның мағынасы, оның зерттеп отырған оқиғаның әр түрлі мән-
жайларын анықтаудағы мүмкіншілігінде. Әрине бұл ілім басқа да
криминалистиканың зерттеулеріндей, идентификациялық және диагностикалық
мақсаттарды да шешеді.
Идентификацияға келетін болсақ, объектіні, онымен қалдырылған іздердің
бейнелері мен объектінің өзіне тән ұқсастықтарын салыстыру арқылы
анықтайды. Мысалы, адамды оқиға болған жердегі қол саусақ, аяқ, іздерінен
және тіс, ерін басқа да мүшелерімен қалдырылған іздердің бейнекөріністерін
салыстырып идентификациялайды. Қалдырған іздің бейнесіне қарап оқиға болған
жердегі бұзу саймандарының түрі, оның өлшемдері анықталады. Оқиғалы жердегі
көлікпен қалдырылған ізіне қарап, көліктің қандай түрі жүріп өткенін, оның
моделін, маркасын анықтауға болады.
Трасологияның диагностикалық мақсаттарын шешкенде, біріншіден, іздің
құралу, немесе пайда болу тетігін анықтайды, яғни іздің пайда болу
кезіндегі объектілердік бір-бірімен өзара байланыстығы.
Осылайша диагностикалық трасологияның көмегімен бұзу құралдардың түрін,
бұзу тосқауылдың іш жағынан ба, жоқ әлде сыртынан қолданылғанын, көлік
құралы қандай бағытпен келіп кеткенін, құлыптын қандай әдіспен
сындырылғанын, объектілердің сипаттамаларының сәйкестігін (мысалы, құлып
жарамды ма жоқ па, пломба сау ма, жоқ әлде бұзылған ба, автокөліктің
жүргізгішінің нөмірі өзгертіліп ұрылып салынды ма жоқ па?), осы сияқты
мәселелер шешіледі. Объектілерді іздерінен және іздердің туындау тетігін
анықтаудын маңызды криминалистикалық мәні бар. Бұл мәселелерді шешудің
арқасында келесілер анықталады:
– қылмыс құралы;
– қылмыс субъектісі (оның физикалық белгілері, киімі);
– қылмысты жасау әдісі;
– болған оқиғаның мән-жайы;
– қылмыс жасауға себеп болған жағдайларды анықтауға болады [17, 40].
Трасология зерттеудің ғылыми әдістері мен тәжірибелік ұсыныстарды
әзірлегенде, бейнелеу теориясын, криминалистикалық идентификацияның
теориясын, белгілер туралы ілімді, криминалистикалық тіркеулерді, басқа ала
тұрып, негізделеді.
Сараптама тағайындау кезінде салыстырмалық зерттеу үшін қажетті үлгі
ретіндегі объектілерді дұрыс таңдау маңызды орын алады.
Салыстырмалық зерттеу үшін қажетті үлгілер сараптама жүргізу кезінде
қолданылатын объектілердің өз алдына жеке түрі болып табылады.
Сараптаманы тағайындау келесі бөлімдерден тұрады:
-сарапшының зерттеу объектілерін сараптамаға жіберуге жинақтау, таңдау,
сақтау және дайындау;
-сараптамалық мекемені немесе сарапшыны таңдау;
-сараптаманы тағайындау туралы қаулы шығару, жайларды шешу,қаулыны
жіберу сараптамалық мекемеге немесе сарапшыға оны бағыттау (зерттеу
объектілерімен бірге). Қажетті жағдайда сарапшыға қылмыстық іс бағытталуы
мүмкін.
Сарапшының қорытындысын бағалау істе бар дәлелдемелерді басқаралармен
салыстырады, қорытынды шығару мазмұнының дұрыстығы мен зерттеу
объектілерінің дұрыстығын тексеру мен анализін болжайды.
Сарапшы қорытындысын бағалау ісінде тергеуші мыналарды анықтау қажет:
-қорытынды шығарылған негіздерге сүйене отырып, сарапшымен
жүргізілетін зерттеудің толықтығын;
-сараптаманы жүргізгендегі сарапшымен қолданылған әдістердің ғылыми
негізділігі;
-қыллмыстық істің көрсетпе деректері қорытындысының негіздемесін және
сарапшының зерттеу қорытыныларын;
-қорытынды толықтығын оның анықтығын;
-тергеушіден алынған тапсырмаға сарапшының сай жауаптары [14, 58].
Сарапшы қорытындысының дұрыстығы кепiлдiктерiнiң бiрi сарапшы кадрларды
iрiктеу, кәсiби даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiн қалыптастыру
болып табылады.
Сараптама жүргізген кезде сарапшы ол пломбаны кесіп, бөліп, арнайы
құралдармен зерттейді. Зерттеу нәтижесінде ол оптикалық құралдарды қолдана
отырып, пломбаның ішкі құрылысында қосымша екінші рет іздер пайда
болғандығын анықтап, қойылған сұраққа жауап береді.
Көлік құралдарының іздері оқиғалы жерде келесі жағдайларда қалады,
біріншіден, қылмыскер қылмысты жасау мақсатында көлік пайдаланса,
екіншіден, көлік қылмыс объектісі болса. Бірінші жағдайды ашып айтатын
болсақ, ұрылардың үйден ұрланған заттарды тиеп кетуі, оқиға болған жерге
дейін немесе оқиғалы жерден кеткенде пайдалануы, автокөлікпен жол қылмысын
жасап, оқиғалы жерден қашып кетуі және с.с. Екінші мысалға келетін болсақ,
бөтеннің автокөлігін айдап кетуі немесе пайда көру мақсатында оны ұрлау.
Көліктердің түрлеріне байланысты бұлардың іздері екі топқа бөлінеді:
– өздігінен жүрмейтін көлік іздері;
– өздігімен жүретін көлік іздері.
Өздігінен жүрмейтін көліктерге: жүк көліктерінің прицептері, арба,
фаэтон, шаналар тағы с.с. Өздігінен жүретін көліктерге: автомобильдер,
мотоциклдер, велосипедтер, мотороллерлер. Сондай-ақ өздігінен жүретін көлік
санына тракторлар, басқа да өздігінен жүретін машиналар мен агрегаттар
(ауыл шаруашылық, арнайы машиналар) [8, 312].
Оқиға болған жердегі көлік іздерін зерттеу қылмыс тетігін анықтауға
көлік құралдарының түрлері мен олардың кейбір ерекшеліктері туралы білім
мүмкіндік береді. Автокөліктердің дөңгелектерінің іздерінен басқа оқиғалы
жерде олардың шығыңқы жерлерінің іздері тамған майларынын іздері және басқа
да іздер қалуы мүмкін. Көлік құралдарының іздері көлемді және үстірт
болады. Беті қатты жерлерде көліктерден қабаттану (ылғал, лас
дөңгелектерден) және қабатсыздану іздері қалады.
Өздігімен жүрмейтін көлік іздері арбаны немесе шананы, қол арбаны
сүйреткен мал тұяқтарының іздерімен, ал кейде адам аяғының іздерімен
қосарласады. Сондықтан мұндай кезде көлік ізімен бірге адамның немесе
малдың ізін де қосып қарап зерттеу қажет.
Біріншіден, барлық іздердей көлік іздерін де фотосуретке бейнелеп
бекіту қажет, бұл жерде де масштаб-сызықтық тәсілді және оқиға болған жерді
түсірудін әдіс-тәсілдерін қолданып жүргізу керек. Одан соң табылган
іздердің бәрін өлшемдеп, сызбаға түсіріп, түсініктеме жазып, қарау
хаттамасына енгізіледі. Одан кейін жақсы көрініп тұрған із болса, оны
гипспен құйып алу керек. Сонғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz