Көлік кешені, темір жол
Диплом жұмысы. Тақырыбы. Көлік кешені, темір жол
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
I Көлік кешендерінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 7
1. Көліктік қызмет көрсету рыногының қазіргі жағдайы, көлік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазіргі заманғы Ұлттық көлік инфрақұрылымын құру, бәсекелестік
ортаны
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3. Аймақтық және мемлекеттік көлік саясатын іске асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Темір жол тораптарының дамуына өндірістік күштерді орналастырудың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
II Көлік кешенінің жай – күйі мен даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Темір жол көлігінің даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2 Автомобиль көлігінің даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
2.3 Әуе көлігінің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..49
2.4 Құбыр көлігінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 52
III ОҚО – ның көлік кешендері және көлік дәліздерін дамытудың экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.1 Темір жол көлігі кешенінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Автомобиль жолдары және автомобиль көлігінің экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.3 Транзиттік әуе
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 68
3.4 XXI ғасырдың Жібек
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..78
Қосымша
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...80
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі: Қазақстанның Еуропа мен Оңтүстік-Шығыс
Азияның қарқынды дамып келе жатқан рыноктары ортасында географиялық орын
алуы еліміздің қазіргі кезеңдегі экономикалық дамуында транзиттік әлеуетке
едәуір маңызды рөл беріп отыр. Яғни қазіргі кезеңдегі саясат экономикалық
өсу міндеттеріне жауап беретін қуатты көлік-коммуникация кешенін құруға
және оны жетілдіруге көп көңіл бере отырып, Қазақстандағы, оның ішінде
Оңтүстік Қазақстан облысындағы транспорт кешенін дамытудың экономикалық
маңыздылығына салыстырмалы түрде жан-жақты талдау жасалынады. Халықаралық
ынтымақтастықтың ауқымын ұлғайту мен әлеуметтік – экономикалық кірігудің
қәзіргі заманғы процесстері мемлекеттердің өз экономикалық әлеуетін одан
әрі дамыту мен олардың халықаралық рыноктағы бәсекелестік қабілеті
тұғырынан алғанда, ұлттық экономикалардың қолданыстағы модельдерін түзету
қажеттілігіне шарасыз әкеледі.
Қазақстан өз геосаяси жағдайына, экономикалық әлеуетіне және тарихи
дәстүрлеріне байланысты әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне халықаралық
кірігудің белсенді торабы және ғаламдық экономикалық процесстерге қатысушы
болып табылады.
Мәселенің өңделуі: Еуроазиялық құрылықтың орталығында, Еуропаның,
Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның көлемді және серпінді дамып келе жатқан
рыноктарының арасында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбіне
мемлекеттің жоғары әлеуетті транзиттік мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға
байланысты.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалауы бойынша Оңтүстік-Шығыс
және Шығыс Азия – Еуропа бағыттары бойынша транзиттік ағындар 330-400
млрд.АҚШ доллары болып бағаланады, олардың 20% - на дейіні Ресей
Федерациясы мен Қазақстанның аумағы арқылы өтуі тиіс. Алайда, әртүрлі
себептерге байланысты Қазақстан осы әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады.
Қазіргі уақытта 1,1 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдар көлемі 2005
жылы 2,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін (экономика индикативтік
жоспарға сәйкес 45,6% өскен кезде).
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстандағы көлік кешендерінің жүк
тасымалдаудағы алатын орны және транзиттік даму бағыттарын зерттеу. ОҚО –
ның көлік кешенінің транзиттік атқаратын рөлі. Халықаралық практика
ұлттық деңгейдегі көлік жүйелерінің барабар дамымауы өндіріс пен қызмет
көрсету салаларында өзін ақтамайтын шығындарды көбейтіп, шаруашылық
қызметінің, іс жүзінде барлық дерлік салаларының дамуын кідіртуге,
азаматтардың әлеуметтік кепілдіктерін шектеуге әкелетінін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны: Транзиттік – көліктік мүмкіндіктерді
ұтымды пайдалану экономиканың сабақтас салалары мен аяларын жедел дамытуға
ынталандырады. Басқаша айтқанда, көлік стратегиясын таңдап алу, еліміздің
өнеркәсіптік кешеніндегі көліктің рөлін жаңаша түсіну, көбінесе,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жетістіктерінің тиімділігін алдын ала
анықтайды.
Қазақсандағы көмірсутегінің болжанған қорлары таяу болашақта
Қазақстан дүние жүзіндегі негізгі мұнай жеткізушілерінің біріне айналуы
мүмкін екендігін көрсетеді. Сондықтан, мұнайды экспортқа тасымалдау
проблемасының Қазақстан үшін стратегиялық маңызы бар.
Тәрбиелік құндылығы: Көлік кешенінің қоғамдағы даму стратегиясы мен
қызмет көрсету аясындағы экономикалық маңызын, жүк тасымалдаудағы
құндылықтарын меңгеру. Соңғы кезде нарықтық қатынастарды барынша дамытуға
және көлік жүйесінде бәсекелестік ортаны дамытуға бағытталған экономиканы
ырықтандыру одан әрі экономикалық ілгерілеуге нақты алғы шарттар жасады.
Қазқстанда осы жылдары экономиканың өсуіне барабар көлік қызметін
көрсету рыногы қалыптасқан.
Ұлттық экономикада көлік кешені рөлінің тұрақты өсуі байқалады. Егер
90-жылдардың басында Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өніміндегі көлік
пен байланыстың үлесі 8,9% деңгейінде бағаланса, онжылдықтың соңында ол
13,3% дейін өсті.
Экономиканы ырықтандыру мен көлік жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер
еркін көліктік қызмет көрсету рыногының дамуына және Қазақстанның дамып
келе жатқан нарықтық экономикасына кірігуге әкелді, нормативтік құқықтық
база, сондай-ақ көлікті басқару жүйесі өзгерді. Ішкі (көбіне автомобиль
және авиация көлігінде) және салааралық (көбіне автомобиль және теміржол,
теміржол және су көлігі арасында) бәсекелестік, сондай-ақ көлік қызметін
көрсету рыноктарын игерудегі шетелдік тасымалдаушыларымен бәсеке көлік
жүйелерінің белгілі бір мөлшерде өзін-өзі сақтауын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік көлік саясатының мақсаты Қазақстан Республикасының аумағы
арқылы транзиттік тасымалдардың тиімділігін арттыру, көлік қызметін
көрсетуге бар және болжанатын қажеттіліктерді қанағаттандыру, олардың
сапасын арттыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен және негізгі
үш тараудан тұрады. Кіріспе бөлімінде Қазақстанның көлік кешеніне, олардың
транзиттік даму бағыттарына қысқаша сипаттама беріле отырып, диплом
жұмысының зерттеу мақсатын, зерттеу нысанын айқындай отырып оның тәрбиелік
құндылығына баға беріледі. 1-тарауда Қазақстандағы көлік кешендерінің даму
бағыттары қарастырылып, 2-тарауда көлік кешенінің даму үрдісі, ал 3-тарауда
ОҚО – ның көлік кешеніне ғылыми талдау жасай отырып, оның транзиттік дәліз
ретінде экономикалық маңыздылығына ғылыми теориялық баға берілген.
1 Көлік кешендерінің даму бағыттары
1.1 Көліктік қызмет көрсету рыногының қазіргі жағдайы, көлік
саясатының мақсаты
Халықаралық ынтымақтастық ауқымын ұлғайту мен әлеуметтік
–экономикалық кірігудің қазіргі заманғы процестері мемлекеттердің өз
экономикалық әлеуетін одан әрі дамыту мен олардың халықаралық рыноктағы
бәсекелестік қабілеті тұғырынан алғанда, ұлттық экономикалардың
қолданыстағы модельдерін түзету қажеттілігіне шарасыз әкеледі.
Қазақстан өз геосаяси жағдайына, экономикалық әлеуетіне және
тарихи дәстүрлеріне байланысты әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне
халықаралық кірігудің белсенді торабы және ғаламдық экономикалық
процестерге қатысушы болып табылады.
Еуразиялық құрлықтың орталығында, Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік
Шығыс Азияның көлемді және серпінді дамып келе жатқан рыноктардың
арасында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбіне мемлекеттің жоғары
әулетті транзиттік мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға байланысты.
Ұлттық көлік жүйесінің дамуына сондай-ақ елдің үлкен аумағы (2725
шаршы километр), халықтың төмен тығыздылығы (орта есеппен 1 шаршы
километрге 6 адамнан кем), шикізат және өндірістік ресурстардың едәуір
шашыраңқы орналасуы ерекше мән береді.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалауы бойынша Оңтүстік-
Шығыс және Шығыс Азия бағыттары бойынша транзиттік ағындар 330-400
млрд. АҚШ доллары болып бағаланады, олардың 20%-на дейіні Ресе
Федерациясы мен Қазақстанның аумағы арқылы өтуі тиіс. Алайда, әртүрлі
себептерге байланысты Қазақстан осы әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады.
Қазіргі уақытта 1,1 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдар көлемі
2005 жылы 2,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуәі мүмкін (экономика
индакативтік жоспарға сәйкес 45,6% өскен кезде)
Халықаралық практика ұлттық деңгейдегі көлік жүйелерінің барабар
дамуы өндіріс пен қызмет көрсету салаларында өзін ақтамайтын
шығындарды көбейтіп, шаруашылық қызыметінің, іс жүзінде барлық дерлік
салаларының дамуын кідіртуге, азаматтардың әлеуметтік кепілдіктерін
шктеуге әкелетінін көрсетеді.
Транзиттік көліктік мүмкіндіктерді ұтымды пайдалану экономиканың
сабақтас салалары мен аяларын жедел дамытуға ынталандырады. Басқаша
айтқанда, көлік стратегиясын таңдап алу, еліміздің өнеркәсіптік
кешеніндегі көліктің рөлін жаңаша түсіну, көбінесе, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық жетістіктердің тиімділігін алдын ала анықтайды.
Қазақстандағы көмірсутегінің болжаған қорлары таяу болашақта
Қазақстан дүние негізі мұнай жеткізушілердің біріне айналуы мүмкін
екендігін көрсетеді. Сондықтан, мұнайды экспортқа тасымалдау
проблемасының Қазақстан үшін стратегиялық маңызы бар.
Соңғы кезде нақтырақ қатынастарды барынша дамытуға және көлік
жүйесінде бәсекелестік ортаны дамытуға бағытталған экономиканы
ырықтандыру одан әрі экономикалық ілгерілеуге нақты алғышарттар
жасады. Қазақстанда осы жылдары экономиканың өсуіне барабар көлік
қызметін көрсету рыногы қалыптасқан. Алайда, көлік жүйесінің қуатты
әлеуеті, соның ішінде Қазақстанның аумағы арқылы халықаралық транзит
мүмкіндігі әзірше жеткілікті тиімді пайдаланылмайды. Осының бәрі
негізгі басымдықтары:
қазіргі заманға ұлттық көлік инфроқұрылымын қалыптастыру және
дамыту;
еліміздің батыс аймағының көлік инфроқұрылымын дамыту;
қазақстандық көлік кешенінің халықаралық көлік жүйксіне кірігу
процесін жеделдету және елдің транзиттік әлеуетін дамыту;
мемлкеттік реттеуді жетілдіру және бәсекелестік ортаны дамыту
болып табылатын көлік саласында мемлекеттің қазіргі заманғы
стратегиясын әзірлеу қажеттілігіне әкеледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік көлік саясаты
тұжырымдамасында Қазақстанның экономикалық өсуінің жай-күйіне ықпал
ететін көлік жүйесінің жекелеген салаларын дамытуға қолданылатын
қағидатты тәсілдер көрсетілген.[1]
Тұжырымдама Қазақстан ұлттық стратегиясының ережелерін, мемлекет
басшысының Қазақстан халқына жолдауларын, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің бағдарламалық құжаттарын дамыта отырып, әзірленген.
Қазақстан Республикасының көлік кешені негізгі сипаттамалары мен
көрсеткіштері қосымшада келтірілген темір жол, автомобиль су, авиация,
сондай-ақ технологиялық көліктің басқа да түрлерін біріктіреді.
Еркін нарық қатынастарына көшу көлік кешені қызметінің
негізгі көрсеткіштерінде көрініс тапты. Мәселен, 1990 жылдан
бастап 1999 жылға дейінгі кезеңде көліктің барлық түрлерімен
жүк тасымалдау 2,5 есе, жүк айналымы - 3,5 еседен аса, жолаушылар
тасмалы-5 есе қысқарды. Соңғы екі жылда осы көрсеткіштердің өсу
үрдісі байқалып отыр.
Ұлттық эканомикада көлік кешені рөлінің тұрақты өсуі байқалды.
Егер 90-жылдардың басында Қазақстан Республикасының ішкі жалпы
өнімдегі көлік пен байланыстың үлесі 8,9 % деңгейінде бағаланса,
онжылдықтың соңында ол 13,3% дейін өсті. Бұл ретте, көлік кешені
үлес салмағының өсімі, негізінен, елдің экономика құрылымындағы кейбір
салаларының үлесі салмағының үлесі күрт төмендеуінен орын алды.
Экономиканы ырықтандыру мен көлік кешеніндегі құрылымдылық
өзгерістер ерін көліктік қызмет көрсету рыногының дамуына және
Қазақстанның дамып келе жатқан нарықтық экономикасына кіруге әкеледі,
нормативтік құқықтық база, сондай-ақ көлікті басқару жүйесі өзгерді.
Ішкі (көбіне автомобиль және авиация көлігінде) және салааралық (көбіне
автомобиль және теміржол, теміржол және су көлігі арасында)
бәсекелестік, сондай-ақ көлік қызметін көрсету рыноктарын игерудегі
шетелдік тасымалдаушылармен бәсеке көлік жүйелерінің белгілі бір
мөлшерде өзін-өзі сақтауын қамтамасыз етеді.
Үкіметтік сырттан қарыз алуды, сондай-ақ басымдық белгілеу –
республика экономикасының нақты секторына шетелдік инвестицияларды
тарту арқылы жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуын шектеу
енгізілген.
Барынша монополиядан шығару және бәсекелестікті ынталандыру
автокөлікте жүзеге асырылды: мемлекеттік меншікте автокөлік
құралдарының 5% кем паркі қалды.
Су көлігі туралы айтса, онда мемлекеттің меншігінде су жолдары мен
навигация құралдары ғана қалды, қалған обектілер акционерлерді немесе
толық жеке меншікке беріледі.
Тіркелген 48 авиакомпания жүзеге асыратын әуе тасымалдары рыногында
чартерлік тасымалдарды қоспағанда, қазақстандық тасымалдаушылардың
арасында бәсекелестік іс жүзінде жоқ, себебі таяу және шет елдерге
тұрақты рейстерді орындау құқығы тек бір авиакомпанияға - ұлттық
тасымалдаушыға берілген. Темір жолдағы институционалдық өзгерістер
(көлік кешенінің басқа секторларына қарағанда ) анағұрлым баяу
қарқынмен жүрді.[2]
Дегенмен, институционалдық өзгерістер жүк және жолаушы көлік
ағынын халықаралық қайта бөлудің жаңа экономикалық жағдайында көлік
инфрақұрылымының оңтайлы жұмыс істеуін қамтамасыз етпейді. Жүктерді
экспедициялау және мультимодальдық тасмалдар жеткілікті дамыған.
Тасымалдар көлемінің едәуір қысқаруы іс жүзінде көлік кешенінің
әрбір секторында тасу қабілеті бойынша резервтер құрды, бұл көлік
инфроқұрылымына да, жылжымала құрымға да қатысты. Алайда, осы резервте
көлік түрлері бойынша да, аумақтар бойынша да тең емес.
Сонымен қатар, көлік кешенінің бірқатар сегменттеріне активтерді
біркелкі пайдаланбау экономиканың өсу қарқыны көлік кідірте
бастайтын рыноктың жекелеген субъектілері мен сегменттерінің
залалдығына әкеледі.
Көлік кешені барлық секторларының қызметі транзиттік тасымалдарға
арналған тарифтерді барабар реттеуімен сипатталатынын атап өту керек.
Транзиттік тасымалдар бойынша қызмет көрсететін табиғи монополист
кәсіпорындар қатаң халықаралық бәсекелестік жағдайында жұмыс істейді.
Темір жол және авиация көлігі үшін жағдай ескірген инфрақұрылымның
іс жүзінде толық сақталуымен қиындап отыр.
Бұдан басқа, кешен салаларындағы инвестициялар жетіспушілігі өз
қаражаты мен банк несиелерін жылжымалы құрам мен инфрақұрылым
объектілерін жаңартуға жұмсауға мүмкіндік бермейді, мұның өзі негізгі
құралдардың едәуір тозуына және жылжымалы құрамның орташа жасының сыну
жасқа дейін ұлғаюына әкеледі. Осының бәрі Қазақстанның транзиттік әлеуетін
пайдалануға кедергі жасайды.
Қазақстанның құбыр көлігі көбісі 1990 жылға дейін салынған мұнай –
және мұнай өнім құбырлары (6,3мың км), газ құбырлары (3,2 мыңкм) және су
құбырлары (3,4 мың км) кіреді.
Қазіргі уақытта, көбінесе батыстық мұнай құбыр жүйесі
пайдаланылды. Шығыстық мұнай құбыр жүйесі объективі экономикалық
себептерге байланысты іс жүзінде тоқтап тұр.
Газ құбырлары, көбінесе транзиттік болып табылады және Қазақстанның
халық аз тұратын орталық және солтүстік батыс аудандарында орналасқан.
Республиканың оңтүстік аймағында Өзбекстанның табиғи газымен Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарын қоректендіретін газ құбыры жұмыс
істейді. Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі шикізатының бағаланған
әлеуетті аса жоғары және қазіргі кезеңде де күшейе беруде.
Республика бойынша тұтас алғанда мұнай мен газ конденсатының күтілген
өндіру көлемі 2000 жылы 33,5 тоннаны құрады, 2005 жылы – 60,0
млн.тоннаға және 2010жылы – 100,0 млн. тоннаға жетті.
Алайда, шикізаттың ірі қорының болуы – мұнай – газ саласының дамуы
үшін міндетті, бірақ жеткіліксіз шарт.
Сондықтан, мұнай-газ өндіретін компаниялардың экспорттық бағыттарға
барынша қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін көлік инфрақұрылымының құрлысы
мұнай-газ саласын дамытудағы басым бағыттардың бірі болып табылады.
Қазақстанның мұнайды сататын дүниежүзілік рыноктарға дербес жолының
жоқтығын ескере отырып, мұнайдың негізгі көлемі көрші Тәуелсіз
Мемлекеттер Достығына мүше мемлекеттердің аумағы арқылы тасмылданады.
Бұл Қара және Балтық теңіздерінің экспорттық терминалдары арқылы еуропа
рыноктарына мұнайды тасымалдауға мүмкіндік беретін Дружба құбыр жүйесі,
сондай-ақ Транс Кавказ көлік дәліз (Ақтау-Баку-Батуми).
Су құбырлары көбіне Қазақстанның батыс және солтүстік
аудандарында орналасқан. Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығы
тараптарынан техникалық және ауыз суға сұраныстың төмендеуі су
құбырының өткізу қабілеті оңтайлы пайдаланылмауына әкеледі.
Қалыптасқан жағдайы және Қазақстан Республикасындағы көлік кешені
дамыту жолдарын жан-жақты талдау елдің аумағы арқылы тауарлар мен
жүктерді тасымалдау шығындарын төмендетуді, халыққа көрсетілетін көлік
қызыметінің сапасы жақсартуды, тасымалданатын жүктер мен
жолаушылардың қауіпсіздігі мен сақталуын қамтамасыз етуді ескере
отырып, кешенді одан әрі реформалау қажеттілігін көрсетеді.
Мемлекеттік көлік саясатының мақсаты Қазақстан Республикасының
аумағы арқылы транзиттік тасымалдардың тиімділігін арттыру, көлік
қызметін көрсетуге бар және болжанатын қажеттіліктерді қанағаттандыру,
олардың сапасын: Қазақстан Республикасының аумағында қазақстандық
экономиканы дамытудың және елдің ұлттық қауіпсіздік мүдделерін
қамтамасыз етудің міндетті шарты ретінде біріңғай, іштей тұйықталған,
сырттай шоғырланған көлік кеңістігін қалыптастыру;
Көлік инфрақұрылымының дамуындағы үйлестіруді арттыру, көлік
құрылысындағы ірі жобаларды әзірлеу және іске асыру, жаңа көлік
технологиялары мен техникаларын ендіру;
еліміздің географиялық орналасуын барынша тиімді пайдаланып, көлік
кешенінің дүние жүзілік көлік жүйесіне шоғырлануы;
Қазақстанның аумағында бәсекеге төзімді халықаралық көлік
дәліздерін қалыптастыру, еліміздің транзиттік әлеуеттін арттыру үшін
қажетті және жеткілікті жағдай жасау;
көлік және өндірістік – тарту процестерін шоғырландыру, логистика
қағидаттарына негізделген мультимодульды тасымалдау жүйелерін құру;
қабылданатын басқару шешімдерін негізділігін қамтамасыз ету үшін
мәліметтер базасын және болжау моделдерін (көлік коммуникация кешені
ақпарандыру ) құру;
тасымалдау процесіне барлық қатысушылардың мүдделерін ескеретін
және кеңейтілген қайта өндіруді қамтамасыз ететін икемді тариф жүйесін
қалыптастыру;
анағғұрлым экологиялық және энергия сақтайтын көлік технологияларын
ендіру, көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету және көліктің
қоршаған ортаға теріс ықпалын халықаралық нормалар мен
стандарттарға сәйкес келетін деңгейге дейін төмендету арқылы
жақсарту үшін көлік кешенін қарқынды дамыту болып табылады.[12]
1.2 Қазіргі заманғы Ұлттық көлік инфрақұрылымын құру, бәсекелестік
ортаны дамыту
Еліміздің 2000 жылдағы дамуының әлеуметтік – экономикалық
көрсеткіштері экономикалық өсу үрдісін көрсетеді, бұл Қазақстан
Республикасының 2001-2015 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық
дамуының индикативтік жоспарының параметірлерімен байланысқан. Қалыптасқан
көлік қызметін көрсету рыногы жүктермен жолаушылардың қажетті
тасымалдарын толық көлемде қамтамасыз ете отырып, нарықтық
конъюнктура өзгерісіне өткен жылы барабар жауап берді.
Еліміздің экономикалық өрлеп даму шарттарының бірі
экономиканың өсуінен көлік кешенінің озық қарқынымен дамуы
болып табылады, себебі дуниежүзілік практика өнеркәсіп
өндірісінің 1% өсімі тасымалдар көлемінің 1,5 - 1,7% өсіміне
әкелетінін көрсетеді. Көлік кешенінде белгіленген оң өзгерістер
қарқынының сақталуы екі –үш жылдан кейін көлік объективті себептерге
бола әлеуметтік – эканомикалық өсуді кідіртуге, Қазақстанның
халықаралық рыноктағы бәсекелестік тұғырларын едәуір төмендетуге
әкелуі мүмкін.
Осыған байланысты мемлекеттік көлік саясатынның негізгі
басымдықтары: қазіргі заманғы Ұлттық көлік инфақұрылымын қалыптастыру
және дамыту; Қазақстандық көлік кешенінің халықаралық көлік
жүйесіне шоғырлану процесін жеделдету және еліміздің транзиттік
әлеуетін дамыту; мемлекеттік реттеуді жетілдіру және бәсекелестік
ортаны дамыту болып табылады.
Өзара байланыстырылған және бірін бірі өзара толықтыратын
элементтердің технологиялық және пайдаланымдық - сабақтас жүйе
ретінде ұлттық көлік инфрақұрылымы мемлекеттік реттеу мен басқарудың
тұтас объектісі ретінде қаралады. Оны қалыптастыру мен дамыту
жөніндегі негізгі міндеттер: көлік кешенінің жекелеген секторларының
дербес және қатар жұмыс істеуінен оларды дамытудың тұжырымдамалық
жағынан бірыңғай стратегиялық моделіне, республикалык және аймақтық
деңгейдегі қызыметін үйлесімді жоспарлауға көшу;
Қазақстан Республикасының магистральдық транзит - көлік
коммуникацияларының халықаралық тәжірибені ескере отырып, оларды
кешенді басқаруды, ұстауды қамтамасыз ете отырып, бірыңғай көлік
дәліздерін қалыптастыру;
Көлік кешенінің барлық секторларының қазіргі көлік желілерінің
техникалық және технологиялық деңгейлерін арттыру
Тұраралық технологиялық және ұйымдастырушылық оңтайландыру,
өміршеңдігін қамтамасыз ету және пайдалану жүйелерін ұтымды
біріктіру және бірлестіру себінен көлік инфрақұрылымының жұмыс
істеу ресурс сыйымдылығын төмендету
Мұндай өңдеу зауыттарына мұнайды жеткізу үшін ішкі мұнай
құбырларын салу;
Ресей бағытындағы экспорттық құбырларды қайта жаңарту;
Батыс Қазақстаннан Қытай және Иран бағытында мұнай құбырларын
салудың перспективалық жобаларын әзірлек болып табылады.
Бірінші кезекте:
1) Қазақстан Республикасының автомобиль жолдарын дамытудың
мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу және орындауға қабылдау;
2) Қазақстан Республикасының аумағында тұйықталған және
аймақаралық қатынаста оңтайландырылған темір жолдар желісін құру
жөніндегі жобалау – іздестіру және құрылыс жұмыстарын аяқтау;
3) Ақтау портын қайта жаңартуды аяқтау;
4) Құбыр көлігін дамытудың көп векторлығын жалғастыру қажет.
Көлік инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту тікелей қаржылай қолдау,
инвестицияларды мемлекеттік кепілдікпен қамтамасыз ету, көлік кешенінің
даму болжамдарын ескре отырып, дәліздерді кешенді дамытудың мемлекеттік,
аймақтық бағдарламаларын және т.б. іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
Дүниежүзілік көлік жүйесіне кірігу барынша еркін қозғалыс үшін
жағдай жасауды, көліктік және өзгеде ілеспе сервистік қызметтерді
жеткілікті көлемде және халықаралық талаптар деңгейінде көрсетуді
білдіреді. Осыған қол жеткізу үшін:
Қазақстан Республикасы қосылған халықаралық Конвенциялар мен
Келісімдердің, сондай-ақ Қазақстан Республикасы қол қойған және
бекіткен үкіметаралық шарттардың құқықтық, және технологиялық
қамтамасыз етуін әзірлеу;
Қазақстан Республикасы үшін басым халықаралық Конвенциялар мен
Келісімдерді анықтау, оларды құқықты және материалдық-техникалық
қамтамасыз етуін дайындау;
Қазақстан Республикасының әртүрлі аймақтық және халықаралық
ұйымдардағы құқықтық және экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету
жөніндегі белсенді және салмақты іс-қимылы, ұлттық көлік кешені
мүдделерін ескаре отырып, олардың қызметін үйлестіру;
Тасымалдау процесін ұйымдастыру және басқару ережелерін
біріздендіру мақсатында аумағы бойынша Қазақстан Республикасы үшін
тартымды негізгі транзиттік ағындар өтетін мемлекеттермен тарифтік
және кедендік саясатта біріңғай көзқарастарды әзірлеу;
Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жолаушылар мен
жүктердің қозғалыс кезінде физикалық емес кедергілерді жою;
Шекарадан өту рәсімдерін жеделдету және оңайлату мақсатында
одан өту пунктерін техникалық қамтамасыз ету қажет.
Қазақстанның транзиттік әлеуетін дамуын мемлекеттік қолдауын
қамтамасыз ету үшін мынадай міндеттер шешу қажет:
Халықаралық көлік дәліздерін құрамына кіретін көлік
инфрақұрылымын техникалық дамытуға инвесторларды бірінші кезекте тарту;
Соның ішінде шетелдік капиталды тарта отырып, транзиттік
дәліздерде сервистік қызмет көрсетулерді (логистикалық орталықтар,
жолаушы және жүк терминалдары, байланыс құралдары, жылжымалы құрамға
техникалық қызмет көрсету және жөндеу, мотельдер, кемшіліктер және
т.б.) жеделдете дамыту үшін жағдайды қамтамасыз ету;
Қазақстан Республикасының халықаралық әуежайларында тиісті
қызмет көрсету құрылымы бар транзиттік аймақтар құру;
Халықаралық көлік ұйымдарындағы және көлік саласындағы, соның
ішінде екі жақты негізінде қабылданатын мемлекетаралық келісімдерді
іске асырудағы ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету;
Қазақстанның аумағында қазақстандық және шетелдік операторлардың
қызметін бақылаудың тиімді мемлекеттке жүйесін құру;
Халықаралық ұйымдар мен жекелеген мемлекеттердің үкіметтері
көлік қызметі саласында жаңа, неғұрлым қатаң экологиялық, техникалық
және өзге де талаптарды қолданысқа енгізгенде қазақстандық
тасымалдаушылардың сыртқы және ішкі рыноктардағы қызметін қорғау және
қолдау жөніндегі қажетті шараларды жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстанның халықаралық көлік магистралында халықаралық көлік
экономикалық конъюнктурасының өзгеруіне сәйкес коммуникацияларды
дамыту стратегиясын түзету алдағы атқарылатын жұмсыстардың бірі.
Республика үшін басым халықаралық конвенциялар мен келісімдерге
қосылу;
Шектес мемлекеттермен де, халықаралық көлік бағыттарына қатысушы
елдермен де келісілген және Қазақстан үшін экономикалық тиімді сыртқы
саясат жүргізу қажет.
Көкейкесті проблемалардың бірі Қазақстанның Дүниежүзілік
Сауда ұйымына қосылу болып табылады. Көлік мәнісі қоса алғанда,
сыртқы экономикалық қызметті реттеу саласындағы нормалау
жөніндегі іс-шаралар кешені Қазақстан заңнамасының Дүниежүзілік Сауда
ұйымының нормаларына, қағидалары мен ережелеріне сәйкестігін
қамтамасыз етуден басқа, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік
талаптарына толық көлемде жауап беруі тиіс.[6]
Басым міндеттері:
1) Оңтүстік – Солтүстік, Солтүстік – Оңтүстік және Шығыс – Батыс
бағытында Қазақстан үшін басым транзиттік дәліздердің тізбегін
анықтау;
2) құрлысы мен қалпына келтіруін қаржыландыруын мүмкіндіктерін
ескере отырып, халықаралық көлік дәліздерін дамыту басымдылығы
белгілеу болып табылады.
Мемлекеттік реттеудің негізінде басты қағидат – кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі сақталады, мұның өзі барлық рынок субъектілері үшін
көліктік және онымен байланысты сервистік қызмет көрсету үшін бірдей
мүмкіндікті білдіреді. Негізгі назар жекешелендіру секторін рыноктың
барлық меншік нысанындағы субъектілерінің қатынастарын жетілдіруге,
олардың тиімді дамуы үшін жағдай жасауға аударылады.
Бұл ретте мемлекет аса маңызды көлік коммуникацияларына
(магистральдық автрмобиль және темір жолдар) және көлік инфроқұрылымының
басты объектілеріне (республикалық маңыздығы әуежайлар, Ақтау порты,
әртүлі навигациялық, диспечерлік қызметтер және т.б.) меншік
құқығын өзінде сақтап қалады, олардың қызметінің ұлттық қауіпсіздік
пен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты емес бөлігін
ғана коммерцияландырады.
Аймақтық маңызды көлік инфроқұрылымы объектілері жергілікті
атқарушы органдардың басқаруына беріледі, қызметі бәсекелестік
ортада жүзеге асырылуы мүмкін көлік инфроқұрылымының сервистік
кәсіпорындары республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың құрамына
шығарылады және жекешелендіріледі.
Негізгі реттеу құралы ретінде нормативтік құқықтық
қамтамасызету пайдаланылады. Оны жетілдіру жөніндегі негізгі
міндеттер:
Көлік кешені жекелеген секторларындағы қызметті реттейтін
нормативтік құқықтық кесімдерді әзірлеу;
көлік қызметін көрсету рыногында монополиялық орын алған көлік
кешенінің секторларында (жоғарыда аталғандарды қоспағанда) қайта
құрылымдауды жалғастыру;
тасымалға төлемге қабілетті сұранысты қанағаттандыруды және
көлік шығындарын төмендетуді қамтамасыз ететін тариф саясатын
жетілдіру керек.
көлік құралдары паркін жаңарту үшін айналым қаражаттарын
толықтыру;
қалалық, аймақтық, қалааралық және халықаралық қатынаста
әлеуметтік – маңызды жолаушы тасымалдары бойынша қызмет көрсету
құқығына тендірлік рәсімдерді құқықтық бекіту;
жеке және ақылы автомобиль жолдарын ұйымдастыру және салу үшін
нормативтік құқықтық база жасау;
қазіргі заманға көлік технологиялары - логистика және
мультимодальдық тасымалдар қызметі және нормативтік құқықтық негіз
үшін тетіктер әзірлеу және т.б.;
тасымалдау және қамтамасыз ету қызметінің қауіпсіздігі мен
сапасын арттыру, оларды жүзеге асыру қаржылай ашық және құзыреті
болуы мақсатында олардың жекелеген түрлерін лицензиялау
практикасына қайтып келу қазігі күннің өзекті мәселесі.
көлік секторында сертификаттау жүйесінің нормативтік базасын
жетілдіру (үйлесімді ету ), сондай-ақ көлік құралдарн техникалық
пайдалану ережелерін халықаралық стандарттарға сәйкестендіру болып
табылады.
Көлік кешені және оның жекелеген секторларының қызметін
регламенттейтін барлық нормативтік құқықтық кесімдер, олардың құқықтық
негізін халықаралық құқық, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мүшесі
болып табылатын халықаралық ұйымдардың талаптарына жақындатуды ескере
отырып, әзірленеді.
Мемлекеттік реттеудің басқа құралы әкімшіліктендіру болып
табылады, оны жетілдіру жөніндегі негізгі міндеттері:
біріңғай көлік саясаты мен жүйесі шеңберінде көлік кешенінің
барлық секторларының кешенді дамуын және үйлестірілген қызметін
қамтамасыз ету мақсатында Көлік және коммуникациялар министрлігінің
басқарушылық қызметін оңтайландыру;
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лицензиялау және сертификаттау,
аймақтық бағдарламалар мен саналы дамытудың республикалық
бағдарламалары үшін ұсыныстар әзірлеу, олардың іске асырылуын, сондай-
ақ бөлінетін бюджет қаражатының пайдаланылуын бақылау және т.б.
салаларындағы көлік кешенін басқару функцияларын қалыптастыру және
күшейту;
аралас қатынаста тасымалдау кезінде көлік түрлерін жұмысын
үйлестіру, сондай-ақ жаңа аумақтарды игеру және қазіргі желілерді
қайта жаңарту кезінде көлік түрлерінің жұмысын үйлестіру;
экспедиторлық компаниялар мен логистикалық орталықтардың рөлін
күшейту;
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың құрылымы мен қызметін
одан әрі оңтайландыру болып табылады.
Экономикалық реттеу мемлекеттік тариф саясаты, салық және кеден
заңнамасы арқылы жүзеге асырылады. Осы реттегіштерді жетілдіру
жөніндегі негізгі міндеттер:
қатаң тарифсіз сызбалар бойынша жұмыстан жоғары шекті
рентабельділікті белгілеу қағидатын пайдалануға және кейіннен,
бәсекелестік ортаның дамуына қарай тасымалдаушылар қызмет
көрсетудің еркін баға құруына кезең – кезеңімен көшу;
сонымен бір мезгілде халыққа әлеуметтік кепілдерді қамтамасыз
ету кезінде инфляциялық процестерді ескере отырып, шекті тарифтерді
индексациялау тегін әзірлеу;
заңнамада белгіленген тәртіппен жолаушы тасымалдары бойынша,
әсіресе ауылдық жерлерде, әлеуметтік – маңызды қызметкер көрсететін
рынок субъектілеріне артықшылықтар беру болып табылады.
Мемлекет көліктік қызмет көрсету рыноктарын кеңейтуге және
жетілдіруге, шығындарды төмендетудің және халық пен кәсіпорындағы
көлік қызметін көрсету сапасын арттырудың қуатты факторы ретінде
кәсіпкерлік пен адал бәсекелестікті дамытуға, әр пайдаланушы бағасын,
сапасын, сақталуын, тұрақтылығын және қауіпсіздігін, сервис деңгейін
ескере отырып, көліктік қызмет көрсетудің анағұрлым қолайлы түрін
еркін таңдап алуына жағдай жасауға жан-жақты жәрдемдесуі тиіс.
Меншік нысаны мен ведомстволық тиесілігіне қарамастан, көліктің
барлық түрлері кәсіпорынның көліктік қызмет көрсету сапасын
арттыруына көлік-экспедиторлық қызмет көрсетуді сертификаттаудың
жалпы көліктік жүйесін іске асыру жәрдемдеседі.
Бұл үшін қазіргі мемлекеттік стандарттарда қайта өңдеу,
қызметтер мен қызмет көрсету сапасын бағалау өлшемі болып табылатын
жаңаларын әзірлеу, сондай-ақ тараптардың құқықтары мен міндеттеріне
кепілдік беретін көлік экспедиторлық қызмет көрсетудің
біріздендірілген ережелерін, көліктің жекелеген салаларын реттейтін
заң кесімдерін қабылдау талап етіледі. Көліктік сервис сапасы
көрсеткіштерінің және олардың бағалау әдістерінің біріңғай кешенді
жүйесін бекіту, тұтынушылардың құқықтарын мемлекеттік бақылау және
қорғау тетігін жасау, кәсіпорындарды, сондай-ақ сапасын басқарудың
үлгілік жобаларын міндетті сертификаттау әдістемесін әзірлей міндеті
тұр.[3]
Құқықтары мен нарықтық жағдайдағы өзара жауапкершілігін айқындай
отырып, қазіргі көлік – экспедиторлық, құрылымдары, мемлекеттік
органдар, кәсіпорындар және көлік қызмет көрсетуін тұтынушылар
арасындағы өзара қарым – қатынасты реттеу керек.
Халықаралық экспедиторлық ұйымдардың да қызметін заң жүзінде
айқындау қажет. Басымдықтар, сөзсіз, көлік – экспедиторлық қызмет
көрсетудің халықаралық және ішкі рыноктарын игеріп жатқан отандық
экспедиторларға берілуі тиіс.
Мемлекеттің тарифтік саясаты еркін көлік тарифтерінің инфляция
деңгейі мен тасымалға төлемге қабілетті сұранысқа әсерін ескере
отырып, еркін баға құрау жүйесіне көшудің жалпы экономикалық
үрдісін іске асыру тиіс.
Бұл үшін тарифтік саясат саласында:
көлік рыногы секторында бәсекелестігі жоғары деңгейдегі
еркін баға құрауды қамтамасыз ету.
монополист көлік кәсіпорындардың нақты шығындары мен
рентабельділігін бақылауды жүзеге асыру;
табиғи монополиялардың көліктік қызмет көрсетуіне арналып
бекітілген тарифтерді белгілеу, басқа ынталандыратын және шектейтін
шараларды тарифтік реттеу шараларын келісу;
тарифтік саясатты жетілдіру және көлік тарифтерін белгілеу
саласында келісілген саясат жүргізу туралы үкіметаралық
келісімдерге сәйкес бірыңғай тарифтік кеңістіктің сақталуын
қамтамасыз ету көзделеді.Тарифтер жүйесін жетілдірудің негізгі бағыты –
олардың тасымал сапасы сыныптары бойынша, сондай-ақ мемлекеттік
көлік саясатының басымдылықтарын ескере отырып, саралау болып
табылады.
Залалды қызмет түрлерін төте қаржыландыру және рентабельді
қызметтерді есебінен демеу қаржы беру практикасы тоқталуы тиіс.
Тарифтік саясатта әзірлеу кезінде транзиттен түсетін түсім
кірістің валюталық бөлігі түсімінің негізгі көзі болып табылатын,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының табиғи монополияға жатқызылған
заңды тұлғалары халықаралық көлік қызметін көрсету рыногында
бәсекеге түсуге қабілетсіз екенін ескеру керек. Республиканы
экономикасын дамытудың жаңа факторларын, қазіргі заманғы
технологиялар мен қызмет көрсетулердің жедел дамуын монополиялық
және бәсекелестік құрылымдар арақатынасының нақты өзгеруінің ескере
отырып, қазіргі заңнамаға және табиғи монополия субъектілерінің
бағалары мен тарифтерін белгілеу методологиясына өзгерістер
енгізіледі.
Көршілес мемлекеттер арқылы өтетін балама бағыттардың болуы
Қазақстанның аумағы арқылы өтетін көлік бағыттарының шетелдік жүк
жөнелтушілер үшін экономикалық тартымдылығын сақтап қалу мақсатында
икемді тарифтік саясатты қолдану методологиясы мен тетігін
жылдамырақ әзірлеу қажеттілігін туындатады.
Республикада таяу жылдары мемлекеттік реттеуді кезең-кезеңімен
төмендету арқылы монополиялық салаларды бәсекелестік орта жасауға
байланысты қауіпті төмендету маңызды.
Ең алдымен, бұл монополияға қарсы реттеудің заңнамалық негіздерін
жетілдіруге және Табиғи монополиялар туралы Қазақстан Республикасының
заңына халықаралық транзиттік тасымалдар бөлігінде өзгерістер енгізуге
қатысты.
Инвестициялық қызмет көлік кешенін дамытудың республикалық және
аймақтық бағдарламаларының негізінде жүзеге асырылады. Инвестициялық
мүмкіндіктер шектеулі болуына байланысты, басым бағдарламаларға тікелей
қаржыландыру түріндегі мемлекеттік қолдау сқталып отыр. Бұл ретте
мемлекеттік инвестициялар белгіленген басымдықтарды ескере отырып,
таңдамалы сипатта болуы тиіс және бірінші кезекте жалпы мемлекеттік
мәселелерді, соның ішінде қауіпсіздік пен қоршаған ортаны қорғауды
қамтамасыз ету жөніндегі мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Мемлекеттік
қаржыландыру бастамашыл болуы және көлік кешені кәсіпорындарының өз
ресурстарын, банк несиелерін және басқа да қосымша бюджеттен тыс қаражатты
тартуды ынталандыруы тиіс.
Инвестициялық саясат саласындағы негізгі міндеттер:
1) бюджеттен қоса қаржыландыруға жататын басым жобаларды анықтау және
оларды тиісті деңгейдегі бюджеттерге енгізу;
2) жеке, соның ішінде шетелдік капиталды тарта отырып, көлік кешені қаржы
инвестициялық құрылымдарын құру;
3) автомобиль жолдарын қалпына келтіру, темір жолдардың учаскелерін
күшейту, сондай –ақ халықаралық транзиттік дәліздердің құрамына
кіретін әуежайларды қайта жаңарту үшін қаржылық және техникалық көмек
көрсету жөнінде халықаралық ұйымдармен және қаржы институттарымен
жұмыс істеу;
4) инвестициялық жобаларды конкурстық негізде іске асыруды қамтамасыз ету
болып табылады.
Мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы және инфляцияның төмендеуі
жағдайында кәсіпорынның табысы есебінен, соның ішінде темір жол көлігі және
азаматтық авиацияны жөндеу салаларына, теңіз сауда флотын құру саласына
коммерциялық банктердің несие ресурстарын тартуға мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталған жобаларды қауіп-қатерден сақтандыру едәуір ақша
қаражатын жинақтаған мемлекеттік емес сақтандыру және зейнетақы қорларының
қосымша қаржы ресурстарын тартуға нақты мүмкіндік береді.
Көлік кешені саласына капитал салымдарын жекелеген бағыттары бойынша
шетелдік инвестициялардың рөлі сақталуы және едәуір маңызды болуы мүмкін.
Бұл республикада базалары мен үйлес нұсқасы жоқ салаларда - азаматтық
авиацияда, теңіз кеме қатынасында лизинг компанияларын құру қажеттілігіне
байланысты.
Мемлекеттің қатысуынсыз инвестициялардың басқа нысыандарына көшу
көлік кешені салаларында қатар жүреді. Мысалы авиацияда шетелдік
компаниялардың қатысуымен әуе кемелерін сатып алу мен жөндеу базасын
жасауға қаржы лизингін тартуға кірісті.
Көлік кешені салаларындағы инвестиция – қызметтің қатавң белгіленген
кезеңділігі мен бағыты болуы тиіс. 2008 жылға дейін авиация саласына, теңіз
портын дамытуға мемлекеттік кепілдікпен инвестициялар тарту практикасы
сақталды.
Коммерциялық банктердің, зейнетақы қорларының, жеке меншік
компаниялардың ішкі инвестицияларын тарту көлік кешенінде комиссия және
басқалар сияқты объектілерді салудың және пайдаланудың осындай сызбаларын
дамытуды көздейді.
2003 жылдан бастап қоржындық инвестицияларды енгізу блжанып отыр,
осы үшін көлік кешенінің ұйымдары акциялар, облгациялар, бондар және басқа
да бағалы қағаздар шығаруды және оларды қор рыногына орналастыруды көздеп
отыр.
Инновациялық салада негізгі күш – жігер мен рсурстар ғылыми – зерттеу
жұмыстарының нәтижелілігін арттыруға шоғырлануы тиіс.
Зерттеулердің басым бағыттары:
- бірыңғай өндірістік – техникалық кешен ретінде көлік кешенін тиімді
пайдалануды және еліміздің транзиттік әлеуетін пайдалану жолдарын
іздеу;
- аймақтық және республикалық ауқымдағы көлік желілерінің ұтымды
құрылымдарын әзірлеу;
- көлік қызметін көрсету рыногында бәсекелестік ортаны дамыту жөнінде
ұсыныстар дайындау;
- тасымалдау процесінің озық технологияларын (мультимодулдік тасымалдар,
логистика) әзірлеу және Қазақстан Республикасындағы нақты экономикалық
жағдаймен байланыстыру;
- қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды қолданумен перспективалық
басқару жүйелерін әзірлеу;
- көлік кешеніндегі тарифтерді есептеу методологиясын, салық және кеден
саясатын жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу;
- көлік кешені үшін импорт алмастыру саласындағы зерттеулер болып
табылады.
Көлік кешенін тиімді дамытудың басым шары барлық іске асырылатын
жобаларды ғылыми сүйемелдеу, салалық ғылымның сақталуы мен дамуы болуы
тиіс.
Бірінші кезекті міндеттер:
1) темір жол көлігінде тарифтік саясатқа жаңа қағидаттар мен тәсілдерді
әзірлеу.
2) Аэронавигация қызмет көрсетуіне арналған тарифтерді есептеу әдістемесіне
өзгерістер енгізу.
3) Отандық кәсіпорындарда жасалуы мүмкін қосалқы бөлшектердің, жабдықтар
машиналардың номенклатурасын ұлғайту болып табылады.
1.3 Аймақтық және мемлекеттік көлік саясатын іске асыру жолдары
Аймақтық көлік саясатының басты міндеттрі аумақтардың дербес
әлеуметтік – экономикалық дамуы үшін экономикалық негіз қалыптастыру мен
нығайту және аумақтық еңбек бөлінісінің артықшылығын пайдалару болып
табылады.
Аймақтық саясаттың көліктік мәнісі ауылдық жерлерде және жеке
аймақтарда көлік қызметін көрсетуді жақсартуға, көлікті тиісті резервтерді
алдын – ала жасауды талап ететін төтенше жағдайларда жұмыс істеуге
дайындауға байланысты.
Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігі
комитеттерінің аумақтық басқару органдарының функциялары – көліктекгі
қауіпсіздікке ағымдағы бақылау жасау, кәсіпкерлік қызметті лицензиялау,
объектілерді, қызмет түрлерін және мамандарды сертификаттау мен
аттестаттау, мемлекеттік бағдарламалардың орындалуын және мемлекеттік
қаражаттың пайдалануын бақылау, сондай – ақ көліктің жұмылдыруға даындығын
бақылау болуы тиіс.[17]
Жергілікті өкімет көлік жүйелерін аймақтық басқару органдарының
функциялары көлікті паспорттау, аймақтар көлігін дамыту бағдарламаларын
әзірлеу және түзету енгізу, тапсырыстар орналастыруға және көлікті дамыту
жөніндегі жұмыстарды қаржыландыруға, ақпараттық қызметтерді ұйымдастыруға
және т.б. конкурстар өткізу болып табылады.
Жергілікті басқару органдырымен өзара іс – қимыл басымдықтарды залалды
жолаушы тасымалдары сияқты нақты көлік проблемеларын шешуге, аймақтық
ерекшеліктерге сәйкес келетін нормативтік құқықтық база жасауға, көліктік
жобаларды іске асыру үшін орталықтандырылмаған көздерден инвестициялар
тартуға және т.б. бағытталуы тиіс.
Аймақтық бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру кезіндегі негізгі
мәселелер:
1) аймақаралық экономикалық байланыстарда қолданылатын жергілікті маңызы
бар автомобиль жолдарын және кіреберіс жолдарды салуды, жөндеуді және
ұстауды жергілікті бюджеттен бірінші кезекте қаржыландыру және
инвестициялар тарту;
2) орталық атқару органдарының құрылымдық бөлімшелері мен шағын бизнесті,
бәсекелестік ортаны, жол маңындағы сервисті дамыту, жұмыссыздарды
қоғамдық жұмыстарға тарту жөніндегі жұмысты үйлестіру;
3) көлікте сертификациялау, стандарттау және бақылау – қадағалау
функцияларын жүзеге асыру кезінде көмек көрсету;
4) аймақтардағы көлік – коммуникация кешенінің жай – күйі туралы ақпарат
ұсыну болуы тиіс.
Осы тұжырымдамада жазылған мемлекеттік көлік саясатының негізгі
ережелерін іске асыру көлік саласындағы ғылыми зерттеулерді қолдауды және
кадр саясатын жетілдіруді ескере отырып нормативтік құқықтық, экономикалық,
әкімшілік тетіктер арқылы жүзеге асырылады.
Көлік туралы заңды дамытатын және көлік қызметін көрсету рыногын
дамыту серпініне бейімдейтін мынадай негіз қалайтын заңдар:
Автомобиль көлігі туралы заң;
Автомобиль жолдары туралы заң;
Темір жол көлігі туралы заң;
Сауда мақсатында теңізде жүзу заң;
Су көлігі туралы заң;
басқада нормативтік құқықтық келісімдер қабылданады.
Қолдалынып жүрген заңнаманы көлік кешенінің ағымдағы және
перспиктивалық қайта құрылымдау процестеріне бейімдеу мақсатында оны
жетілдіру, экономикалық өзара қатынастардың жаңа нысандарын (табиғи
монополиялар туралы, бәсекелестікті дамыту және монополиялық қызметті
шектеу туралы Қазақстан Республикасын заңдары, мемлекеттік кәсіпорын
туралы Президенттің заң күші бар жарлығы, Азаматтық кодекс және
басқалар) енгізу жөнінде жұмыс жүргізіледі.
Жолаушы тасымалдарын, соның ішінде темір жол көлігімен (болашақта)
жүзеге асыруға арналған тендерлік рәсімдерді жүргізу тәртібі құқықтық
нығайтылады, оның негізіне: тасымалдаушылардың осы қызмет көрсету
рыногына еркін кіру, бағытқа қызмет көрсетуге арналған тендір
жеңімпазының айрықша құқығы, бюджеттен жәрдемақы төлемдерін барынша
азайту және т.б. салынады. Халықаралық ынтымақтастық саласында
қолданыстағы нормативтік құқықтық келісімдерге Қазақстан Республикасы
бұрын қосылған және конвенциялар бойынша міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ететін өзгерістері мен толықтьырулар енгізіледі, сондай-ақ
Қазақстан мүдделі халықаралық конвенцияларға қосылу жөнінде қажетті
және жеткілікті шарттар пысықталады және тиісті іс - шаралар жүзеге
асырылады. [1]
Әртүрлі аймақтық және халықаралық ұйымдар (ТМД, Кеден одағы, ЭЫҰ,
көлік министірлерінің еуропалық конференциясы, ЕЭК және БҰҰ АТМЭӘК
комитеттері және басқалар) шеңберінде көлік секторындағы, құрлықаралық
транзиттік тасымалдарды дамыту мақсатында үйлестірілген құқықтық,
тарифтік, кедендік және техникалық және саясатты жүзеге асырудағы
ынтымақтастықты мәселелері жөніндегі белсенді ынтымақтастық
жалғастырылады.
Тарифтік саясатты салық және кеден заңдарын жетілдіру көлік
шығындарын төмендетуді қамтамасыз етуге, көлік кешенінің әр түрлі
секторларындағы негізгі құралдар мен жылжымалы құрамды жаңартуға
бағытталады. Бұл ретте, бюджеттік кірістің жалпы деңгейін сақтау үшін
ықпал ету дәрежесі бәсекелестік ортасы жақсы дамыған салаларда
күшейтіліп, әлсіз дамыған нарық секторларында азайтылады.
Ұлттық көлік инфроқұрылымын қалыптастыру басты саяси және тікелей
қаржылай қолдау, инвестициялардың мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз
ету секторлық даму бағдарламаларының негізінде жасалған, өз кезегінде
көлік кешенін дамытудың кешенді блжамының негізінде әзірленетін
дәліздерді кешенді дамытудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларын
іске асыру болатын әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Жолаушыларды автомобиль көлігімен тасымалдау және мұнай өнімдерін
бөлу жөніндегі қызметті лицензиялау жүйесі қалпына келтіріледі.
Негізінде халықаралық танылған практикамен бірге ұлттық стандарттарды
одан әрі үйлестіруге жататын көліктегі сертификаттау қызметін жетілдіру
жөніндегі жұмыс дамытылады.
Бірлескен бағдарламалар мен хаттамалардың негізінде Көлік және
коммуникациялар министрлігінің әртүрлі көліктік емес министрліктермен және
ведомствалармен жұмыс анағұрлым тығыз үйлестіріледі. Бұдан басқа, көлік
және коммуникациялар министрлігінің құрылымдық бөлімшелеріне стандарттау
және сертификаттау, құқық қорғау органдарының техниклық талаптарды
қалыптастыру мәселелері және автокөлік құралдарына жыл сайын техникалық
қызмет көрсетудің техникалық мәністері бойынша ішінара өкілеттіктерін
беруге қатысты министрліктер мен ведомствалардың арасындағы
өкілеттіктерді ажырату жүзеге асырылады.
Басқару қызметін оңтайландыру Қазақстан Республикасы көлік және
коммуникациялар министірлігінің саланы мемлекеттік реттеу, басқару және
дамытудың басты органы ретіндегі ролін күшейтуге бағытталады. Негізгі
күшжігер ішінара өкілеттіктерді аймақтарға беруді, үйлестірілген қызметті
қамтамасыз ету және көлік дәліздерін бірыңғай өндірістік – технологиялық
объектілер ретінде дамыту жөніндегі сектораралық (көлік түрлері бойынша)
кеңестердің ұйымдастыруды ескере отырып шешім қабылдау кезінде іс-
қимылдың үйлестірілуін арттыруға бағытталады.
Қазақстан темір жолы республикалық мемлекеттік кәсіпорнын қайта
құрылымдау Қазақстан Республикасының темір жол бөлігін дамытудың
бегітілген салалық бағдарламасында сәйкес жүзеге асырылады. Басқа
республикалық мемлекеттік кәсіпорындар бойынша осындай бағдарламалар
әзірленеді және іске асырылады.
Жергілікті маңыздағы автомобиль жолдарының және су жолдарының желісі
аймақтық атқарушы органдардың теңгерімінен беріледі. Бұл ретте, оларды
ұстау және пайдалану жөніндегі бірыңғай техникалық саясатты сақтап қалуды
тиісті орталық атқарушы органдармен өзге де мемлекеттік органдар
қамтамасыз етеді.
Отандық ғылыми – зерттеу және жобалау – конструкторлық ұйымдарды
мемлекеттік қолдау оларды жаңа техниканы, технологияларды әзірлеу
жұмыстарын орындауға тарту және әртүрлі халықаралық ұйымдармен және
қаржылық институттар мен жұмыс істеу кезінде консалтингтік қызметке
конкурстык негізде тарту арқылы жүзеге асырылады.
Білікті мамандарды даярлау дәл осындай негізде жүзеге асырылады.
Осы тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер мынадай болуы тиіс:
Ұлттық көлік инфроқұрылымын қалыптастыру мен дамыту және оның тиісті
жұмыс істеуін қамтамасыз ету бірден бірнеше оң нәтижеге әкеледі:
көлік кешені объектілерін ірілендіру және стратегиялық маңыздылығын
атқару есебінен инвестициялық тартымдылығын арттыру:
көлік кешенін ұстауға және дамытуға бағытталатын қаржылық және
материалдық, соның ішінде сыртқы көздерден келетін ресурстардың ұтымды
болуы.
халықаралық көлік дәліздеріне кіретін көлік коммуникацияларын
жеделдете қалыптастыру және техникалық жайластыру:
республикаішілік және халықаралық қатынастарда көлік байланыстарын
оңтайлы құру:
нормативтік құқықтық базаны өзгерту және жеке инвестициялардың көлік
кешеніне келу үшін жағдай жасау арқылы көлік кешенінің жекелеген
объектілерін жеделдете дамыту.
Түптік нәтижесінде бұл еліміздің экономикасына инвистициялардың
есебінен ғана емес, сонымен бірге Қазақстанның аумағына транзиттік жүк
және жолаушылар ағынын тарту, сондай-ақ ішкі рынокта тауарлар мен қызмет
көрсетулердің құнындағы көлік құрайтын бөлігін төмендету есебінен қосымша
капиталдарды тартуға мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындарындағы көлік құрайтын бөлігін төмендету оның
халықаралық рыноктағы бәсекелестік қабілетін арттыру есебінен
экономиканың нақты секторындағы өндірістің жандануына және экономикалық
белсенді халықтың жұмыспен қамтылуын ұлғайтуға сөзсіз әкелуі тиіс.
Алдын ала бағалау бойынша жаңа тарифтік саястты енгізу және
тасымалдар қашықтығын қысқарту есебінен өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы
өнімдері бағаларындағы көлік құрайтын бөлігінің 15 – 18 % - ға төмендеуін
күтуге болады. Мұның өзі Қазақстандық тауарлардың бәсекелестік қабілетін
арттыруға мүмкіндік береді.[19]
1.4 Темір жол тораптарының дамуына өндірістік күштерді орналастырудың
әсері.
Көлік жүк тасымалын іске асыруға және халықтың жылжымалы сұранысын
қанағаттандыруға негізделген. Көліктік - коммуникациялық кешеннің жұмысының
талдауы 2008 жылдың қаңтар - ақпан айларының негізгі көрсеткіштері 2007
жылдың қаңтар - ақпан айларына қарағанда: тасымал-данған жүктердің
көлемдері бойынша 12,9 %-ға, жолаушылар айналымы бойьшша 6,6 %-ға өскенін
көрсетеді.
Елдерді көлікпен қамтамасыз ету үшін жол қатынасының торабы мен оның
конфигурация типінің көрінісіне үлкен мән беріледі. Елдердің көліктік
торабының конфигурациясы өндірістік кешеннің территориялық орналасуымен
және қалыптасқан демографиялық жағдайымен анықталады. Мемлекеттің көліктік
қызмет көрсету саласының көптеген жетіспеушіліктері поездың жол қатынасының
тиімсіз конфигурациясымен түсіндіріледі. (байланыс айналасы, жергілікті
желінің магистральдан үзілуі және т.б.) Көліктік фактор кең территория және
ресурстар мен негізгі өндірістік қорларды бөлудегі теңсіздіктерге
байланысты республика үшін ерекше маңызды рол атқарады.
Қазақстан үшін темір жол торабын дамыту концепциясын өңдеу өзекті
мәселе болып табылады.
Зерттеулердің теориялық және әдістемелік негіздері болып
Г.Л. Аккерман, В.И. Арсенов, А.В. Гавриленков, А.Е. Гибшман,
С.М. Гончарук, А.В. Горинов, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
I Көлік кешендерінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 7
1. Көліктік қызмет көрсету рыногының қазіргі жағдайы, көлік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазіргі заманғы Ұлттық көлік инфрақұрылымын құру, бәсекелестік
ортаны
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
3. Аймақтық және мемлекеттік көлік саясатын іске асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Темір жол тораптарының дамуына өндірістік күштерді орналастырудың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
II Көлік кешенінің жай – күйі мен даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..33
2.1 Темір жол көлігінің даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2 Автомобиль көлігінің даму
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
2.3 Әуе көлігінің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..49
2.4 Құбыр көлігінің даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 52
III ОҚО – ның көлік кешендері және көлік дәліздерін дамытудың экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.1 Темір жол көлігі кешенінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.2 Автомобиль жолдары және автомобиль көлігінің экономикалық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.3 Транзиттік әуе
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 68
3.4 XXI ғасырдың Жібек
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..78
Қосымша
мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...80
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі: Қазақстанның Еуропа мен Оңтүстік-Шығыс
Азияның қарқынды дамып келе жатқан рыноктары ортасында географиялық орын
алуы еліміздің қазіргі кезеңдегі экономикалық дамуында транзиттік әлеуетке
едәуір маңызды рөл беріп отыр. Яғни қазіргі кезеңдегі саясат экономикалық
өсу міндеттеріне жауап беретін қуатты көлік-коммуникация кешенін құруға
және оны жетілдіруге көп көңіл бере отырып, Қазақстандағы, оның ішінде
Оңтүстік Қазақстан облысындағы транспорт кешенін дамытудың экономикалық
маңыздылығына салыстырмалы түрде жан-жақты талдау жасалынады. Халықаралық
ынтымақтастықтың ауқымын ұлғайту мен әлеуметтік – экономикалық кірігудің
қәзіргі заманғы процесстері мемлекеттердің өз экономикалық әлеуетін одан
әрі дамыту мен олардың халықаралық рыноктағы бәсекелестік қабілеті
тұғырынан алғанда, ұлттық экономикалардың қолданыстағы модельдерін түзету
қажеттілігіне шарасыз әкеледі.
Қазақстан өз геосаяси жағдайына, экономикалық әлеуетіне және тарихи
дәстүрлеріне байланысты әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне халықаралық
кірігудің белсенді торабы және ғаламдық экономикалық процесстерге қатысушы
болып табылады.
Мәселенің өңделуі: Еуроазиялық құрылықтың орталығында, Еуропаның,
Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның көлемді және серпінді дамып келе жатқан
рыноктарының арасында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбіне
мемлекеттің жоғары әлеуетті транзиттік мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға
байланысты.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалауы бойынша Оңтүстік-Шығыс
және Шығыс Азия – Еуропа бағыттары бойынша транзиттік ағындар 330-400
млрд.АҚШ доллары болып бағаланады, олардың 20% - на дейіні Ресей
Федерациясы мен Қазақстанның аумағы арқылы өтуі тиіс. Алайда, әртүрлі
себептерге байланысты Қазақстан осы әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады.
Қазіргі уақытта 1,1 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдар көлемі 2005
жылы 2,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін (экономика индикативтік
жоспарға сәйкес 45,6% өскен кезде).
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстандағы көлік кешендерінің жүк
тасымалдаудағы алатын орны және транзиттік даму бағыттарын зерттеу. ОҚО –
ның көлік кешенінің транзиттік атқаратын рөлі. Халықаралық практика
ұлттық деңгейдегі көлік жүйелерінің барабар дамымауы өндіріс пен қызмет
көрсету салаларында өзін ақтамайтын шығындарды көбейтіп, шаруашылық
қызметінің, іс жүзінде барлық дерлік салаларының дамуын кідіртуге,
азаматтардың әлеуметтік кепілдіктерін шектеуге әкелетінін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны: Транзиттік – көліктік мүмкіндіктерді
ұтымды пайдалану экономиканың сабақтас салалары мен аяларын жедел дамытуға
ынталандырады. Басқаша айтқанда, көлік стратегиясын таңдап алу, еліміздің
өнеркәсіптік кешеніндегі көліктің рөлін жаңаша түсіну, көбінесе,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жетістіктерінің тиімділігін алдын ала
анықтайды.
Қазақсандағы көмірсутегінің болжанған қорлары таяу болашақта
Қазақстан дүние жүзіндегі негізгі мұнай жеткізушілерінің біріне айналуы
мүмкін екендігін көрсетеді. Сондықтан, мұнайды экспортқа тасымалдау
проблемасының Қазақстан үшін стратегиялық маңызы бар.
Тәрбиелік құндылығы: Көлік кешенінің қоғамдағы даму стратегиясы мен
қызмет көрсету аясындағы экономикалық маңызын, жүк тасымалдаудағы
құндылықтарын меңгеру. Соңғы кезде нарықтық қатынастарды барынша дамытуға
және көлік жүйесінде бәсекелестік ортаны дамытуға бағытталған экономиканы
ырықтандыру одан әрі экономикалық ілгерілеуге нақты алғы шарттар жасады.
Қазқстанда осы жылдары экономиканың өсуіне барабар көлік қызметін
көрсету рыногы қалыптасқан.
Ұлттық экономикада көлік кешені рөлінің тұрақты өсуі байқалады. Егер
90-жылдардың басында Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өніміндегі көлік
пен байланыстың үлесі 8,9% деңгейінде бағаланса, онжылдықтың соңында ол
13,3% дейін өсті.
Экономиканы ырықтандыру мен көлік жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер
еркін көліктік қызмет көрсету рыногының дамуына және Қазақстанның дамып
келе жатқан нарықтық экономикасына кірігуге әкелді, нормативтік құқықтық
база, сондай-ақ көлікті басқару жүйесі өзгерді. Ішкі (көбіне автомобиль
және авиация көлігінде) және салааралық (көбіне автомобиль және теміржол,
теміржол және су көлігі арасында) бәсекелестік, сондай-ақ көлік қызметін
көрсету рыноктарын игерудегі шетелдік тасымалдаушыларымен бәсеке көлік
жүйелерінің белгілі бір мөлшерде өзін-өзі сақтауын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік көлік саясатының мақсаты Қазақстан Республикасының аумағы
арқылы транзиттік тасымалдардың тиімділігін арттыру, көлік қызметін
көрсетуге бар және болжанатын қажеттіліктерді қанағаттандыру, олардың
сапасын арттыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен және негізгі
үш тараудан тұрады. Кіріспе бөлімінде Қазақстанның көлік кешеніне, олардың
транзиттік даму бағыттарына қысқаша сипаттама беріле отырып, диплом
жұмысының зерттеу мақсатын, зерттеу нысанын айқындай отырып оның тәрбиелік
құндылығына баға беріледі. 1-тарауда Қазақстандағы көлік кешендерінің даму
бағыттары қарастырылып, 2-тарауда көлік кешенінің даму үрдісі, ал 3-тарауда
ОҚО – ның көлік кешеніне ғылыми талдау жасай отырып, оның транзиттік дәліз
ретінде экономикалық маңыздылығына ғылыми теориялық баға берілген.
1 Көлік кешендерінің даму бағыттары
1.1 Көліктік қызмет көрсету рыногының қазіргі жағдайы, көлік
саясатының мақсаты
Халықаралық ынтымақтастық ауқымын ұлғайту мен әлеуметтік
–экономикалық кірігудің қазіргі заманғы процестері мемлекеттердің өз
экономикалық әлеуетін одан әрі дамыту мен олардың халықаралық рыноктағы
бәсекелестік қабілеті тұғырынан алғанда, ұлттық экономикалардың
қолданыстағы модельдерін түзету қажеттілігіне шарасыз әкеледі.
Қазақстан өз геосаяси жағдайына, экономикалық әлеуетіне және
тарихи дәстүрлеріне байланысты әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесіне
халықаралық кірігудің белсенді торабы және ғаламдық экономикалық
процестерге қатысушы болып табылады.
Еуразиялық құрлықтың орталығында, Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік
Шығыс Азияның көлемді және серпінді дамып келе жатқан рыноктардың
арасында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбіне мемлекеттің жоғары
әулетті транзиттік мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға байланысты.
Ұлттық көлік жүйесінің дамуына сондай-ақ елдің үлкен аумағы (2725
шаршы километр), халықтың төмен тығыздылығы (орта есеппен 1 шаршы
километрге 6 адамнан кем), шикізат және өндірістік ресурстардың едәуір
шашыраңқы орналасуы ерекше мән береді.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалауы бойынша Оңтүстік-
Шығыс және Шығыс Азия бағыттары бойынша транзиттік ағындар 330-400
млрд. АҚШ доллары болып бағаланады, олардың 20%-на дейіні Ресе
Федерациясы мен Қазақстанның аумағы арқылы өтуі тиіс. Алайда, әртүрлі
себептерге байланысты Қазақстан осы әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады.
Қазіргі уақытта 1,1 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдар көлемі
2005 жылы 2,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуәі мүмкін (экономика
индакативтік жоспарға сәйкес 45,6% өскен кезде)
Халықаралық практика ұлттық деңгейдегі көлік жүйелерінің барабар
дамуы өндіріс пен қызмет көрсету салаларында өзін ақтамайтын
шығындарды көбейтіп, шаруашылық қызыметінің, іс жүзінде барлық дерлік
салаларының дамуын кідіртуге, азаматтардың әлеуметтік кепілдіктерін
шктеуге әкелетінін көрсетеді.
Транзиттік көліктік мүмкіндіктерді ұтымды пайдалану экономиканың
сабақтас салалары мен аяларын жедел дамытуға ынталандырады. Басқаша
айтқанда, көлік стратегиясын таңдап алу, еліміздің өнеркәсіптік
кешеніндегі көліктің рөлін жаңаша түсіну, көбінесе, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық жетістіктердің тиімділігін алдын ала анықтайды.
Қазақстандағы көмірсутегінің болжаған қорлары таяу болашақта
Қазақстан дүние негізі мұнай жеткізушілердің біріне айналуы мүмкін
екендігін көрсетеді. Сондықтан, мұнайды экспортқа тасымалдау
проблемасының Қазақстан үшін стратегиялық маңызы бар.
Соңғы кезде нақтырақ қатынастарды барынша дамытуға және көлік
жүйесінде бәсекелестік ортаны дамытуға бағытталған экономиканы
ырықтандыру одан әрі экономикалық ілгерілеуге нақты алғышарттар
жасады. Қазақстанда осы жылдары экономиканың өсуіне барабар көлік
қызметін көрсету рыногы қалыптасқан. Алайда, көлік жүйесінің қуатты
әлеуеті, соның ішінде Қазақстанның аумағы арқылы халықаралық транзит
мүмкіндігі әзірше жеткілікті тиімді пайдаланылмайды. Осының бәрі
негізгі басымдықтары:
қазіргі заманға ұлттық көлік инфроқұрылымын қалыптастыру және
дамыту;
еліміздің батыс аймағының көлік инфроқұрылымын дамыту;
қазақстандық көлік кешенінің халықаралық көлік жүйксіне кірігу
процесін жеделдету және елдің транзиттік әлеуетін дамыту;
мемлкеттік реттеуді жетілдіру және бәсекелестік ортаны дамыту
болып табылатын көлік саласында мемлекеттің қазіргі заманғы
стратегиясын әзірлеу қажеттілігіне әкеледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік көлік саясаты
тұжырымдамасында Қазақстанның экономикалық өсуінің жай-күйіне ықпал
ететін көлік жүйесінің жекелеген салаларын дамытуға қолданылатын
қағидатты тәсілдер көрсетілген.[1]
Тұжырымдама Қазақстан ұлттық стратегиясының ережелерін, мемлекет
басшысының Қазақстан халқына жолдауларын, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің бағдарламалық құжаттарын дамыта отырып, әзірленген.
Қазақстан Республикасының көлік кешені негізгі сипаттамалары мен
көрсеткіштері қосымшада келтірілген темір жол, автомобиль су, авиация,
сондай-ақ технологиялық көліктің басқа да түрлерін біріктіреді.
Еркін нарық қатынастарына көшу көлік кешені қызметінің
негізгі көрсеткіштерінде көрініс тапты. Мәселен, 1990 жылдан
бастап 1999 жылға дейінгі кезеңде көліктің барлық түрлерімен
жүк тасымалдау 2,5 есе, жүк айналымы - 3,5 еседен аса, жолаушылар
тасмалы-5 есе қысқарды. Соңғы екі жылда осы көрсеткіштердің өсу
үрдісі байқалып отыр.
Ұлттық эканомикада көлік кешені рөлінің тұрақты өсуі байқалды.
Егер 90-жылдардың басында Қазақстан Республикасының ішкі жалпы
өнімдегі көлік пен байланыстың үлесі 8,9 % деңгейінде бағаланса,
онжылдықтың соңында ол 13,3% дейін өсті. Бұл ретте, көлік кешені
үлес салмағының өсімі, негізінен, елдің экономика құрылымындағы кейбір
салаларының үлесі салмағының үлесі күрт төмендеуінен орын алды.
Экономиканы ырықтандыру мен көлік кешеніндегі құрылымдылық
өзгерістер ерін көліктік қызмет көрсету рыногының дамуына және
Қазақстанның дамып келе жатқан нарықтық экономикасына кіруге әкеледі,
нормативтік құқықтық база, сондай-ақ көлікті басқару жүйесі өзгерді.
Ішкі (көбіне автомобиль және авиация көлігінде) және салааралық (көбіне
автомобиль және теміржол, теміржол және су көлігі арасында)
бәсекелестік, сондай-ақ көлік қызметін көрсету рыноктарын игерудегі
шетелдік тасымалдаушылармен бәсеке көлік жүйелерінің белгілі бір
мөлшерде өзін-өзі сақтауын қамтамасыз етеді.
Үкіметтік сырттан қарыз алуды, сондай-ақ басымдық белгілеу –
республика экономикасының нақты секторына шетелдік инвестицияларды
тарту арқылы жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуын шектеу
енгізілген.
Барынша монополиядан шығару және бәсекелестікті ынталандыру
автокөлікте жүзеге асырылды: мемлекеттік меншікте автокөлік
құралдарының 5% кем паркі қалды.
Су көлігі туралы айтса, онда мемлекеттің меншігінде су жолдары мен
навигация құралдары ғана қалды, қалған обектілер акционерлерді немесе
толық жеке меншікке беріледі.
Тіркелген 48 авиакомпания жүзеге асыратын әуе тасымалдары рыногында
чартерлік тасымалдарды қоспағанда, қазақстандық тасымалдаушылардың
арасында бәсекелестік іс жүзінде жоқ, себебі таяу және шет елдерге
тұрақты рейстерді орындау құқығы тек бір авиакомпанияға - ұлттық
тасымалдаушыға берілген. Темір жолдағы институционалдық өзгерістер
(көлік кешенінің басқа секторларына қарағанда ) анағұрлым баяу
қарқынмен жүрді.[2]
Дегенмен, институционалдық өзгерістер жүк және жолаушы көлік
ағынын халықаралық қайта бөлудің жаңа экономикалық жағдайында көлік
инфрақұрылымының оңтайлы жұмыс істеуін қамтамасыз етпейді. Жүктерді
экспедициялау және мультимодальдық тасмалдар жеткілікті дамыған.
Тасымалдар көлемінің едәуір қысқаруы іс жүзінде көлік кешенінің
әрбір секторында тасу қабілеті бойынша резервтер құрды, бұл көлік
инфроқұрылымына да, жылжымала құрымға да қатысты. Алайда, осы резервте
көлік түрлері бойынша да, аумақтар бойынша да тең емес.
Сонымен қатар, көлік кешенінің бірқатар сегменттеріне активтерді
біркелкі пайдаланбау экономиканың өсу қарқыны көлік кідірте
бастайтын рыноктың жекелеген субъектілері мен сегменттерінің
залалдығына әкеледі.
Көлік кешені барлық секторларының қызметі транзиттік тасымалдарға
арналған тарифтерді барабар реттеуімен сипатталатынын атап өту керек.
Транзиттік тасымалдар бойынша қызмет көрсететін табиғи монополист
кәсіпорындар қатаң халықаралық бәсекелестік жағдайында жұмыс істейді.
Темір жол және авиация көлігі үшін жағдай ескірген инфрақұрылымның
іс жүзінде толық сақталуымен қиындап отыр.
Бұдан басқа, кешен салаларындағы инвестициялар жетіспушілігі өз
қаражаты мен банк несиелерін жылжымалы құрам мен инфрақұрылым
объектілерін жаңартуға жұмсауға мүмкіндік бермейді, мұның өзі негізгі
құралдардың едәуір тозуына және жылжымалы құрамның орташа жасының сыну
жасқа дейін ұлғаюына әкеледі. Осының бәрі Қазақстанның транзиттік әлеуетін
пайдалануға кедергі жасайды.
Қазақстанның құбыр көлігі көбісі 1990 жылға дейін салынған мұнай –
және мұнай өнім құбырлары (6,3мың км), газ құбырлары (3,2 мыңкм) және су
құбырлары (3,4 мың км) кіреді.
Қазіргі уақытта, көбінесе батыстық мұнай құбыр жүйесі
пайдаланылды. Шығыстық мұнай құбыр жүйесі объективі экономикалық
себептерге байланысты іс жүзінде тоқтап тұр.
Газ құбырлары, көбінесе транзиттік болып табылады және Қазақстанның
халық аз тұратын орталық және солтүстік батыс аудандарында орналасқан.
Республиканың оңтүстік аймағында Өзбекстанның табиғи газымен Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарын қоректендіретін газ құбыры жұмыс
істейді. Қазақстан Республикасындағы көмірсутегі шикізатының бағаланған
әлеуетті аса жоғары және қазіргі кезеңде де күшейе беруде.
Республика бойынша тұтас алғанда мұнай мен газ конденсатының күтілген
өндіру көлемі 2000 жылы 33,5 тоннаны құрады, 2005 жылы – 60,0
млн.тоннаға және 2010жылы – 100,0 млн. тоннаға жетті.
Алайда, шикізаттың ірі қорының болуы – мұнай – газ саласының дамуы
үшін міндетті, бірақ жеткіліксіз шарт.
Сондықтан, мұнай-газ өндіретін компаниялардың экспорттық бағыттарға
барынша қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін көлік инфрақұрылымының құрлысы
мұнай-газ саласын дамытудағы басым бағыттардың бірі болып табылады.
Қазақстанның мұнайды сататын дүниежүзілік рыноктарға дербес жолының
жоқтығын ескере отырып, мұнайдың негізгі көлемі көрші Тәуелсіз
Мемлекеттер Достығына мүше мемлекеттердің аумағы арқылы тасмылданады.
Бұл Қара және Балтық теңіздерінің экспорттық терминалдары арқылы еуропа
рыноктарына мұнайды тасымалдауға мүмкіндік беретін Дружба құбыр жүйесі,
сондай-ақ Транс Кавказ көлік дәліз (Ақтау-Баку-Батуми).
Су құбырлары көбіне Қазақстанның батыс және солтүстік
аудандарында орналасқан. Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ауыл шаруашылығы
тараптарынан техникалық және ауыз суға сұраныстың төмендеуі су
құбырының өткізу қабілеті оңтайлы пайдаланылмауына әкеледі.
Қалыптасқан жағдайы және Қазақстан Республикасындағы көлік кешені
дамыту жолдарын жан-жақты талдау елдің аумағы арқылы тауарлар мен
жүктерді тасымалдау шығындарын төмендетуді, халыққа көрсетілетін көлік
қызыметінің сапасы жақсартуды, тасымалданатын жүктер мен
жолаушылардың қауіпсіздігі мен сақталуын қамтамасыз етуді ескере
отырып, кешенді одан әрі реформалау қажеттілігін көрсетеді.
Мемлекеттік көлік саясатының мақсаты Қазақстан Республикасының
аумағы арқылы транзиттік тасымалдардың тиімділігін арттыру, көлік
қызметін көрсетуге бар және болжанатын қажеттіліктерді қанағаттандыру,
олардың сапасын: Қазақстан Республикасының аумағында қазақстандық
экономиканы дамытудың және елдің ұлттық қауіпсіздік мүдделерін
қамтамасыз етудің міндетті шарты ретінде біріңғай, іштей тұйықталған,
сырттай шоғырланған көлік кеңістігін қалыптастыру;
Көлік инфрақұрылымының дамуындағы үйлестіруді арттыру, көлік
құрылысындағы ірі жобаларды әзірлеу және іске асыру, жаңа көлік
технологиялары мен техникаларын ендіру;
еліміздің географиялық орналасуын барынша тиімді пайдаланып, көлік
кешенінің дүние жүзілік көлік жүйесіне шоғырлануы;
Қазақстанның аумағында бәсекеге төзімді халықаралық көлік
дәліздерін қалыптастыру, еліміздің транзиттік әлеуеттін арттыру үшін
қажетті және жеткілікті жағдай жасау;
көлік және өндірістік – тарту процестерін шоғырландыру, логистика
қағидаттарына негізделген мультимодульды тасымалдау жүйелерін құру;
қабылданатын басқару шешімдерін негізділігін қамтамасыз ету үшін
мәліметтер базасын және болжау моделдерін (көлік коммуникация кешені
ақпарандыру ) құру;
тасымалдау процесіне барлық қатысушылардың мүдделерін ескеретін
және кеңейтілген қайта өндіруді қамтамасыз ететін икемді тариф жүйесін
қалыптастыру;
анағғұрлым экологиялық және энергия сақтайтын көлік технологияларын
ендіру, көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету және көліктің
қоршаған ортаға теріс ықпалын халықаралық нормалар мен
стандарттарға сәйкес келетін деңгейге дейін төмендету арқылы
жақсарту үшін көлік кешенін қарқынды дамыту болып табылады.[12]
1.2 Қазіргі заманғы Ұлттық көлік инфрақұрылымын құру, бәсекелестік
ортаны дамыту
Еліміздің 2000 жылдағы дамуының әлеуметтік – экономикалық
көрсеткіштері экономикалық өсу үрдісін көрсетеді, бұл Қазақстан
Республикасының 2001-2015 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық
дамуының индикативтік жоспарының параметірлерімен байланысқан. Қалыптасқан
көлік қызметін көрсету рыногы жүктермен жолаушылардың қажетті
тасымалдарын толық көлемде қамтамасыз ете отырып, нарықтық
конъюнктура өзгерісіне өткен жылы барабар жауап берді.
Еліміздің экономикалық өрлеп даму шарттарының бірі
экономиканың өсуінен көлік кешенінің озық қарқынымен дамуы
болып табылады, себебі дуниежүзілік практика өнеркәсіп
өндірісінің 1% өсімі тасымалдар көлемінің 1,5 - 1,7% өсіміне
әкелетінін көрсетеді. Көлік кешенінде белгіленген оң өзгерістер
қарқынының сақталуы екі –үш жылдан кейін көлік объективті себептерге
бола әлеуметтік – эканомикалық өсуді кідіртуге, Қазақстанның
халықаралық рыноктағы бәсекелестік тұғырларын едәуір төмендетуге
әкелуі мүмкін.
Осыған байланысты мемлекеттік көлік саясатынның негізгі
басымдықтары: қазіргі заманғы Ұлттық көлік инфақұрылымын қалыптастыру
және дамыту; Қазақстандық көлік кешенінің халықаралық көлік
жүйесіне шоғырлану процесін жеделдету және еліміздің транзиттік
әлеуетін дамыту; мемлекеттік реттеуді жетілдіру және бәсекелестік
ортаны дамыту болып табылады.
Өзара байланыстырылған және бірін бірі өзара толықтыратын
элементтердің технологиялық және пайдаланымдық - сабақтас жүйе
ретінде ұлттық көлік инфрақұрылымы мемлекеттік реттеу мен басқарудың
тұтас объектісі ретінде қаралады. Оны қалыптастыру мен дамыту
жөніндегі негізгі міндеттер: көлік кешенінің жекелеген секторларының
дербес және қатар жұмыс істеуінен оларды дамытудың тұжырымдамалық
жағынан бірыңғай стратегиялық моделіне, республикалык және аймақтық
деңгейдегі қызыметін үйлесімді жоспарлауға көшу;
Қазақстан Республикасының магистральдық транзит - көлік
коммуникацияларының халықаралық тәжірибені ескере отырып, оларды
кешенді басқаруды, ұстауды қамтамасыз ете отырып, бірыңғай көлік
дәліздерін қалыптастыру;
Көлік кешенінің барлық секторларының қазіргі көлік желілерінің
техникалық және технологиялық деңгейлерін арттыру
Тұраралық технологиялық және ұйымдастырушылық оңтайландыру,
өміршеңдігін қамтамасыз ету және пайдалану жүйелерін ұтымды
біріктіру және бірлестіру себінен көлік инфрақұрылымының жұмыс
істеу ресурс сыйымдылығын төмендету
Мұндай өңдеу зауыттарына мұнайды жеткізу үшін ішкі мұнай
құбырларын салу;
Ресей бағытындағы экспорттық құбырларды қайта жаңарту;
Батыс Қазақстаннан Қытай және Иран бағытында мұнай құбырларын
салудың перспективалық жобаларын әзірлек болып табылады.
Бірінші кезекте:
1) Қазақстан Республикасының автомобиль жолдарын дамытудың
мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу және орындауға қабылдау;
2) Қазақстан Республикасының аумағында тұйықталған және
аймақаралық қатынаста оңтайландырылған темір жолдар желісін құру
жөніндегі жобалау – іздестіру және құрылыс жұмыстарын аяқтау;
3) Ақтау портын қайта жаңартуды аяқтау;
4) Құбыр көлігін дамытудың көп векторлығын жалғастыру қажет.
Көлік инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту тікелей қаржылай қолдау,
инвестицияларды мемлекеттік кепілдікпен қамтамасыз ету, көлік кешенінің
даму болжамдарын ескре отырып, дәліздерді кешенді дамытудың мемлекеттік,
аймақтық бағдарламаларын және т.б. іске асыру арқылы жүзеге асырылады.
Дүниежүзілік көлік жүйесіне кірігу барынша еркін қозғалыс үшін
жағдай жасауды, көліктік және өзгеде ілеспе сервистік қызметтерді
жеткілікті көлемде және халықаралық талаптар деңгейінде көрсетуді
білдіреді. Осыған қол жеткізу үшін:
Қазақстан Республикасы қосылған халықаралық Конвенциялар мен
Келісімдердің, сондай-ақ Қазақстан Республикасы қол қойған және
бекіткен үкіметаралық шарттардың құқықтық, және технологиялық
қамтамасыз етуін әзірлеу;
Қазақстан Республикасы үшін басым халықаралық Конвенциялар мен
Келісімдерді анықтау, оларды құқықты және материалдық-техникалық
қамтамасыз етуін дайындау;
Қазақстан Республикасының әртүрлі аймақтық және халықаралық
ұйымдардағы құқықтық және экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету
жөніндегі белсенді және салмақты іс-қимылы, ұлттық көлік кешені
мүдделерін ескаре отырып, олардың қызметін үйлестіру;
Тасымалдау процесін ұйымдастыру және басқару ережелерін
біріздендіру мақсатында аумағы бойынша Қазақстан Республикасы үшін
тартымды негізгі транзиттік ағындар өтетін мемлекеттермен тарифтік
және кедендік саясатта біріңғай көзқарастарды әзірлеу;
Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жолаушылар мен
жүктердің қозғалыс кезінде физикалық емес кедергілерді жою;
Шекарадан өту рәсімдерін жеделдету және оңайлату мақсатында
одан өту пунктерін техникалық қамтамасыз ету қажет.
Қазақстанның транзиттік әлеуетін дамуын мемлекеттік қолдауын
қамтамасыз ету үшін мынадай міндеттер шешу қажет:
Халықаралық көлік дәліздерін құрамына кіретін көлік
инфрақұрылымын техникалық дамытуға инвесторларды бірінші кезекте тарту;
Соның ішінде шетелдік капиталды тарта отырып, транзиттік
дәліздерде сервистік қызмет көрсетулерді (логистикалық орталықтар,
жолаушы және жүк терминалдары, байланыс құралдары, жылжымалы құрамға
техникалық қызмет көрсету және жөндеу, мотельдер, кемшіліктер және
т.б.) жеделдете дамыту үшін жағдайды қамтамасыз ету;
Қазақстан Республикасының халықаралық әуежайларында тиісті
қызмет көрсету құрылымы бар транзиттік аймақтар құру;
Халықаралық көлік ұйымдарындағы және көлік саласындағы, соның
ішінде екі жақты негізінде қабылданатын мемлекетаралық келісімдерді
іске асырудағы ынтымақтастықты кеңейту және тереңдету;
Қазақстанның аумағында қазақстандық және шетелдік операторлардың
қызметін бақылаудың тиімді мемлекеттке жүйесін құру;
Халықаралық ұйымдар мен жекелеген мемлекеттердің үкіметтері
көлік қызметі саласында жаңа, неғұрлым қатаң экологиялық, техникалық
және өзге де талаптарды қолданысқа енгізгенде қазақстандық
тасымалдаушылардың сыртқы және ішкі рыноктардағы қызметін қорғау және
қолдау жөніндегі қажетті шараларды жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстанның халықаралық көлік магистралында халықаралық көлік
экономикалық конъюнктурасының өзгеруіне сәйкес коммуникацияларды
дамыту стратегиясын түзету алдағы атқарылатын жұмсыстардың бірі.
Республика үшін басым халықаралық конвенциялар мен келісімдерге
қосылу;
Шектес мемлекеттермен де, халықаралық көлік бағыттарына қатысушы
елдермен де келісілген және Қазақстан үшін экономикалық тиімді сыртқы
саясат жүргізу қажет.
Көкейкесті проблемалардың бірі Қазақстанның Дүниежүзілік
Сауда ұйымына қосылу болып табылады. Көлік мәнісі қоса алғанда,
сыртқы экономикалық қызметті реттеу саласындағы нормалау
жөніндегі іс-шаралар кешені Қазақстан заңнамасының Дүниежүзілік Сауда
ұйымының нормаларына, қағидалары мен ережелеріне сәйкестігін
қамтамасыз етуден басқа, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік
талаптарына толық көлемде жауап беруі тиіс.[6]
Басым міндеттері:
1) Оңтүстік – Солтүстік, Солтүстік – Оңтүстік және Шығыс – Батыс
бағытында Қазақстан үшін басым транзиттік дәліздердің тізбегін
анықтау;
2) құрлысы мен қалпына келтіруін қаржыландыруын мүмкіндіктерін
ескере отырып, халықаралық көлік дәліздерін дамыту басымдылығы
белгілеу болып табылады.
Мемлекеттік реттеудің негізінде басты қағидат – кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі сақталады, мұның өзі барлық рынок субъектілері үшін
көліктік және онымен байланысты сервистік қызмет көрсету үшін бірдей
мүмкіндікті білдіреді. Негізгі назар жекешелендіру секторін рыноктың
барлық меншік нысанындағы субъектілерінің қатынастарын жетілдіруге,
олардың тиімді дамуы үшін жағдай жасауға аударылады.
Бұл ретте мемлекет аса маңызды көлік коммуникацияларына
(магистральдық автрмобиль және темір жолдар) және көлік инфроқұрылымының
басты объектілеріне (республикалық маңыздығы әуежайлар, Ақтау порты,
әртүлі навигациялық, диспечерлік қызметтер және т.б.) меншік
құқығын өзінде сақтап қалады, олардың қызметінің ұлттық қауіпсіздік
пен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты емес бөлігін
ғана коммерцияландырады.
Аймақтық маңызды көлік инфроқұрылымы объектілері жергілікті
атқарушы органдардың басқаруына беріледі, қызметі бәсекелестік
ортада жүзеге асырылуы мүмкін көлік инфроқұрылымының сервистік
кәсіпорындары республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың құрамына
шығарылады және жекешелендіріледі.
Негізгі реттеу құралы ретінде нормативтік құқықтық
қамтамасызету пайдаланылады. Оны жетілдіру жөніндегі негізгі
міндеттер:
Көлік кешені жекелеген секторларындағы қызметті реттейтін
нормативтік құқықтық кесімдерді әзірлеу;
көлік қызметін көрсету рыногында монополиялық орын алған көлік
кешенінің секторларында (жоғарыда аталғандарды қоспағанда) қайта
құрылымдауды жалғастыру;
тасымалға төлемге қабілетті сұранысты қанағаттандыруды және
көлік шығындарын төмендетуді қамтамасыз ететін тариф саясатын
жетілдіру керек.
көлік құралдары паркін жаңарту үшін айналым қаражаттарын
толықтыру;
қалалық, аймақтық, қалааралық және халықаралық қатынаста
әлеуметтік – маңызды жолаушы тасымалдары бойынша қызмет көрсету
құқығына тендірлік рәсімдерді құқықтық бекіту;
жеке және ақылы автомобиль жолдарын ұйымдастыру және салу үшін
нормативтік құқықтық база жасау;
қазіргі заманға көлік технологиялары - логистика және
мультимодальдық тасымалдар қызметі және нормативтік құқықтық негіз
үшін тетіктер әзірлеу және т.б.;
тасымалдау және қамтамасыз ету қызметінің қауіпсіздігі мен
сапасын арттыру, оларды жүзеге асыру қаржылай ашық және құзыреті
болуы мақсатында олардың жекелеген түрлерін лицензиялау
практикасына қайтып келу қазігі күннің өзекті мәселесі.
көлік секторында сертификаттау жүйесінің нормативтік базасын
жетілдіру (үйлесімді ету ), сондай-ақ көлік құралдарн техникалық
пайдалану ережелерін халықаралық стандарттарға сәйкестендіру болып
табылады.
Көлік кешені және оның жекелеген секторларының қызметін
регламенттейтін барлық нормативтік құқықтық кесімдер, олардың құқықтық
негізін халықаралық құқық, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мүшесі
болып табылатын халықаралық ұйымдардың талаптарына жақындатуды ескере
отырып, әзірленеді.
Мемлекеттік реттеудің басқа құралы әкімшіліктендіру болып
табылады, оны жетілдіру жөніндегі негізгі міндеттері:
біріңғай көлік саясаты мен жүйесі шеңберінде көлік кешенінің
барлық секторларының кешенді дамуын және үйлестірілген қызметін
қамтамасыз ету мақсатында Көлік және коммуникациялар министрлігінің
басқарушылық қызметін оңтайландыру;
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лицензиялау және сертификаттау,
аймақтық бағдарламалар мен саналы дамытудың республикалық
бағдарламалары үшін ұсыныстар әзірлеу, олардың іске асырылуын, сондай-
ақ бөлінетін бюджет қаражатының пайдаланылуын бақылау және т.б.
салаларындағы көлік кешенін басқару функцияларын қалыптастыру және
күшейту;
аралас қатынаста тасымалдау кезінде көлік түрлерін жұмысын
үйлестіру, сондай-ақ жаңа аумақтарды игеру және қазіргі желілерді
қайта жаңарту кезінде көлік түрлерінің жұмысын үйлестіру;
экспедиторлық компаниялар мен логистикалық орталықтардың рөлін
күшейту;
республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың құрылымы мен қызметін
одан әрі оңтайландыру болып табылады.
Экономикалық реттеу мемлекеттік тариф саясаты, салық және кеден
заңнамасы арқылы жүзеге асырылады. Осы реттегіштерді жетілдіру
жөніндегі негізгі міндеттер:
қатаң тарифсіз сызбалар бойынша жұмыстан жоғары шекті
рентабельділікті белгілеу қағидатын пайдалануға және кейіннен,
бәсекелестік ортаның дамуына қарай тасымалдаушылар қызмет
көрсетудің еркін баға құруына кезең – кезеңімен көшу;
сонымен бір мезгілде халыққа әлеуметтік кепілдерді қамтамасыз
ету кезінде инфляциялық процестерді ескере отырып, шекті тарифтерді
индексациялау тегін әзірлеу;
заңнамада белгіленген тәртіппен жолаушы тасымалдары бойынша,
әсіресе ауылдық жерлерде, әлеуметтік – маңызды қызметкер көрсететін
рынок субъектілеріне артықшылықтар беру болып табылады.
Мемлекет көліктік қызмет көрсету рыноктарын кеңейтуге және
жетілдіруге, шығындарды төмендетудің және халық пен кәсіпорындағы
көлік қызметін көрсету сапасын арттырудың қуатты факторы ретінде
кәсіпкерлік пен адал бәсекелестікті дамытуға, әр пайдаланушы бағасын,
сапасын, сақталуын, тұрақтылығын және қауіпсіздігін, сервис деңгейін
ескере отырып, көліктік қызмет көрсетудің анағұрлым қолайлы түрін
еркін таңдап алуына жағдай жасауға жан-жақты жәрдемдесуі тиіс.
Меншік нысаны мен ведомстволық тиесілігіне қарамастан, көліктің
барлық түрлері кәсіпорынның көліктік қызмет көрсету сапасын
арттыруына көлік-экспедиторлық қызмет көрсетуді сертификаттаудың
жалпы көліктік жүйесін іске асыру жәрдемдеседі.
Бұл үшін қазіргі мемлекеттік стандарттарда қайта өңдеу,
қызметтер мен қызмет көрсету сапасын бағалау өлшемі болып табылатын
жаңаларын әзірлеу, сондай-ақ тараптардың құқықтары мен міндеттеріне
кепілдік беретін көлік экспедиторлық қызмет көрсетудің
біріздендірілген ережелерін, көліктің жекелеген салаларын реттейтін
заң кесімдерін қабылдау талап етіледі. Көліктік сервис сапасы
көрсеткіштерінің және олардың бағалау әдістерінің біріңғай кешенді
жүйесін бекіту, тұтынушылардың құқықтарын мемлекеттік бақылау және
қорғау тетігін жасау, кәсіпорындарды, сондай-ақ сапасын басқарудың
үлгілік жобаларын міндетті сертификаттау әдістемесін әзірлей міндеті
тұр.[3]
Құқықтары мен нарықтық жағдайдағы өзара жауапкершілігін айқындай
отырып, қазіргі көлік – экспедиторлық, құрылымдары, мемлекеттік
органдар, кәсіпорындар және көлік қызмет көрсетуін тұтынушылар
арасындағы өзара қарым – қатынасты реттеу керек.
Халықаралық экспедиторлық ұйымдардың да қызметін заң жүзінде
айқындау қажет. Басымдықтар, сөзсіз, көлік – экспедиторлық қызмет
көрсетудің халықаралық және ішкі рыноктарын игеріп жатқан отандық
экспедиторларға берілуі тиіс.
Мемлекеттің тарифтік саясаты еркін көлік тарифтерінің инфляция
деңгейі мен тасымалға төлемге қабілетті сұранысқа әсерін ескере
отырып, еркін баға құрау жүйесіне көшудің жалпы экономикалық
үрдісін іске асыру тиіс.
Бұл үшін тарифтік саясат саласында:
көлік рыногы секторында бәсекелестігі жоғары деңгейдегі
еркін баға құрауды қамтамасыз ету.
монополист көлік кәсіпорындардың нақты шығындары мен
рентабельділігін бақылауды жүзеге асыру;
табиғи монополиялардың көліктік қызмет көрсетуіне арналып
бекітілген тарифтерді белгілеу, басқа ынталандыратын және шектейтін
шараларды тарифтік реттеу шараларын келісу;
тарифтік саясатты жетілдіру және көлік тарифтерін белгілеу
саласында келісілген саясат жүргізу туралы үкіметаралық
келісімдерге сәйкес бірыңғай тарифтік кеңістіктің сақталуын
қамтамасыз ету көзделеді.Тарифтер жүйесін жетілдірудің негізгі бағыты –
олардың тасымал сапасы сыныптары бойынша, сондай-ақ мемлекеттік
көлік саясатының басымдылықтарын ескере отырып, саралау болып
табылады.
Залалды қызмет түрлерін төте қаржыландыру және рентабельді
қызметтерді есебінен демеу қаржы беру практикасы тоқталуы тиіс.
Тарифтік саясатта әзірлеу кезінде транзиттен түсетін түсім
кірістің валюталық бөлігі түсімінің негізгі көзі болып табылатын,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының табиғи монополияға жатқызылған
заңды тұлғалары халықаралық көлік қызметін көрсету рыногында
бәсекеге түсуге қабілетсіз екенін ескеру керек. Республиканы
экономикасын дамытудың жаңа факторларын, қазіргі заманғы
технологиялар мен қызмет көрсетулердің жедел дамуын монополиялық
және бәсекелестік құрылымдар арақатынасының нақты өзгеруінің ескере
отырып, қазіргі заңнамаға және табиғи монополия субъектілерінің
бағалары мен тарифтерін белгілеу методологиясына өзгерістер
енгізіледі.
Көршілес мемлекеттер арқылы өтетін балама бағыттардың болуы
Қазақстанның аумағы арқылы өтетін көлік бағыттарының шетелдік жүк
жөнелтушілер үшін экономикалық тартымдылығын сақтап қалу мақсатында
икемді тарифтік саясатты қолдану методологиясы мен тетігін
жылдамырақ әзірлеу қажеттілігін туындатады.
Республикада таяу жылдары мемлекеттік реттеуді кезең-кезеңімен
төмендету арқылы монополиялық салаларды бәсекелестік орта жасауға
байланысты қауіпті төмендету маңызды.
Ең алдымен, бұл монополияға қарсы реттеудің заңнамалық негіздерін
жетілдіруге және Табиғи монополиялар туралы Қазақстан Республикасының
заңына халықаралық транзиттік тасымалдар бөлігінде өзгерістер енгізуге
қатысты.
Инвестициялық қызмет көлік кешенін дамытудың республикалық және
аймақтық бағдарламаларының негізінде жүзеге асырылады. Инвестициялық
мүмкіндіктер шектеулі болуына байланысты, басым бағдарламаларға тікелей
қаржыландыру түріндегі мемлекеттік қолдау сқталып отыр. Бұл ретте
мемлекеттік инвестициялар белгіленген басымдықтарды ескере отырып,
таңдамалы сипатта болуы тиіс және бірінші кезекте жалпы мемлекеттік
мәселелерді, соның ішінде қауіпсіздік пен қоршаған ортаны қорғауды
қамтамасыз ету жөніндегі мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Мемлекеттік
қаржыландыру бастамашыл болуы және көлік кешені кәсіпорындарының өз
ресурстарын, банк несиелерін және басқа да қосымша бюджеттен тыс қаражатты
тартуды ынталандыруы тиіс.
Инвестициялық саясат саласындағы негізгі міндеттер:
1) бюджеттен қоса қаржыландыруға жататын басым жобаларды анықтау және
оларды тиісті деңгейдегі бюджеттерге енгізу;
2) жеке, соның ішінде шетелдік капиталды тарта отырып, көлік кешені қаржы
инвестициялық құрылымдарын құру;
3) автомобиль жолдарын қалпына келтіру, темір жолдардың учаскелерін
күшейту, сондай –ақ халықаралық транзиттік дәліздердің құрамына
кіретін әуежайларды қайта жаңарту үшін қаржылық және техникалық көмек
көрсету жөнінде халықаралық ұйымдармен және қаржы институттарымен
жұмыс істеу;
4) инвестициялық жобаларды конкурстық негізде іске асыруды қамтамасыз ету
болып табылады.
Мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуы және инфляцияның төмендеуі
жағдайында кәсіпорынның табысы есебінен, соның ішінде темір жол көлігі және
азаматтық авиацияны жөндеу салаларына, теңіз сауда флотын құру саласына
коммерциялық банктердің несие ресурстарын тартуға мүмкіндік береді.
Жоғарыда аталған жобаларды қауіп-қатерден сақтандыру едәуір ақша
қаражатын жинақтаған мемлекеттік емес сақтандыру және зейнетақы қорларының
қосымша қаржы ресурстарын тартуға нақты мүмкіндік береді.
Көлік кешені саласына капитал салымдарын жекелеген бағыттары бойынша
шетелдік инвестициялардың рөлі сақталуы және едәуір маңызды болуы мүмкін.
Бұл республикада базалары мен үйлес нұсқасы жоқ салаларда - азаматтық
авиацияда, теңіз кеме қатынасында лизинг компанияларын құру қажеттілігіне
байланысты.
Мемлекеттің қатысуынсыз инвестициялардың басқа нысыандарына көшу
көлік кешені салаларында қатар жүреді. Мысалы авиацияда шетелдік
компаниялардың қатысуымен әуе кемелерін сатып алу мен жөндеу базасын
жасауға қаржы лизингін тартуға кірісті.
Көлік кешені салаларындағы инвестиция – қызметтің қатавң белгіленген
кезеңділігі мен бағыты болуы тиіс. 2008 жылға дейін авиация саласына, теңіз
портын дамытуға мемлекеттік кепілдікпен инвестициялар тарту практикасы
сақталды.
Коммерциялық банктердің, зейнетақы қорларының, жеке меншік
компаниялардың ішкі инвестицияларын тарту көлік кешенінде комиссия және
басқалар сияқты объектілерді салудың және пайдаланудың осындай сызбаларын
дамытуды көздейді.
2003 жылдан бастап қоржындық инвестицияларды енгізу блжанып отыр,
осы үшін көлік кешенінің ұйымдары акциялар, облгациялар, бондар және басқа
да бағалы қағаздар шығаруды және оларды қор рыногына орналастыруды көздеп
отыр.
Инновациялық салада негізгі күш – жігер мен рсурстар ғылыми – зерттеу
жұмыстарының нәтижелілігін арттыруға шоғырлануы тиіс.
Зерттеулердің басым бағыттары:
- бірыңғай өндірістік – техникалық кешен ретінде көлік кешенін тиімді
пайдалануды және еліміздің транзиттік әлеуетін пайдалану жолдарын
іздеу;
- аймақтық және республикалық ауқымдағы көлік желілерінің ұтымды
құрылымдарын әзірлеу;
- көлік қызметін көрсету рыногында бәсекелестік ортаны дамыту жөнінде
ұсыныстар дайындау;
- тасымалдау процесінің озық технологияларын (мультимодулдік тасымалдар,
логистика) әзірлеу және Қазақстан Республикасындағы нақты экономикалық
жағдаймен байланыстыру;
- қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды қолданумен перспективалық
басқару жүйелерін әзірлеу;
- көлік кешеніндегі тарифтерді есептеу методологиясын, салық және кеден
саясатын жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу;
- көлік кешені үшін импорт алмастыру саласындағы зерттеулер болып
табылады.
Көлік кешенін тиімді дамытудың басым шары барлық іске асырылатын
жобаларды ғылыми сүйемелдеу, салалық ғылымның сақталуы мен дамуы болуы
тиіс.
Бірінші кезекті міндеттер:
1) темір жол көлігінде тарифтік саясатқа жаңа қағидаттар мен тәсілдерді
әзірлеу.
2) Аэронавигация қызмет көрсетуіне арналған тарифтерді есептеу әдістемесіне
өзгерістер енгізу.
3) Отандық кәсіпорындарда жасалуы мүмкін қосалқы бөлшектердің, жабдықтар
машиналардың номенклатурасын ұлғайту болып табылады.
1.3 Аймақтық және мемлекеттік көлік саясатын іске асыру жолдары
Аймақтық көлік саясатының басты міндеттрі аумақтардың дербес
әлеуметтік – экономикалық дамуы үшін экономикалық негіз қалыптастыру мен
нығайту және аумақтық еңбек бөлінісінің артықшылығын пайдалару болып
табылады.
Аймақтық саясаттың көліктік мәнісі ауылдық жерлерде және жеке
аймақтарда көлік қызметін көрсетуді жақсартуға, көлікті тиісті резервтерді
алдын – ала жасауды талап ететін төтенше жағдайларда жұмыс істеуге
дайындауға байланысты.
Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігі
комитеттерінің аумақтық басқару органдарының функциялары – көліктекгі
қауіпсіздікке ағымдағы бақылау жасау, кәсіпкерлік қызметті лицензиялау,
объектілерді, қызмет түрлерін және мамандарды сертификаттау мен
аттестаттау, мемлекеттік бағдарламалардың орындалуын және мемлекеттік
қаражаттың пайдалануын бақылау, сондай – ақ көліктің жұмылдыруға даындығын
бақылау болуы тиіс.[17]
Жергілікті өкімет көлік жүйелерін аймақтық басқару органдарының
функциялары көлікті паспорттау, аймақтар көлігін дамыту бағдарламаларын
әзірлеу және түзету енгізу, тапсырыстар орналастыруға және көлікті дамыту
жөніндегі жұмыстарды қаржыландыруға, ақпараттық қызметтерді ұйымдастыруға
және т.б. конкурстар өткізу болып табылады.
Жергілікті басқару органдырымен өзара іс – қимыл басымдықтарды залалды
жолаушы тасымалдары сияқты нақты көлік проблемеларын шешуге, аймақтық
ерекшеліктерге сәйкес келетін нормативтік құқықтық база жасауға, көліктік
жобаларды іске асыру үшін орталықтандырылмаған көздерден инвестициялар
тартуға және т.б. бағытталуы тиіс.
Аймақтық бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру кезіндегі негізгі
мәселелер:
1) аймақаралық экономикалық байланыстарда қолданылатын жергілікті маңызы
бар автомобиль жолдарын және кіреберіс жолдарды салуды, жөндеуді және
ұстауды жергілікті бюджеттен бірінші кезекте қаржыландыру және
инвестициялар тарту;
2) орталық атқару органдарының құрылымдық бөлімшелері мен шағын бизнесті,
бәсекелестік ортаны, жол маңындағы сервисті дамыту, жұмыссыздарды
қоғамдық жұмыстарға тарту жөніндегі жұмысты үйлестіру;
3) көлікте сертификациялау, стандарттау және бақылау – қадағалау
функцияларын жүзеге асыру кезінде көмек көрсету;
4) аймақтардағы көлік – коммуникация кешенінің жай – күйі туралы ақпарат
ұсыну болуы тиіс.
Осы тұжырымдамада жазылған мемлекеттік көлік саясатының негізгі
ережелерін іске асыру көлік саласындағы ғылыми зерттеулерді қолдауды және
кадр саясатын жетілдіруді ескере отырып нормативтік құқықтық, экономикалық,
әкімшілік тетіктер арқылы жүзеге асырылады.
Көлік туралы заңды дамытатын және көлік қызметін көрсету рыногын
дамыту серпініне бейімдейтін мынадай негіз қалайтын заңдар:
Автомобиль көлігі туралы заң;
Автомобиль жолдары туралы заң;
Темір жол көлігі туралы заң;
Сауда мақсатында теңізде жүзу заң;
Су көлігі туралы заң;
басқада нормативтік құқықтық келісімдер қабылданады.
Қолдалынып жүрген заңнаманы көлік кешенінің ағымдағы және
перспиктивалық қайта құрылымдау процестеріне бейімдеу мақсатында оны
жетілдіру, экономикалық өзара қатынастардың жаңа нысандарын (табиғи
монополиялар туралы, бәсекелестікті дамыту және монополиялық қызметті
шектеу туралы Қазақстан Республикасын заңдары, мемлекеттік кәсіпорын
туралы Президенттің заң күші бар жарлығы, Азаматтық кодекс және
басқалар) енгізу жөнінде жұмыс жүргізіледі.
Жолаушы тасымалдарын, соның ішінде темір жол көлігімен (болашақта)
жүзеге асыруға арналған тендерлік рәсімдерді жүргізу тәртібі құқықтық
нығайтылады, оның негізіне: тасымалдаушылардың осы қызмет көрсету
рыногына еркін кіру, бағытқа қызмет көрсетуге арналған тендір
жеңімпазының айрықша құқығы, бюджеттен жәрдемақы төлемдерін барынша
азайту және т.б. салынады. Халықаралық ынтымақтастық саласында
қолданыстағы нормативтік құқықтық келісімдерге Қазақстан Республикасы
бұрын қосылған және конвенциялар бойынша міндеттемелердің орындалуын
қамтамасыз ететін өзгерістері мен толықтьырулар енгізіледі, сондай-ақ
Қазақстан мүдделі халықаралық конвенцияларға қосылу жөнінде қажетті
және жеткілікті шарттар пысықталады және тиісті іс - шаралар жүзеге
асырылады. [1]
Әртүрлі аймақтық және халықаралық ұйымдар (ТМД, Кеден одағы, ЭЫҰ,
көлік министірлерінің еуропалық конференциясы, ЕЭК және БҰҰ АТМЭӘК
комитеттері және басқалар) шеңберінде көлік секторындағы, құрлықаралық
транзиттік тасымалдарды дамыту мақсатында үйлестірілген құқықтық,
тарифтік, кедендік және техникалық және саясатты жүзеге асырудағы
ынтымақтастықты мәселелері жөніндегі белсенді ынтымақтастық
жалғастырылады.
Тарифтік саясатты салық және кеден заңдарын жетілдіру көлік
шығындарын төмендетуді қамтамасыз етуге, көлік кешенінің әр түрлі
секторларындағы негізгі құралдар мен жылжымалы құрамды жаңартуға
бағытталады. Бұл ретте, бюджеттік кірістің жалпы деңгейін сақтау үшін
ықпал ету дәрежесі бәсекелестік ортасы жақсы дамыған салаларда
күшейтіліп, әлсіз дамыған нарық секторларында азайтылады.
Ұлттық көлік инфроқұрылымын қалыптастыру басты саяси және тікелей
қаржылай қолдау, инвестициялардың мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз
ету секторлық даму бағдарламаларының негізінде жасалған, өз кезегінде
көлік кешенін дамытудың кешенді блжамының негізінде әзірленетін
дәліздерді кешенді дамытудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларын
іске асыру болатын әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады.
Жолаушыларды автомобиль көлігімен тасымалдау және мұнай өнімдерін
бөлу жөніндегі қызметті лицензиялау жүйесі қалпына келтіріледі.
Негізінде халықаралық танылған практикамен бірге ұлттық стандарттарды
одан әрі үйлестіруге жататын көліктегі сертификаттау қызметін жетілдіру
жөніндегі жұмыс дамытылады.
Бірлескен бағдарламалар мен хаттамалардың негізінде Көлік және
коммуникациялар министрлігінің әртүрлі көліктік емес министрліктермен және
ведомствалармен жұмыс анағұрлым тығыз үйлестіріледі. Бұдан басқа, көлік
және коммуникациялар министрлігінің құрылымдық бөлімшелеріне стандарттау
және сертификаттау, құқық қорғау органдарының техниклық талаптарды
қалыптастыру мәселелері және автокөлік құралдарына жыл сайын техникалық
қызмет көрсетудің техникалық мәністері бойынша ішінара өкілеттіктерін
беруге қатысты министрліктер мен ведомствалардың арасындағы
өкілеттіктерді ажырату жүзеге асырылады.
Басқару қызметін оңтайландыру Қазақстан Республикасы көлік және
коммуникациялар министірлігінің саланы мемлекеттік реттеу, басқару және
дамытудың басты органы ретіндегі ролін күшейтуге бағытталады. Негізгі
күшжігер ішінара өкілеттіктерді аймақтарға беруді, үйлестірілген қызметті
қамтамасыз ету және көлік дәліздерін бірыңғай өндірістік – технологиялық
объектілер ретінде дамыту жөніндегі сектораралық (көлік түрлері бойынша)
кеңестердің ұйымдастыруды ескере отырып шешім қабылдау кезінде іс-
қимылдың үйлестірілуін арттыруға бағытталады.
Қазақстан темір жолы республикалық мемлекеттік кәсіпорнын қайта
құрылымдау Қазақстан Республикасының темір жол бөлігін дамытудың
бегітілген салалық бағдарламасында сәйкес жүзеге асырылады. Басқа
республикалық мемлекеттік кәсіпорындар бойынша осындай бағдарламалар
әзірленеді және іске асырылады.
Жергілікті маңыздағы автомобиль жолдарының және су жолдарының желісі
аймақтық атқарушы органдардың теңгерімінен беріледі. Бұл ретте, оларды
ұстау және пайдалану жөніндегі бірыңғай техникалық саясатты сақтап қалуды
тиісті орталық атқарушы органдармен өзге де мемлекеттік органдар
қамтамасыз етеді.
Отандық ғылыми – зерттеу және жобалау – конструкторлық ұйымдарды
мемлекеттік қолдау оларды жаңа техниканы, технологияларды әзірлеу
жұмыстарын орындауға тарту және әртүрлі халықаралық ұйымдармен және
қаржылық институттар мен жұмыс істеу кезінде консалтингтік қызметке
конкурстык негізде тарту арқылы жүзеге асырылады.
Білікті мамандарды даярлау дәл осындай негізде жүзеге асырылады.
Осы тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер мынадай болуы тиіс:
Ұлттық көлік инфроқұрылымын қалыптастыру мен дамыту және оның тиісті
жұмыс істеуін қамтамасыз ету бірден бірнеше оң нәтижеге әкеледі:
көлік кешені объектілерін ірілендіру және стратегиялық маңыздылығын
атқару есебінен инвестициялық тартымдылығын арттыру:
көлік кешенін ұстауға және дамытуға бағытталатын қаржылық және
материалдық, соның ішінде сыртқы көздерден келетін ресурстардың ұтымды
болуы.
халықаралық көлік дәліздеріне кіретін көлік коммуникацияларын
жеделдете қалыптастыру және техникалық жайластыру:
республикаішілік және халықаралық қатынастарда көлік байланыстарын
оңтайлы құру:
нормативтік құқықтық базаны өзгерту және жеке инвестициялардың көлік
кешеніне келу үшін жағдай жасау арқылы көлік кешенінің жекелеген
объектілерін жеделдете дамыту.
Түптік нәтижесінде бұл еліміздің экономикасына инвистициялардың
есебінен ғана емес, сонымен бірге Қазақстанның аумағына транзиттік жүк
және жолаушылар ағынын тарту, сондай-ақ ішкі рынокта тауарлар мен қызмет
көрсетулердің құнындағы көлік құрайтын бөлігін төмендету есебінен қосымша
капиталдарды тартуға мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындарындағы көлік құрайтын бөлігін төмендету оның
халықаралық рыноктағы бәсекелестік қабілетін арттыру есебінен
экономиканың нақты секторындағы өндірістің жандануына және экономикалық
белсенді халықтың жұмыспен қамтылуын ұлғайтуға сөзсіз әкелуі тиіс.
Алдын ала бағалау бойынша жаңа тарифтік саястты енгізу және
тасымалдар қашықтығын қысқарту есебінен өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы
өнімдері бағаларындағы көлік құрайтын бөлігінің 15 – 18 % - ға төмендеуін
күтуге болады. Мұның өзі Қазақстандық тауарлардың бәсекелестік қабілетін
арттыруға мүмкіндік береді.[19]
1.4 Темір жол тораптарының дамуына өндірістік күштерді орналастырудың
әсері.
Көлік жүк тасымалын іске асыруға және халықтың жылжымалы сұранысын
қанағаттандыруға негізделген. Көліктік - коммуникациялық кешеннің жұмысының
талдауы 2008 жылдың қаңтар - ақпан айларының негізгі көрсеткіштері 2007
жылдың қаңтар - ақпан айларына қарағанда: тасымал-данған жүктердің
көлемдері бойынша 12,9 %-ға, жолаушылар айналымы бойьшша 6,6 %-ға өскенін
көрсетеді.
Елдерді көлікпен қамтамасыз ету үшін жол қатынасының торабы мен оның
конфигурация типінің көрінісіне үлкен мән беріледі. Елдердің көліктік
торабының конфигурациясы өндірістік кешеннің территориялық орналасуымен
және қалыптасқан демографиялық жағдайымен анықталады. Мемлекеттің көліктік
қызмет көрсету саласының көптеген жетіспеушіліктері поездың жол қатынасының
тиімсіз конфигурациясымен түсіндіріледі. (байланыс айналасы, жергілікті
желінің магистральдан үзілуі және т.б.) Көліктік фактор кең территория және
ресурстар мен негізгі өндірістік қорларды бөлудегі теңсіздіктерге
байланысты республика үшін ерекше маңызды рол атқарады.
Қазақстан үшін темір жол торабын дамыту концепциясын өңдеу өзекті
мәселе болып табылады.
Зерттеулердің теориялық және әдістемелік негіздері болып
Г.Л. Аккерман, В.И. Арсенов, А.В. Гавриленков, А.Е. Гибшман,
С.М. Гончарук, А.В. Горинов, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz