Несие капиталы өндірістік капиталға тең
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы банктік несие қатынастарының
көрсеткіштері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ТАРАУ Банктік несие қатынастарының теориялық негіздері 6
... ... ... ... ... ... ... . 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
... ... 17
1.1 Банктік несие операцияларының түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Банктік несие операцияларының классификациясы ... ... ... ... ... 22
1.3 Банктік несие операциясының даму эвалюциясы ... ... ... ... .. 22
2 ТАРАУ Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің несие қабілеттілігін
бағалауды талдау (Қазақстан Халық Банкінің мысалында) ... ... ..
2.1 Қазақстан Халық Банкінің экономикалық сипаты
... ... ... ... ... ..
2.2 Банк клиенттерінің несие қабілеттілігін бағалауды талдау
... ... ...
2.3 Банктің несие тәуекелін бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындар мен ұйымдар, халықтың ақшалай еспе айырысулары
мен төлемдерінің едәуір бөлігі жүргізіледі, уақытша еркін ақша
құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстары белсенді әрекет
етуші капиталға айналдырады. Несие жүйесінің экономиканы және халықты
несиелендіру.
Бұл қызмет банктің қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және
банктің актив операцияларына жатады. Несиелік операциялар, бұл несие
беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншісінен екіншісіне
төлемдік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша
қаражаттары соммасы ұсынуы бойынша қатынастар.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен алушылардың арасындағы қатынасты
бейнелейді. Несиені көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша
бос ақша қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға беретін
ссудалық капиталға айналады.
Нарық заманында Қазақстандағы банктердің несиелері қарқынды
дамуда, былай айтқанда жеке несиелеу, оның ішінде тұтынушылық пен
ипотекалық несиелер. Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың
кірісінің өсуімен және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие
бәсекелестігінің артуымен, халықаралық нарық капиталындағы қаржы
қорларының арзандауымен байланысты. Ескеретін бір жайт,
тұтынушылық несие әлемдік тәжірибедегі банк операцияларының
ішіндегі ең көп тараған түрінің бірі. Тұтынушылық несиенің қолдану
аясы анағұрлым кең. Қазіргі кезде тұтынушы несиесін қосқанда,
екінші деңгейдегі банктердің қызмет көрсету аясы кеңіген.
Қазіргі кезде елімізде банктік несиелеуге байланысты жақсы
шарттар бар. Атап айтсақ, біріншіден, бұл инфляцияның төмен
деңгейімен, теңге курсының тұрақтылығымен, нақты жалпы ішкі өнімнің
өсуімен және мемлекеттік бюджеттің көбеюімен байланысты
макроэкономикалық шарттардың елеулі жақсаруы. Екіншіден, ел
тұрғындарының жеке бизнес дағдыларын үйренініп, дәстүрдің тұтынушыдан
кәсіпкерлікке өзгеруі болып табылады. Қазақстанда нарықтық
экономиканы білетін және басқару тәжірибесі бар менеджерлердің
қалыптасуыда өзіндік ықпал етеді. Сонымен қатар, ішікі сұраныс
қазіргі жағдай үшін жақсы болып табылады. Елімізде төлем жүйесі
дамып, халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін қаржылық жүйе
қызмет етуде. Сол уақытта Қазақстан Республикасы әрі қарайғы
тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктреде несиелік ресурстардың
болуымен аныталады. Бұл қазіргі даму кезеңіндегі қаржылық жүйе
құрлымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: банктер несиелік қызмет
нарығында монополистер болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа
элементтерінің озып келе жатқан дамуына қарамастан, банк жүйесінің
рөлі мен мәні ерекше болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа
элементтерінің озып келе жатқан дамуына қарамастан, банк жүйесінің
рөлі мен мәні ерекше болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әрі қарайғы тұрақты дамуы
екінші деңгейлі банктерде несиелік ресурстардың болуымен анықталады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктер
активтерінің шамамен 60 % ын банктік емес заңды тұлғаларға
берілген несиелер құрайды .Осы көрсеткіш бойынша олар АҚШ және
Жапония банк жүйелерімен бірдей деңгейде. Алайда, несие көлемінің
жалпы ішкі өнімге қатынасы жағынан Қазақстан жоғарыдағы елдерген
артта қалған . Біздің ойымызша, активтердегі несиелердің үлес
салмағы 80% ға дейін көтеру керек. Қазір біздің ойымызша, бұл
көресеткішті 83 % ға жеткізуге болады. Алайда Қазақстан Республикасы
екінші деңгейлі банктерінің ресурстық базасының ерекшеліктері,
сондай ақ сапалы жобалардың болмауы осы мәселені мүмкіндік бермей
отыр.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық
базасының қазіргі жағдайын сипаттай келе, банктерде қысқа мерзімді
ақшалар жинақталып қалғанын атап өту керек. Ал , экономиканың
нақты секторына үш жыл және одан да ұзақ мерзімге несие қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері
беретін несиелерінің валюталық құрылымы мен мұнай бағалары
арасындағы байланыстылықты көруге болады. Мұнай төмемендеген де
шетел валютасындағы несиелердің үлес салмағы өседі.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар мен ресурстық база өсіп
отырған кезде несиелік нарық қаржы нарығының серпінді даму
үстіндегі салаларының бірі болып табылады. Коммерциялық
банктердің екінші дәстүрлі базалық қызметі, экономиканы және
халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Несие, бұл
пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни қарызға
берілетін ссудалық капитал қозғалысына ие.
Несие банктің қаржысын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын, сондай ақ
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіреді. Несие нарықтық
экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас бөлігі
болып табылады. Экономикалық категория ретінде, несие, кәсіпорындар,
ұйымдар және бірлестіктер, сондай ақ халық арасындағы несие қорын
құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір
мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік
қатынастар жиынтығын және тауарлар мен ақшаның сатылмай, сатып
алынбай, таза түрде қарызға берілуін сипаттайды.
Несиелендіру процессі көптеген әр түрлі қауіптілік факторларымен
байланысты. Ол қауіптілік факторлары несиенің белгіленген мерзімде
қайтпай қалуына әкеліп соғуы мүмкін. Несие қауіптілігі эгзогенттік,
сыртқы экономикалық ортаға байланысты және эндогенттік ішкі, яғни
банктің өзінің жұмысында қателік жіберуінен факторларға тәуелді
болып келеді.
Несие қабілеттілікті анықтаудың негізгі мақсаты борышкердің ссуда
келісім шарқа байланысты сол ссуданы қайтару қабілеттілігін және
даяр екендігін білу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - банктік несие қатынастарына талдау
жасау. Коммерциялық банктің несиелік саясатын зерттеу барысында
несиеге байланысты мәселелерді, борышкердің қаржы мүмкіндігін зерттеу,
несие қамтамасыздығын, несие тәуекелдігін азайту жолдарын талқылау
болып табылады.
Дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 ТАРАУ Банктік несие қатынастарының теориялық негіздері
1.1 Банктің несие операцияларының түсінігі
Несие, нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дасудың
ажырамас элементін білдіреді.Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет.
Тауар айырбастау бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін білдіреді
десе, шынымен де, ондай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас
туындайды.
Құнның қозғалысы бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экорномикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несие ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
деген негізде бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде беріледі. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиеніңәр
түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен
шығаруға болмайды.
Несие бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып , несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлға лардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жирақтала отырып
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналуы.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондайақ олардың
жұмсалымдарының болуын және сондайақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда бұл ссудалық шот
ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір
ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие бұл кәсіпорындар, ұйымдар
және бірлестіктер сондайақ халық арасындағы несие қорын құру және
оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізіде қалыптасатын өндірістік
қатынастар жиынтығын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие несие құрылымы бір бірімен өзара
байланысты элементтерден тұрады. Мұнда элементтерге ең алдымен
несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша
несиелік қатынастар субъектілері жатады.
Қарыз беруші қарызды беруші қарызды беретін несиелік
қатынастардың бір жағы. Қарыз беруші бұл уақытша пайдалануға
қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге :банктер,
банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық
жатады.
Қарыз алушы бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,
несиелік қатынастың екінші жағы. Борышкер және қарыз алушы бір
бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі.
Мысалға Кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке,
салыктарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ,
бұл жерде ешқандай да несиелік қатырас туындамайды. рыш бұл тек
қана экономикалық қатынасты емес, сондай ақамзаттық қатыныстар жағдайын
сипаттайды. Борыш бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы бұл
қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының
элементіне берілетін обьектіде жатады. Беру объектісі бұл құннның
ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы рыны мен ролі, оның атқаратын
қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде
төмендегідей қызметтерді атқарады:
• Қайта бөлу
• Айналыс шығындарын үнемдеу
• Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
• Капиталдың шоғырлануын жеделдету
• Ғылыми техникалық прогрессті жеделдету
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлтттық
экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады.
Сызба - 1.1. Несиенің құрылымы
Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір
саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл
қызметінің, қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының
бөлінуі әкімшілік негізінде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар
арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
ретінде жүзеге асырылады .
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметініің іс жүзіне
асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық
субъектілеріндегі ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы
араоындағы уақытша болатын аймақтық кей жағдайларда қаржылай
ресурстарға деген қажеттілікті туындатады.
Міне, сордықтанда мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің
орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын
қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын ұнеидеуге мүмкіндік
жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы накты акшалардың
орнын уақытша алмастыруы қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай
орнын алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметі іске аоу процессінде тек қана тауар айналысын
емес, сондай ақ нақты ақшалардың уақытша орнын алмастыруы қазіргі
несиелік шаруашылықта орнын толтыру үшін несиені пайдаланады . Бұл
дененіміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай,
айналыс шығындарын үнемдерге де ммүмкіндік жасайды.
Ал ,келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшаларды ң
орнын уакытша алмастыруы қазіргі несиелік шаруагылықта мұндай орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын
емес, сондай ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра
отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі
арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар , айналыстағы ақша
массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты
дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай
міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын
ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми техникалық прогресті жеделдету қызметі
ғылыми техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады
.
Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу
орталықтардың жұмыс жасауы қиынға соғады. Сондай ақ несие
өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін
де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда
кәсіпорынның қаражатымен, оның, ішінде орта және ұзақ мерзімді
банктің несиелері есебінен қаржыландаралады.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және
әлеуметтік қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру,
несиелеу қағидаларын қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені,
мүнда несиенің мәні және мазмұны, сондай ақ несиелік қатынастар
төңірегіндегі объективті экономикалық заңдардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процесі бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді . Сондықтан
да, несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну
несиелеудің негізгі қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз
болып саналады . Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға
сүйенеді:
• несиенің мақсаттылығы
• несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы
• несиенің ақылылығы
• несиенің қамтамасыз етілуі
• несиенің сый ақылылығы
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
класты қарыз алушылар үшін жиі қолданады.Мұндай жағдай да несие,
сыйақы ретінде ешқандайда қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің қайтарымдылылық қағидасы, оны экономикалық категория
ретніде, басқадай тауарлы ақшалай қатынастардың экономикалық
категорияларынан ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да қайтарымдылық бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни
оның қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің
бұл қағидасының маңызы арта түсуде.
Біріншіден, осы қағиданың қатаң түрде сақталуына, ұдай
өндірістің ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бүл қағиданың сақталуы комерциялық банктердің
өтімділігін қамтамасыз етеді. Олардың жұмысын ұйымдастыру
қағидалары, тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға
салынуына мүмкіндік береді.
Үшішіден, әрбір жекелеген қарыз алушы үшін, бұл қағиданың
сақталуы, олардың банктен жаңа несие алуына жеңілдіктер береді.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын
басты көрсеткіш. Ол негізінде банк пен клиент арасында жасалатын
несиелік келісім шарт құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген
уақыт өтіп кетіп ссуда қайтарылмаған жағдайда, ол уақыты өткен
ссудалардың қатарына жатқызылады.
Бұл сатысында банк клиенттің несиелік келісім шартты
бұзғаны үщін жоғарғы жағдайда пайыз төлеп қайтаруын талап ете
алады. Уақыты өтіп кеткен несиелер көрсеткіші қаншалықты төмен
болса, соғырлым банк қызметі тұрақты және оның зиян шегу
ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы, бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
берілетін қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп
қайтарылатындығын білдіреді. Іс жүзінде ақылылық бұл несиені
пайдаланғаны үшін төленетін пайыз түрінде беріледі.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі
ескеретін басты фактарларына мыналарды жатқызуға болады:
• Орталық банктердің комерциялық банктерге беретін
ссудалары бойынша белгңленітін пайыздың базалық
мөлшері.
• Банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері.
• Өз клиенттеріне депозиттік шотттар бойынша төлейтін
орташа пайыз мөлшері.
• Банктің несиелік ресурстарының құрылымы (қаншалықты сырттан
тартылған қаражаттар үлесі жоғары болса, соғырлым несие
бағасы қымбат болуға тиіс).
• Несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса ,несие бағасы
арзан болады ).
• Несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нактырақ айтсақ ,
банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты
тәуекел дәрежесі .
• Еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (қаншалықты
инфляция қарқыны жоғары болса, несие үшін төленетін ақы
да жоғары болуға тиіс, себебі, мұндай жағдайда,
банкте ақшаның құнсыздануынан өз ресурсын жоғалту
тәуекелі артады.
Сонымен қатар пайыз мөлшеріне обьективтік және экономикалық,
сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді.
Бұл қатардағы басты факторлардың біріне депозиттік пайызды
жатқызуға болады. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбат түссе,
соғұрлым несиенің бағасы жоғары болады.
1.2.Банктің несие операцияларының классификациясы
Несие формасы, бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс
табуы. Ол несие қатынасының сырттай мәні мен ұйымдастырылуын
синтездейді. Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз
әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады. Несие қатынасының
формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең
маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
• Қызмет ету саласына қарай, ұлттық және халықаралық несие.
• Несие мәмілесінің объектісіне қарай, ақшалай және тауарлық
несие.
• Несие қатынасының субъектісіне қарай, банктік, комерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда
оның ақшалай формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан
білетініміздей, адамдар тұтынуға қажетті артық өнімдерін
(астық, мал, тері, т.б. ) бір біріне өсім алумен қарызға
берген (21).
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс тәжірибеде
төлемдерінің мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен
құрал жабдық, тұрмыстық тауарлар, саймандар лизингінде
қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие фермерлер мен шаруа
қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым түрінде
берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде
жиын терінннен кейін қайтарып отырады.
Сызба - 1.2. Несиенің негізгі формалары
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие
формасы пайда болып, дамиды. Ол осы замандағы нарықтық
шаруашылықта ортықшылықтарға ие, типтік форма болып табылады.
Бұл түсінікті де өйткені ақша айналыс пен төлемнің
жалпыға тән баламасы, әмбебап құралы болып табылады.
Несиенің бұл формасы ұлттық және халықаралық экономикалық
айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Жоғарыда қарастырылған 1.2. сызбасында несие формаларының
көптеген түрлері болады. Несие түрлері, бұл оның несиелерді
жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық
белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің
іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
1. Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі несиелеу
объектісінің экономикалық белгілері бойынша :
• Айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие.
• Негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие .
• ТМҚ арасында шұғыл қажеттілкке, сондай ақ, нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие .
• өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие
акктедитивтер.
• Төлем несиелері
2. Қамтамасыз етілуі бойынша :
• Жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ пен кепілдікпен,
сақтандыру келісім шартымен толық қамтамасыз етілген.
• Ішінара қамтамасыз етілген.
• Қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік.
3. Қайтарылу мерзімі бойынша :
• Қысқа мерзімді.
• Орта мерзімді.
• Ұзақ мерзімді.
4. Өтелу тәртібі бойынша:
• Бөліп бөліп төлеу.
• Бір жолғы өтеу.
• Кезең сайын бір қалыпты өтеу.
5. Тәуекелді деңгейі бойынша:
• Субстандартты.
• Стандартты.
• Күмәнді.
• Сенімді.
• Ұзартпалы.
6. Ақылылығы бойынша:
• Қалыпты пайызды мөлшерлемесі.
• Төмен пайызды мөлшерлемесі.
7. Салалық бағыты бойынша:
• Сауда сатық несиесі.
• өнеркәсіп несиесі.
• ауылшаруашылық несиесі.
• құрылыс несиесі.
8. Ашылатын шот түрлері бойынша:
• жай ссудалық шот бойынша несие.
• арнайы ссуда шоты бойынша несие
• контрогенттік шот бойынша несие.
• вордрафт бойынша несие.
• Несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы
мүлікпен немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді
әрі ссуда мөлшері бойынша тіркелетін ломбардтық несие
жатады.
Ломбартттық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды
қағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, тауар кепілдігімен
берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені
өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие ( ағыл. айналыста болу, кезең сайын ауысып
отыру) ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында қолданылатын
жаңартпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде
және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы
елдер арасында қосымша келісім сөзсіз автоматтты түрде
беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының
оған несие келісім шартының белгіленген әрекет ету
кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген
мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұсынан ресімделген
міндеттемесі.
Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз
алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын
білдіреді.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісім шарты аясында
несиелеу ) несие ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк
шотына қойылатын талап бойынша төлем арқылы беріледі.
Комерциялық несие, несиенің басқа формаларына қарағанда
комерциялық несие олардан бұрын пайда болды. Оны бір
шаруашылы жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар
мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді.
Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда
капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы
жатады. Коммерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу
процессінен тікелей пайда болады . Ол тауарлық формада
беріледі және оны пайдалану шегі болады.
Ең алдымен оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әр
бір кәсіпкер, әрбір өзге субъекті комммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.
Коммериялық несиені тиісті тауарларды сатып алған кәсіп орындар
ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель
қолма қол ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және
айналыс шығынын кемітуге жағдац тудырады.
Вексель бұл сатып алушы қарызгердің жабдықтаушының
алдындағы заңмен қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі.
Онда борыш соммасы, несие үшін алынатын пайыз, өтеудің
мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге тиесілі
қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
ретінде пайдаланылады.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға
жеткізілген тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен
береді. Бұл арада соңғысы алғашқысына вексельді,
яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді .
Бұл вексель банкте атаулы құннан төмен баға
бойынша ескерілуі мүмкін немесе оның кепілдігімен банк
несиесін алуға болады.
Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие
банк несиесімен әрдайым аралас болады.
Банк несиенсі, бұл жағдайда несие қатынасының объектісіне
ссуданы ақшалай қаражатпен беру процесі жатады . Мұндай
несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің ерекшелігі, банк өз қарыз алушыларына
несиені өз капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған
ресурстардан да береді. Қазақстан банктерінің несие ресурстарындағы
өзіндік капиталының үлесі шамалап алғанда 18% - 20% құрайды.
Шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған, кәсіпорындардың,
ұйымдардың, және халықтың банкке орналастырылған уақытша бос
қаражатын банк ссудаға береді. Банк ақшалай қаражатты
ссудаға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал
формасында береді.
Банк несиенсі, бұл жағдайда несие қатынасының объектісіне
ссуданы ақшалай қаражатпен беру процесі жатады. Мұндай
несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін
банкке қарыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс
саласында пайдаланғаннан кейін пайда алады әрі оның есебінен
несиелерге пайыз төлейді. Тұтыну несиесі, несие қатынасы
банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана болмайды.
Ол сондай ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші
жағынан, халықтың арасындада пайда болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағатттандыру үшін беріледі. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар өздерінің жыл сайынғы табысының
10% - 12% ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды.
Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай қалды
десе де болады. Халық борышқор болудан қорқады, оның
үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары
16 % - 18% құрайды.
Ипотекалық несие, жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы
болатын ссуданы ипотека несиесі ретінде ұғуға болады .
Ол тұрғын үй құрылысын салуға және сатып алуға, жер сатып
алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие.
Ипотекалық несиелеу нарықтық экономиканың ажырағысыз
элементі болып табылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:
• Ипотекалық несие, бұл қатаң анықталған кепілзатпен
берілетін ссуда. Несие қайтараылмаған жағдайда кепілге
салынған жылжымайтын мүлік сатылады және одан түскен
қаражатпен несиелердің алашағы өтеледі.
• Ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға
ие, өйткені, ол тұрғын үй мен өндірістік үй
жайларды қаржыландыру, сатып алу, тұрғызу үшін және жер
учаскілерін игеру үшін пайдаланылады.
• Ипотекалық несие, әдетте 10 – 30 жылға дейін ұзақ мерзімге
беріледі.
Ипотекалық несиелендіру жүйесі икемді болу үшін ұдайы
жетілдіріліп отырады . Дамыған елдерде мыналар болады :
• Төлемдері кезең сайын өсетін ссуда :алғашқы бес немесе он
жылда борышқордың шығысын тұрақты өсіруді қарастырады.
• Төлем сомасы өзгеріп отыратын ссуда: жеңілдікті кезеңнің
болуын ұйғарады, мұнда борышқор тек пайыздарды ғана
төлейді.
Мемлекеттік несие, мемлекетттік несие жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарының мерзімділік,
қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде мемлекет
тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынастың жиынтығын
білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет
өзінің ағымдағы мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін
қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады. Бұл несие қатынасының
субъектісіне, бірінші жағынан, қарыз алушы ретінде мемлекет
жататын болса, екінші жағынан, халық, кәсіпорындар, ұйымдар, сондай
ақ шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет.
Мемлекет несиені: мемлекеттің өзіндік несиесіне және
мемлекеттік борышқа бөлу керек.
Бірінші жағдайда, мемлекеттің несие институттары экономиканың
әр түрлі секторларын және халықты несиелейді. Қазақстанда
бюджет қаражаты есебінен құралған қаржылық капиталы 100% - ды
құрайтын екі банк бар: Қазақстан даму банкісі және
Мемлекетттік тұрғын үй құрылысының жинақ ақша банкі.
Екінші жағдайда, мемлекет уақытша бос ақша ресурстарын
жұмылдыру үшін, мемлекеттің бюджет тапшылығын және қоғамның
өзгеде қаржы несие мекемелерінен, кәсіпорындар мен ұйымдардан,
сондай ақ, басқа мемлекеттерден ақшалай қаражатты қарызға алады.
Уақытша бос ақшалай қаражат облигацияларды, қазынашылы
міндеттемелерді және мемлекетттік өзге де құнды қағаздарын
шығару және өткізу арқылы жұмылдырылады.
кесте-1.1
Мемлекеттік мерзімдік облигациялар түрі
Облигация түрі мерзімі
1.мемлекеттік қысқа мерзімді 3,6 және 12 ай
облигациялар
2.мемлекеттік орта мерзімді 5, 7 жыл
облигациялар
3.мемлекеттік ұзақ мерзімді 20 жыл
облигациялар
Халықаралық несие, несиегер ретінде мемлекет, банк басқа
елдердің жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралы
экономикалық қатынас саласындағы ссудалық капиталдың
қозғалысын білдіреді.
Халықаралық несие қайтару, мерзімді және ақылы шарттарының
негізінде елдер арасындағы ссуда капиталының қозғалысына
қызмет ететін несие қатынасын әр түрлі формалары мен
субъектілері бойынша біріктіретін үлкен ұғым.
Халықаралық несие жаңа техника, технология, тауар мен
қызмет көрсету импортын ұлғайтуға мүмкіндік береді .
Халықаралық несие арқылы ұлғайтылған ұдайы өндірісті
қамтамасыз ету, қолма қол ақшасыз есеп айырысуды дамытудың
халықаралық есеп айырысу саласындағы айналыс шығынын үнемдеу,
сондай ақ, капиталдың және шоғырлануын орталықтандырылуын
күшейту мақсаттарында капитал елдерге қайта бөлінеді.
Халықаралық несие, несиегер ретінде мемлекет, банк басқа
елдердің жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралы
экономикалық қатынас саласындағы ссудалық капиталдың
қозғалысын білдіреді.
Лизингілік несие, лизинг бұл негізгі құрал жабдық мүлкін
сатып алу және оны жеке заңды тұлғаларға белгілі бір
төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті
сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне
себепкер болатын белгілі бір шарттармен лизингілік келісім
шарттың негізінде ұсыну бойынша инвестициялық қызметтің
түрі.
Лизинг бұйымына кез келген тұтынылатын заттар, оның
ішінде кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын машина, құрал
жабдық, сайман , үй ғимараты, құрылғы, көлік құралдары жатады.
Лизингілік несие, лизинг бұл негізгі құрал жабдық мүлкін
сатып алу және оны жеке заңды тұлғаларға белгілі бір
төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті
сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне
себепкер болатын белгілі бір шарттармен лизингілік келісім
шарттың негізінде ұсыну бойынша инвестициялық қызметтің
түрі.
Лизингтік банк несиесінің артықшылықтары :
• Мүлік кепілге салынбайды, яғни мүлікті кепілге салудың
қаежті болмайды.
• Бизнес жоспарды ұсынудың қажеттілігі болмайды.
• Лизингілік төлемнің жүйесі икемді болады және игеруге
жатқызылады, бұл салық салынатын базаны кемітуге мүмкіндік
береді.
• Жүз пайыздық несиелеу және төлемдерді дереу төлеуді талап
етпейді.
Лизинг беруші банктің лизингілік қызметінің артықшылығы :
• Лизинг барысында мүлік лизинг алушының балансына өтеді.
• Қосымша құн салығынан босатылады.
• Лизингілік компанияның несиелеуінен табыс және акциядан
дивиденттер алады .
1.3 Банктің несие операциясының даму эвалюциясы
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның
ролі ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саясы
экономиканың қалыптасуымен пайда болды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта
айналымының және айналысының Маркстық тұрғыдан талдануы
несиенің қажетттілігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы
несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен
мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің
қуат көзі болып табылады. Ғалымдар бүгінгі таңда экономика
ғылымының алдында бір жағынан теориялық талдау қорытындыларын
белсендірек жүргізеді, екінші жағынан банк ісін дамытып ,
жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарастырмау керек екекні
түсінікті.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметттерімен
заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде
натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағалатындығы
байқалады.
Натуралистік несие теориясы он сегізінші ғасырдың екінші жартысында
пайда болды. Бұл теорияның негізін А.Смит пен Д. Рекардо салды.
Одан әрі оны француз экономистері Ж. Сей, Ф. Бастия
және американдық Д. Мак Кулах дамытты. Бұл теорияның
негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік түсінігіне
үйлесті яғни, несие заттай игіліктердің қозғалысын
көрсетеді.
Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды
бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие объектісі табиғи заттай
емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік
капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының
қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта
бөлудің әдісі сияқты қарастырылады.
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның рөлі
ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың
қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндітіс процесімен,
құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан
талдануы несиенің қажеттілігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы
несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің
айрықша әкономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі
болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экономика ғылымының алдында бір
жағынан теориялық талдау қорытынбыларын белсендірек жүргізіп,
екінші жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін
айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарастырмау керек екені түсінікті.
Барлық теоретикалық проблемалардың соңы тек тәжірибелік әдістермен
шешілетіні кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында
диалектикалық бірлік бар.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына
байланысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде
натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң
қадағалананындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы 18 ғасырдың екінші жартысында
пайда болды. Бұл теорияның негізін А.Смит пен Д.Рикардо салды.
Одан әрі оны француз экономистері Ж.Сэй, Ф. Бастия және
американдық Д.Мак Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары
несие мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай
игіліктердің қозғалысын көрсетеді.
Сондықтан бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық
құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие обьектісі
табиғи заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы
өндірістік капиталға тең . Бұл жерде натуралистер несиені несие
капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық
құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады.
Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік
өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі
ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының
мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге
болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің
қазіргі заманғы теорияның қалыптасуы мен дамуына
байланысты еш кемітуге болмайды.
Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты
капиталды құрмайды, деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін
өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістерін
тәуелді екенін дәлелдейді.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметттерімен
заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде
натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағалатындығы
байқалады .
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы
идеяны ұсынады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың
дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерін
алыстатады.
Несие ақшамен және байлықпен теңестіріледі. Бұл теорияның
негізін салушы, Ағылшын әкономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің
барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен
капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар
ретінде емес, капитал жасаушылар деп қарастырады.
Бұл теорияның қолдаушылары ағылшын экономистері Г. Макмед,
Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер, А. Ган болды. Олар ақша мен
несиені сатп алу күшіне сай байлық деп есптеледі. Несие пайда
әкеледі, сондықтан ол өндіргіш капитал болып табылады, ал
банктер несие фабрикасы.
Бұл екеуіде несиені, яғни капиталды жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай
ақ олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие
ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың
қозғаушы күші екнін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер
етеді.
Сондықтан олардың теориялары өктем паздық теориясы деген
атауға ие болды. Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз
кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінін ұмытып
кетті.
1929, 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық
теорияның абыройын жоққа шығарады. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері
болмай қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды
дағдарыстың және екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою
үшін пайдаланады.
Олар экономиканы несиемен реттеудің принциптерін
негіздеді: әкономикаға несие салымбарының инвестициясын кеңейту
жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж. Кейнстің
тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз
инвестицияға, инвестиция өндіріске, өндіріс табысқа, табыс бағаға
әсер етеді.
Сондай-ақ, ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға
әсер ететінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін
мойындады.
20 ғасырдың екінші жартысында ақша несие реттеуінің
кенсиандық емес мектебінің пайда болғаны белгілі. Бұл мектептің
өкілдері амрикандық ғалымдар П.Самуэльсон, С.Харрис, Э.Хансен,
Л.Ледокер, Дж. Гэлбрейт болды. Олар Дж. Кейнстің несиенің көмегімен
шаруашылық процестерге мемлекеттің белсенді араласуы туралы идеясын
дамытты.
Олардың ойынша мемлекет экономиканы орталық банк бюджеті мен
қаржыларының ақша несие тетіктерінің көмегімен реттеуі керек.
АҚШ ғалымдарының басқа бір тобы бұл тұжырымдаманы дамыта
отырып, несие капиталының нарығын және оның сегменттерін, олардың
экономикамен өзара әрекетін, қызмет ету параметрлерін зерттеді .
Бұл нарықтың негізгі қатысушыоары мыналар:
• Алғашқы инвесторлар, яғни уақытша бос ақша ресурстарының
иелері: уақытша бос ресурстары бар заңды және жеке
тұсғалар, мемлекет.
• Уақытша бос ресурстарды шоғырландыратын несие қаржы институттары
ретіндегі тұлғалық мамандандырылған делдалдар.
• Қаржы ресурстарына уақытша мұқтаж қарыз алушы заңды
және жеке тұлғалар, сондай ақ мемлекет.
Несие капиталының нарығы төменде көрсетілгендерге
саараланады:
• Ақша нарығы, айналым қаражаттарының қозғалысына қызмет
көрсететін қысқа мерзімді несиелердің жиынтығы.
• Капитал нарығы, орташа мерзімді несиелердің жиынтығы.
• Қор нарығы, бағаалы қағаздармен байланысты несие
операцияларының жиынтығы.
• Ипотека нарығы, жылжымайтын мүлікпен байланысты несие
операцияларының жиынтығы.
Несие капиталы нарығының даму деңгейіне: ел экономикасының
дамуы, елдегі өндірістік және қаражат қорланымының және
халықтың әл ауқат деңгейі, соған сәйкес оның жинақ ақшасы
тікелей әсер етеді .
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ , Батыс
Еуропа, Жапония.
Төртінші орталық болып, Шығыс Азия қатарға қосылып келеді.
Бұл орталықтаарда несие капиталының қуатты нарықтары бар.
АҚШ тың несие капиталдар нарығы олардың ең қуаттысы болып
есептеледі.
Ол барлық төрт сараланымның тармақталуымен және дамығандығымен
ерекшеленеді және әлемдік капитал нарығына маңызды әсер етеді.
Батыс және Еуропаның жиырма төрттен астам дамыған елдерін
қамтитын Еуропа одағы АҚШ тан капитал қорланымының кіші
көлемімен және несие нарығының жеке сараланым операцияларының
жеткілікіті дамымауымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар
Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда
оның сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай ақ ол енді
енді қалыптасып келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда
ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және
жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына
байланысты едәуір жеткілікті.
Ипотека нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен
инфроқұрылымы әлдеқашаан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі
даму тұрғысынан енді енді оянып келе жатыр.
Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал
корпорациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге
байланысты мүлде дамымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияны әрі қарай монетаристер
дамытуда.
М.Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары несиенің
пайыздық мөлшерлемесі.
2 ТАРАУ Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің ішінде Қазақстан
Халық Банкінің алатын орны
2.1. Қазақстан Халық Банкінің экономикалық сипаты
Қазақстан Республикасының заңнамасы мен Қазақстан Халық
жинақ банкі акционерлік қоғамының жарғысына сәйкес Филиал деп
аталатын Қазақстан Халық Жинақ банкі акционерлік қоғамының
№160500 Жуалы аудандық филиалы ұйымдастырды.
Филиал Қазақстан Халық жинақ банкі акционерлік қоғамынан
тыс жерде орналасқан, Банктің атынан осы ережеден
және уәкілетті орган берген лицензиямен белгіленген шеңберде
операцияларды жүзеге асыратын Банктің оқшауланған
бөлімшесі болып табылады.
Банктің толық атауы: Қазақстан Халық жинақ банкі акционерлік
қоғамы.
Қысқаша: Қазақстан Халық банкі АҚ.
Филиалдың толық атауы: Қазақстан Халық жинақ банкі акционерлік
қоғамының №160500 Жуалы аудандық филиалы.
Қысқаша: Қазақстан Халық банкі АҚ №160500 Жуалы аудандық филиалы.
Банктің мемлекеттік тіркеу туралы мәліметтер: Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінің тіркеу қызметі жөніндегі
комитеті 2003 жылдың 12 қарашасында берген заңды тұлғаны
мемлекеттік қайта тіркеу туралы № 3898- 1900 АО куәлігі.
Филиал заңды тұлға болып табылмайды.
Филиал Банктің мүлкін пайдаланады.
Филиалдың атауына Банктің толық атауы кіреді. Филиалдың
мөрі, мөртабандары, бланктері, эмблемалары және өз атауында басқа
да деректемелері бар. Филиал деректемелері Банктің бір немесе
бірнеше жұмыс тілдерінде : қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде
рәсімделеді.
Филиалға алты мәнді нөмір беріледі, мұндағы:
1. алғашқы екі сан филиалдың өңірге жататынын білдіреді
№160000
2. келесі төрт сан филиалдың сәйкестіндірмелік нөмірін
білдіреді №160500
Филиал осы Ережеде көрсетілген қызмет мәніне байланысты шешімдерді
қабылдағанда мемлекеттік органдарға, оның ішінде жергілікті өкілдік және
атқарушы органдарға тәуелсіз.
Филиал қызметінің мақсаты Банк атынан таза табыс табуға
(түсіруге) бағытталған операцияларды (қызмет түрлерін) жүзеге
асыру болып табылады. Банк уәкілетті мемлекеттік органның
(органдардың) лицензиясы болған кезде Қазақстан Республикасының
заңнама актілерінде қарастырылған банк қызметіне жататын
опрецияларды (қызмет түрлерін) жүзеге асырады:
1. банктік және бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметке жатпайтын
басқа операциялар.
2. бағалы қағаздар рыногындағы кәсіптік қызмет .
Осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген қызметтен басқа
Банк кәсіптік қызмет ретінде операциялар мен мәмілелерді жүзеге
асырады, сондай ақ заңды тұлғалардың жарғылық капиталына Қазақстан
Республикасының заңнама атілерінде қарастырылған жағдайлар мен
талаптар негізінде қатысады.
Банк банктік операцияларды былайша жүзеге асырады:
1. ұлттық валютамен де, шет ел валютасымен де, тек
шетел валютасымен банк операцияларын жүргізу үшін уәкілетті
мемлекетттік органның ( органдардың ) лицензиясы болуға
тиіс.
2. электрондық тәсілмен, Қазақстан Республикасының заңнамасында
қарастырылған жағдайларда , тәртіппен және талаптармен.
Филиал қызметінің мәні төмендегідей:
1. Мына төмендегі банктік операциялар мен бағалы қағаздар
рыногіндағы кәсіптік қызметке жатпайтын өзге
операцияларды Банк лицензиясы (лицензиялары) шегінде, Қазақстан
Республикасының заңнамасына және Банктің ішкі ережелерінде
филиал үшін белгіленген талаптарға сәйкес жүзеге
асыру:
• Депозиттер қабылдау, заңды тұлғалардың банк шоттарын ашу және
жүргізу.
• Депозиттер қабылдау, жеке тұлғалардың тұлғалардың банк
шоттарын ашу және жүргізу.
• Кассалық операциялар: банкноттар мен монеталар қабылдау,
беру, қайта есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, орау және
сақтау.
• Аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақша
аударуға байланысты тапсырмаларын орындау.
• Қарыз операциялары: ақылы, мерзімдік және қайтару
талаптарымен ақшалай кредит беру.
• Жеке және заңды тұлғалардың (корреспондент банктерден басқасы)
тапсыруымен олардың банк шоттары бойынша есеп айырысулар жүргізу.
• Сейфтік операциялар: құжатттық нысанда шығарылған бағалы қағаздарды,
клиенттердің құжаттарымен құндылықтарын (сейф жәшіктерін, шкафтарын
және үй жайларды жалға беруді қоса алғандағы) сақтау қызметі.
• Ломбарттық операциялар: депозиттегі оңай өткізілетін бағалы
қағаздар және өзге жылжымалы мүлік кепілдігімен қысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы банктік несие қатынастарының
көрсеткіштері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ТАРАУ Банктік несие қатынастарының теориялық негіздері 6
... ... ... ... ... ... ... . 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
... ... 17
1.1 Банктік несие операцияларының түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Банктік несие операцияларының классификациясы ... ... ... ... ... 22
1.3 Банктік несие операциясының даму эвалюциясы ... ... ... ... .. 22
2 ТАРАУ Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің несие қабілеттілігін
бағалауды талдау (Қазақстан Халық Банкінің мысалында) ... ... ..
2.1 Қазақстан Халық Банкінің экономикалық сипаты
... ... ... ... ... ..
2.2 Банк клиенттерінің несие қабілеттілігін бағалауды талдау
... ... ...
2.3 Банктің несие тәуекелін бағалау әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Нарықтық экономикада несие жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол
арқылы кәсіпорындар мен ұйымдар, халықтың ақшалай еспе айырысулары
мен төлемдерінің едәуір бөлігі жүргізіледі, уақытша еркін ақша
құралдарын, халықтың жинақ ақшалары мен табыстары белсенді әрекет
етуші капиталға айналдырады. Несие жүйесінің экономиканы және халықты
несиелендіру.
Бұл қызмет банктің қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және
банктің актив операцияларына жатады. Несиелік операциялар, бұл несие
беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншісінен екіншісіне
төлемдік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша
қаражаттары соммасы ұсынуы бойынша қатынастар.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып, несие берушілер мен алушылардың арасындағы қатынасты
бейнелейді. Несиені көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша
бос ақша қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға беретін
ссудалық капиталға айналады.
Нарық заманында Қазақстандағы банктердің несиелері қарқынды
дамуда, былай айтқанда жеке несиелеу, оның ішінде тұтынушылық пен
ипотекалық несиелер. Бұл қаржылық сектордың тұрақтылығымен, халықтың
кірісінің өсуімен және экономикалық өсудегі кәсіпорындардың несие
бәсекелестігінің артуымен, халықаралық нарық капиталындағы қаржы
қорларының арзандауымен байланысты. Ескеретін бір жайт,
тұтынушылық несие әлемдік тәжірибедегі банк операцияларының
ішіндегі ең көп тараған түрінің бірі. Тұтынушылық несиенің қолдану
аясы анағұрлым кең. Қазіргі кезде тұтынушы несиесін қосқанда,
екінші деңгейдегі банктердің қызмет көрсету аясы кеңіген.
Қазіргі кезде елімізде банктік несиелеуге байланысты жақсы
шарттар бар. Атап айтсақ, біріншіден, бұл инфляцияның төмен
деңгейімен, теңге курсының тұрақтылығымен, нақты жалпы ішкі өнімнің
өсуімен және мемлекеттік бюджеттің көбеюімен байланысты
макроэкономикалық шарттардың елеулі жақсаруы. Екіншіден, ел
тұрғындарының жеке бизнес дағдыларын үйренініп, дәстүрдің тұтынушыдан
кәсіпкерлікке өзгеруі болып табылады. Қазақстанда нарықтық
экономиканы білетін және басқару тәжірибесі бар менеджерлердің
қалыптасуыда өзіндік ықпал етеді. Сонымен қатар, ішікі сұраныс
қазіргі жағдай үшін жақсы болып табылады. Елімізде төлем жүйесі
дамып, халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін қаржылық жүйе
қызмет етуде. Сол уақытта Қазақстан Республикасы әрі қарайғы
тұрақты дамуы екінші деңгейлі банктреде несиелік ресурстардың
болуымен аныталады. Бұл қазіргі даму кезеңіндегі қаржылық жүйе
құрлымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: банктер несиелік қызмет
нарығында монополистер болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа
элементтерінің озып келе жатқан дамуына қарамастан, банк жүйесінің
рөлі мен мәні ерекше болып табылады. Қаржылық жүйенің басқа
элементтерінің озып келе жатқан дамуына қарамастан, банк жүйесінің
рөлі мен мәні ерекше болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әрі қарайғы тұрақты дамуы
екінші деңгейлі банктерде несиелік ресурстардың болуымен анықталады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктер
активтерінің шамамен 60 % ын банктік емес заңды тұлғаларға
берілген несиелер құрайды .Осы көрсеткіш бойынша олар АҚШ және
Жапония банк жүйелерімен бірдей деңгейде. Алайда, несие көлемінің
жалпы ішкі өнімге қатынасы жағынан Қазақстан жоғарыдағы елдерген
артта қалған . Біздің ойымызша, активтердегі несиелердің үлес
салмағы 80% ға дейін көтеру керек. Қазір біздің ойымызша, бұл
көресеткішті 83 % ға жеткізуге болады. Алайда Қазақстан Республикасы
екінші деңгейлі банктерінің ресурстық базасының ерекшеліктері,
сондай ақ сапалы жобалардың болмауы осы мәселені мүмкіндік бермей
отыр.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктерінің ресурстық
базасының қазіргі жағдайын сипаттай келе, банктерде қысқа мерзімді
ақшалар жинақталып қалғанын атап өту керек. Ал , экономиканың
нақты секторына үш жыл және одан да ұзақ мерзімге несие қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері
беретін несиелерінің валюталық құрылымы мен мұнай бағалары
арасындағы байланыстылықты көруге болады. Мұнай төмемендеген де
шетел валютасындағы несиелердің үлес салмағы өседі.
Қолайлы макроэкономикалық жағдайлар мен ресурстық база өсіп
отырған кезде несиелік нарық қаржы нарығының серпінді даму
үстіндегі салаларының бірі болып табылады. Коммерциялық
банктердің екінші дәстүрлі базалық қызметі, экономиканы және
халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Несие, бұл
пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни қарызға
берілетін ссудалық капитал қозғалысына ие.
Несие банктің қаржысын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын, сондай ақ
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіреді. Несие нарықтық
экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас бөлігі
болып табылады. Экономикалық категория ретінде, несие, кәсіпорындар,
ұйымдар және бірлестіктер, сондай ақ халық арасындағы несие қорын
құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір
мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік
қатынастар жиынтығын және тауарлар мен ақшаның сатылмай, сатып
алынбай, таза түрде қарызға берілуін сипаттайды.
Несиелендіру процессі көптеген әр түрлі қауіптілік факторларымен
байланысты. Ол қауіптілік факторлары несиенің белгіленген мерзімде
қайтпай қалуына әкеліп соғуы мүмкін. Несие қауіптілігі эгзогенттік,
сыртқы экономикалық ортаға байланысты және эндогенттік ішкі, яғни
банктің өзінің жұмысында қателік жіберуінен факторларға тәуелді
болып келеді.
Несие қабілеттілікті анықтаудың негізгі мақсаты борышкердің ссуда
келісім шарқа байланысты сол ссуданы қайтару қабілеттілігін және
даяр екендігін білу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - банктік несие қатынастарына талдау
жасау. Коммерциялық банктің несиелік саясатын зерттеу барысында
несиеге байланысты мәселелерді, борышкердің қаржы мүмкіндігін зерттеу,
несие қамтамасыздығын, несие тәуекелдігін азайту жолдарын талқылау
болып табылады.
Дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 ТАРАУ Банктік несие қатынастарының теориялық негіздері
1.1 Банктің несие операцияларының түсінігі
Несие, нарықтық экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дасудың
ажырамас элементін білдіреді.Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет.
Тауар айырбастау бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін білдіреді
десе, шынымен де, ондай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас
туындайды.
Құнның қозғалысы бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экорномикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несие ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған
деген негізде бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде беріледі. Бірақ та бұл жерде ақша мен несиеніңәр
түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен
шығаруға болмайды.
Несие бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
отырып , несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлға лардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жирақтала отырып
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналуы.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие бұл
банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондайақ олардың
жұмсалымдарының болуын және сондайақ олардың жұмсалымдарының бір
формасын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда бұл ссудалық шот
ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір
ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие бұл кәсіпорындар, ұйымдар
және бірлестіктер сондайақ халық арасындағы несие қорын құру және
оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізіде қалыптасатын өндірістік
қатынастар жиынтығын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие несие құрылымы бір бірімен өзара
байланысты элементтерден тұрады. Мұнда элементтерге ең алдымен
несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша
несиелік қатынастар субъектілері жатады.
Қарыз беруші қарызды беруші қарызды беретін несиелік
қатынастардың бір жағы. Қарыз беруші бұл уақытша пайдалануға
қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз берушілерге :банктер,
банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектілері және халық
жатады.
Қарыз алушы бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті,
несиелік қатынастың екінші жағы. Борышкер және қарыз алушы бір
бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әр түрлі.
Мысалға Кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке,
салыктарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ,
бұл жерде ешқандай да несиелік қатырас туындамайды. рыш бұл тек
қана экономикалық қатынасты емес, сондай ақамзаттық қатыныстар жағдайын
сипаттайды. Борыш бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы бұл
қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының
элементіне берілетін обьектіде жатады. Беру объектісі бұл құннның
ерекше бөлігі, яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы рыны мен ролі, оның атқаратын
қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде
төмендегідей қызметтерді атқарады:
• Қайта бөлу
• Айналыс шығындарын үнемдеу
• Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
• Капиталдың шоғырлануын жеделдету
• Ғылыми техникалық прогрессті жеделдету
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлтттық
экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады.
Сызба - 1.1. Несиенің құрылымы
Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір
саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл
қызметінің, қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының
бөлінуі әкімшілік негізінде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар
арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
ретінде жүзеге асырылады .
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметініің іс жүзіне
асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық
субъектілеріндегі ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы
араоындағы уақытша болатын аймақтық кей жағдайларда қаржылай
ресурстарға деген қажеттілікті туындатады.
Міне, сордықтанда мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық
категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің
орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын
қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын ұнеидеуге мүмкіндік
жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы накты акшалардың
орнын уақытша алмастыруы қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай
орнын алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметі іске аоу процессінде тек қана тауар айналысын
емес, сондай ақ нақты ақшалардың уақытша орнын алмастыруы қазіргі
несиелік шаруашылықта орнын толтыру үшін несиені пайдаланады . Бұл
дененіміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай,
айналыс шығындарын үнемдерге де ммүмкіндік жасайды.
Ал ,келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшаларды ң
орнын уакытша алмастыруы қазіргі несиелік шаруагылықта мұндай орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын
емес, сондай ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра
отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі
арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар , айналыстағы ақша
массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты
дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай
міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын
ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми техникалық прогресті жеделдету қызметі
ғылыми техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады
.
Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу
орталықтардың жұмыс жасауы қиынға соғады. Сондай ақ несие
өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін
де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда
кәсіпорынның қаражатымен, оның, ішінде орта және ұзақ мерзімді
банктің несиелері есебінен қаржыландаралады.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және
әлеуметтік қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру,
несиелеу қағидаларын қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені,
мүнда несиенің мәні және мазмұны, сондай ақ несиелік қатынастар
төңірегіндегі объективті экономикалық заңдардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процесі бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді . Сондықтан
да, несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну
несиелеудің негізгі қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз
болып саналады . Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға
сүйенеді:
• несиенің мақсаттылығы
• несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы
• несиенің ақылылығы
• несиенің қамтамасыз етілуі
• несиенің сый ақылылығы
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
класты қарыз алушылар үшін жиі қолданады.Мұндай жағдай да несие,
сыйақы ретінде ешқандайда қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің қайтарымдылылық қағидасы, оны экономикалық категория
ретніде, басқадай тауарлы ақшалай қатынастардың экономикалық
категорияларынан ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да қайтарымдылық бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни
оның қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің
бұл қағидасының маңызы арта түсуде.
Біріншіден, осы қағиданың қатаң түрде сақталуына, ұдай
өндірістің ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бүл қағиданың сақталуы комерциялық банктердің
өтімділігін қамтамасыз етеді. Олардың жұмысын ұйымдастыру
қағидалары, тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға
салынуына мүмкіндік береді.
Үшішіден, әрбір жекелеген қарыз алушы үшін, бұл қағиданың
сақталуы, олардың банктен жаңа несие алуына жеңілдіктер береді.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын
басты көрсеткіш. Ол негізінде банк пен клиент арасында жасалатын
несиелік келісім шарт құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген
уақыт өтіп кетіп ссуда қайтарылмаған жағдайда, ол уақыты өткен
ссудалардың қатарына жатқызылады.
Бұл сатысында банк клиенттің несиелік келісім шартты
бұзғаны үщін жоғарғы жағдайда пайыз төлеп қайтаруын талап ете
алады. Уақыты өтіп кеткен несиелер көрсеткіші қаншалықты төмен
болса, соғырлым банк қызметі тұрақты және оның зиян шегу
ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы, бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
берілетін қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп
қайтарылатындығын білдіреді. Іс жүзінде ақылылық бұл несиені
пайдаланғаны үшін төленетін пайыз түрінде беріледі.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі
ескеретін басты фактарларына мыналарды жатқызуға болады:
• Орталық банктердің комерциялық банктерге беретін
ссудалары бойынша белгңленітін пайыздың базалық
мөлшері.
• Банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері.
• Өз клиенттеріне депозиттік шотттар бойынша төлейтін
орташа пайыз мөлшері.
• Банктің несиелік ресурстарының құрылымы (қаншалықты сырттан
тартылған қаражаттар үлесі жоғары болса, соғырлым несие
бағасы қымбат болуға тиіс).
• Несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса ,несие бағасы
арзан болады ).
• Несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нактырақ айтсақ ,
банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты
тәуекел дәрежесі .
• Еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (қаншалықты
инфляция қарқыны жоғары болса, несие үшін төленетін ақы
да жоғары болуға тиіс, себебі, мұндай жағдайда,
банкте ақшаның құнсыздануынан өз ресурсын жоғалту
тәуекелі артады.
Сонымен қатар пайыз мөлшеріне обьективтік және экономикалық,
сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді.
Бұл қатардағы басты факторлардың біріне депозиттік пайызды
жатқызуға болады. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбат түссе,
соғұрлым несиенің бағасы жоғары болады.
1.2.Банктің несие операцияларының классификациясы
Несие формасы, бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс
табуы. Ол несие қатынасының сырттай мәні мен ұйымдастырылуын
синтездейді. Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз
әрі диалектикалық жағынан біртұтас болады. Несие қатынасының
формасы оның мазмұны мен дамуына сәйкесуі керек.
Таңдап алынған жіктеу өлшеміне қарай несиенің мынадай ең
маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
• Қызмет ету саласына қарай, ұлттық және халықаралық несие.
• Несие мәмілесінің объектісіне қарай, ақшалай және тауарлық
несие.
• Несие қатынасының субъектісіне қарай, банктік, комерциялық,
халықаралық, тұтынушылық несиелер.
Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарағанда
оның ақшалай формасынан бұрын пайда болған. Ежелгі тарихтан
білетініміздей, адамдар тұтынуға қажетті артық өнімдерін
(астық, мал, тері, т.б. ) бір біріне өсім алумен қарызға
берген (21).
Несиенің тауарлық формасы осы заманғы іс тәжірибеде
төлемдерінің мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен
құрал жабдық, тұрмыстық тауарлар, саймандар лизингінде
қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие фермерлер мен шаруа
қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым түрінде
берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде
жиын терінннен кейін қайтарып отырады.
Сызба - 1.2. Несиенің негізгі формалары
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие
формасы пайда болып, дамиды. Ол осы замандағы нарықтық
шаруашылықта ортықшылықтарға ие, типтік форма болып табылады.
Бұл түсінікті де өйткені ақша айналыс пен төлемнің
жалпыға тән баламасы, әмбебап құралы болып табылады.
Несиенің бұл формасы ұлттық және халықаралық экономикалық
айналымдардың шегінде пайдаланылады.
Жоғарыда қарастырылған 1.2. сызбасында несие формаларының
көптеген түрлері болады. Несие түрлері, бұл оның несиелерді
жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық
белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің
іс тәжірибедегі нақты қосымшасы.
1. Қазақстанда несие түрлері былайша жіктеледі несиелеу
объектісінің экономикалық белгілері бойынша :
• Айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие.
• Негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие .
• ТМҚ арасында шұғыл қажеттілкке, сондай ақ, нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие .
• өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие
акктедитивтер.
• Төлем несиелері
2. Қамтамасыз етілуі бойынша :
• Жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ пен кепілдікпен,
сақтандыру келісім шартымен толық қамтамасыз етілген.
• Ішінара қамтамасыз етілген.
• Қамтамасыз етілуі болмайтын банкілік.
3. Қайтарылу мерзімі бойынша :
• Қысқа мерзімді.
• Орта мерзімді.
• Ұзақ мерзімді.
4. Өтелу тәртібі бойынша:
• Бөліп бөліп төлеу.
• Бір жолғы өтеу.
• Кезең сайын бір қалыпты өтеу.
5. Тәуекелді деңгейі бойынша:
• Субстандартты.
• Стандартты.
• Күмәнді.
• Сенімді.
• Ұзартпалы.
6. Ақылылығы бойынша:
• Қалыпты пайызды мөлшерлемесі.
• Төмен пайызды мөлшерлемесі.
7. Салалық бағыты бойынша:
• Сауда сатық несиесі.
• өнеркәсіп несиесі.
• ауылшаруашылық несиесі.
• құрылыс несиесі.
8. Ашылатын шот түрлері бойынша:
• жай ссудалық шот бойынша несие.
• арнайы ссуда шоты бойынша несие
• контрогенттік шот бойынша несие.
• вордрафт бойынша несие.
• Несие желісі бойынша несие.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы
мүлікпен немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді
әрі ссуда мөлшері бойынша тіркелетін ломбардтық несие
жатады.
Ломбартттық несиені негізгі әр алуан түрлеріне құнды
қағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, тауар кепілдігімен
берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені
өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие ( ағыл. айналыста болу, кезең сайын ауысып
отыру) ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында қолданылатын
жаңартпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде
және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы
елдер арасында қосымша келісім сөзсіз автоматтты түрде
беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының
оған несие келісім шартының белгіленген әрекет ету
кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген
мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұсынан ресімделген
міндеттемесі.
Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз
алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын
білдіреді.
Овердрафт (ағымдағы банк шотының келісім шарты аясында
несиелеу ) несие ұйымының шот иесіне, оның ағымдағы банк
шотына қойылатын талап бойынша төлем арқылы беріледі.
Комерциялық несие, несиенің басқа формаларына қарағанда
комерциялық несие олардан бұрын пайда болды. Оны бір
шаруашылы жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар
мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді.
Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда
капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы
жатады. Коммерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу
процессінен тікелей пайда болады . Ол тауарлық формада
беріледі және оны пайдалану шегі болады.
Ең алдымен оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әр
бір кәсіпкер, әрбір өзге субъекті комммерциялық несиені
өзінің ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.
Коммериялық несиені тиісті тауарларды сатып алған кәсіп орындар
ғана пайдалана алады.
Осы несие формасының құралына вексель жатады. Вексель
қолма қол ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және
айналыс шығынын кемітуге жағдац тудырады.
Вексель бұл сатып алушы қарызгердің жабдықтаушының
алдындағы заңмен қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі.
Онда борыш соммасы, несие үшін алынатын пайыз, өтеудің
мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге тиесілі
қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы
ретінде пайдаланылады.
Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға
жеткізілген тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен
береді. Бұл арада соңғысы алғашқысына вексельді,
яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді .
Бұл вексель банкте атаулы құннан төмен баға
бойынша ескерілуі мүмкін немесе оның кепілдігімен банк
несиесін алуға болады.
Дамыған нарықтық экономика жағдайында коммерциялық несие
банк несиесімен әрдайым аралас болады.
Банк несиенсі, бұл жағдайда несие қатынасының объектісіне
ссуданы ақшалай қаражатпен беру процесі жатады . Мұндай
несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк несиесінің ерекшелігі, банк өз қарыз алушыларына
несиені өз капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған
ресурстардан да береді. Қазақстан банктерінің несие ресурстарындағы
өзіндік капиталының үлесі шамалап алғанда 18% - 20% құрайды.
Шаруашылық айналымға әлі түсе қоймаған, кәсіпорындардың,
ұйымдардың, және халықтың банкке орналастырылған уақытша бос
қаражатын банк ссудаға береді. Банк ақшалай қаражатты
ссудаға өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал
формасында береді.
Банк несиенсі, бұл жағдайда несие қатынасының объектісіне
ссуданы ақшалай қаражатпен беру процесі жатады. Мұндай
несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін
банкке қарыз төлейді. Қарыз алушы осы несиені өндіріс
саласында пайдаланғаннан кейін пайда алады әрі оның есебінен
несиелерге пайыз төлейді. Тұтыну несиесі, несие қатынасы
банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана болмайды.
Ол сондай ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші
жағынан, халықтың арасындада пайда болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағатттандыру үшін беріледі. Өнеркәсібі
дамыған елдерде тұрғындар өздерінің жыл сайынғы табысының
10% - 12% ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды.
Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай қалды
десе де болады. Халық борышқор болудан қорқады, оның
үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары
16 % - 18% құрайды.
Ипотекалық несие, жылжымайтын мүлікті кепілге салу арқылы
болатын ссуданы ипотека несиесі ретінде ұғуға болады .
Ол тұрғын үй құрылысын салуға және сатып алуға, жер сатып
алуға беріледі, әрі ұзақ мерзімді сипатқа ие.
Ипотекалық несиелеу нарықтық экономиканың ажырағысыз
элементі болып табылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:
• Ипотекалық несие, бұл қатаң анықталған кепілзатпен
берілетін ссуда. Несие қайтараылмаған жағдайда кепілге
салынған жылжымайтын мүлік сатылады және одан түскен
қаражатпен несиелердің алашағы өтеледі.
• Ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға
ие, өйткені, ол тұрғын үй мен өндірістік үй
жайларды қаржыландыру, сатып алу, тұрғызу үшін және жер
учаскілерін игеру үшін пайдаланылады.
• Ипотекалық несие, әдетте 10 – 30 жылға дейін ұзақ мерзімге
беріледі.
Ипотекалық несиелендіру жүйесі икемді болу үшін ұдайы
жетілдіріліп отырады . Дамыған елдерде мыналар болады :
• Төлемдері кезең сайын өсетін ссуда :алғашқы бес немесе он
жылда борышқордың шығысын тұрақты өсіруді қарастырады.
• Төлем сомасы өзгеріп отыратын ссуда: жеңілдікті кезеңнің
болуын ұйғарады, мұнда борышқор тек пайыздарды ғана
төлейді.
Мемлекеттік несие, мемлекетттік несие жеке және заңды
тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарының мерзімділік,
қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде мемлекет
тарапынан жұмылдырылу себебі бойынша қатынастың жиынтығын
білдіреді.
Оны мемлекет бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет
өзінің ағымдағы мүмкіндіктерінен тыс қажеттіліктерін
қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады. Бұл несие қатынасының
субъектісіне, бірінші жағынан, қарыз алушы ретінде мемлекет
жататын болса, екінші жағынан, халық, кәсіпорындар, ұйымдар, сондай
ақ шетелдік жеке және заңды тұлғалар, мемлекет.
Мемлекет несиені: мемлекеттің өзіндік несиесіне және
мемлекеттік борышқа бөлу керек.
Бірінші жағдайда, мемлекеттің несие институттары экономиканың
әр түрлі секторларын және халықты несиелейді. Қазақстанда
бюджет қаражаты есебінен құралған қаржылық капиталы 100% - ды
құрайтын екі банк бар: Қазақстан даму банкісі және
Мемлекетттік тұрғын үй құрылысының жинақ ақша банкі.
Екінші жағдайда, мемлекет уақытша бос ақша ресурстарын
жұмылдыру үшін, мемлекеттің бюджет тапшылығын және қоғамның
өзгеде қаржы несие мекемелерінен, кәсіпорындар мен ұйымдардан,
сондай ақ, басқа мемлекеттерден ақшалай қаражатты қарызға алады.
Уақытша бос ақшалай қаражат облигацияларды, қазынашылы
міндеттемелерді және мемлекетттік өзге де құнды қағаздарын
шығару және өткізу арқылы жұмылдырылады.
кесте-1.1
Мемлекеттік мерзімдік облигациялар түрі
Облигация түрі мерзімі
1.мемлекеттік қысқа мерзімді 3,6 және 12 ай
облигациялар
2.мемлекеттік орта мерзімді 5, 7 жыл
облигациялар
3.мемлекеттік ұзақ мерзімді 20 жыл
облигациялар
Халықаралық несие, несиегер ретінде мемлекет, банк басқа
елдердің жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралы
экономикалық қатынас саласындағы ссудалық капиталдың
қозғалысын білдіреді.
Халықаралық несие қайтару, мерзімді және ақылы шарттарының
негізінде елдер арасындағы ссуда капиталының қозғалысына
қызмет ететін несие қатынасын әр түрлі формалары мен
субъектілері бойынша біріктіретін үлкен ұғым.
Халықаралық несие жаңа техника, технология, тауар мен
қызмет көрсету импортын ұлғайтуға мүмкіндік береді .
Халықаралық несие арқылы ұлғайтылған ұдайы өндірісті
қамтамасыз ету, қолма қол ақшасыз есеп айырысуды дамытудың
халықаралық есеп айырысу саласындағы айналыс шығынын үнемдеу,
сондай ақ, капиталдың және шоғырлануын орталықтандырылуын
күшейту мақсаттарында капитал елдерге қайта бөлінеді.
Халықаралық несие, несиегер ретінде мемлекет, банк басқа
елдердің жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралы
экономикалық қатынас саласындағы ссудалық капиталдың
қозғалысын білдіреді.
Лизингілік несие, лизинг бұл негізгі құрал жабдық мүлкін
сатып алу және оны жеке заңды тұлғаларға белгілі бір
төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті
сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне
себепкер болатын белгілі бір шарттармен лизингілік келісім
шарттың негізінде ұсыну бойынша инвестициялық қызметтің
түрі.
Лизинг бұйымына кез келген тұтынылатын заттар, оның
ішінде кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын машина, құрал
жабдық, сайман , үй ғимараты, құрылғы, көлік құралдары жатады.
Лизингілік несие, лизинг бұл негізгі құрал жабдық мүлкін
сатып алу және оны жеке заңды тұлғаларға белгілі бір
төлем үшін нақты мерзімге әрі лизинг алушының мүлікті
сатып алу құқығын қарастыратын келісім шарттың бекітілуіне
себепкер болатын белгілі бір шарттармен лизингілік келісім
шарттың негізінде ұсыну бойынша инвестициялық қызметтің
түрі.
Лизингтік банк несиесінің артықшылықтары :
• Мүлік кепілге салынбайды, яғни мүлікті кепілге салудың
қаежті болмайды.
• Бизнес жоспарды ұсынудың қажеттілігі болмайды.
• Лизингілік төлемнің жүйесі икемді болады және игеруге
жатқызылады, бұл салық салынатын базаны кемітуге мүмкіндік
береді.
• Жүз пайыздық несиелеу және төлемдерді дереу төлеуді талап
етпейді.
Лизинг беруші банктің лизингілік қызметінің артықшылығы :
• Лизинг барысында мүлік лизинг алушының балансына өтеді.
• Қосымша құн салығынан босатылады.
• Лизингілік компанияның несиелеуінен табыс және акциядан
дивиденттер алады .
1.3 Банктің несие операциясының даму эвалюциясы
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның
ролі ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саясы
экономиканың қалыптасуымен пайда болды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта
айналымының және айналысының Маркстық тұрғыдан талдануы
несиенің қажетттілігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы
несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен
мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің
қуат көзі болып табылады. Ғалымдар бүгінгі таңда экономика
ғылымының алдында бір жағынан теориялық талдау қорытындыларын
белсендірек жүргізеді, екінші жағынан банк ісін дамытып ,
жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарастырмау керек екекні
түсінікті.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметттерімен
заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде
натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағалатындығы
байқалады.
Натуралистік несие теориясы он сегізінші ғасырдың екінші жартысында
пайда болды. Бұл теорияның негізін А.Смит пен Д. Рекардо салды.
Одан әрі оны француз экономистері Ж. Сей, Ф. Бастия
және американдық Д. Мак Кулах дамытты. Бұл теорияның
негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік түсінігіне
үйлесті яғни, несие заттай игіліктердің қозғалысын
көрсетеді.
Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды
бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие объектісі табиғи заттай
емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік
капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының
қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта
бөлудің әдісі сияқты қарастырылады.
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның рөлі
ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың
қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндітіс процесімен,
құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан
талдануы несиенің қажеттілігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы
несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің
айрықша әкономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі
болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экономика ғылымының алдында бір
жағынан теориялық талдау қорытынбыларын белсендірек жүргізіп,
екінші жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін
айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарастырмау керек екені түсінікті.
Барлық теоретикалық проблемалардың соңы тек тәжірибелік әдістермен
шешілетіні кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында
диалектикалық бірлік бар.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына
байланысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде
натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң
қадағалананындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы 18 ғасырдың екінші жартысында
пайда болды. Бұл теорияның негізін А.Смит пен Д.Рикардо салды.
Одан әрі оны француз экономистері Ж.Сэй, Ф. Бастия және
американдық Д.Мак Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары
несие мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай
игіліктердің қозғалысын көрсетеді.
Сондықтан бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық
құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие обьектісі
табиғи заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы
өндірістік капиталға тең . Бұл жерде натуралистер несиені несие
капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық
құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады.
Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік
өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі
ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының
мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге
болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің
қазіргі заманғы теорияның қалыптасуы мен дамуына
байланысты еш кемітуге болмайды.
Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты
капиталды құрмайды, деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін
өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістерін
тәуелді екенін дәлелдейді.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметттерімен
заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде
натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағалатындығы
байқалады .
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы
идеяны ұсынады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың
дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерін
алыстатады.
Несие ақшамен және байлықпен теңестіріледі. Бұл теорияның
негізін салушы, Ағылшын әкономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің
барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен
капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар
ретінде емес, капитал жасаушылар деп қарастырады.
Бұл теорияның қолдаушылары ағылшын экономистері Г. Макмед,
Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер, А. Ган болды. Олар ақша мен
несиені сатп алу күшіне сай байлық деп есптеледі. Несие пайда
әкеледі, сондықтан ол өндіргіш капитал болып табылады, ал
банктер несие фабрикасы.
Бұл екеуіде несиені, яғни капиталды жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай
ақ олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие
ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың
қозғаушы күші екнін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер
етеді.
Сондықтан олардың теориялары өктем паздық теориясы деген
атауға ие болды. Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз
кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінін ұмытып
кетті.
1929, 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық
теорияның абыройын жоққа шығарады. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері
болмай қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды
дағдарыстың және екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою
үшін пайдаланады.
Олар экономиканы несиемен реттеудің принциптерін
негіздеді: әкономикаға несие салымбарының инвестициясын кеңейту
жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж. Кейнстің
тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз
инвестицияға, инвестиция өндіріске, өндіріс табысқа, табыс бағаға
әсер етеді.
Сондай-ақ, ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға
әсер ететінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін
мойындады.
20 ғасырдың екінші жартысында ақша несие реттеуінің
кенсиандық емес мектебінің пайда болғаны белгілі. Бұл мектептің
өкілдері амрикандық ғалымдар П.Самуэльсон, С.Харрис, Э.Хансен,
Л.Ледокер, Дж. Гэлбрейт болды. Олар Дж. Кейнстің несиенің көмегімен
шаруашылық процестерге мемлекеттің белсенді араласуы туралы идеясын
дамытты.
Олардың ойынша мемлекет экономиканы орталық банк бюджеті мен
қаржыларының ақша несие тетіктерінің көмегімен реттеуі керек.
АҚШ ғалымдарының басқа бір тобы бұл тұжырымдаманы дамыта
отырып, несие капиталының нарығын және оның сегменттерін, олардың
экономикамен өзара әрекетін, қызмет ету параметрлерін зерттеді .
Бұл нарықтың негізгі қатысушыоары мыналар:
• Алғашқы инвесторлар, яғни уақытша бос ақша ресурстарының
иелері: уақытша бос ресурстары бар заңды және жеке
тұсғалар, мемлекет.
• Уақытша бос ресурстарды шоғырландыратын несие қаржы институттары
ретіндегі тұлғалық мамандандырылған делдалдар.
• Қаржы ресурстарына уақытша мұқтаж қарыз алушы заңды
және жеке тұлғалар, сондай ақ мемлекет.
Несие капиталының нарығы төменде көрсетілгендерге
саараланады:
• Ақша нарығы, айналым қаражаттарының қозғалысына қызмет
көрсететін қысқа мерзімді несиелердің жиынтығы.
• Капитал нарығы, орташа мерзімді несиелердің жиынтығы.
• Қор нарығы, бағаалы қағаздармен байланысты несие
операцияларының жиынтығы.
• Ипотека нарығы, жылжымайтын мүлікпен байланысты несие
операцияларының жиынтығы.
Несие капиталы нарығының даму деңгейіне: ел экономикасының
дамуы, елдегі өндірістік және қаражат қорланымының және
халықтың әл ауқат деңгейі, соған сәйкес оның жинақ ақшасы
тікелей әсер етеді .
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ , Батыс
Еуропа, Жапония.
Төртінші орталық болып, Шығыс Азия қатарға қосылып келеді.
Бұл орталықтаарда несие капиталының қуатты нарықтары бар.
АҚШ тың несие капиталдар нарығы олардың ең қуаттысы болып
есептеледі.
Ол барлық төрт сараланымның тармақталуымен және дамығандығымен
ерекшеленеді және әлемдік капитал нарығына маңызды әсер етеді.
Батыс және Еуропаның жиырма төрттен астам дамыған елдерін
қамтитын Еуропа одағы АҚШ тан капитал қорланымының кіші
көлемімен және несие нарығының жеке сараланым операцияларының
жеткілікіті дамымауымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар
Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда
оның сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай ақ ол енді
енді қалыптасып келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда
ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және
жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына
байланысты едәуір жеткілікті.
Ипотека нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен
инфроқұрылымы әлдеқашаан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі
даму тұрғысынан енді енді оянып келе жатыр.
Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал
корпорациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге
байланысты мүлде дамымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияны әрі қарай монетаристер
дамытуда.
М.Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары несиенің
пайыздық мөлшерлемесі.
2 ТАРАУ Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің ішінде Қазақстан
Халық Банкінің алатын орны
2.1. Қазақстан Халық Банкінің экономикалық сипаты
Қазақстан Республикасының заңнамасы мен Қазақстан Халық
жинақ банкі акционерлік қоғамының жарғысына сәйкес Филиал деп
аталатын Қазақстан Халық Жинақ банкі акционерлік қоғамының
№160500 Жуалы аудандық филиалы ұйымдастырды.
Филиал Қазақстан Халық жинақ банкі акционерлік қоғамынан
тыс жерде орналасқан, Банктің атынан осы ережеден
және уәкілетті орган берген лицензиямен белгіленген шеңберде
операцияларды жүзеге асыратын Банктің оқшауланған
бөлімшесі болып табылады.
Банктің толық атауы: Қазақстан Халық жинақ банкі акционерлік
қоғамы.
Қысқаша: Қазақстан Халық банкі АҚ.
Филиалдың толық атауы: Қазақстан Халық жинақ банкі акционерлік
қоғамының №160500 Жуалы аудандық филиалы.
Қысқаша: Қазақстан Халық банкі АҚ №160500 Жуалы аудандық филиалы.
Банктің мемлекеттік тіркеу туралы мәліметтер: Қазақстан
Республикасының Әділет министрлігінің тіркеу қызметі жөніндегі
комитеті 2003 жылдың 12 қарашасында берген заңды тұлғаны
мемлекеттік қайта тіркеу туралы № 3898- 1900 АО куәлігі.
Филиал заңды тұлға болып табылмайды.
Филиал Банктің мүлкін пайдаланады.
Филиалдың атауына Банктің толық атауы кіреді. Филиалдың
мөрі, мөртабандары, бланктері, эмблемалары және өз атауында басқа
да деректемелері бар. Филиал деректемелері Банктің бір немесе
бірнеше жұмыс тілдерінде : қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде
рәсімделеді.
Филиалға алты мәнді нөмір беріледі, мұндағы:
1. алғашқы екі сан филиалдың өңірге жататынын білдіреді
№160000
2. келесі төрт сан филиалдың сәйкестіндірмелік нөмірін
білдіреді №160500
Филиал осы Ережеде көрсетілген қызмет мәніне байланысты шешімдерді
қабылдағанда мемлекеттік органдарға, оның ішінде жергілікті өкілдік және
атқарушы органдарға тәуелсіз.
Филиал қызметінің мақсаты Банк атынан таза табыс табуға
(түсіруге) бағытталған операцияларды (қызмет түрлерін) жүзеге
асыру болып табылады. Банк уәкілетті мемлекеттік органның
(органдардың) лицензиясы болған кезде Қазақстан Республикасының
заңнама актілерінде қарастырылған банк қызметіне жататын
опрецияларды (қызмет түрлерін) жүзеге асырады:
1. банктік және бағалы қағаздар рыногында кәсіптік қызметке жатпайтын
басқа операциялар.
2. бағалы қағаздар рыногындағы кәсіптік қызмет .
Осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген қызметтен басқа
Банк кәсіптік қызмет ретінде операциялар мен мәмілелерді жүзеге
асырады, сондай ақ заңды тұлғалардың жарғылық капиталына Қазақстан
Республикасының заңнама атілерінде қарастырылған жағдайлар мен
талаптар негізінде қатысады.
Банк банктік операцияларды былайша жүзеге асырады:
1. ұлттық валютамен де, шет ел валютасымен де, тек
шетел валютасымен банк операцияларын жүргізу үшін уәкілетті
мемлекетттік органның ( органдардың ) лицензиясы болуға
тиіс.
2. электрондық тәсілмен, Қазақстан Республикасының заңнамасында
қарастырылған жағдайларда , тәртіппен және талаптармен.
Филиал қызметінің мәні төмендегідей:
1. Мына төмендегі банктік операциялар мен бағалы қағаздар
рыногіндағы кәсіптік қызметке жатпайтын өзге
операцияларды Банк лицензиясы (лицензиялары) шегінде, Қазақстан
Республикасының заңнамасына және Банктің ішкі ережелерінде
филиал үшін белгіленген талаптарға сәйкес жүзеге
асыру:
• Депозиттер қабылдау, заңды тұлғалардың банк шоттарын ашу және
жүргізу.
• Депозиттер қабылдау, жеке тұлғалардың тұлғалардың банк
шоттарын ашу және жүргізу.
• Кассалық операциялар: банкноттар мен монеталар қабылдау,
беру, қайта есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, орау және
сақтау.
• Аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақша
аударуға байланысты тапсырмаларын орындау.
• Қарыз операциялары: ақылы, мерзімдік және қайтару
талаптарымен ақшалай кредит беру.
• Жеке және заңды тұлғалардың (корреспондент банктерден басқасы)
тапсыруымен олардың банк шоттары бойынша есеп айырысулар жүргізу.
• Сейфтік операциялар: құжатттық нысанда шығарылған бағалы қағаздарды,
клиенттердің құжаттарымен құндылықтарын (сейф жәшіктерін, шкафтарын
және үй жайларды жалға беруді қоса алғандағы) сақтау қызметі.
• Ломбарттық операциялар: депозиттегі оңай өткізілетін бағалы
қағаздар және өзге жылжымалы мүлік кепілдігімен қысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz