Меншіктің экономикалық түрлері
ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ МӘНІ. 5
1.1. Меншіктің экономикалық және құқықтық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Нарықтық экономикаға өту процесіндегі кезіндегі
меншік ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Мемлекеттік секторды жекешелендірудің объективтік қажеттілігі ... ... .
12
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРДЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1. Мемлекеттік секторды жекешелендіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Жекешелендірудің заңды
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.3. Жекешелендiру объектiлерiн сатудың
ережесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
3. МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРДЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.1. Жекешелендіруді қалыптастыру кезеңдерінің негізгі ерекшеліктері мен
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті қызметінің нәтижелері
туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың жазылуы барысына тоқталмастан бұрын оның тақырыбын
айта кетейін. Курстық жұмысытың тақырыбы Қазақстан Республикасында
мемлекеттік секторды жекешелендіру болып табылады.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы мынадай болып келеді. Ол
кіріспеден, үш бөлімнен, сегіз сұрақты қамтып, сондай-ақ қорытынды және
пайдаланған әдебиеттерді қамтып отыр.
Жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке
меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың
алдыңғы позициларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізулі
нарықтық қатынастың пәрменділігіне байлансыты болады. Жекешелендіру –
меншіктің барлық түріне – мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі
мен құқығына қалыпты жағдай жасайды.
Бірінші бөлімде меншік ұғымына анықтама беріп, оның экономикалық және
құқықтық мазмұнының мәніне толықтай тоқталып, меншіктің экорномикалық
мазмұнының түсініктер арқылы сипатталатындығы жайлы тоқталып кеттім.
Сонымен қатар Иемдену, оқшауландыру, қоғамдастыру, меншік объектілері,
меншік субъектілеріе анықтама беріп, сипаттап кеттім және толық құқықтар
шоғыры 11 элементтен тұратындығын айтып, оларға түсініктемелер беріп,
меншік қатынастарына анықтама беріп, айрықшалаудың мәні мен мақсаты
тоқталып, меншік қатынастары бірнеше қызметтерді қамтитындығы жайлы
тоқталдым. Сонымен қатар, 1991-1993, 1993-1995 жылдардағы жекешелендірудің
Қазақстандағы ұлттық бағдарламасы қабылданғаны және оның жүзеге асырылуы,
жер-жерде жекешелендірудің жолдары және оның қол жеткен маңызы атап
көрсетілді.
Экономикалық жағдайымызға байланысты, жекешелендіру терең ойланған және
нақты бағдарламаға сүйену арқылы сатылатын кәсіпорындарды тұтас алғанда
экономиканы тұйықтан шығаруды көздейтіндігі жайлы тоқталып кеттім
Екінші бөлімде жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуғға анықтама
беріп, оны сипаттап, мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге,
бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған және оның белгілі бір
бағыттар бойынша жүретіндігі жайлы, мемлекеттік және муниципалдық
кәсіпорындарды жекешелендіруді әр түрлі мағынада сипаттадым, Қазақстан
Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
процесінің 4 кезеңіне және олардың әрқайсысының өз мақсаттарына тоқталдым,
сонымен қатар жекешелендірудің заңды негізіне, жекешелендiру объектiлерiн
сатудың ережесi Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жекешелендiру туралы
1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2721 заң күшi бар Жарлығына сәйкес
әзiрленгендігі жайлы және аукцион, тендер және екi кезеңдi рәсiм арқылы
конкурс нысанындағы сауда-саттықта жекешелендiру объектiлерiн сатудың
тәртiбiн реттейтiдігі жайлы баяндадым. Ол ереже жалпы ережеден, комиссия,
сауда-саттықтарды өткізуге дайындық, аукционды өткізу, тендерді өткізу, екi
кезеңді рәсiм арқылы конкурс, сатып алушылармен есеп айырысудың тәртібі
және меншік құқығын ресімдеу, жекешелендіру объектісін сатудан түскен
қаражаттардан тұрады.
Үшінші бөлімде жекешелендіруді қалыптастыру кезеңдерінің негізгі
ерекшеліктері мен нәтижелеріне арнадым, жекешелендіру дің негізгі 4
кезеңіне тоқталдым және бірінші кезеңде Мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру Заңын іске асыру үшін 1991-1992 жылдарға арналған Қазақ ССР-
да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің бірінші бағдарламасы
негізінде жүзеге асқандығы жайлы, ал екінші бөлімде 1993 жылдың наурызында
қабылданған Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы негізінде
жүзеге асқандығы жайлы және оның ішінде шағын жекешелендіру, агроөнеркәсіп
кешенін жекешелендіру жайында тоқталдым, ал үшінші кезеңде 1996 жылдың
ақпанында 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік
меншікті жекешелендіру мен қайта құрылымдау бағдарламасы негізде жүзеге
асқандығы жайлы тоқталдым, ал төртіпші кезеңнің басты сәті мемлекеттік
меншікті республикалық және коммуналдық меншікке бөлу болып табылды және
оыс жайлы толығырақ оқталып кеттім.
1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ МӘНІ
Меншік – бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну салаларындағы күрделі әлеуметтік-
экономикалық қатынастар.
Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы сипатталады:
а) екі жұп категорияларының өзара байланысы: (меншіктеу) иемдену-
жатсыну;
ә) жекелену-қоғамдану сияқты жұп категориялардың өзара байланысы;
б) өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;
в) табыстарды үлестіру тәсілі;
г) субъектілік-объектілік талдау.
1. Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұны екі түсініктің
сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың
(индивид, топ, қоғам) өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің
механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа шаруашылық
бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Иемдену деген қандай да бір қатыгнастар субъектісін осы қатынастардың
тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес, субъектінің өзінің
өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал шеттету – қандай да бір
объектіні субъектінің өзіндік қызметіне айналдырудың мүмкін еместігін
білдіреді.
2. Оқшауландыру деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды
өндіруге мамандануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғұрлым терең болса,
оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы өзара тәелділік те соғұрлым
күшті. Жеке оқшауланған тауар өндірушілердің айырбастауы арқылы жүзеге
асырылады.
Қоғамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді.
Бір жағынан, қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіріс құралдарына жеке
меншіктің салдарынан кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде
оқшауланған. Екінші жағынан, еңбектің қоғамдық сипатына байланысты,
олардың бәрі біртұтас қоғамдық ұдайы өндіріс процесіне тартылған.
Оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы экономикалық байланыстардың
формасы – ақша айналымы арқылы жүретін тауар айырбасы болып табылады.
3. Меншік қатынастарының ауқымды негізін өндіріс факторларын
біріктіру тәсілі құрайды.
Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып жүр: тікелей және сатылы.
Өндіріс құралдарын материалдық игіліктерді тікелей өндірушілермен
өндіріс процесінді, айналым саласын айналып өтіп қосылуын өндіріс
факторларының тікелей қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам
бейнесінде екі қызмет жүзеге асырылады – өндіріс құралдарын меншіктенуші
қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі. Кейде басқа
нұсқалары да болуы мүмкін, бұл жағдайда екі қызмет ажыратыып, түрлі
субъектілерге бекітіледі; бірінде – өндіріс құралдарын меншіктенуші
қызметі, бірінде – жұмыс күші қызметі. Бұл жағдайда жұмысшы өндірпіс
құралдарынан шеттетілген. Өндіріс факторлары бірігуі үшін, өндіріс
құралдарын меншіктенушінің жұмыс нарығында жұмыс күшін жвалодауы қажет.
Сондықтан да, өһндіріс саласында жүзеге асатын заттық және джеке
факторлардың бірігуі жұмыс күшін сату-сатып алу актісінен кейін, яғни тауар-
ақша қатынастары арқылы жүреді. Өндіріс факторлары бірігуінің бұл нұсқасы
сатылы деп аталыд.
4. Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын меншіктенушілер мүддесі үшін
жүзеге асырылады.
5. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік топ,
өндірістік ұжым, халық, басқару органдары бола алады. Меншік объектілері:
өндіріс құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар, ақпарат, интеллект, жұмыс
күші болып табылады.
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады. Меншік
құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты
қалыптасатын билік ету құқықтарының сакцияланған тәртіп қатынастарының
жиынтығы.
Меншік құқықтарының жүзеге асуы үшін меншік құқықтарының айырықшалануы
өте маңызды.
Меншік құқықтарының айырықшалануы – бұл меншіктің оюъектісін,
субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау.
Толық құқықтар шоғыры 11 элементтен тұрады:
1) иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айырықша нақты бақылау жасау
құқығы;
2) пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін
пайдалану құқығы;
3) басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай
қамтамасыз ететінін шешу құқығы;
4) табысты алу құқығы; яғни игіліктерді пайдалану нәтижелеріне игілік
ету құқығы;
5) егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту немесе
жою құқығы;
6) қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни яғни игіліктердің
экспроприясынан немесе сыртқы орта тарапынан келетін залалдан қорғану
құқығы;
7) игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;
8) игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;
9) сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пайдалануға тыйым салу;
10) өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни игілікті қарызды
өтеу үшін өндіріп алу мүмкіндігі;
11) қалдықтық сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылықтардың қалпына
келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мен институттардың болу құқығы.
Меншік қатынастары – материалдық және материалдық емес рксурстарға қол
жеткізуден шеттетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден шеттетулер
жоқ болса, олар – ешкімдікі емес ешкімге тиесілі емес немесе бәріне
тиесілі, өйткені оларға еркін қол жеткізуге болады, ал бұлар – бір нәрсе
деп айтуға болады.
Меншік объектілері әрқашанда шектеулі болатын экономикалық ресурстар
болып табылады. Басқаларды ресурстарға еркін қол жеткізуден шеттету,
оларға иелену құқықтарын айрықшалауды білдіреді.
Айрықшалаудың мәні мен мақсаты – ресурстарға меншік құқықтарын олардан
неғұрлым көп пайда табуға қабілетті, оларды жоғары бағалайтын адамдардың
алуына жағдай жасау.
Меншік қатынастары мынадай қызметтерді қамтиды:
а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, қожалық ету);
ә) пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);
б) бөлу заттың құқықтық тағдырын анықтау – сату, айырбастау, сыйға
тарту т.б.).
Меншіктің экономикалық өткерілуі, оның иесіне табыс, рента, пайыз,
дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады.
Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ
теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның
әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ.
Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез
келген экономикалық моделін (нарықтық, әміршілдік-әкімшілдік, мемлекеттік,
аралас және т.б.) құрастырушы болып табылады.
Адамзат қоғамының даму тарихыда меншіктің тайпалық немесе қауымдастық
түрлері белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың ыдырауы, отбасының
бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жеке адам жердің
меншік иесі болып, оны өндіру сол адамның өзіне және оның отбасына берілді.
Ол өзін басқа отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін қайтадан
қауымдастыққа біріге бастап, қауымдастық меншігін құрады. Қалалық мекендер
құрылып, қалаға берілген жерлер қауысдастық меншігіне айналады. Бұл жерде
қауымдастық меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ ұжымдық , жеке еңбектік және
мемлекеттік меншік түрлері қалыптаса бастады. Осылардың ішінен кейінірек
жеке және мемлекеттік меншік түрлері көбірек дами түсті. Мемлекеттік
меншік өзінің барынша дамуын әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйеде,
бұрынғы КСРО-да жүзеге асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы
құрылымында – 88,6℅ құрады. Алайда, нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттік меншіктің үлесі 5℅ – 30℅ -ға дейін ауытқиды.
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік
басқа меншік түрлерінемн салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оның
атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының
қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының оңтайландырылуы нәтижесінде
адамға бағытталған ең жоғары тиісділікке қол жеткізу арқылы
сабақтастырылады.
Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз
тұстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономика үшін аса қауіпті еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және
тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным қалыптасты.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті жою
емес, оның монополиялық үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.
Нарыққа өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қаақстан Республикасындағы
мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің
басталуы – мемлекет меншік үлесін қысқартуға, оның монополиялық үстемдігін
жоюға бағытталған. Сондай-ақ, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру үшін
бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруға
бағыттау қажет. Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40%шеңберінде бекітіледі.
Жеке меншіктің дамуы ХІХ-шы ғасырдың екініш жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалық революцияның әерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысында жедел түрде акционрелік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық
меншік. Бастыстың экономикалық тоерия мектебі жеке термині ретінде кез-
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп қараймыз. Соңғысында заңды негізде жасалған
жер учаскесі табысы мен жалға берілген басқа да қозғалмайтын мүлік, банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер есебінен жаслады.
Жеке меншіктің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап, жеке
кәіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
тұстары байқалады: Артық өндірудің экономикалық дағдарысы, жеке меншік –
бұл билеп-төсеушінің, ешкім шектемейтін иегердің меншік өнімімен байланысты
еді. Сондықтан, мемлекеттің араласуы қажет болды. Қазіргі өркениетті
қоғамда меншік иесі мінез-құлқының белгілі ережелері жасалған, сонымен
қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескерту туралы шаралар
қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешігі алда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жекелеген (еңбектік және еңбектік емес) ғана
емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық), акционрелік және кооперативтік түрде –
меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Руспубликасында кооперативтік меншік –
колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-үй, құрылыс
және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен
толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған.
Айталық, өндірістік кооперативтер – бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге
өндіру мақсаты, азаматтардың өз еркінде.
Меншіктің кооперативтік түрінің нарықтық экономика жағдайында
кооперативтік кәсіпорынның толық өзінше болуы – оның өндірісті дамыту
мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленді. Мұнда, қозғаушы күші – меншік иесі,
топтраы – кооперативтің экономикалық мүдделір болып табылады. Тұтыну
кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу. Өндірістік кооператив
өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну кооперативі – айналыс саласында
қызмет жасайды.
Қазіргі кезде әлемдік қауымдастықта тұтыну кооперациясы өзінің
қызметін қалада да, ауылдық жерлерде де жүзеге асырады. Ол әртүрлі
фирмалар және ұйымдармен кең халықаралық байланыста болады.
Меншіктің бір түрінен басқасына өтуді эволюциялық жолмен бәсекелестік
күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады
немесе бұрынғы Одақта болған мемлекеттік және колхоздық меншіктің зорлық-
зомбылық жағымен қалыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал – латынның
municipalis немесе немістің munizipalitet сөздерінен шыққан, қаланы
басқару деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның municipium сөзі қаланы
өзін-өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды меншікке өкімет
ұйымдары мүлік және әкімшілік-аумақтық құрылымдарды басқару жатады.
Қазақстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктің
экономикалық түрлері қалыптасты:
Меншіктің экономикалық түрлері
ЖЕКЕ ҰЖЫМДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК
Еңбектік Еңбектік Жеке топтық Республика Облыстық,
емес меншігі аудандық
му-ниципалдық
меншігі
Еңбек Мұрагерге а) жалгерлік Республика- Коммуналдық
Табысы қалдырылған меншік лық меншік меншік
есебі- мүлік есебі- ә)ұжымдық кәсіп (жер, қоймауы,(тұрғын-үй
нен нен табыс; орын меншігі сулар, өсімдіккоммуналдық
сақтандыру, (сатып алынған) әлемі, шаруашылығы
несие меке- б) кооперативтік жануарлар мәдениет және
мелеріне сал- меншік әлемі, әуе денсаулық
ған қаржы- в) акционерлік кеңестігі) сатау, халыққа
лар; меншік: білім беру,
акция, а)қоғамдық жергілікті
облигация ұйымдарының бюджет қорлары)
және меншігі
басқа баға- ә) діни
лы қағаздар- ұйымдарының
дан түсетін меншігі
табыс меншік:
көздері а) шаруашылық
қоғамы меншігі
(серіктестігінікі
)
ә) бірлестіктер
(ассоциациялар)
меншігі:
а) шетел
мемлекетінің
меншігі
(концессия)
ә) бірікке меншік
(шетел мемлекеті
кәсіпорыны)
2. Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің объективтік қажеттілігі
Кәсіпорын – халық шаруашылығының бастапқы ұясы. Материалдық және
материалдық емес игіліктер, қызмет көрсету кәсіпорындарында жасалады.
Сондықтан кәсіпорындар экономикасы, олардың орталықпен, банктермен және
басқа несие беретін мекемелермен қарым-қатынасы өтпелі кезеңдегі теория мен
практиканың қатты көңіл бөлетін нысанасы болуы керек. Бұл орайда кәсіпорын
іс-әрекетінің тиімділігін арттыру үшін олардың мәртебесін өзгерту қатаң
жұмыс ырғағы бар мемлекеттік кәсіпорындарды біршама кең көлемді дербестікке
ауыстыру, яғни жекешелендіру процесін жүргізудің объективті қажеттілігі
туындады.
Мемлекеттік секторды жекешелендіру кезінде ең қиын іс оның әдістер мен
түрлерін анықтау ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік және жергілікті
басқару мекемелерімен кәсіпорын арасындағы қарым-қатынас механизмін жасау
болып табылады. 1990 жылы мемлекетке өндірістік қорларлардың 90-95%
тиесілі болған. 1992 жылдан бастап беймемлекетендіру, жкешелендіру мен
бәсеке туралы, монополиялық іс-әрекетті шектеу туралы заңдардың
қабылдануынан мемлекеттік кәсіпорындар үлесінің едәуір азайғанын байқауға
болады. Сонымен қатар, орталық пен кәсіпорын қарым-қатынас механизмін,
бастапқыда ойлағандай, қалыптастыру оңай болмай шықты.
Шыныда, ондаған жылдар бойы орталықтың тікелей нұсқаулары бойынша
жұмыс істеген кәсіпорындардың бағыт-бағдары орталықтың қалауына қарай
келген болса, қазіргі жағдайда, қалыптасқан ахуалды күрт өзгерту оңай шаруа
емес. Мәселелердің ауқымы күткендегіден анағұрлым күрделі болды. Бұлардың
ішінде басқару кадрлары мен материалдық-техникалық жабдықтау, өндірушілер
монополиясы т.б. бар. Мамандардың есебіне қарағанда қандай да болмасын
істің нәтижелілігінің 85-95%-тейі қызметкерлердің дайындық деңгейіне
байланысты болады екен. Әңгіме ең алдымен басқарушылардың жұмыс істеу
қабілеттілігіне қатысты болып отыр: біріншіден, дербестік жағдайда басша
өзі ғана шешім қабылдауы қажет, екіншіден, өз қарамағындағы қызметшілердің
жаңа бастамалар көтеруін үнемі қолдап отыруы тиіс, үшіншіден, рынок
жағдайында өнімді көп шығару оның өтімділігінің кепілдігі болмайтындығын
ескеріп, сұранысты зерттеп отыру керек. Қысқа мерзімде нарықтық қатынас
жағдайында жұмыс істейтін басшы кадрларды даярлап шығару ісі – кезек
күттірмейтін мемлекеттік шаралардың бірі болуы керек.
Жекешелендірудің ерекшелігі сол, бұл мемлекеттік секторды жылдам бұзу
қарастырылмаған, қайта оның қызметін басқаша ұйымдастырып, ұзақ мерзімде
жекешелендіру көзделген.
Бұл іс-шаралар мемлекеттік кәсіпорынның экономикалық еркіндігін
ақырындап ұлғайтумен, олардың баға саясатының бір бөлігін
либерализациялаумен, арнайы қатысу қоры арқылы акционерлеп, бақылау пакет
акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы жүзеге асады.
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік қоғамды
қолдану жекешелендірудің барлық мәселесін шешпейді.
Өтпелі экономикада жекешелендіру саясаты мен меншікті жекешелендіру
мемлекеттік меншіктің момнополиялық жағдайын бұзу мен экономикаға нарықтық
сыйпат беріп қоймай, сондай-ақ, экономикалық дамуды тұрақтандыру мен
экономикалық өсуге жетуді көздейді:
– ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
– мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту
және жеке кәсіпорындар мен тұрғындардың табысынұлғайту, нәтижелік
мақсат – тұрғындардың өмір деңгеін көтеру;
– бәсекелестік нарықтық орта жасау.
1991-1993, 1993-1995 жылдардағы жекешелендірудің Қазақстандағы ұлттық
бағдарламасы қабылданып, жүзеге асырылуда, жер-жерде жекешелендірудің
жолдары және оның қол жеткен маңызы атап көрсетілді. Бірінші кезеңде, ашық
аукциондар мен конкурстар арқылы усақ, орта кәсіпорындар жекешелендірілді.
Ірі кәсіпорындардың жекешелендірілуі баяу болуы мүмкін, әйткенмен 200-ден
астам жұмысшылары бар кәсіпорындарда акцияландыру тез жүргізілуі тиіс. Атап
айтарлық бір нәрсе жекешелендіру алдымен ұсақ кәсіпорындар, одан кейін
ірілері жекешеленеді деген ұғым тумауы керек. Тек әрбір істі орнымен қозғай
алатын заңдарға сәйкес дайын кәсіпорындар жекешелендіріледі. Жекешелендіру
меншік иелеріне бірден гүлдене дамуды даралайтын ғажайып таяқша еместігін
ескертуіміз керек. Экономикалық жағдайымызға байланысты, жекешелендіру
терең ойланған және нақты бағдарламаға сүйену арқылы сатылатын
кәсіпорындарды тұтас алғанда экономиканы тұйықтан шығаруды көздейді. Міне,
осы жерде жаңа меншік иелері өздерінің жұмыс жүргізе алатынықтарын
айқындап, болашақта олардан қандай кәсіпкерлер шығатынын көрсетуі керек.
Түптеп келгенде мұның бәрі беймемлекеттендіру саясаты арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін.
2. Мемлекеттік секторды жекешелендіру
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлкеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы.
Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік пен
кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
Ол мына бағыттар бойынша жүреді:
1) иемдену процестің мемлекет қарамағынан алу;
2) шаруашылық жүргізудің сан түрлі нысандарын жасау;
3) жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының бірі,
оның мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігіне беруде.
Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіру:
– азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және жергілікті
билік органдарынан;
– кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретін де бөліп
шығарылатын бөлімшелерін;
– кәсіпорынның материалдық және материалдық емес активтерін;
– акционерлік қоғамдардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік
органдарының үлестерін;
– жекелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін меншікке алуын білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік меншік пен оның қызметтерін жке
секторға толық және жарым-жартылай өткізіп берудің 22 түрлі тәсілі бар.
Жекешелендіру процесі – ұзаққа созылатын процесс. Жапонияда ол 10 жыл,
ал Батыс Еуропада 10-15 жыл бойы жүрді.
Қазақстан Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесін 4 кезеңге бөліп қарауға болады; Олардың әрқайсысының
өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басы Қазақстан егенменді мемлекеті
ретінде орнығу кезеңіне тұспа-тұс келеді.
І кезең 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі жекешелендіру
процесінің негізгі бағыты – мемлкеттік ортадлықтан-жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең ауқымда
реформалау болды. Ол кәсіпорындарды олардың еңбек ұжымдық немесе
акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптарымен беру және сауда мен
қызмет көрсету объектілерін сату, соның ішінде тұрғын үй купондарына сату
жолымен жүргізілді.
ІІ кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан Республикасы
Президентінің 1993 жылғы 5 наурыздағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты мемлекеттің
республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да
мемлекетке тиесілі материалдық және материалдық емес активтерді өтеусіз
және өтеуімен өткізір беру жолымен қайтаруды процесіндегі меншік
құқықтарының дербестенуі негізінде орталықтанған-жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып еді.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің бағдарламасы институционалдық
реформалардың негізгі бағыттарын анықтап берді:
– шағын жекешелендіру, ол шағын сауда кәсіпорындарының, коммуналдық
шаруашылықтардың, тұрмыстық қызмет көрсетудің байқаулары мен
аукциондар арқылы жүзеге асырылады;
– жұмысшылар саны 200-ден 5000-ға дейін жететін орташа кәсіпорындарды,
оның ішінде инвестициялық жекешелендіру купондарына жаппай
жекешелендіру;
– ірі және бірегей мүлік кешендерін (жұмысшылар саны 5000-нан асатын
кәсіпорындар) жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
– мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру.
Жекешелендірудің ІІІ кезеңі 1996-1998 жылдар аралығын қамтыды және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы №246 Қаулысымен
бекітілген Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға арналған
жекешендіру мен қайта құрылымдау Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады.
Үшінші кезең Бағдарламасының басты мақсаты жекешелендіру процесін
аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының экономикасында жеке меншік
секторлардың басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту болып еді.
Үшінші кезең мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа
жекешелендірілуін қарастырды және мыналарды өткізуді көздейді:
– мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын;
– жекешелендірілуі тұйық технологиялық циклді бұзбайтын мүліктік кешен
ретіндегі кәсіпорынның өндірістік және өндірістік емес бөлімшелері мен
құрылымдық бірліктерін;
– кәсіпорын мүлкін, мемлекеттік кәсіпорынды жойған жағдайда, тек
аукционда ғана;
– шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорларындағы мемлекеттің
акциялары мен үлестерін.
Сондай-ақ мемлекеттің акциялар пакеті мен үлестерін сенімдік
басқаруға беруді:
– электроэнергетикалық кешендегі;
– мұнай-газ және мұнай-химия кешеніндегі;
– металлургиялық және тау-кен кешеніндегі;
– көлік-коммуникация кешеніндегі;
– агроөнеркәсіп кешеніндегі;
– әлеуметтік саладағы секторлық бағдарламаларды.
ІV кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтиды және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы №683 қаулысымен бекітілген
1999-2000 жылдардағы арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті
басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
ІV кезең Бағдарламасының басты мақсаты – жекешелендіру мен мемлекеттік
мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру. Есепке алуды жақсарту,
басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және
транспаренттік негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету еді.
Бағдарламаға сәйкес:
● мемлекттік акцияларды иемдену және пайдалану құқықтары салалық
министрліктер мен ведомостволарға өткізіп берілді;
● көгілдір фишка ретінде анықталып, мемлекет оларда үлес қосушы
ретінде қалдырылды;
● мемлекеттік мүлікті республикалық және коммуналдық деп бөлу
жүргізілді. Бұл жергілікті бюджеттер табыстарын жоғарылатуды және
аймақтардың міндеттерінен шыға отырып, жергілікті жерлерде инвестициялық
саясат жүргізуді көздейді.
1999-2000 жылдары Мемлекеттік мүлік комитеті мен оның облыстық
бөлімшелері 34,5 мыңнан астам мемлекеттік меншік объектілерін, соның ішінде
1991-1992 жылдары 6,2 мың объектіні купондарға және Ресей рубльдеріне
жекешелендірілді. 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық валюта
енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.
Алғашқы кезеңде жекешелендіруден 4144 млн. Рубль алынған. 1993-2000
жылдары республикада жекешелендіруден 215,4 млрд. Теңге, соның ішінде
акционерлік қоғамдар акцияларын сатудан – 90%-тен астамы түсті.
2.2. Жекешелендірудің заңды негізі
Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
процесі республикамыздың тәуелсіздік пен егемендікті алуымен 1991 жылы
басталған болатын.
Елдегі дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған
тауар рыногы жағдайындағы кәсіпорындар арасында бірыңғай экономикалық
кеңістіктің құлдырау, өндірістік байланыстың құру салдарына әкелген жүйелі
дағдарыспен тұспа-тұс келді. Сол уақыттағы экономикалық жағдайға тән
ерекшеліктер кәсіпорындардың өз жұмысын тоқтатуы, төлемдердің төленбеуі,
дүкендердің босауы, инфляцияның басталуы болды. Халықтың саясаттандырылуы
жоғары болды. Социализм кезеңінде ондаған жылдар бойы қалыптасқан халық
менталитеті жеке меншікті теріске шығарды. Бұл ретте, көп деңгейлі нарықтық
экономиканың негізін құратын процес ретінде мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіруді халық ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік саясатты жүзеге
асырушы ретінде танылған басқарушы элита да қабылдаған жоқ.
Осы дағдарыс кезеңінде қоғамды, қоғамдық прогресті дамытудың
диалектика заңдылықтары білімі бар Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жеке
ерлігі, саяси даналығы, қайтпас жігері республикамызда мемлекет иелігіне
алу мен жекешелендірудің жоспарлы, кезең-кезеңді процесін бастауға
мүмкіндік берді.
Мемлекеттік меншік реформасын өткізу үшін ұйымдық негізі – 1990 жылдың
20 желтоқсанында уәкілетті мемлекеттік орган – Мемлекеттік мүлікті басқару
жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің құрылуы болды, кейіннен
Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің
мәселелері туралы Қазақ ССР Президентінің 1991 жылы 22 сәуірдегі
Жарлығымен комитеттің өкілеттіктері нақтыланды және анықталды, ал 1991
жылғы тамызда мемлекеттік мүлік жөніндегі аумақтық органдар ұйымдастырылды.
Кейіннен республикадағы экономиканы қалыптастырудың әртүрлі кезеңдерінде
және тиісінше мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің мемлекеттік
бағдарламасын іске асырудың әртүрлі кезеңдерінде орта мерзімді
бағдарламалар мен Үкімет міндеттемелеріне байланысты мемлекеттік басқару
органдарының жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер кезінде Мемлекеттік мүлікті
басқару жөніндегі мемлекеттік комитет қайта ұйымдастырылды. 1995 жылы
сәуірде оның базасында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлікті
жекешелендіру жөніндегі Мемлекеттік комитеті құрылды. 1997 жылдың аяғына
дейінгі кезеңде мемлекеттік басқару органы жүйесінде республикамызда
мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру жөніндегі 2 Мемлекеттік
комитет жұмыс істеп тұрды. 1997 жылдың күзінде Мемлекеттік мүлікті басқару
жөніндегі мемлекеттік комитет пен Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
жөніндегі мемлекеттік комитет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне біріктіру арқылы қайта
ұйымдастырылды. Аталған құрылым қазірде жұмыс істеп тұр.
1991 жылдан бастап мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін қамтамасыз ету
және оны жекешелендіру процестеріндегі заңдық және нормативтік-әдістемелік
базаны реторспективті талдау олардың заңды және нормавтивтік-әдістемелік
актілермен біршама ретке келтірілгендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. Бұл мемлекеттік меншікті құруда, жеке меншік институтын, нарықтық
экономика негіздерін құру мен дамытуда және мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігін одан әрі арттыруға ықпал ететін базалық реформаларды жүргізуде
өз өкілеттіктерін қамтамасыз еткен заңды және атқарушы билік тармағы
ретінде жүйелі жұмыс нәтижесі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды дамыта отырып, мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру процесін заңды қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991 жылы 22
маусымда қабылданған Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы
Қазақ ССР-нің Заңы болғандығын атап өткен жөн, ол республикадағы
мемлекеттік меншікті қайта құрудың құқықтық негіздерін, ережесі мен
процедурасын анықтады. Осы Заңды іске асыру мақсатында Қазақ ССР
Президентінің қаулысымен бірінші бағдарлама – 1991-1992 жылдарға арналған
Қазақ ССР-да мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
бағдарламасы (1991 жылғы 13 қйркүйектегі № 444) әзірленді және бекітілді.
Келесі кезеңде 1993 жылы наурызда қабылданған 1993-1995 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы қабылданды.
1996 жылы ақпанда бекітілген 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту
бағдарламасына сәйкес жекешелендірудің жаңа, үшінші кезеңінің бастауы
болған, Жекешелендіру процесінің қолданыстағы заңды базасын дамытуда 1995
жылы желтоқсанда заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жекешелендіру туралы Жарлығы қабылданды. Бұл кезеңнің ерекшелігі
экономиканың әлеуметтік, сондай-ақ стратегиялық салаларында секторлық
бағдарламаларды іске асыруға өту болды.
1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқару
тиімділігін арттыру бағдарламасы жекешелендіру саясатын іске асырудағы
кезекті, төртінші кезеңін білдірді.
Бұл жерде мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру процесінің
нормативтік базасы жаңа экономикалық шындықтарды ескере отырып тұрақты
жетілдірілгендігін, дамытылғандығын және толықтырылғандығын атап кеткен
дұрыс. Бұдан басқа, барлық заңды және нормативтік-әдістемелік база 6 томдық
жинаққа жүйелендірілді және шығарылды, ол республикадағы мемлекеттік
меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру мәселелерімен айналысатын
барлық қызметкерлер үшін оқу және әдістемелік құралға айналды, онда
Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің бірегей және
теңдессіз тәжірибесінің барлық кезеңдері көрсетілген.
2000 жылдан бастап республикамызда жүргізіліп отырған реформалардың
қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық
дамулар орын алғанда реформаларды одан әрі тереңдету қажет болды, оның
ішінде мемлекеттік меншік мәселелерінде. Бұл оларды қосымша заңды,
нормативтік-құқықтық және әдістемелік қамтамасыз етуді талап етті.
2000 жылдан бастап қазіргі күнге дейін Қазақстан Республикасында
мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы, 2003-2005
жылдарға арналған мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігі және
жекешелендірудің салалық бағдарламасы бірінші рет әзірленді және бекітілді,
Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір
заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Экономиканың
стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі
туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды. Бұл ретте Мониторинг
туралы заң республикадағы жекешелендірудің барлық жылдарында бірінші рет
қабылданғандығын атап өткен жөн, ол стратегиялық маңызы бар салаларда
меншіктің мемлекеттік мониторингін жүзеге асыру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді, сондай-ақ оны өткізу негізі мен
шарттарын анықтайды. Заң елдің экономикалық даму процестерін ретке келтіру
мен болжауда мемлекет рөлін күшейту үшін, республика экономикасын басқаруда
тиімді шешімдер қабылдау үшін объективті ақпаратпен мемлекеттік басқару
органдарын қамтамасыз ету үшін құқықтық негіз болып табылады.
Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру мәселелері жөніндегі
бағдарламалық, заң актілерін қабылдау осы процестерді реттейтін заңнамалық
нормативтік құжаттардың бірқатар комплексін әзірлеу арқылы жүргізілді.
Жоғарыда айтылғандар Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару
мен оны жекешелендіру мәселелері ең басынан бастап уақыт шындықтары мен
елдің әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын ескере отырып
республика дамуының стратегиялық жоспарларына сәйкес тексерілген негізді,
кешенді концептуалды, бағдарламалық, заңдық, нормативтік-әдістемелік
қамтамасыз етуі бар екендігіне сену үшін негіз береді.
2.3. Жекешелендiру объектiлерiн сатудың ережесi
Жекешелендiру объектiлерiн сатудың ережесi (бұдан әрi – Ереже)
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жекешелендiру туралы 1995 жылғы 23
желтоқсандағы № 2721 заң күшi бар Жарлығына сәйкес әзiрлендi
және аукцион, тендер және екi кезеңдi рәсiм арқылы конкурс нысанындағы
сауда-саттықта жекешелендiру объектiлерiн сатудың тәртiбiн реттейдi.
1. Жалпы ережелер
1. Осы Ережеде мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
1) Сатушы – Қазақстан Республикасының Үкiметi республикалық меншiк
пен коммуналдық меншiкке иелiк етуге, пайдалануға және билiк етуге
уәкiлеттiк берген мемлекеттiк органдар;
2) Ұйымдастырушы – жекешелендiру объектiлерiн дайындауды және сатуды
ұйымдастырушы заңды немесе жеке тұлға; Сатушы Ұйымдастырушы бола алады.
2-1) Қаржы кеңесшiсi – жекешелендiру объектiлерiн сату алдындағы
дайындық пен оларды сату жөнiнде консультациялық қызметтер көрсету үшiн екi
кезеңдi рәсiм арқылы конкурсты өткiзу кезiнде Сатушы тартатын тұлға;
3) Жекешелендiру объектiсi – мүлiктiк кешен ретiндегi мемлекеттік
кәсiпорын немесе мемлекеттiк мекеме; жекешелендiрiлуi тұйықталған
технологиялық циклдi бұзбайтын мүлiктiк кешен ретiндегi кәсiпорынның
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес бөлiмшелерi мен құрылымдық бiрлiктерi;
кәсiпорынның мүлкi; акциялар; жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң
жарғылық капиталындағы үлестер; Қазақстан Республикасының Yкiметi
белгiлеген тәртіппен мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлген өзге де мемлекеттiк
мүлiк;
4) Қатысушы – аукционға, тендерге немесе eкі кезеңдi рәсім арқылы
конкурсқа қатысу үшiн белгiленген тәртiппен тiркелген заңды немесе жеке
тұлға;
5) Сауда-саттықтар – жекешелендiру түрi;
6) Аукцион – қатысушылар өздерiнiң ұсыныстарын жария түрде
мәлiмдейтiн сауда-саттықтың нысаны;
7) Аукционшы – аукцион жүргізушi және тиiстi аукциондық сауда-саттық
жүргізу техникасын меңгерген жеке тұлға;
8) Сауда-саттықтардың ағылшын әдiсi – сауда-саттықтардың бастапқы
бағасы алдын-ала жарияланған қадаммен арттырылатын әдiсi;
9) Сауда-саттықтардың голланд әдiсі – сауда-саттықтардың бастапқы
бағасы алдын-ала жарияланған қадаммен төмендетiлетiн әдiсi;
10) Тендер – сауда-саттықтардың қатысушылар өздерінің ұсыныстарын
Сатушының қалауы бойынша жазбаша жабық конвертте немесе жария мәлiмдейтiн
нысаны;
11) Жабық тендер – Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындаған
қатысушылардың шектеулi шеңберi қатысатын тендер;
12) Коммерциялық тендер – жекешелендiру объектiсi үшiн неғұрлым
жоғары баға ұсынған Қатысушы жеңiмпаз болып танылатын, тендердiң шарттарын
орындауға келiскен Қатысушылардың арасындағы сауда-саттықтар;
13) Инвестициялық тендер – комиссияның қорытындысы бойынша тендердiң
шарттарына сәйкес ең жақсы инвестициялық бағдарлама ұсынған Қатысушы
жеңiмпаз болып танылатын сауда-саттықтар;
13-1) Екi кезеңдi рәсiм арқылы конкурс – кезең-кезеңдi келiссөздер
жүргiзу арқылы қаржы кеңесшiсiнiң қатысуымен Сатушы конкурс жеңiмпазын
анықтайтын сауда-саттық нысаны;
14) Есептiк баға – жекешелендiру объектiсiнiң бағасын реттейтiн,
қолданылып жүрген нормативтiк құқықтық кесiмдерге сәйкес айқындалған
жекешелендiру объектiсiнің бағасы;
15) Алғашқы баға – Сатушы бекiткен есептiк баға не консалтингтiк
ұйымдардың немесе тәуелсiз аудиттiң қорытындысы негiзiнде алынған баға;
16) Ең төменгі баға – жекешелендiру объектiсiн одан төменге сатуға
болмайтын баға;
17) Бастапқы баға – жекешелендiрудiң әрбiр объектiсi бойынша сауда-
саттықтар басталатын баға;
17-1) Ағымдағы баға – аукционда сауда-саттық барысында қалыптасатын
жекешелендiру объектiсiнiң бағасы;
18) Сату бағасы – жекешелендiру объектiсiнiң сауда-саттықтардың
нәтижесiнде белгiленген түпкiлiктi бағасы;
19) Жеңiмпаз – жекешелендiру объектiсi үшiн неғұрлым жоғары баға
ұсынған аукционға қатысушы; тендерлiк комиссияның қорытындысы бойынша ең
жақсы шартты ұсынған тендерге қатысушы; ең жақсы шартты ұсынған екi кезеңдi
рәсiм арқылы конкурстың екiншi кезеңiне қатысушы;
20) Сатып алушы – Сатушымен сауда-саттық шартын жасасқан Жеңiмпаз.
2. Объектiнi жекешелендiру туралы шешiмдi Қазақстан Республикасының
Yкiметi немесе осындай шешiм қабылдауға өкiлеттiк берiлген мемлекеттiк
орган қабылдайды.
3. Эмиссиялары Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
тәртiппен тiркелмеген акцияларды сатуға рұқсат етiлмейдi.
4. Жабық акционерлiк қоғамдардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерi
мен серiктестiктердегi мемлекеттiк үлестердi сату Қазақстан Республикасының
заңнамасы қоятын талаптарға сәйкес жүзеге асырылады. Жабық акционерлiк
қоғамдардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерi мен серiктестiктердегі
мемлекеттiк үлестер ашық сауда-саттықта сатылған жағдайда, оларды сату осы
Ережемен реттеледi.
5. Мемлекеттiк мүлiктiң теңгерiмiн ұстаушы, жекешелендiру объектiсi
бойынша сатып алушыға меншiк құқығы көшкенге дейiн, жекешелендiру
объектiсiнiң сақталуы мен мәлiметтердің дұрыстығы үшiн жауапты болады.
Акционерлiк қоғамдардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн немесе
серiктестiктiң жарғылық капиталындағы мемлекеттiк үлестi сату кезiнде
мүлкiнiң сақталуы мен мәлiметтердiң шынайылығы үшiн акционерлiк қоғамның
немесе серiктестiктiң басшылығы жауапты болады.
6. Жеке тұрған ғимаратта және қосып салынған үй-жайларда орналасқан
жекешелендiру объектiлерi (жылжымайтын мүлiк) бойынша сауда-саттықта объект
тұтас, яғни ғимарат, үй-жай және жекешелендiру объектiсiнiң барлық
мемлекеттiк мүлкi ол үшiн бөлiнген жер учаскесiмен бiрге сатылады.
Қосып салынған үй-жайларда орналасқан жекешелендiру объектiлерi
(жылжымайтын мүлiк) бойынша жекешелендiру объектiсi орналасқан жер
учаскесiнiң бiр бөлiгiн сату үшiн бөлу, учаске жер заңнамасына сәйкес
бөлiнетiндер разрядына жататын жағдайда ғана жүргізіледi.
Бұл орайда жер учаскесiнiң құнын Сатып алушы жеке төлейдi.
Жекешелендiру объектiсi бөлiнбейтiн жер учаскесiне орналасқан
жағдайда, сату шартында жер учаскесiн ортақ пайдаланудың тәртiбi
ескерiледi.
7. Сатушы жекешелендiру объектiсiн сатуды осы Ережеде және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерiнде белгіленген
тәртiппен жүзеге асырады.
8. Сатушының функциялары:
1) жекелеген сауда-саттықтар бойынша объектiлердi бөлу, сондай-ақ
оларды жүргізудiң мерзiмдерiн белгiлеу;
1-1) осы Ереженiң 1-тармағы 11) және 13-1) тармақшаларында көзделген
жағдайларды қоспағанда, әрбiр жекешелендiру объектiсi бойынша сауда-саттық
нысанын анықтау;
2) жекешелендiру объектiлерiнiң алғашқы, бастапқы және ең төменгі
бағасын белгiлеу және бекiту;
3) кепілдiк жарналарды қабылдау;
4) Ұйымдастырушылармен сауда-саттықтарды ұйымдастырудың және өткiзудiң
шарттарын жасасу;
5) аукциондарды ұйымдастырудың және өткiзудiң барысын бақылауды
ұйымдастыру;
6) Сауда-саттықтардың жеңiмпаздарымен сатып алу-сату шарттарын жасасу
және олардың орындалуын бақылау;
7) Қатысушымен, Сатып алушымен және Ұйымдастырушымен сауда-саттық
жүргізу рәсімдерiмен байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру болып
табылады.
9. Сауда-саттықтарға қатысуға жеке тұлғаларға, мемлекеттiк емес заңды
тұлғаларға және шетелдiк заңды тұлғаларға рұқсат етiледi.
10. Мыналар:
1)*
2) Қазақстан Республикасының заңнамалық кесiмдерiне немесе
құрылтайшылық құжаттарына сәйкес қызметтің жүзеге асырылуы объектiлердi
сауда-саттықтарда сатудың шарты болып табылатын түрлерiмен айналысуға
құқығы жоқ заңды тұлғалар;
3) Аукционды ұйымдастырушы;
4) Сатып алу-сату шартын жасасу және орындау жөнiндегi тиiстi
міндеттемелерін орындамаған бұрынғы сауда-саттықтардың жеңiмпаздары сауда-
саттықтардың қатысушысы бола алмайды.
11. Акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн сату кезiнде Сатып алушы -
акционерлiк қоғам, егер соңғысы Сатып алушының акцияларына ие болса,
акционерлiк қоғам акцияларының 25 пайызынан артықты сатып ала алмайды.
2. Комиссия
12. Сауда-саттықтарды ұйымдастыру және өткiзу үшiн Сатушы құрамына
Сатушының, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң, Қазақстан
Республикасы Әдiлет министрлiгінiң және басқа да мүдделi ведомстволардың
өкiлдерi немесе олардың аумақтық және аймақтық бөлiмшелерiнiң өкiлдерi
кiретiн комиссияны құрады. Комиссия мүшелерiнiң саны кемiнде 5 адамды
құрауы тиiс. Комиссияның төрағасы Сатушының өкiлi болып табылады.
Комиссияның шешiмi комиссия мүшелерiнiң жалпы санының жай көпшiлiк
даусымен қабылданады. Дауыстардың теңдiгi кезiнде төрағаның даусы шешушi
болып табылады.
13. Комиссия Сатушының тапсырмасы бойынша мынадай функцияларды жүзеге
асырады:
өз жұмысының регламентiн дербес әзiрлейдi;
жекешелендiру объектiсiнiң алғашқы, бастапқы және ең төменгi бағасын
бекiту үшiн Сатушыға ұсыным жасайды;
кепiлдiк жарнаның мөлшерiн айқындайды;
тендердiң шартын айқындайды;
тендер өткiзедi;
Сауда-саттықтардың жеңімпазын жариялайды.
14. Сауда-саттықтарды өткiзуге дайындықты сауда-саттықтарды өткiзу
туралы ақпараттық хабарламаның уақытылы жариялануын қамтамасыз ететiн,
өтiнiмдердi қабылдауды және қатысушыларды тiркеудi жүргiзетiн, келiп түскен
материалдарды комиссияның қарауына беретiн Сатушы жүзеге асырады.
3. Сауда-саттықтарды өткізуге дайындық
15. Сауда-саттықтарды өткiзуге дайындық мынадай тәртiппен жүзеге
асырылады:
1) қажеттi материалдарды жинау жүргiзiледi;
2) жекешелендiру объектiлерiнiң алғашқы, бастапқы және ең төменгi
бағасы айқындалады;
3) осы Ереженiң 1-тармағы 11) және 13-1) тармақшаларында көзделген
жағдайларды қоспағанда, әрбiр жекешелендiру объектiсiнiң сатылу нысандары
мен әдiсi айқындалады; *
4) жекешелендiру объектiлерi жекелеген сауда-саттықтар бойынша
бөлiнедi;
5) кепiлдiк жарнаны енгізудiң мөлшерi мен тәртiбi айқындалады;
6) сауда-саттықтарды жүргiзудің мерзiмдерi белгiленедi;
7) қажет болған жағдайда жекешелендiру объектілерiн сату жөнiндегi
аукционды ұйымдастыруға және өткiзуге шарт жасасу құқығы үшiн тендер
өткiзiледi;
8) сату проспектiсi жасалады;
9) сауда-саттықтар өткiзу туралы ақпараттық хабарлама жарияланады және
басқа да жарнамалық қызмет жүзеге асырылады;
10) кепiлдiк жарналар қабылданады;
11) Қатысушыларды тiркеу жүргiзiледi.
16. Жекешелендiру объектiлерiнiң есептiк бағасын Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 6 мамырдағы № 562 қаулысымен бекiтiлген
Жекешелендiру объектiлерiнiң құнын бағалау туралы ережеге сәйкес Сатушы
белгiлейдi.
Сатушы жекешелендiру объектiсiнiң құнын бағалауды консалтингтiк
ұйымдардың немесе тәуелсiз аудиттiң қорытындысы негiзiнде жүзеге асыруға
құқылы.
Жекешелендiру объектiсiнiң алғашқы бағасын Сатушы бекiтедi.
17. Кепiлдiк жарна Қатысушылардың мынадай мiндеттемелерiн:
1) сауда-саттықтарда жеңiске жеткен жағдайда сауда-саттықтардың
нәтижелерi туралы хаттамаға қол қоюын;
2) сауда-саттықтар нәтижелерi туралы хаттамаға сәйкес сатып алу-сату
шартын жасасудың;
3) сатып алу-сату шарты бойынша мiндеттемелерiн тиiстi түрде орындау
болып табылады.
18. Кепiлдiк жарна Сатушының деректемелерiне ақпараттық хабарламада
белгіленген нысан мен тәртіпте және Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес енгiзiледi. Кепiлдiк жарнаның мөлшерi ақпараттық хабарлама
жарияланғаннан кейiн өзгертiлмейдi. Кепiлдiк жарнаны Қатысушының атынан кез-
келген жеке немесе заңды тұлға енгiзуi мүмкiн. Кепiлдiк жарнаны алушы
Сатушы болып табылады.
19. Сауда-саттықтарда жеңiп шыққан және сатып алу-сату шартын жасасқан
Қатысушының кепiлдiк жарнасы сатып алу-сату шарты бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ МӘНІ. 5
1.1. Меншіктің экономикалық және құқықтық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Нарықтық экономикаға өту процесіндегі кезіндегі
меншік ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Мемлекеттік секторды жекешелендірудің объективтік қажеттілігі ... ... .
12
2. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРДЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1. Мемлекеттік секторды жекешелендіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Жекешелендірудің заңды
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.3. Жекешелендiру объектiлерiн сатудың
ережесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
3. МЕМЛЕКЕТТІК СЕКТОРДЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.1. Жекешелендіруді қалыптастыру кезеңдерінің негізгі ерекшеліктері мен
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті қызметінің нәтижелері
туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың жазылуы барысына тоқталмастан бұрын оның тақырыбын
айта кетейін. Курстық жұмысытың тақырыбы Қазақстан Республикасында
мемлекеттік секторды жекешелендіру болып табылады.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы мынадай болып келеді. Ол
кіріспеден, үш бөлімнен, сегіз сұрақты қамтып, сондай-ақ қорытынды және
пайдаланған әдебиеттерді қамтып отыр.
Жекешелендіру – нарықтық қатынасқа өтудің түбірлі мәселесі. Ол жеке
меншік секторы мен акционерлік қоғамдардың және бірлескен кәсіпорындардың
алдыңғы позициларды алуын көрсететін қозғалысты анықтайды. Оның жүргізулі
нарықтық қатынастың пәрменділігіне байлансыты болады. Жекешелендіру –
меншіктің барлық түріне – мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншіктің теңдігі
мен құқығына қалыпты жағдай жасайды.
Бірінші бөлімде меншік ұғымына анықтама беріп, оның экономикалық және
құқықтық мазмұнының мәніне толықтай тоқталып, меншіктің экорномикалық
мазмұнының түсініктер арқылы сипатталатындығы жайлы тоқталып кеттім.
Сонымен қатар Иемдену, оқшауландыру, қоғамдастыру, меншік объектілері,
меншік субъектілеріе анықтама беріп, сипаттап кеттім және толық құқықтар
шоғыры 11 элементтен тұратындығын айтып, оларға түсініктемелер беріп,
меншік қатынастарына анықтама беріп, айрықшалаудың мәні мен мақсаты
тоқталып, меншік қатынастары бірнеше қызметтерді қамтитындығы жайлы
тоқталдым. Сонымен қатар, 1991-1993, 1993-1995 жылдардағы жекешелендірудің
Қазақстандағы ұлттық бағдарламасы қабылданғаны және оның жүзеге асырылуы,
жер-жерде жекешелендірудің жолдары және оның қол жеткен маңызы атап
көрсетілді.
Экономикалық жағдайымызға байланысты, жекешелендіру терең ойланған және
нақты бағдарламаға сүйену арқылы сатылатын кәсіпорындарды тұтас алғанда
экономиканы тұйықтан шығаруды көздейтіндігі жайлы тоқталып кеттім
Екінші бөлімде жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуғға анықтама
беріп, оны сипаттап, мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге,
бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған және оның белгілі бір
бағыттар бойынша жүретіндігі жайлы, мемлекеттік және муниципалдық
кәсіпорындарды жекешелендіруді әр түрлі мағынада сипаттадым, Қазақстан
Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
процесінің 4 кезеңіне және олардың әрқайсысының өз мақсаттарына тоқталдым,
сонымен қатар жекешелендірудің заңды негізіне, жекешелендiру объектiлерiн
сатудың ережесi Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жекешелендiру туралы
1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2721 заң күшi бар Жарлығына сәйкес
әзiрленгендігі жайлы және аукцион, тендер және екi кезеңдi рәсiм арқылы
конкурс нысанындағы сауда-саттықта жекешелендiру объектiлерiн сатудың
тәртiбiн реттейтiдігі жайлы баяндадым. Ол ереже жалпы ережеден, комиссия,
сауда-саттықтарды өткізуге дайындық, аукционды өткізу, тендерді өткізу, екi
кезеңді рәсiм арқылы конкурс, сатып алушылармен есеп айырысудың тәртібі
және меншік құқығын ресімдеу, жекешелендіру объектісін сатудан түскен
қаражаттардан тұрады.
Үшінші бөлімде жекешелендіруді қалыптастыру кезеңдерінің негізгі
ерекшеліктері мен нәтижелеріне арнадым, жекешелендіру дің негізгі 4
кезеңіне тоқталдым және бірінші кезеңде Мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру Заңын іске асыру үшін 1991-1992 жылдарға арналған Қазақ ССР-
да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің бірінші бағдарламасы
негізінде жүзеге асқандығы жайлы, ал екінші бөлімде 1993 жылдың наурызында
қабылданған Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы негізінде
жүзеге асқандығы жайлы және оның ішінде шағын жекешелендіру, агроөнеркәсіп
кешенін жекешелендіру жайында тоқталдым, ал үшінші кезеңде 1996 жылдың
ақпанында 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік
меншікті жекешелендіру мен қайта құрылымдау бағдарламасы негізде жүзеге
асқандығы жайлы тоқталдым, ал төртіпші кезеңнің басты сәті мемлекеттік
меншікті республикалық және коммуналдық меншікке бөлу болып табылды және
оыс жайлы толығырақ оқталып кеттім.
1. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІКТІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІНІҢ МӘНІ
Меншік – бұл адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну салаларындағы күрделі әлеуметтік-
экономикалық қатынастар.
Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы сипатталады:
а) екі жұп категорияларының өзара байланысы: (меншіктеу) иемдену-
жатсыну;
ә) жекелену-қоғамдану сияқты жұп категориялардың өзара байланысы;
б) өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі;
в) табыстарды үлестіру тәсілі;
г) субъектілік-объектілік талдау.
1. Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұны екі түсініктің
сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір қауымдастың
(индивид, топ, қоғам) өндіріс құралдары мен қызмет нәтижелерін иемденуінің
механизмі мен нысаны, ал екінші жағынан, олардың басқа шаруашылық
бірліктерден және тұтас қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Иемдену деген қандай да бір қатыгнастар субъектісін осы қатынастардың
тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес, субъектінің өзінің
өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал шеттету – қандай да бір
объектіні субъектінің өзіндік қызметіне айналдырудың мүмкін еместігін
білдіреді.
2. Оқшауландыру деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды
өндіруге мамандануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғұрлым терең болса,
оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы өзара тәелділік те соғұрлым
күшті. Жеке оқшауланған тауар өндірушілердің айырбастауы арқылы жүзеге
асырылады.
Қоғамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді.
Бір жағынан, қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіріс құралдарына жеке
меншіктің салдарынан кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде
оқшауланған. Екінші жағынан, еңбектің қоғамдық сипатына байланысты,
олардың бәрі біртұтас қоғамдық ұдайы өндіріс процесіне тартылған.
Оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы экономикалық байланыстардың
формасы – ақша айналымы арқылы жүретін тауар айырбасы болып табылады.
3. Меншік қатынастарының ауқымды негізін өндіріс факторларын
біріктіру тәсілі құрайды.
Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып жүр: тікелей және сатылы.
Өндіріс құралдарын материалдық игіліктерді тікелей өндірушілермен
өндіріс процесінді, айналым саласын айналып өтіп қосылуын өндіріс
факторларының тікелей қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам
бейнесінде екі қызмет жүзеге асырылады – өндіріс құралдарын меншіктенуші
қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі. Кейде басқа
нұсқалары да болуы мүмкін, бұл жағдайда екі қызмет ажыратыып, түрлі
субъектілерге бекітіледі; бірінде – өндіріс құралдарын меншіктенуші
қызметі, бірінде – жұмыс күші қызметі. Бұл жағдайда жұмысшы өндірпіс
құралдарынан шеттетілген. Өндіріс факторлары бірігуі үшін, өндіріс
құралдарын меншіктенушінің жұмыс нарығында жұмыс күшін жвалодауы қажет.
Сондықтан да, өһндіріс саласында жүзеге асатын заттық және джеке
факторлардың бірігуі жұмыс күшін сату-сатып алу актісінен кейін, яғни тауар-
ақша қатынастары арқылы жүреді. Өндіріс факторлары бірігуінің бұл нұсқасы
сатылы деп аталыд.
4. Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын меншіктенушілер мүддесі үшін
жүзеге асырылады.
5. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік топ,
өндірістік ұжым, халық, басқару органдары бола алады. Меншік объектілері:
өндіріс құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар, ақпарат, интеллект, жұмыс
күші болып табылады.
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады. Меншік
құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына байланысты
қалыптасатын билік ету құқықтарының сакцияланған тәртіп қатынастарының
жиынтығы.
Меншік құқықтарының жүзеге асуы үшін меншік құқықтарының айырықшалануы
өте маңызды.
Меншік құқықтарының айырықшалануы – бұл меншіктің оюъектісін,
субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау.
Толық құқықтар шоғыры 11 элементтен тұрады:
1) иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айырықша нақты бақылау жасау
құқығы;
2) пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін
пайдалану құқығы;
3) басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай
қамтамасыз ететінін шешу құқығы;
4) табысты алу құқығы; яғни игіліктерді пайдалану нәтижелеріне игілік
ету құқығы;
5) егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту немесе
жою құқығы;
6) қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни яғни игіліктердің
экспроприясынан немесе сыртқы орта тарапынан келетін залалдан қорғану
құқығы;
7) игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;
8) игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;
9) сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пайдалануға тыйым салу;
10) өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни игілікті қарызды
өтеу үшін өндіріп алу мүмкіндігі;
11) қалдықтық сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылықтардың қалпына
келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мен институттардың болу құқығы.
Меншік қатынастары – материалдық және материалдық емес рксурстарға қол
жеткізуден шеттетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден шеттетулер
жоқ болса, олар – ешкімдікі емес ешкімге тиесілі емес немесе бәріне
тиесілі, өйткені оларға еркін қол жеткізуге болады, ал бұлар – бір нәрсе
деп айтуға болады.
Меншік объектілері әрқашанда шектеулі болатын экономикалық ресурстар
болып табылады. Басқаларды ресурстарға еркін қол жеткізуден шеттету,
оларға иелену құқықтарын айрықшалауды білдіреді.
Айрықшалаудың мәні мен мақсаты – ресурстарға меншік құқықтарын олардан
неғұрлым көп пайда табуға қабілетті, оларды жоғары бағалайтын адамдардың
алуына жағдай жасау.
Меншік қатынастары мынадай қызметтерді қамтиды:
а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, қожалық ету);
ә) пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);
б) бөлу заттың құқықтық тағдырын анықтау – сату, айырбастау, сыйға
тарту т.б.).
Меншіктің экономикалық өткерілуі, оның иесіне табыс, рента, пайыз,
дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады.
Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ
теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның
әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ.
Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез
келген экономикалық моделін (нарықтық, әміршілдік-әкімшілдік, мемлекеттік,
аралас және т.б.) құрастырушы болып табылады.
Адамзат қоғамының даму тарихыда меншіктің тайпалық немесе қауымдастық
түрлері белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың ыдырауы, отбасының
бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жеке адам жердің
меншік иесі болып, оны өндіру сол адамның өзіне және оның отбасына берілді.
Ол өзін басқа отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін қайтадан
қауымдастыққа біріге бастап, қауымдастық меншігін құрады. Қалалық мекендер
құрылып, қалаға берілген жерлер қауысдастық меншігіне айналады. Бұл жерде
қауымдастық меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ ұжымдық , жеке еңбектік және
мемлекеттік меншік түрлері қалыптаса бастады. Осылардың ішінен кейінірек
жеке және мемлекеттік меншік түрлері көбірек дами түсті. Мемлекеттік
меншік өзінің барынша дамуын әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйеде,
бұрынғы КСРО-да жүзеге асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы
құрылымында – 88,6℅ құрады. Алайда, нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттік меншіктің үлесі 5℅ – 30℅ -ға дейін ауытқиды.
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік
басқа меншік түрлерінемн салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оның
атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының
қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының оңтайландырылуы нәтижесінде
адамға бағытталған ең жоғары тиісділікке қол жеткізу арқылы
сабақтастырылады.
Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз
тұстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономика үшін аса қауіпті еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және
тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным қалыптасты.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті жою
емес, оның монополиялық үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.
Нарыққа өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қаақстан Республикасындағы
мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің
басталуы – мемлекет меншік үлесін қысқартуға, оның монополиялық үстемдігін
жоюға бағытталған. Сондай-ақ, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру үшін
бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруға
бағыттау қажет. Мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40%шеңберінде бекітіледі.
Жеке меншіктің дамуы ХІХ-шы ғасырдың екініш жартысының ортасына дейін
жүзеге асты. Ғылыми-техникалық революцияның әерінен ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысында жедел түрде акционрелік меншік қалыптаса бастады. Акционерлік
немесе корпоративтік меншік, басқаша айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық
меншік. Бастыстың экономикалық тоерия мектебі жеке термині ретінде кез-
келген мемлекеттік емес мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген.
Жеке меншік ұғымы тұрғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектік және
еңбектік емес меншікке бөліп қараймыз. Соңғысында заңды негізде жасалған
жер учаскесі табысы мен жалға берілген басқа да қозғалмайтын мүлік, банкке
салынған пайыз бойынша және басқа көздер есебінен жаслады.
Жеке меншіктің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап, жеке
кәіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ оның теріс
тұстары байқалады: Артық өндірудің экономикалық дағдарысы, жеке меншік –
бұл билеп-төсеушінің, ешкім шектемейтін иегердің меншік өнімімен байланысты
еді. Сондықтан, мемлекеттің араласуы қажет болды. Қазіргі өркениетті
қоғамда меншік иесі мінез-құлқының белгілі ережелері жасалған, сонымен
қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескерту туралы шаралар
қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешігі алда.
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағынасы өзгерді.
Қазіргі уақытта жеке меншік жекелеген (еңбектік және еңбектік емес) ғана
емес, сондай-ақ ұжымдық (топтық), акционрелік және кооперативтік түрде –
меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болады.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Руспубликасында кооперативтік меншік –
колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-үй, құрылыс
және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол
акционерлік меншік, біріккен және аралас кәсіпорын меншіктерімен
толықтырылды.
Көптеген әлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған.
Айталық, өндірістік кооперативтер – бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге
өндіру мақсаты, азаматтардың өз еркінде.
Меншіктің кооперативтік түрінің нарықтық экономика жағдайында
кооперативтік кәсіпорынның толық өзінше болуы – оның өндірісті дамыту
мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленді. Мұнда, қозғаушы күші – меншік иесі,
топтраы – кооперативтің экономикалық мүдделір болып табылады. Тұтыну
кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу. Өндірістік кооператив
өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну кооперативі – айналыс саласында
қызмет жасайды.
Қазіргі кезде әлемдік қауымдастықта тұтыну кооперациясы өзінің
қызметін қалада да, ауылдық жерлерде де жүзеге асырады. Ол әртүрлі
фирмалар және ұйымдармен кең халықаралық байланыста болады.
Меншіктің бір түрінен басқасына өтуді эволюциялық жолмен бәсекелестік
күрестің, өндіргіш күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады
немесе бұрынғы Одақта болған мемлекеттік және колхоздық меншіктің зорлық-
зомбылық жағымен қалыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал – латынның
municipalis немесе немістің munizipalitet сөздерінен шыққан, қаланы
басқару деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның municipium сөзі қаланы
өзін-өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды меншікке өкімет
ұйымдары мүлік және әкімшілік-аумақтық құрылымдарды басқару жатады.
Қазақстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктің
экономикалық түрлері қалыптасты:
Меншіктің экономикалық түрлері
ЖЕКЕ ҰЖЫМДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК
Еңбектік Еңбектік Жеке топтық Республика Облыстық,
емес меншігі аудандық
му-ниципалдық
меншігі
Еңбек Мұрагерге а) жалгерлік Республика- Коммуналдық
Табысы қалдырылған меншік лық меншік меншік
есебі- мүлік есебі- ә)ұжымдық кәсіп (жер, қоймауы,(тұрғын-үй
нен нен табыс; орын меншігі сулар, өсімдіккоммуналдық
сақтандыру, (сатып алынған) әлемі, шаруашылығы
несие меке- б) кооперативтік жануарлар мәдениет және
мелеріне сал- меншік әлемі, әуе денсаулық
ған қаржы- в) акционерлік кеңестігі) сатау, халыққа
лар; меншік: білім беру,
акция, а)қоғамдық жергілікті
облигация ұйымдарының бюджет қорлары)
және меншігі
басқа баға- ә) діни
лы қағаздар- ұйымдарының
дан түсетін меншігі
табыс меншік:
көздері а) шаруашылық
қоғамы меншігі
(серіктестігінікі
)
ә) бірлестіктер
(ассоциациялар)
меншігі:
а) шетел
мемлекетінің
меншігі
(концессия)
ә) бірікке меншік
(шетел мемлекеті
кәсіпорыны)
2. Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің объективтік қажеттілігі
Кәсіпорын – халық шаруашылығының бастапқы ұясы. Материалдық және
материалдық емес игіліктер, қызмет көрсету кәсіпорындарында жасалады.
Сондықтан кәсіпорындар экономикасы, олардың орталықпен, банктермен және
басқа несие беретін мекемелермен қарым-қатынасы өтпелі кезеңдегі теория мен
практиканың қатты көңіл бөлетін нысанасы болуы керек. Бұл орайда кәсіпорын
іс-әрекетінің тиімділігін арттыру үшін олардың мәртебесін өзгерту қатаң
жұмыс ырғағы бар мемлекеттік кәсіпорындарды біршама кең көлемді дербестікке
ауыстыру, яғни жекешелендіру процесін жүргізудің объективті қажеттілігі
туындады.
Мемлекеттік секторды жекешелендіру кезінде ең қиын іс оның әдістер мен
түрлерін анықтау ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік және жергілікті
басқару мекемелерімен кәсіпорын арасындағы қарым-қатынас механизмін жасау
болып табылады. 1990 жылы мемлекетке өндірістік қорларлардың 90-95%
тиесілі болған. 1992 жылдан бастап беймемлекетендіру, жкешелендіру мен
бәсеке туралы, монополиялық іс-әрекетті шектеу туралы заңдардың
қабылдануынан мемлекеттік кәсіпорындар үлесінің едәуір азайғанын байқауға
болады. Сонымен қатар, орталық пен кәсіпорын қарым-қатынас механизмін,
бастапқыда ойлағандай, қалыптастыру оңай болмай шықты.
Шыныда, ондаған жылдар бойы орталықтың тікелей нұсқаулары бойынша
жұмыс істеген кәсіпорындардың бағыт-бағдары орталықтың қалауына қарай
келген болса, қазіргі жағдайда, қалыптасқан ахуалды күрт өзгерту оңай шаруа
емес. Мәселелердің ауқымы күткендегіден анағұрлым күрделі болды. Бұлардың
ішінде басқару кадрлары мен материалдық-техникалық жабдықтау, өндірушілер
монополиясы т.б. бар. Мамандардың есебіне қарағанда қандай да болмасын
істің нәтижелілігінің 85-95%-тейі қызметкерлердің дайындық деңгейіне
байланысты болады екен. Әңгіме ең алдымен басқарушылардың жұмыс істеу
қабілеттілігіне қатысты болып отыр: біріншіден, дербестік жағдайда басша
өзі ғана шешім қабылдауы қажет, екіншіден, өз қарамағындағы қызметшілердің
жаңа бастамалар көтеруін үнемі қолдап отыруы тиіс, үшіншіден, рынок
жағдайында өнімді көп шығару оның өтімділігінің кепілдігі болмайтындығын
ескеріп, сұранысты зерттеп отыру керек. Қысқа мерзімде нарықтық қатынас
жағдайында жұмыс істейтін басшы кадрларды даярлап шығару ісі – кезек
күттірмейтін мемлекеттік шаралардың бірі болуы керек.
Жекешелендірудің ерекшелігі сол, бұл мемлекеттік секторды жылдам бұзу
қарастырылмаған, қайта оның қызметін басқаша ұйымдастырып, ұзақ мерзімде
жекешелендіру көзделген.
Бұл іс-шаралар мемлекеттік кәсіпорынның экономикалық еркіндігін
ақырындап ұлғайтумен, олардың баға саясатының бір бөлігін
либерализациялаумен, арнайы қатысу қоры арқылы акционерлеп, бақылау пакет
акциясын мемлекеттің сақтауы арқылы жүзеге асады.
Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, холдингтік-акционерлік қоғамды
қолдану жекешелендірудің барлық мәселесін шешпейді.
Өтпелі экономикада жекешелендіру саясаты мен меншікті жекешелендіру
мемлекеттік меншіктің момнополиялық жағдайын бұзу мен экономикаға нарықтық
сыйпат беріп қоймай, сондай-ақ, экономикалық дамуды тұрақтандыру мен
экономикалық өсуге жетуді көздейді:
– ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;
– мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту
және жеке кәсіпорындар мен тұрғындардың табысынұлғайту, нәтижелік
мақсат – тұрғындардың өмір деңгеін көтеру;
– бәсекелестік нарықтық орта жасау.
1991-1993, 1993-1995 жылдардағы жекешелендірудің Қазақстандағы ұлттық
бағдарламасы қабылданып, жүзеге асырылуда, жер-жерде жекешелендірудің
жолдары және оның қол жеткен маңызы атап көрсетілді. Бірінші кезеңде, ашық
аукциондар мен конкурстар арқылы усақ, орта кәсіпорындар жекешелендірілді.
Ірі кәсіпорындардың жекешелендірілуі баяу болуы мүмкін, әйткенмен 200-ден
астам жұмысшылары бар кәсіпорындарда акцияландыру тез жүргізілуі тиіс. Атап
айтарлық бір нәрсе жекешелендіру алдымен ұсақ кәсіпорындар, одан кейін
ірілері жекешеленеді деген ұғым тумауы керек. Тек әрбір істі орнымен қозғай
алатын заңдарға сәйкес дайын кәсіпорындар жекешелендіріледі. Жекешелендіру
меншік иелеріне бірден гүлдене дамуды даралайтын ғажайып таяқша еместігін
ескертуіміз керек. Экономикалық жағдайымызға байланысты, жекешелендіру
терең ойланған және нақты бағдарламаға сүйену арқылы сатылатын
кәсіпорындарды тұтас алғанда экономиканы тұйықтан шығаруды көздейді. Міне,
осы жерде жаңа меншік иелері өздерінің жұмыс жүргізе алатынықтарын
айқындап, болашақта олардан қандай кәсіпкерлер шығатынын көрсетуі керек.
Түптеп келгенде мұның бәрі беймемлекеттендіру саясаты арқылы жүзеге
асырылуы мүмкін.
2. Мемлекеттік секторды жекешелендіру
Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет қарамағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлкеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы.
Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік пен
кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
Ол мына бағыттар бойынша жүреді:
1) иемдену процестің мемлекет қарамағынан алу;
2) шаруашылық жүргізудің сан түрлі нысандарын жасау;
3) жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру.
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының бірі,
оның мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке меншігіне беруде.
Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды жекешелендіру:
– азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және жергілікті
билік органдарынан;
– кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретін де бөліп
шығарылатын бөлімшелерін;
– кәсіпорынның материалдық және материалдық емес активтерін;
– акционерлік қоғамдардың капиталындағы мемлекет пен жергілікті билік
органдарының үлестерін;
– жекелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін меншікке алуын білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік меншік пен оның қызметтерін жке
секторға толық және жарым-жартылай өткізіп берудің 22 түрлі тәсілі бар.
Жекешелендіру процесі – ұзаққа созылатын процесс. Жапонияда ол 10 жыл,
ал Батыс Еуропада 10-15 жыл бойы жүрді.
Қазақстан Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесін 4 кезеңге бөліп қарауға болады; Олардың әрқайсысының
өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басы Қазақстан егенменді мемлекеті
ретінде орнығу кезеңіне тұспа-тұс келеді.
І кезең 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі жекешелендіру
процесінің негізгі бағыты – мемлкеттік ортадлықтан-жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау мақсатында кең ауқымда
реформалау болды. Ол кәсіпорындарды олардың еңбек ұжымдық немесе
акционерлік меншігіне жеңілдетілген талаптарымен беру және сауда мен
қызмет көрсету объектілерін сату, соның ішінде тұрғын үй купондарына сату
жолымен жүргізілді.
ІІ кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан Республикасы
Президентінің 1993 жылғы 5 наурыздағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты мемлекеттің
республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс объектілері мен басқа да
мемлекетке тиесілі материалдық және материалдық емес активтерді өтеусіз
және өтеуімен өткізір беру жолымен қайтаруды процесіндегі меншік
құқықтарының дербестенуі негізінде орталықтанған-жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып еді.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің бағдарламасы институционалдық
реформалардың негізгі бағыттарын анықтап берді:
– шағын жекешелендіру, ол шағын сауда кәсіпорындарының, коммуналдық
шаруашылықтардың, тұрмыстық қызмет көрсетудің байқаулары мен
аукциондар арқылы жүзеге асырылады;
– жұмысшылар саны 200-ден 5000-ға дейін жететін орташа кәсіпорындарды,
оның ішінде инвестициялық жекешелендіру купондарына жаппай
жекешелендіру;
– ірі және бірегей мүлік кешендерін (жұмысшылар саны 5000-нан асатын
кәсіпорындар) жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
– мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру.
Жекешелендірудің ІІІ кезеңі 1996-1998 жылдар аралығын қамтыды және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы №246 Қаулысымен
бекітілген Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға арналған
жекешендіру мен қайта құрылымдау Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады.
Үшінші кезең Бағдарламасының басты мақсаты жекешелендіру процесін
аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының экономикасында жеке меншік
секторлардың басымдылығына қол жеткізу және оны бекіту болып еді.
Үшінші кезең мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа
жекешелендірілуін қарастырды және мыналарды өткізуді көздейді:
– мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын;
– жекешелендірілуі тұйық технологиялық циклді бұзбайтын мүліктік кешен
ретіндегі кәсіпорынның өндірістік және өндірістік емес бөлімшелері мен
құрылымдық бірліктерін;
– кәсіпорын мүлкін, мемлекеттік кәсіпорынды жойған жағдайда, тек
аукционда ғана;
– шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорларындағы мемлекеттің
акциялары мен үлестерін.
Сондай-ақ мемлекеттің акциялар пакеті мен үлестерін сенімдік
басқаруға беруді:
– электроэнергетикалық кешендегі;
– мұнай-газ және мұнай-химия кешеніндегі;
– металлургиялық және тау-кен кешеніндегі;
– көлік-коммуникация кешеніндегі;
– агроөнеркәсіп кешеніндегі;
– әлеуметтік саладағы секторлық бағдарламаларды.
ІV кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтиды және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы №683 қаулысымен бекітілген
1999-2000 жылдардағы арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті
басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
ІV кезең Бағдарламасының басты мақсаты – жекешелендіру мен мемлекеттік
мүлікті басқарудың құқықтық негіздерін жетілдіру. Есепке алуды жақсарту,
басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік мүлікті конкурстық және
транспаренттік негізде жекешелендіруді қамтамасыз ету еді.
Бағдарламаға сәйкес:
● мемлекттік акцияларды иемдену және пайдалану құқықтары салалық
министрліктер мен ведомостволарға өткізіп берілді;
● көгілдір фишка ретінде анықталып, мемлекет оларда үлес қосушы
ретінде қалдырылды;
● мемлекеттік мүлікті республикалық және коммуналдық деп бөлу
жүргізілді. Бұл жергілікті бюджеттер табыстарын жоғарылатуды және
аймақтардың міндеттерінен шыға отырып, жергілікті жерлерде инвестициялық
саясат жүргізуді көздейді.
1999-2000 жылдары Мемлекеттік мүлік комитеті мен оның облыстық
бөлімшелері 34,5 мыңнан астам мемлекеттік меншік объектілерін, соның ішінде
1991-1992 жылдары 6,2 мың объектіні купондарға және Ресей рубльдеріне
жекешелендірілді. 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық валюта
енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.
Алғашқы кезеңде жекешелендіруден 4144 млн. Рубль алынған. 1993-2000
жылдары республикада жекешелендіруден 215,4 млрд. Теңге, соның ішінде
акционерлік қоғамдар акцияларын сатудан – 90%-тен астамы түсті.
2.2. Жекешелендірудің заңды негізі
Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
процесі республикамыздың тәуелсіздік пен егемендікті алуымен 1991 жылы
басталған болатын.
Елдегі дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған
тауар рыногы жағдайындағы кәсіпорындар арасында бірыңғай экономикалық
кеңістіктің құлдырау, өндірістік байланыстың құру салдарына әкелген жүйелі
дағдарыспен тұспа-тұс келді. Сол уақыттағы экономикалық жағдайға тән
ерекшеліктер кәсіпорындардың өз жұмысын тоқтатуы, төлемдердің төленбеуі,
дүкендердің босауы, инфляцияның басталуы болды. Халықтың саясаттандырылуы
жоғары болды. Социализм кезеңінде ондаған жылдар бойы қалыптасқан халық
менталитеті жеке меншікті теріске шығарды. Бұл ретте, көп деңгейлі нарықтық
экономиканың негізін құратын процес ретінде мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіруді халық ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік саясатты жүзеге
асырушы ретінде танылған басқарушы элита да қабылдаған жоқ.
Осы дағдарыс кезеңінде қоғамды, қоғамдық прогресті дамытудың
диалектика заңдылықтары білімі бар Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жеке
ерлігі, саяси даналығы, қайтпас жігері республикамызда мемлекет иелігіне
алу мен жекешелендірудің жоспарлы, кезең-кезеңді процесін бастауға
мүмкіндік берді.
Мемлекеттік меншік реформасын өткізу үшін ұйымдық негізі – 1990 жылдың
20 желтоқсанында уәкілетті мемлекеттік орган – Мемлекеттік мүлікті басқару
жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің құрылуы болды, кейіннен
Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Қазақ ССР Мемлекеттік комитетінің
мәселелері туралы Қазақ ССР Президентінің 1991 жылы 22 сәуірдегі
Жарлығымен комитеттің өкілеттіктері нақтыланды және анықталды, ал 1991
жылғы тамызда мемлекеттік мүлік жөніндегі аумақтық органдар ұйымдастырылды.
Кейіннен республикадағы экономиканы қалыптастырудың әртүрлі кезеңдерінде
және тиісінше мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің мемлекеттік
бағдарламасын іске асырудың әртүрлі кезеңдерінде орта мерзімді
бағдарламалар мен Үкімет міндеттемелеріне байланысты мемлекеттік басқару
органдарының жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер кезінде Мемлекеттік мүлікті
басқару жөніндегі мемлекеттік комитет қайта ұйымдастырылды. 1995 жылы
сәуірде оның базасында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мүлікті
жекешелендіру жөніндегі Мемлекеттік комитеті құрылды. 1997 жылдың аяғына
дейінгі кезеңде мемлекеттік басқару органы жүйесінде республикамызда
мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру жөніндегі 2 Мемлекеттік
комитет жұмыс істеп тұрды. 1997 жылдың күзінде Мемлекеттік мүлікті басқару
жөніндегі мемлекеттік комитет пен Мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
жөніндегі мемлекеттік комитет Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне біріктіру арқылы қайта
ұйымдастырылды. Аталған құрылым қазірде жұмыс істеп тұр.
1991 жылдан бастап мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін қамтамасыз ету
және оны жекешелендіру процестеріндегі заңдық және нормативтік-әдістемелік
базаны реторспективті талдау олардың заңды және нормавтивтік-әдістемелік
актілермен біршама ретке келтірілгендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
береді. Бұл мемлекеттік меншікті құруда, жеке меншік институтын, нарықтық
экономика негіздерін құру мен дамытуда және мемлекеттік меншікті басқару
тиімділігін одан әрі арттыруға ықпал ететін базалық реформаларды жүргізуде
өз өкілеттіктерін қамтамасыз еткен заңды және атқарушы билік тармағы
ретінде жүйелі жұмыс нәтижесі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды дамыта отырып, мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру процесін заңды қамтамасыз етуде бірінші негіз 1991 жылы 22
маусымда қабылданған Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы
Қазақ ССР-нің Заңы болғандығын атап өткен жөн, ол республикадағы
мемлекеттік меншікті қайта құрудың құқықтық негіздерін, ережесі мен
процедурасын анықтады. Осы Заңды іске асыру мақсатында Қазақ ССР
Президентінің қаулысымен бірінші бағдарлама – 1991-1992 жылдарға арналған
Қазақ ССР-да мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру
бағдарламасы (1991 жылғы 13 қйркүйектегі № 444) әзірленді және бекітілді.
Келесі кезеңде 1993 жылы наурызда қабылданған 1993-1995 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы қабылданды.
1996 жылы ақпанда бекітілген 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту
бағдарламасына сәйкес жекешелендірудің жаңа, үшінші кезеңінің бастауы
болған, Жекешелендіру процесінің қолданыстағы заңды базасын дамытуда 1995
жылы желтоқсанда заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жекешелендіру туралы Жарлығы қабылданды. Бұл кезеңнің ерекшелігі
экономиканың әлеуметтік, сондай-ақ стратегиялық салаларында секторлық
бағдарламаларды іске асыруға өту болды.
1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқару
тиімділігін арттыру бағдарламасы жекешелендіру саясатын іске асырудағы
кезекті, төртінші кезеңін білдірді.
Бұл жерде мемлекеттік мүлікті басқару және оны жекешелендіру процесінің
нормативтік базасы жаңа экономикалық шындықтарды ескере отырып тұрақты
жетілдірілгендігін, дамытылғандығын және толықтырылғандығын атап кеткен
дұрыс. Бұдан басқа, барлық заңды және нормативтік-әдістемелік база 6 томдық
жинаққа жүйелендірілді және шығарылды, ол республикадағы мемлекеттік
меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру мәселелерімен айналысатын
барлық қызметкерлер үшін оқу және әдістемелік құралға айналды, онда
Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің бірегей және
теңдессіз тәжірибесінің барлық кезеңдері көрсетілген.
2000 жылдан бастап республикамызда жүргізіліп отырған реформалардың
қайта орнына келмейтіндігі айқын болғанда және позитивтік экономикалық
дамулар орын алғанда реформаларды одан әрі тереңдету қажет болды, оның
ішінде мемлекеттік меншік мәселелерінде. Бұл оларды қосымша заңды,
нормативтік-құқықтық және әдістемелік қамтамасыз етуді талап етті.
2000 жылдан бастап қазіргі күнге дейін Қазақстан Республикасында
мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы, 2003-2005
жылдарға арналған мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігі және
жекешелендірудің салалық бағдарламасы бірінші рет әзірленді және бекітілді,
Мемлекеттік мүлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір
заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Экономиканың
стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі
туралы Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды. Бұл ретте Мониторинг
туралы заң республикадағы жекешелендірудің барлық жылдарында бірінші рет
қабылданғандығын атап өткен жөн, ол стратегиялық маңызы бар салаларда
меншіктің мемлекеттік мониторингін жүзеге асыру процесінде туындайтын
қоғамдық қатынастарды ретке келтіреді, сондай-ақ оны өткізу негізі мен
шарттарын анықтайды. Заң елдің экономикалық даму процестерін ретке келтіру
мен болжауда мемлекет рөлін күшейту үшін, республика экономикасын басқаруда
тиімді шешімдер қабылдау үшін объективті ақпаратпен мемлекеттік басқару
органдарын қамтамасыз ету үшін құқықтық негіз болып табылады.
Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру мәселелері жөніндегі
бағдарламалық, заң актілерін қабылдау осы процестерді реттейтін заңнамалық
нормативтік құжаттардың бірқатар комплексін әзірлеу арқылы жүргізілді.
Жоғарыда айтылғандар Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару
мен оны жекешелендіру мәселелері ең басынан бастап уақыт шындықтары мен
елдің әлеуметтік-экономикалық даму перспективаларын ескере отырып
республика дамуының стратегиялық жоспарларына сәйкес тексерілген негізді,
кешенді концептуалды, бағдарламалық, заңдық, нормативтік-әдістемелік
қамтамасыз етуі бар екендігіне сену үшін негіз береді.
2.3. Жекешелендiру объектiлерiн сатудың ережесi
Жекешелендiру объектiлерiн сатудың ережесi (бұдан әрi – Ереже)
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жекешелендiру туралы 1995 жылғы 23
желтоқсандағы № 2721 заң күшi бар Жарлығына сәйкес әзiрлендi
және аукцион, тендер және екi кезеңдi рәсiм арқылы конкурс нысанындағы
сауда-саттықта жекешелендiру объектiлерiн сатудың тәртiбiн реттейдi.
1. Жалпы ережелер
1. Осы Ережеде мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
1) Сатушы – Қазақстан Республикасының Үкiметi республикалық меншiк
пен коммуналдық меншiкке иелiк етуге, пайдалануға және билiк етуге
уәкiлеттiк берген мемлекеттiк органдар;
2) Ұйымдастырушы – жекешелендiру объектiлерiн дайындауды және сатуды
ұйымдастырушы заңды немесе жеке тұлға; Сатушы Ұйымдастырушы бола алады.
2-1) Қаржы кеңесшiсi – жекешелендiру объектiлерiн сату алдындағы
дайындық пен оларды сату жөнiнде консультациялық қызметтер көрсету үшiн екi
кезеңдi рәсiм арқылы конкурсты өткiзу кезiнде Сатушы тартатын тұлға;
3) Жекешелендiру объектiсi – мүлiктiк кешен ретiндегi мемлекеттік
кәсiпорын немесе мемлекеттiк мекеме; жекешелендiрiлуi тұйықталған
технологиялық циклдi бұзбайтын мүлiктiк кешен ретiндегi кәсiпорынның
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес бөлiмшелерi мен құрылымдық бiрлiктерi;
кәсiпорынның мүлкi; акциялар; жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң
жарғылық капиталындағы үлестер; Қазақстан Республикасының Yкiметi
белгiлеген тәртіппен мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлген өзге де мемлекеттiк
мүлiк;
4) Қатысушы – аукционға, тендерге немесе eкі кезеңдi рәсім арқылы
конкурсқа қатысу үшiн белгiленген тәртiппен тiркелген заңды немесе жеке
тұлға;
5) Сауда-саттықтар – жекешелендiру түрi;
6) Аукцион – қатысушылар өздерiнiң ұсыныстарын жария түрде
мәлiмдейтiн сауда-саттықтың нысаны;
7) Аукционшы – аукцион жүргізушi және тиiстi аукциондық сауда-саттық
жүргізу техникасын меңгерген жеке тұлға;
8) Сауда-саттықтардың ағылшын әдiсi – сауда-саттықтардың бастапқы
бағасы алдын-ала жарияланған қадаммен арттырылатын әдiсi;
9) Сауда-саттықтардың голланд әдiсі – сауда-саттықтардың бастапқы
бағасы алдын-ала жарияланған қадаммен төмендетiлетiн әдiсi;
10) Тендер – сауда-саттықтардың қатысушылар өздерінің ұсыныстарын
Сатушының қалауы бойынша жазбаша жабық конвертте немесе жария мәлiмдейтiн
нысаны;
11) Жабық тендер – Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындаған
қатысушылардың шектеулi шеңберi қатысатын тендер;
12) Коммерциялық тендер – жекешелендiру объектiсi үшiн неғұрлым
жоғары баға ұсынған Қатысушы жеңiмпаз болып танылатын, тендердiң шарттарын
орындауға келiскен Қатысушылардың арасындағы сауда-саттықтар;
13) Инвестициялық тендер – комиссияның қорытындысы бойынша тендердiң
шарттарына сәйкес ең жақсы инвестициялық бағдарлама ұсынған Қатысушы
жеңiмпаз болып танылатын сауда-саттықтар;
13-1) Екi кезеңдi рәсiм арқылы конкурс – кезең-кезеңдi келiссөздер
жүргiзу арқылы қаржы кеңесшiсiнiң қатысуымен Сатушы конкурс жеңiмпазын
анықтайтын сауда-саттық нысаны;
14) Есептiк баға – жекешелендiру объектiсiнiң бағасын реттейтiн,
қолданылып жүрген нормативтiк құқықтық кесiмдерге сәйкес айқындалған
жекешелендiру объектiсiнің бағасы;
15) Алғашқы баға – Сатушы бекiткен есептiк баға не консалтингтiк
ұйымдардың немесе тәуелсiз аудиттiң қорытындысы негiзiнде алынған баға;
16) Ең төменгі баға – жекешелендiру объектiсiн одан төменге сатуға
болмайтын баға;
17) Бастапқы баға – жекешелендiрудiң әрбiр объектiсi бойынша сауда-
саттықтар басталатын баға;
17-1) Ағымдағы баға – аукционда сауда-саттық барысында қалыптасатын
жекешелендiру объектiсiнiң бағасы;
18) Сату бағасы – жекешелендiру объектiсiнiң сауда-саттықтардың
нәтижесiнде белгiленген түпкiлiктi бағасы;
19) Жеңiмпаз – жекешелендiру объектiсi үшiн неғұрлым жоғары баға
ұсынған аукционға қатысушы; тендерлiк комиссияның қорытындысы бойынша ең
жақсы шартты ұсынған тендерге қатысушы; ең жақсы шартты ұсынған екi кезеңдi
рәсiм арқылы конкурстың екiншi кезеңiне қатысушы;
20) Сатып алушы – Сатушымен сауда-саттық шартын жасасқан Жеңiмпаз.
2. Объектiнi жекешелендiру туралы шешiмдi Қазақстан Республикасының
Yкiметi немесе осындай шешiм қабылдауға өкiлеттiк берiлген мемлекеттiк
орган қабылдайды.
3. Эмиссиялары Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген
тәртiппен тiркелмеген акцияларды сатуға рұқсат етiлмейдi.
4. Жабық акционерлiк қоғамдардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерi
мен серiктестiктердегi мемлекеттiк үлестердi сату Қазақстан Республикасының
заңнамасы қоятын талаптарға сәйкес жүзеге асырылады. Жабық акционерлiк
қоғамдардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерi мен серiктестiктердегі
мемлекеттiк үлестер ашық сауда-саттықта сатылған жағдайда, оларды сату осы
Ережемен реттеледi.
5. Мемлекеттiк мүлiктiң теңгерiмiн ұстаушы, жекешелендiру объектiсi
бойынша сатып алушыға меншiк құқығы көшкенге дейiн, жекешелендiру
объектiсiнiң сақталуы мен мәлiметтердің дұрыстығы үшiн жауапты болады.
Акционерлiк қоғамдардағы акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн немесе
серiктестiктiң жарғылық капиталындағы мемлекеттiк үлестi сату кезiнде
мүлкiнiң сақталуы мен мәлiметтердiң шынайылығы үшiн акционерлiк қоғамның
немесе серiктестiктiң басшылығы жауапты болады.
6. Жеке тұрған ғимаратта және қосып салынған үй-жайларда орналасқан
жекешелендiру объектiлерi (жылжымайтын мүлiк) бойынша сауда-саттықта объект
тұтас, яғни ғимарат, үй-жай және жекешелендiру объектiсiнiң барлық
мемлекеттiк мүлкi ол үшiн бөлiнген жер учаскесiмен бiрге сатылады.
Қосып салынған үй-жайларда орналасқан жекешелендiру объектiлерi
(жылжымайтын мүлiк) бойынша жекешелендiру объектiсi орналасқан жер
учаскесiнiң бiр бөлiгiн сату үшiн бөлу, учаске жер заңнамасына сәйкес
бөлiнетiндер разрядына жататын жағдайда ғана жүргізіледi.
Бұл орайда жер учаскесiнiң құнын Сатып алушы жеке төлейдi.
Жекешелендiру объектiсi бөлiнбейтiн жер учаскесiне орналасқан
жағдайда, сату шартында жер учаскесiн ортақ пайдаланудың тәртiбi
ескерiледi.
7. Сатушы жекешелендiру объектiсiн сатуды осы Ережеде және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерiнде белгіленген
тәртiппен жүзеге асырады.
8. Сатушының функциялары:
1) жекелеген сауда-саттықтар бойынша объектiлердi бөлу, сондай-ақ
оларды жүргізудiң мерзiмдерiн белгiлеу;
1-1) осы Ереженiң 1-тармағы 11) және 13-1) тармақшаларында көзделген
жағдайларды қоспағанда, әрбiр жекешелендiру объектiсi бойынша сауда-саттық
нысанын анықтау;
2) жекешелендiру объектiлерiнiң алғашқы, бастапқы және ең төменгі
бағасын белгiлеу және бекiту;
3) кепілдiк жарналарды қабылдау;
4) Ұйымдастырушылармен сауда-саттықтарды ұйымдастырудың және өткiзудiң
шарттарын жасасу;
5) аукциондарды ұйымдастырудың және өткiзудiң барысын бақылауды
ұйымдастыру;
6) Сауда-саттықтардың жеңiмпаздарымен сатып алу-сату шарттарын жасасу
және олардың орындалуын бақылау;
7) Қатысушымен, Сатып алушымен және Ұйымдастырушымен сауда-саттық
жүргізу рәсімдерiмен байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру болып
табылады.
9. Сауда-саттықтарға қатысуға жеке тұлғаларға, мемлекеттiк емес заңды
тұлғаларға және шетелдiк заңды тұлғаларға рұқсат етiледi.
10. Мыналар:
1)*
2) Қазақстан Республикасының заңнамалық кесiмдерiне немесе
құрылтайшылық құжаттарына сәйкес қызметтің жүзеге асырылуы объектiлердi
сауда-саттықтарда сатудың шарты болып табылатын түрлерiмен айналысуға
құқығы жоқ заңды тұлғалар;
3) Аукционды ұйымдастырушы;
4) Сатып алу-сату шартын жасасу және орындау жөнiндегi тиiстi
міндеттемелерін орындамаған бұрынғы сауда-саттықтардың жеңiмпаздары сауда-
саттықтардың қатысушысы бола алмайды.
11. Акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн сату кезiнде Сатып алушы -
акционерлiк қоғам, егер соңғысы Сатып алушының акцияларына ие болса,
акционерлiк қоғам акцияларының 25 пайызынан артықты сатып ала алмайды.
2. Комиссия
12. Сауда-саттықтарды ұйымдастыру және өткiзу үшiн Сатушы құрамына
Сатушының, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң, Қазақстан
Республикасы Әдiлет министрлiгінiң және басқа да мүдделi ведомстволардың
өкiлдерi немесе олардың аумақтық және аймақтық бөлiмшелерiнiң өкiлдерi
кiретiн комиссияны құрады. Комиссия мүшелерiнiң саны кемiнде 5 адамды
құрауы тиiс. Комиссияның төрағасы Сатушының өкiлi болып табылады.
Комиссияның шешiмi комиссия мүшелерiнiң жалпы санының жай көпшiлiк
даусымен қабылданады. Дауыстардың теңдiгi кезiнде төрағаның даусы шешушi
болып табылады.
13. Комиссия Сатушының тапсырмасы бойынша мынадай функцияларды жүзеге
асырады:
өз жұмысының регламентiн дербес әзiрлейдi;
жекешелендiру объектiсiнiң алғашқы, бастапқы және ең төменгi бағасын
бекiту үшiн Сатушыға ұсыным жасайды;
кепiлдiк жарнаның мөлшерiн айқындайды;
тендердiң шартын айқындайды;
тендер өткiзедi;
Сауда-саттықтардың жеңімпазын жариялайды.
14. Сауда-саттықтарды өткiзуге дайындықты сауда-саттықтарды өткiзу
туралы ақпараттық хабарламаның уақытылы жариялануын қамтамасыз ететiн,
өтiнiмдердi қабылдауды және қатысушыларды тiркеудi жүргiзетiн, келiп түскен
материалдарды комиссияның қарауына беретiн Сатушы жүзеге асырады.
3. Сауда-саттықтарды өткізуге дайындық
15. Сауда-саттықтарды өткiзуге дайындық мынадай тәртiппен жүзеге
асырылады:
1) қажеттi материалдарды жинау жүргiзiледi;
2) жекешелендiру объектiлерiнiң алғашқы, бастапқы және ең төменгi
бағасы айқындалады;
3) осы Ереженiң 1-тармағы 11) және 13-1) тармақшаларында көзделген
жағдайларды қоспағанда, әрбiр жекешелендiру объектiсiнiң сатылу нысандары
мен әдiсi айқындалады; *
4) жекешелендiру объектiлерi жекелеген сауда-саттықтар бойынша
бөлiнедi;
5) кепiлдiк жарнаны енгізудiң мөлшерi мен тәртiбi айқындалады;
6) сауда-саттықтарды жүргiзудің мерзiмдерi белгiленедi;
7) қажет болған жағдайда жекешелендiру объектілерiн сату жөнiндегi
аукционды ұйымдастыруға және өткiзуге шарт жасасу құқығы үшiн тендер
өткiзiледi;
8) сату проспектiсi жасалады;
9) сауда-саттықтар өткiзу туралы ақпараттық хабарлама жарияланады және
басқа да жарнамалық қызмет жүзеге асырылады;
10) кепiлдiк жарналар қабылданады;
11) Қатысушыларды тiркеу жүргiзiледi.
16. Жекешелендiру объектiлерiнiң есептiк бағасын Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 6 мамырдағы № 562 қаулысымен бекiтiлген
Жекешелендiру объектiлерiнiң құнын бағалау туралы ережеге сәйкес Сатушы
белгiлейдi.
Сатушы жекешелендiру объектiсiнiң құнын бағалауды консалтингтiк
ұйымдардың немесе тәуелсiз аудиттiң қорытындысы негiзiнде жүзеге асыруға
құқылы.
Жекешелендiру объектiсiнiң алғашқы бағасын Сатушы бекiтедi.
17. Кепiлдiк жарна Қатысушылардың мынадай мiндеттемелерiн:
1) сауда-саттықтарда жеңiске жеткен жағдайда сауда-саттықтардың
нәтижелерi туралы хаттамаға қол қоюын;
2) сауда-саттықтар нәтижелерi туралы хаттамаға сәйкес сатып алу-сату
шартын жасасудың;
3) сатып алу-сату шарты бойынша мiндеттемелерiн тиiстi түрде орындау
болып табылады.
18. Кепiлдiк жарна Сатушының деректемелерiне ақпараттық хабарламада
белгіленген нысан мен тәртіпте және Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес енгiзiледi. Кепiлдiк жарнаның мөлшерi ақпараттық хабарлама
жарияланғаннан кейiн өзгертiлмейдi. Кепiлдiк жарнаны Қатысушының атынан кез-
келген жеке немесе заңды тұлға енгiзуi мүмкiн. Кепiлдiк жарнаны алушы
Сатушы болып табылады.
19. Сауда-саттықтарда жеңiп шыққан және сатып алу-сату шартын жасасқан
Қатысушының кепiлдiк жарнасы сатып алу-сату шарты бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz