Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың маңызын
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДА ОНЫҢ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1. Халықаралық қауіпсіздіктің ұғымы, негізгі
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
2. Халықаралық қауіпсіздікті қалыптастырудағы өзекті
мәселелер ... ... ... ..14
1.3 Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарусызданудың
маңызы мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
2. ҚАРУСЫЗДАНДЫРУ - ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ НЕГІЗІ КЕПІЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1. Қарусыздану саласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының алатын орны ... 27
2. Қарусыздандыруды жүзеге асырудағы арнайы ұйымдардың қызметі ... .38
3. Ядролық қарусыздануды жүзеге асыру халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі өзекті
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
4. Қазақстан Республикасының қарусыздану жөніндегі атқарған іс
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
XX ғасырдың ортасында әлемде халықаралық қауіпсіздік жағдайдың
шиеленісуі, бұл халықаралық жария құқығында қазіргі таңдағы ең маңызды
ғылымына айналды.
Әр тарихи кезең адамзат тарихында өзінің ерекше бір оқиғаларымен, оған
қосқан үлестерімен дараланады. XX ғасырға танылған теңеулер жеткілікткі
сияқты: атом, ғарыш, компьютер, психоанализ, демократия мен тотолитаризм
ғасыры. Толассыз техникалық дамуынан әлемде ортасынан аса сәл тоқтағандай
болды. Оны ойландырған кедергіге ғаламдық экологиялық дағдарыс жатады.
Апокалипсистің ең сұрапыл көріністері қайтадан елестей бастады. Шектеусіз
техникалық даму адамзаттың өзінің өмір сүруін күмәнді етіп қойды. Осының
бәрі халықаралық қауіпсіздік мәселелері адамзат күнтізбегінің бірінші
қатарына шығарылады.
Сонымен қатар халықаралық қауіпсіздікті қаматамасыз ету БҰҰ Жарғысында
бекітілген халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында
бейбітшілікке қауіп төндіретін және басқыншылық актілерінің немесе
бейбітшілікті бұзатын басқа қауіп-қатерлердің алдын алу және жою үшін
мемлекеттердің жүзеге асыратын ортақ іс-әрекеттерінің жүйесі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі іс жүзіндегі мәселелерді зерттеудің
қажеттілігімен анықталады, өйткені қазіргі таңда терроризм, экстремизм,
сепаратизм, сыбайлас жемқорлық алып жатқан аумақтары, салдары, даму үрдісі
өзінің қатыгездігі бойынша бүгінгі таңдағы барлық адамзатқа төніп тұрған
қатерлердің біріне айналып отыр. Қазіргі халықаралық терроризм, экстремизм,
сепаратизм – әлемдегі тұрақтылықты бұзушы фактордың бірі. Осындай жағдайда
халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету негізгі мәселелердің бірі болып
отыр. Әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің осы аталған мәселелер туралы
нормативтік базаны жетілдіруге мүдделі болуы және мемлекеттер басшыларының
бірде бір кездесулерінің осы тақырыпты қозғамай өтпейтіндігі осы
факторлардың қазіргі қоғамға қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі ретінде шетел ғалымдарының
еңбектерінде қарастырылып отырған мәселелер бойынша пікірлері қолданылды.
Мысалы, В.В.Устиновтың еңбегінде халықаралық терроризмнің құқықтық
табиғаты, терроризммен күрестегі халықаралық тәжірибе, халықаралық
терроризммен күресу саласындағы БҰҰ мен халықаралық ұйымдардың іс-
әрекеттері айқындалған. Лазарев М.И еңбегінде қауіпсіздік проблемалары және
қарусыздану туралы мәселелер жазылған. Халықаралық қатынас саласында
аймақтық қауіпсіздік бағытында Батыстың саяси өкілдері көп мақалалар жазды
(Арон, Бузан, Хокен, Кеннан, Кеннеди, Хантингтон, Фукуяма). Манилов А.Л. өз
жұмысында халықаралық терроризмге сипаттама береді, сонымен қатар
терроризмге қатысты заңнамалық актілердің жүзеге асырылу мәселелерін де
қарастырады.
Зерттеу мақсаты – халықаралық қауіпсіздіктің ұғымын ашу, қазіргі
таңдағы өзекті мәселесін анықтау. Халықаралық қауіпсіздікті сақтаудың ең
басты жолы қарусыздандыру екендігіне назар аудару болып табылады.
Аталғана мақсаттарға жету барысында дипломдық жұмыста келесі
міндеттерді атқару көзделген:
1. Халықаралық қауіпсіздік ұғымының маңызын ашу;
1. Халықаралық қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын мәселелерді
анықтау;
1. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарусыздандырудың
мақсаты мен маңызын ашып көрсету;
1. Қарусыздандыру саласындағы БҰҰ-ның алатын орнын анықтап, осы
мәселемен айналысатын арнайы ұйымдардың қызметіне жете көңіл аудару;
1. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
маңызын;
Аталмыш жұмыста алға қойған міндеттерді халықаралық құқық нормаларын,
арнайы әдебиеттерді, жүйелі басылымдарды зерттеу және талдау негізінде шешу
басты орынға қойылды.
Дипломдық жұмыстың құрлымы мен көлемі: кіріспе, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДА ОНЫҢ АЛАТЫН
ОРНЫ
1.1 Халықаралық қауіпсіздіктің ұғымы, негізгі белгілері
XXI ғасыр санқилы қоғамдық өзгерістер кезеңі болатындықтан, халықаралық
қауіпсіздік мәселесін ғаламдық, аумақтық және ұлттық көлемдегі маңызды
мәселеге айналдыру, халықаралық қауіпсіздікті сыртқы және ішкі саясатты
талдап, зерттеп жүзеге асыру, халықаралық құрылымдар мен
қатынастарды бірізділікке салу аса маңызды мәнге ие болып отыр. Тұрақты
және қауіпсіз даму мәселелеріне ғылыми ынтаның артуы отандық ғылымда да
орын алды. Коммунистік жүйеде кейінгі қалыптасқан дағдарыс кезінде жаңа
мемлекеттердің саяси және экономикалық дербестігін жоғалту қаупі туып
отырған қазіргі жағдайда халықаралық қауіпсіздік сияқты өмірлік маңызы бар
мәселелерге ғалымдар қатты назар аударып отыр. [1, 35б.].
Жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселелерінің адамзат өрекениетінің даму жолындай ұзақ тарихы бар.
Халықаралық қауіпсіздік ұғымының өзі әр түрлі елде әрқилы ұғынылып тарихи
кезеңдердің ауысуы барысында өзгеріп отырған кезеңде экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде қауымдық құрылымдар зор роль атқарды.
Сол себепті қоғам мүшесінің қауіпсіздігі көбінесе адамдардың өзіне емес,
керісінше оның өзін-өзі ұстаудың және бағынудың тігінен жетік
ұйымдастырылған құрылымына қаншалықты кіріге алуына байланысты еді.
Халықаралық қауіпсіздіктің ортағасырлық ұғымын қауымдық тәртіптер мен
міндеттемелердің орнына ақша – нарық қатынастарын енгізген капиталистік
экономиканың дамуы бұзды. Соның салдарынан адамның қауіпсіздігі оның өмір
сүруі қаржы жағдайымен белгілене бастады. Ақша мен меншік адам баласының
нарықтық экономика жағдайында өмір сүруін қауіпсіз етіп, оның тәуелсіздігі
ұғымын дүниеге келтірді. Адам баласы одан әрі өз қауіпсіздігінің шарты
ретінде ғылым мен технологияларға арқа сүйей бастады. Алайда философ Джон
Локк айтқандай адам баласы табиғат күштерінің алдында осал күйінде қала
беретін болса, оның қауіпсіздігіне де ешқашан кепіл берілмейді.
Ендігі жерде халықаралық қауіпсіздік әскери фактор: әскер саны мен оның
сапасына, қару-жарақ деңгейі арқылы қамтамасыз етілді. XIXғасырдағы және XX
ғасырдың алғашқы жартысындағы үздіксіз соғыстар халықаралық қауіпсіздік
мазмұнын әскери-саяси жағынан басқа тұрғыда түсінуге жағдай жасамады.
Экономика әскери машинаның қайнар көзіне айналды, табиғи орта тек қана
стратегиялық ресурстар көзі ретінде қарастырылды, адам өмірінің қадір-
қасиеті құнсызданды. [2, 156б.].
Жалпы қабылданған тұжырым бойынша халықаралық қауіпсіздік-белгілі бір
нысанның сыртқы және ішкі қатер әсерінен қорғана білу ахуалы. Бұл орайда
көптеген зерттеушілер халықаралық қауіпсіздік ұғымын неғұрлым кең
мағынада “қолмен ұстауға келмейтін материалдық емес және нақты дүниедегі
әртүрлі нысандардың өмір сүру қабілетінің, өмірге бейімделе
білуінің нысаны түріндегі” философиялық категория деп қарауға бейім.
Осы айқындаманы тірек ете отырып ресейлік ғалымдар қорғана білу
ахуалы, әлеуметтік ағзаның қоршаған ортадағы өзгерістерге икемді түрде үн
қата білу қасиеті болып табылады, ал өмір сүру қабілетінің дәрежесі
мынандай параметрлермен: өзіне-өзі жеткіліктілігімен, әлеуетімен өзінің
өмірлік маңызды мүдделерін белгілеп, соларды жүзеге асыру мақсатында
әрекет ету қабілетімен айқындалады деп есептейді.
“Мемлекет қауіпсіздігін оның қасиеті ретінде бағалау, әлбетте жаңалық
ашу емес, мұның өзі мәселенің сипаттамасына өткірлік дарытады, себебі бұл
қасиетті жоғалтып алу мемлекеттің жүйе ретінде бұзылуына әкеп соқтырмақ.
Ал халықаралық қауіпсіздік жағдайы осы қасиетті әрқандай сөз болатын кезең
ішінде дәл белгілеуден басқа түк те емес. Басқаша айтсақ мемлекеттің
қорғана білу жағдайы - оның әрқандай сәттегі қауіпсіздік деңгейі”.
Осы қағидадан негіз ала отырып халықаралық қауіпсіздік екі түрге
бөлінеді: дүниежүзілік қауіптің немесе әлдебір сілкініс мүмкіндігінің
қоғамға болжамдық тұрғыдан қатер төндірмеуі және оның қауіп-қатерден анық
қорғалуы, одан сытылып шығып, қарсы тұра білу қабілеті.
Халықаралық қауіпсіздік саласындағы нақтылау қажет болып отырған
негізгі ұғым “қауіп” ұғымы, себебі халықаралық қауіпсіздік проблемаларын
зерттеу процесінде бұл термин бастапқы термин деп есептеледі. “Қауіп”
ұғымы қауіпсіздіктің жалпы теориясында “әлеуметтік ағзаға теріс әсер
етудің обьективті мүмкіндігі оның салдары ретінде әлі ағзаға жағдайын
нашарлатып, дамуына жағымсыз серпін дарытатын әлдебір залал, зиян
келтіретін ахуал ретінде қарастырылады.” Демек, "қауіп” терминін анық
қатер төнген кезде туындайтын ахуал немесе жағдай сондай-ақ осы жағдайды
тудыруға септесетін әртүрлі шарт деп ұғынуға болады.Қатер сырттан туып
қаралып отырған нысанның ішінде де бола береді. Ықтималдылық дәрежесі
жағынан анық және әлеуетті қатер деп бөлінеді, ал нақты бағытталу сипаты
және қолайсыз жағдай туған кездегі субьективтік фактордың роліне қарай
көптеген ғалымдар қатердің ілік тастау және қатер мүмкіндігі түрлерін
ажыратады. Қатердің бұл түрлері жинала келіп аумақтық қауіпсіздіктің
базалық элементтерін құрайды, себебі қатерлер ұлттық мүдденің жүзеге
асуына кедергі жасап немесе оларға қауіп төндіруі мүмкін. [3, 12б.].
Кез келген мемлекет халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
қауіпсіздік ұғымына сүйене отырып, біріншіден, жағымсыз ықпал етуден
сақтану, қауіпсіз болу жағдайын; екіншіден, нақты мемлекеттің осындай ықпал
етуі дербес немесе халықаралық-құқықтық тетік көмегімен жеңу мүмкіндігін
көздейді.
Адамзат тарихы- соғыстар тарихы дейтін кең таралған пайымдауда
ақиқаттың ұшқыны бар екені даусыз. Расында да, тіпті өркениет тарихын да
біз мемлекеттер жүргізген толып жатқан соғыстар, оларды не үстем болуға, не
құрып кетуге алып барған соғыстар бойынша парықтаймыз.
Тіпті барлық құрлықтардағы адамдардың көпшілігі өткеннің ұлы
қайраткерлерін еске түсіруге тырысқанда, әдетте атақты қолбасшылар мен
әскербасшылары: Дарийді, Александр Македонскийді, Гай Юлий Цезарьды,
Шыңғысханды, Наполеонды және толып жатқан ұмытылмас есімдерді ауызға
алады.
Адамзатқа соғыс әкелген қасіреттің орны толмайды. Қисапсыз шайқастар
мен ұрыстарда опат болған адамдар санын есептеп шығару іс жүзінде мүмкін
емес. Мемлекеттердің шекаралары өзгеріп отырды, орасан зор империялар пайда
болып, құрып кетіп жатты, тұтас бір халықтар қорлыққа ұшырып, қуып
жіберілді.
Адамзат тарихында бір қасиет бар, мен оны қайта айналып соғар әлует
деп атар едім. Бұл ұғым белгілі мысалдармен түсіндіріп беруге тырысып
көрейін. Мысалға, Александр Македонскийдің жаулаушылық жорықтарын алыңыз.
Исса және Гавгамел тұсындағы шайқас, содан кейін Ахеменидтер империясын
жаулап алу. Сырдария жиегіне жету және қайырымды Пордың үнді кінәздігін
бағындыру. Македония анклавы бар орасан зор грек-парсы империясын сақтап
қалу жолындағы ұсақ қақтығыстар мен жорықтар.
Осыдан, құрылған көп этносты мемлекеттің ыдырап кетуіне соқтырады.
Грекия қайтадан Грекияға айналды, Персия Персия күйінде қалды, Египет
қайтадан перғауындар мемлекетіне айналды. Оның эпигондары жеңістің жемісін
ұстап тұра алмады. Ұстап тұра алмайтын да еді. Императорлар келіп-кетіп
жатады, ал мемлекеттер қала береді. Басқа ұлы империялардың: Моңғол, Осман,
Британ, Австрия-Венгрия, Наполеон империяларының бастан кешкен тарихы да
сондай. Көп жағдайда, басқалардың жеріне құштарлар қаншама мемлекеттерді
жаулап алмасын, ерте ме, кеш пе, сол мемлекет көбіне қайта өркендеп, өзінің
этностық әлуеті мен мәдени ерекшелігін қалпына келтіріп отырды. Әдетте
шекаралар өзгеріп жатады, бірақ жалпы алғанда мемлекет өзгермейтін. Тарих,
негізінен, ерте ме, кеш пе, бәрін де орнына келтіретін де, көптеген
шапқыншылықтар тиісті нәтиже бере қоймайтын.
Бірақ, кейін өркениет дамуымен оқ-дәрі қару-жарақ түрлері дамып, басып
алу нысаны күрделеніп, нәтижесінде дұшпанды құртып жіберумен қатар, сол
мемлекеттің жерін жоюға, өмір сүру мүмкін емес жерге айналдыруға тырысатын.
Тарихи айғақ, алғашқы жарылғыш зат Қытайда селитра қабаттары жатқан
өңірде пайда болған. Күкірт пен ағаш көмірі қоспасының жарылғыш қасиеті
Көк Тәңірі астындағы империяда әлдеқашан, сонау біздің дәуірімізге дейін-ақ
белгілі болған. Сол кездің өзінде Ван Гу деген қытай ғалымы оқ-дәрі
зымырандарынан тұратын двигателі бар ракетаплан жасапты, бұл қару ұшыру
кезінде-ақ жарылып кеткен. Осы заман тілімен айтсақ, біздің дәуірімізге
дейін-ақ Қытай жерінде зымыран құралдар белгілі болған.
Қалай болғанда да, оқ-дәрі бүкіл әлемге таралды. Оқ-дәрі, от қарудың
оқталатын жарылғыш заты ретінде таралған алғашқы елдердің бірі- Үндістан.
Веда қолжазбаларында көрші кінәздіктердің раджалары арасындағы бір шайқаста
от қару қолданылғаны айтылды. Алайда сол заман өлшемімен сұмдық қару болған
ол Үндістанға сіңе қоймайды. Оның негізгі себебі, тегінде, Үндістанның
әскери касталары мен сословие арасында рыцарьлық ерліктің ізгі дәстүрлері
күшті дамығаны болса керек.
Үндістан тайпаларының ерекше рыцарьлық қасиеттерін Александр
Македонский де атап өткен. Ол жеңген билеушілердің ішінде оған бәрінен де
жанқияр қарсылық көрсеткені үнді раджасы Пор болғаны тегін емес. Бұл
Гефасистегі атақты шайқаста болған, онда Македония фалангасы үнді
пілдерімен және темір арбаларымен жан беріп, жан алысар шайқасқа түскен.
Көне дүниенің көрнекті зерттеушісі, профессор Ф. Шахермайер жазғандай:
...бұл адамзат тарихындағы ең тамаша ұрыс болды. Жеңілген раджаның
мойымас рухы мен келбеті Александрға қатты әсер еткені сонша, ол Порды
жеңілген үнді жерлеріне өзінің уәзірі етіп тағайындады [8, б. 282].
Осылайша, әскери нұсқаулар мен аманаттарда жауынгерлердің ерекше лас
оқ-дәрілі қаруды пайдалануына тыйым салынды, өйткені оның көмегімен жай
ғана пенде рыцарьды өлтіре алатын (Батыр бір оқтық дейді қазақ мәтелі),
ал рыцарь дәстүр бойынша өзінің жауынгерлік шеберлігі мен рухының
күштілігін ашық жекпе-жекке көрсетуге тиіс болатын.
Бірте-бірте оқ-дәрілі қару осылай қолданудан шығып қалды. Сөйтіп үнді
халқының табиғи ізгілігі мен шынайы бейбітшілігі оның өз тарихының өн
бойындағы өзара соғыстарда жаппай қан төгістерге, адамдардың көптен
қырылуына жол бермеді.
Шетелдіктердің басып кіруіне байланысты біршама қиындықтарға
қарамастан, оқ-дәрілі қару иеленбеу, тарих көрсеткеніндей, оны иеленгеннен
гөрі әлдеқайда жақсы жемісін берді.
Уақыт өте бұл ізгіліктің ізі де қалмай кетті, оның себебі Бірінші
дүниежүзілік соғыс болуы. Осы соғыс нәтижесінде қару-жарақтардың жаңа
түрлері пайда болып, адал жекпе-жекке күресу қағидасы да ұмытылды. Оның
орнына дұшпанды аямай, тез жоюға әкелетін оқ-дәрілі қарулар пайдалануы
тиімді болатының көптеген мемлекеттердің саясаткерлері мойындаған болатын.
Осының нәтижесінде, бірінші дүниежүзілік соғыста 10 миллион адам қаза
болатын.
Осы соғыстан кейін көптеген мемлекеттердің ғалымдары жаңа қуатты қару
түрлерін ойластыруға көп күш жұмсаған болатын. Нәтижесінде, физика курсында
атом ядросы және элементар бөлшектер деген сөздер пайда болды. Атом
ядросының өзi элементар бөлшектерден тұрады. Физиканың атом ядроларының
кұрылысы мен турленуi зерттелетiн бөлiмi ядролық физика деп аталады.
Радиокактивтіктің тарихи ашылуы ХIХ ғасырдан басталады. Атомдардың
тұрақты еместiгi ХIХ ғасырдың ақырында анықталды, 46 жыл өткен соң ядролық
реактор жасалды. Радиоактивтiктiң - атом ядросының күрделi құрлыс-ын
дәлелдейтiн құбылыстың ашылуы сәттi кездейсоқтықтың жемiсi болды. Өздерің
бiлетiндей, рентген сәулелерi алғаш рет шапшаң электрондар разрядтық
түтiктiң шыны ыдысының кабырғаларының соқтығысуынан алынған. Олармен бiр
мезгiлде түтiк қабырғаларының жарық шығаруы байкалған. Беккерель ұзақ уақыт
осы тектес құбылысты — алдын ала күн жарығына сәулелендiрiлген заттардың
соңынан сәуле шығаруын зерттеумен шұғылданған. 1896 ж. оның зерттеуі
бойынша Беккерель — уран тұздарының сыртқы факторлардың әсерiнсiз-ақ,
өздiгiнен белгiсiз сәуле шығаратынын анықтады. Кешiкпей Беккерель, уран
тұздарының шығарған сәулесi, рентген сәулелерi сияқты, ауаны иондайтынын,
соның салдарынан электроскоп разрядталатынын байқаған. Уранның түрлiше
химиялық қосылыстарын тексерiп көріп, ол мынадай маңызды фактiнi анықтады:
сәуле шығарудың интенсивтiгi тек препараттағы уранның мөлшерiмен
анықталады, оның қандай қосылыстарға кiретiндiгiне мүлдем тәуелсiз болады.
Ендеше, бұл қасиет қосылыстарға тән емес, химиялық элемент уранға, оның
атомдарына тең.
Ураннан басқа химиялық элементтердің өздiгiнен сәуле шығаруға қабiлетiн
байқауға талпынып көру сөзсiз едi. 1898 ж. Францияда Мария Склодовская –
Кюри және басқа да ғалымдар торийдiң сәуле шығаратынын байқаған. Бұдан әрi
жаңа элементтерi iздеуде негiзгi күш салған Мария Склодовская-Кюри мен оның
ерi Пьер Кюри болды. Уран мен торийi бар рудаларды жуйелi түрде зерттеу,
олардың iшiнен бұрын белгiсiз, Мария Склодовская-Кюридің отаны — Польшаның
құрметiне полоний деп аталған, жаңа элементтi бөлiп алуға мүмкiндiк бердi.
Ақырында өте қуатты сәуле шығаратын тағы бiр элемент ашылды. Ол радий
(яғни сәулелi) деп аталды, Радийдiң салыстырмалы атомның массасы 226-ға тең
және Д.И. Менделеев кестесiндегi 88-нөмiрлi торкөзге орналасқан. Кюри
ашқанға дейiн бұл торкөз бос болған. Өзiнiң химиялық қасиеттерi бойынша
радий сілтiлiк жер элементтерiне жатады. Соңынан реттiк нөмiрi 83-тен
жоғары химиялық элементтердiң бәрi де радиоактивтi болатындығы анықталды.
Осылайша уран, радий, торий және плутония радиоактивті химиялық
элеметтер болғандықтан, яғни олардың атомдары бөлінгенде немесе реакцияға
түскен кезде көп мөлшерде энергия шығаратындықтан бұл заттар ядролық қару-
жарақтың негізгі элеметтеріне айналды.
Ядролық қару-жарағы күрделі химиялық құрлымды, негізгі элементі уран
болып келеді. Осы уранның атомы баяу нейтрондарымен жарылуы кезінде ядро
екі ұқсас бөлікке бөлінеді және олар үлкен көлемде ядролық энергияны
шығаратының алғашқыда бұл теорияны неміс ғалымдары анықтаған болатын.
1934 жылы Ида Ноддак (Германия ғалымы) уранның ядросын бөлуге
болатынын теоретиялық жағынан болжам жасаған болатын. Ал, Лео Сциллард
ағылшын ғалымы берилли нейтрон сәулелендіру нәтижесінде ядролық тізбелі
реакция болуы мүмкіндігін, және осы тізбелік реакция арқылы жаңа қуатты
жарылғыш нысанды затты шығаруға болатыны туралы пікір айтқан болатын.
Ядролық физикада 1932-1934 жылдар аралығындағы жетістіктер салмақты
болғаны сонша, 1934 жылы физиктер атомды бомбаны құруға барлық теориялық
материалдарға ие болған. Уранның бөлінуі, тізбелі реакция негізінде
бөлініс, осының барлығы плутноидың ашуына жол ашқан болатын.
Отто Ган және Фриц Штрассман неміс ғалымдары атом уранды баяу
нейтрондармен жарылуы кезінде кейбір ядролар екі ұқсаст бөлікке бөлінеді
және олар үлкен көлемде ядролық энергияны шығаратының анықтаған. Ал
теориялық түсініктемені Лизе Мейтнер мен Отто Фриш берген. Нақты
дәлелдемелері арқылы ядролық бөліну кезінде міндетті түрде көп көлемді
энергияны шығаратынын Фриш эксперимент арқылы растап көрсеткен.
1939 жылдың бірінші жарытысынан бастап бұл жаңа құбылысты Ұлыбритания,
Франция, АҚШ және Кеңістік Одақ бірден зерттеуге бастады. Нильс Бор мен
Джон Уилер АҚШ ғаламдары және Яков Ильич Френкель КСРО-да ядроның бөліну
теориясын ұсынған болатын [9].
Осылайша уақыт өте, ғалымдар атомды- физика саласын белсенді зерттеп,
атомды энергияны алуы туралы жеткілікті материалдарды жинақтады. Кейін
ағылшын ғалымы Фредерик Содди, бұл энергияны бөлінетін деген мағынаны
білдіретін - яғни томды деп атауға ұсыныс берген болатын, (атом сөзі
бөлінбейтін деген мағынаны білдір-еді). Ф. Содди неологизмі
қарастырылмай, алынып тасталды.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталуына байланысты мемлекет арасында
атомды бомбалы қаруды құру сайысы басталған болатын. Бірақ, бұл қуатты
қаруды құру үшін көп көлемді уранды руда болуы керек еді, сондықтан
көптеген державаларда бұл қаруды құруға баяулап, тоқтатылған болатын.
Атомды қару-жарақты құруға Германия, Ұлыбритания, АҚШ, Жапония физиктері
еңбектенген болатын, уранды руда мөлшері аз болғандықтан жұмыстары
тоқтатылған, тек 1940 жылы қыркүйекте АҚШ керекті мөлшерді Бельгиядан сатып
алған. Лос-Аламоста арнайы ядролық қару-жарақты құру үшін ғылыми орталық
(Манхэттен проектісі) құрылған. Бұл орталықты генерал Лесли Гровс
басқарған, ал ғылыми жұмыстың басшысы Роберт Оппенгеймер болған.
Ұлыбританияда әскери мақсатта урана-235 қолдану үшін жұмыстар жүргізіле
басталды. 1941 жылы Чедвик мәлімдеме айтқан Атомды бомба соғыста үлкен
роль атқаратының біз енді көзге жетеміз. Осы үндеу кеңес ғалымдары да
ұстанған болатын.
Ядролық қару-жарақтарды құру үшін АҚШ-ы уран бөлу процесін екі бағытта
жүргізген болатын, біріншісі, бұл табиғи қосындылардан уранды-235 бөліп алу
(уран изотоптарын эффективті бөліп алу жолдарын табу) болса; екіншісі,
плутония-239 алу үшін ядролық реакторды құру. Осы екі заттар да атомды
бомбаның негізгі бөлігі болып келеді .
1943 жылы Мәскеуде құпия Лаборатория N2 АН СССР құрылды, негізгі
мақсаты осы американдық бағытты ұстана отырып атомды бомбаларды құру, бұл
лабораторияның басшысы Игорь Васильевич болған .
1944 жылы күзінде, АҚШ 509-ы авиаполк "Boeing B-29 Superfortress"
құрылған, оның командиры тәжірибелі мол ұшқыш полковник Тиббетс
тағайындалған. Полк көптеген ұшу жаттығуларын мұхит үстінде шамамен 10-13
мың метр ұзындықта жасалған болатын.
1945 жылы 10 мамырда “Пентагонда” комитет жиналып құрылған, оның
негізгі мақсаты бірінші ядролық соққы беру жерлерін тандауы болған. Алғашқы
әскери операциялар 10 тамыз 1945 жылға жоспарланған болатын. АҚШ өз билік
күштерін осы қуатты қару-жарақ арқылы көрсеткісі келген, сондықтан олардың
ең бірінші ядролық соққы беретін объектісі жапондық қалалар (Хиросима,
Нагасаки, Кокура, Ниигата) болған, осы жерлер арнайы ядролық бобаларға
соққы беру үшін сақталып, басқа қару-жарақтарды пайдалануға тыйым салынған.
1945 жылы көктемде Жапонияның көптеген жеріне американдық бомбардирлер
Б-29 шабуыл жасаған. Осы шабуылдың біреуінде 125 мың Токио тұрғындар көз
жапқан, ал екінші бомбардировкада - 100 мың адам, 1945 жылы 6 наурызда
Токио толығымен жойылып, руинға айналған. Америка басшылары жаңа ядролық
қару-жарақты тәжірибеде пайдалану үшін арнайы төрт қаланы - Хиросима,
Кокура, Ниигата және Нагасаки – жерлерін қалдырып қойған. Бірінші соққы
Хиросима қаласында болған. Жарылыстың жарысынан басқа да қауіпті апаттар
тізбектелген болатын. Алдымен, жылу толқын ықпал ете бастады. Бұл процесс
ұзақтығы тек секунд ішінде жүзеге асырылғаннына қарамастан ол өте қауіпті
әрі қуатты болып, черепицалар балқытылып және граниттелген плиталардың
кварц кристалы көмірге айналған. Жылу толқыннан кейін соққы толқыны келген.
Самал (ауа) жылдамдығы шамамен 800 км.сағ-қа тең болған. Нәтижесінде өрт
саны өсіп, қаланы жоққа әкелді. Толқыннан кейін бірнеше секунд өткен соң
қалаға оғаш жауын шашын түсті, үлкен шар тәріздес қара тамшылар түскен. Бұл
оғаш оқиға осы ядролық жарылыс кезіндегі пар бұлт тәріздес атмосфераның
жоғары бөлігіне көтеріліп ылғалды затқа айналды. Бұл бұлт ылғалды пар мен
кішкентай шаң бөліктерінен құрылған, осы бұлт жоғары көтерілгеннен кейін
атмосфераның суық бөлігіне жетіп, кейін ылғалды қайталанған конденсациядан
өтіп, кейін жаңбыр ретінде жерге түскен болатын.
Бұл ядролық жарылысқа тап болған адамдар 800м. қашықтықта көбісі жанған
болатын және олардың мәйіттері тозаңға айналған. Тірі қалған адамдардың
түрлері өлі адамдарға қарағанда жан түршігетін сипатта болды. Олар толқын
әсерінен толығымен жанып, ал соққы толқынынан жанып кеткен терілері алынып
жыртылған болатын. Қара түсті жаңбыр тамшылар радиоактивті болғандықтан
денеде кетпейтін күйік іздерін қалдырған.
Хиросимада 70000 ғимараттар толығымен қиратылып, 55000 толығымен
жанып кеткен. Тірі қалған адамдар арасында әр түрлі аурулар таратыла
басталды. Хиросимадан кейін 12 тамызда жоспарға сәйкес екінші
бомбардировканы бастау туралы шешім қабылданды. Кокура қаласына 9 тамызда
американдық ұшақтары шабуыл жасауға дайындалған болатын, бірақ бұл іс
жүзеге асырылмады, себебі, қалада сталелитейді зауытта өрт болып, қалаға
әсер әкелген болды. Ұшақтар Нагасаки қаласына бағыт ұстап, сағат 11-
де бомбаны тастаған [10].
Жапонияға тасталған осы екі атомды бомбалар бір неше секунд ішінде 200
мың адамды қырылып қалдырды. Көптеген адамдар радиоактивті сәулеледіруге
тап болды, нәтижесінде оларда рак, сәулелі ауруларына тап болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс біткен соң қос полярлық саясат жүргізілген.
Екі державалар арасында осы қару-жарақтарды иеленуге, өз беделдігін
көтермелеу және өз халқын осы қарумен қорғауға ұмтылған. Кеңестің атомдық
проект американдықтардан төрт жылдық деңгейінен қалатын. 1946 жылы
желтоқсанда И. Курчатов Еуропаның нұсқасына сәйкес бірінші атомды
реакторды шығарған. Соғыс болуына әсер еткен факторы- ол, 1949 жылы 29
тамызда Семей полигонда алғашқы плутони бомба сынағы жүргізілгендігі, бұл
жарлығыш зат ғалымдар коллективімен И. Е. Тамм, А. И. Алиханов, Я. И.
Френкель, Д. Д. Иваненко, А. П. Александров дайындалып, бұл зерттеудің
төрағасы И. В. Курчатов болатын [11].
Кейін ядролық қару-жарақты жетілдіруде кеңестік ғаламдары қарудың
эффектісін қуаттаудың басқа жолын тапқан болатын. Андрей Сахаров пен
Александр Гинзбург қатпарлы сутегі бомбасы деген нұсқаны ұсынды, ол жеңіл
ядролардың қосылу реакциясы пайда болу үшін қажет қысым проблемасын өзгеше
шешетін еді. Бұл бомба американ бомбасынан әлдеқайда қарапайым болатын және
Хтросимаға тасталған атом бомбасының тротилдік эквивалентінен небәрі 20
есе ғана асып түсетін. Дегенмен сутегілік құрылғы РДС-6 бұйымы дегеннің
қуаты жағынан соған дейін болып көрмеген жарылысты 1953 жылғы 12 тамызда
Семей ядролық полигонының төңірегін тітірентті, оның қуаты 480 килотонна
еді. Жарылыстан кейін пайда болған натрий жанған радиоактивті газдардың
саңырауқұлақ секілді бұлты 16 кило-метр биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан
кейін радиусы ондаған километр болатын жерде дала шөптері бірнеше күн бойы
көгілдір сәуле шығарып тұрды. Семейде (150 километрдей) жарылыс толқыны
көптеген үйлер терезесінің шынысын ұшырып жіберді, кейбір үйлердің
қабырғалары қирады. Кейінірек сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар
полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып орала бастағанда, олардың көбісі
үйінің орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды көрді. Ащы мысал,
бірақ бұл барлық ядролық жарылыстардың ең бейбіті еді.
Алайда кеңестік ядролық қаруды жетілдіру мұнымен біткен жоқ. КСРО-да
адам айтқысыз қысқамерзім ішінде сутегі бомбасы жасалды, ол құрылымы
жағынан американдық қос сатылы схеманы айныптай қайталайтын, бірақ қуаты
әлдеқайда артық болатын. Осы американдық қос сатылы сутегілік құрылғыны
Станислав Улам мен Эдвард Теллер жасаған, олардың схемасы бойынша, бойы
жеті метрге, салмағы жүз тоннаға жетеқабыл термоядролық бомба болатын.
1955 жылы 22 қарашада ТУ-16А әскери бомбалағышы Семей полигоны-ның
үстінен ұшып бара жатып, жаңадан жасалған, қуаты 1,7 мегатонна болатын
термоядролық РДС-37 зарядын тастады. Бұл бомба бір жарым километрлік
биіетікке жарылды. Осы жарылыстың соққы толқыны мен жер қабатының дірілі
бүкіл дерлік Қазақстан аумағы мен Ресейдің көршілес аймақтарында сезілді
[12]. Полигонмен көрші тұрған адамдардың бұрынғы жарлыстар-дың бәрінен асып
түсетін бұл термоядролық жарылыстан кейін салдарын айтып жатудың қажеті
бола қоймас деп ойлаймын.
Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде қару-жарақтың ең қауіпті жаңа
түрі ойлап табылған болатын. Ядролық қару-жарақпен қарулану жарысы осылай
басталып, екі астам державаның ғаламдық ядролық тайталасы осылай дүниеге
келді. Сөйтіп ядролық мемлекеттердің әскери лексиконынан жаулап алу ұғымы
шығып қалып, оның синонимі жаппай қырып-жою деген ұғым пайда болды.
Қауіпсіздік құқық субъектісіне жағымсыз әсер ету мен оның осы әсерлерді
өз күшімен немесе шетелдік, ия болмаса өз мемлекетінің басқа
субъектілерінің қолдануымен, кейде халықаралық қауымдастық күшімен жеңуі
арасындағы белгілі бір тепе-теңдікті ұстап тұрады. Мемлекет өзінің
тұтастығын басқа мемлекеттердің жағымсыз әсерінен қорғауын қамтамасыз етсе
онда ұлттық қауіпсіздік туралы айтамыз. Халықаралық құқықта ұлттық
қауіпсіздік ұғымы мемлекет қауіпсіздігі ретінде қалыптасып кеткен.
Сонымен қатар, халықаралық қауіпсіздікті нығайту туралы Декларацияда, КСРО
бастамасымен 1986 жылы қабылданған бәрін қамтитын қауіпсіздік
Тұжырымдамасында қауіпсіздіктің бөлінбейтіндігі жөнінде кешенді ұғым
жарияланған болатын. 1992 жылдың 10 шілдесіндегі Уақыт және өзгерістер
талабы деген Хельсинки құжатында қауіпсіздік бөлінбейді және әрбір
мемлекеттің қауіпсіздігі басқа мемлекеттер қауіпсіздігімен тікелей
байланысты деп белгіленген.
Халықаралық қауіпсіздік – бұл БҰҰ Жарғысында бекітілген халықаралық
бейбітшілікпен қауіпсіздікті қолдау мақсатында және осы әмбебап ұйым мен
басқа аймақтық ұйымдар аясында бейбітшілікке қауіп төндіретін басқыншылық
актілерін немесе бейбітшілікті бұзатын басқа қауіп-қатерлердің алдын алу
және жою үшін мемлекеттердің жүзеге асыратын ортақ іс әрекеттерінің жүйесі.
Халықаралық қауіпсіздік, біріншіден, халықаралық құқықтың көпшілік
мойындаған қағидалары мен нормаларының жүйесі. Соның ішінде, ең маңыздылары
күш қолдану және күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасауға тыйым салу;
туындайтын халықаралық дауларды тек бейбіт құралдар арқылы шешу; және
басқалары, екіншіден, бейбітшілікті бұзу және басқыншылық актілерінің алдын
алу және жою үшін ұжымдық шаралар жүйесін қолдануды белгілейді.
Халықаралық негіздегі қауіпсіздік белгілі бір талаптар сақталған
жағдайда аймақтық келісімдер мен қауіпсіздік ұйымдарының болуына жол
береді. БҰҰ Жарғысы оларға талаптар қояды, олардың ішіндегі ең бастысы бір
географилық аудандағы мемлекеттердің қатысуы; мемлекеттер әрекеттері БҰҰ
мақсаттары мен қағидаларына қайшы келмеуі керек. [4, 14б.].
Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына 2010
жылы төраға болуы бәріміз үшін үлкен жеңіс. Бұл бүкіл Қазақстан халқының
жетістігі, Президентіміздің сындарлы саясатының үлкен жеңісі деп
бағаланады. Өйткені, осы идея көтерілгелі бері Қазақстанда ЕҚЫҰ талаптарына
сәйкес көптеген саяси, әлеуметтік тұрғыда өзгерістер болды. Яғни еліміз
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше ретінде мойнына алған міндеттемелерінің
барлығын толығымен орындады.
1.2 Халықаралық қауіпсіздікті қалыптастырудағы өзекті мәселелер
Дүниежүзінің қырғи-қабақ соғыстан кейінгі кезеңде өзгеріс үрдістерін
басынан өткізіп жатқандығына барлығымыз куәміз. Осы заманның өзгерістерімен
қатар халықаралық қауіпсіздік түсінігі де өзгеріске ұшырап отыр.
Берлин қабырғасының құлауы халықаралық қауіпсіздік тұрғысынан өте
маңызды бір оқиға болғанымен, қазіргі әлемдегі өзгерістердің негізі
болмағандығын айтуға тура келеді. Өйткені, 11 қыркүйек 2001 жылында АҚШ-қа
жасалған шабуыл қауіпсіздік мәселелеріне қатысты әлем тарихында ерекше
орынды иемденетінін көрсеткен. Бірінші оқиға, ескі қауіп-қатерлердің
біткенін хабарласа, екіншісі, жаңа қатерлердің хабаршысы ретінде
қарастырылуы әбден мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі дүниежүзінде белгісіздік
және шешімсіздіктің егемен болғаны күмәнсіз. Қысқасы, қазіргі кезеңде болып
жатқан оқиғалар мен мәселелер бірден емес, ақырындап қауіпсіздік тұрғысынан
жаңа бір дәуірге, немесе кейбіреулердің батыл айтулары бойынша, үшінші
дүниежүзілік соғысқа апаруда.
Жалпы алғанда, халықаралық қауіпсіздік түсінігі, қырғи-қабақ
соғысындағы түсінікпен парапар болып қалса да, халықаралық қауіпсіздік
ортасы, түсінігі және сезімі күмәнсіз өзгеруде. Батыстың алдыңғы қатарлы
елдерінде, халықаралық қауіпсіздікке қатысты зерттеулер маңызды орынға ие.
Халықаралық қауіпсіздікті зерттеу ғылыми орталықтары, соғыс пен
бейбітшілікті зерттеу бағдарламалары бұрыннан бері дамып келген сала болып
табылады. Себебі, бір мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмаса, ол
мемлекеттің дамуы және өркендеуі мүмкін болмас. [5, 56б.].
Халықаралық аренада егемен болған ұлттық мемлекет жүйесі қауіпсіздікті
алдыңғы қатарда ұстап тұрды. Мұндай саясат идеологиялық жаҺандану
теңдігінің құрылуына мүмкіндік берген. Дегенмен, Вьетнам мәселесінде айқын
көрінгендей, соғыстардың көбісі бұл теңдіктердің қатерге душар болуына
мүмкіншілік тудыруда. Геосаясат осы себептен геостратегиялық маңызға ие бір
сала болып дамуда.
Ғасырлар бойы мемлекеттің күші болып әскери қуаты саналатын. Әскери күш
сыртқы саясаттың ең басты құралы еді. Технологиялық үстемдік әскери күшке
айналдырылып, қарулану мен қару-жарақ саудасы бақылау мен үстемдік құруға
мүмкіндік беретін. Әскери күш алдыңғы қатарда еді. Бірақ бұл күштің негізі
ұлттық күштің құрамындағы арақатынастың, арасалмақтың ықпалында болатын.
Ұлттық күштің бір қалыпты дамуы мен халықтың әлауқат деңгейінің
арасында теңдіктің құрылуы керек еді. Бұл қабілетті көрсете алмаған
жеңілуге мәжбүр болатын. Кеңес одағы осыны жүзеге асыра алмағаны үшін тарап
кетті. Халықаралық қатынастарда шешілмеген түсініспеушіліктердің азда болса
күшпен шешу ықтималының болған жерлерде қорғанудан бас тарту мүмкін емес,
ешбір мемлекет бүгінгі қалыпты жағдайдың өзгермейтініне, келешекте бір
қауіпке душар болмайтынына және соғыс қауіпінің толығымен жоқ болғанына
кепіл бола алмайды.
Сонымен қатар, мемлекеттер арасында соғыс ықтималының азайғаны рас.
Классикалық мемлекеттер арасындағы соғыстардың орнына мемлекет ішіндегі
қақтығыстар қалды. 2004 жылы болған 19 үлкен қақтығыстардың бір жылда бір
мыңнан көп өлімге жол ашқан қақтығыстар осы категорияға кіреді. Бәрі де
мемлекеттік деңгейдегі және мемлекет шекараларының ішіндегі қақтығыс және
бұлардан тек үші жаңа, қалғандары 10 жылдан көп болып келе жатқандар.
Қысқаша, мемлекеттер арасы теңдіктер, қауіп және қорғану жүйесімен құрылған
қауіпсіздік түсінігінің уақыты өтіп кетті. Бұл, түсініспеушіліктердің
бейбіт жолмен шешілуі, қарусыздандыру және қаруларды бақылау сияқты жақсы
ниетті халықаралық қағидалардың қабылдануы, келісім және келісім шарттардың
жасалуымен жүзеге асырыла алмайтынын, бірақ кейбір ықпалдардың күшімен
болуы мүмкін екендігін көрсетуде деген ойдамыз.
Жаһандану, жаңа қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын үрдістердің
алдыңғысы болар. Білім және ақшаның ағымдарын, бұл ресурстардың
мемлекетаралық жылжуының қолайлығы және нарық экономикасының сұраныс пен
ұсыныс сарындарында айрылысуында екі жақты тәуелділіктердің тереңдете
түсуіне жол ашты. Ұлттық мемлекеттердің егемендігі азаюда, қоғамдардың,
одан бұрын адамдардың қауіпсіздігі алдыңғы қатарға шығуда. Капиталдарының
ауқымы есейіп, көптеген елдерге жайылған транс-ұлттық корпорациялар
мемлекеттердің үстіндегі күш одақтары ретінде пайда болды. Қорлар және
нарықтар ашық және қол жеткізерлік болуға мәжбүр. Бейбіт пен тұрақтылық
болу үшін алдыңғы шарт. Бірнеше асау мемлекеттің тысында, жаһандық және
аймақтық бейбітшілік пен тұрақтылықтың сақталуы барлық елдер үшін ортақ бір
мақсат болды. Басқа сөзбен айтқанда, қауіпсіздік түсінігі ұлттық
қауіпсіздіктен аймақтық және жаһандық деңгейде халықаралық қауіпсіздік
түсінігіне айналды. Бүгінгі таңда адамзатқа соғыстан басқа да көптеген
қауіп төніп тұр. Бейбітшілік және тұрақтылықты бұзатын себептер –
мемлекетаралық түсініспеушіліктер, жергілікті қақтығыстар, халықаралық
лаңкестік пен сыбайлас жемқорлық, нашақорлық пен экологиялық күйзелістер,
діни сепаратизм болып табылады. Жаңа қауіпсіздік түсінігінде қарулы
күштердің ролі өзгерген, әскери күш жеңіс құралы емес жазаландырушы, жүйе
құрушы және жүйені қорғаушы ролін қабылдаған. Қарулы күштерге, құтқарушы,
қорғаушы, оқытушы болуға тура келеді. Және де бұны әскери базаларынан өте
ұзақ жерлерде, басқа ұлттардың қарулы күштерімен ынтымақтастық негізінде
жұмыс істеуге тура келуде. Бұл себептен дамып жатқан технологиялардан да
пайдаланып қарулы күштер нағыз бір өзгеріс үрдісіне тап болды. Мысалы,
қарулы күштердің қолданылуы ең соңғы шара емес, алдын алу, араласу
стратегиясын қабылдаған АҚШ қазіргі кезеңде әскери салада монополия құруға
және де басқа елдердің ішкі істеріне араласуға өзіне мүмкіншілік беруде.
Былай болғаннан кейін АҚШ-тың жалғыз мықты күш болып, жаңа қауіпсіздік
түсінігін қалыптастыратын маңызды ықпал етуші күш ретінде әрекет етуі анық.
АҚШ үстемдігіне соққы бере алатын бәсекелестіктің пайда болуына сәт
бермейтінін айта отырып, бір жақтан гегемония орнатуда, басқа жақтан
демократия және құқық жүйесінің жайылуына, сауатсыздық пен кедейліктің
жойылуына көшбасшы болуда. АҚШ-тың әскери күшін әскери жағынан теңдей
алатын бір күш әзірге көрінбеуде. АҚШ технологиялық және әскери тақырыпта
зерттеу және дамыту мен ғарыш инвестицияларында алдыңғы қатардағы орнын
басқаларға беруге ешқандай ниеті жоқ. Өкінішке орай мұндай потенциал күшке
ие болғандар АҚШ-қа тәуелді болмаудың шараларын іздеуде, АҚШ-қа қарсы
болғандар болса, ассиметриялық әдістерге баруда. [6, 93б.].
Осыған орай, Еуропа одағы, бірдей құндылықтарға ие АҚШ-пен
ынтымақтастығын жалғастыруда, халықаралық майданда күш қолданудың орнына
жұмсақ күшті таңдап, өз ықпалын жүзеге асыруға тырысуда. Сонымен қатар
әскери саладағы кемшіліктерін жоятын іс-шараларды да назарынан тыс
қалдырмауда, әсіресе ғарышта АҚШ-қа тәуелділігін азайтқысы келеді және НАТО-
дан тәуелсіз әрекет жасай алатын әскери қабілетін дамытуға тырысуда.
Дүниежүзінде қаншалықты қолданыла алмайтын болып көрінсе де, ядролық қару
және зымыран технологиялары таралуын жалғастыруда. Қытай және Ресей бір
біріне аймақтық қолдау көрсетумен қатар, ядролық және ғарыш салаларында
кері қалмауға тырысуда. Ең басында Қытай, содан кейін Индия, Бразилия және
Иран секілді елдер аймақтық күшке айналғысы келеді. Осы сарында келе жатқан
дүниежүзінің аймақтық күштердің топтасуы арқылы көпполюсті бір жүйеге бара
жатқаны көрініп тұр.
Жаһандық бәсекеде жалғыз және кері қалмау уайымымен қолдау мұқтаждығы
бүгінгі күнде әсіресе аймақтық, ұлттық немесе діни негізде және пайда табу
негізіндегі топтасулар сәнге айналды. Алайда, Еуропа Одағы, Африка
Елдерінің Ұйымы, Араб Лигасы, Ислам Конференциясы, Шанхай ынтымақтастық
ұйымы, Қара теңіз Экономикалық Одағы, НАТО, АСЕАН секілді сансыз саяси,
экономикалық топтасу және одақтасу арқылы мемлекеттердің бірігіп жұмыс
істеуі қамтамасыз етілгенімен, БҰҰ және оның Қауіпсіздік кеңесінің
функцияларымен жоғарыдағы ұйымдардың функцияларындағы кейбір сәйкестіктер
халықаралық жүйеде шатасуларға жол ашуда. Сондай-ақ, бұл жағдайда
мемлекетаралық ұйымдармен қатар мемлекеттік емес азаматтық ұйымдардың да
жаһандық басқару үрдісіне араласулары байқалады. Сондықтан, адам құқығы,
халықаралық құқық жүйесі, демократия секілді адамзат құндылықтары ұлттық
қауіпсізік пен халқаралық қауіпсіздіктің өзара тәуелділігі пайда болып,
халықаралық қауіпсіздіктің маңыздылығын арттыруда.
Жаһандану бір жағынан мәдениет тұрғысынан қоғамдарды бір біріне
ұқсатуда, басқа жақтан болса қоғамдар арасындағы айырмашылықтарды одан әрі
айқындата отырып, даму деңгейлерінің салыстырмалы түрде тереңдете түседі.
Айырмашылықтар тек қана этникалық емес діни жағынан да алға шығуда. АҚШ
әдеттегіден де діндар болып кетті. Еуропа одағы мүшелері және азаматтары
арасында Еуропа одағын бір христиан клубы ретіне көргісі келетіндер аз
емес. Барлық айырмашылықтарға қарамастан ислам әлемінде халифалық жүйенің
және жамағат түсінігінің жақтастары күшейе түсуде. АҚШ барлық өзімен
байланысты лаңкестік шабуылдарын исламмен байланыстырып, жаңа бір майдан
үшін отқа май құюда. Байланыстың осыншалықты жылдам және таратылған бір
ортада қоғамның сеніміне байланысты бұл бөлінуден қалулары мүмкін емес. Бір
сараптама бойынша Түркияда лаңкестік кісі өлтірушілердің саны отыз бір,
Иорданияда жетпіс пайызға екен. Соңғы карикатура оқиғасы қоғамның қалай
қабылдауын көрсетуге бір мысал. Жаңа діни соғыстардың шығып кетуін естен
шығармау керек. Шынтуайтқа келгенде Иракта басталған мәсхаптар арасындағы
қақтығыстар мәдениеттер қақтығыс теориясына қайшы болса да, бұл ішкі
есептің соңынан не келетінін білу мүмкін емес[7, 75б.].
Міне осы жерде өзгерісті күшейтетін басқа бір нәрсе пайда болуда. Ол
күш және қақтығыстардың ауқымына қатысты айырмашылықтар. Білім және
білімнің бақылауы заманымызда күштердің рәміздері болып тұр. Білім күші
әскери күштің де тірегі болып тұр. Осылай болғандықтан білген мен білмеген,
білімді қолданған мен қолдана алмаған арасындағы күш және даму теңдігі және
жаңа қауіпсіздік ортасын белгілеуші бір мағына болып шығып тұр. Бір қару
ретіндегі білім екі жақты жұмыс істеуде. Білім бір жағынан технология және
экономикалық үстемдік, бәсеке күші, одан да жоғары адами күш сапасы және
айырмашылығын көрсетумен бірге білімге тәуелділікті байдаланып күшті болу
үшін қауіпсіздік жағынан өмір сүру дәрежесінде кемшілікткер жасап тұр. Бұл
орта соғыстардың өзгермейтін алдау әдісінің нағыз жағдайын жасайды. Әр
нәрсеге күмәнмен қарау әдет болып кетті. Ой мен әрекеттердің қаланған
қалпында болуы жаңа қауіпсіздік түсінігіне бұрынғыдан да маңызды болып тұр.
Білім және нарықтағы технологияға қол жеткізу оңай болғандықтан бұлардың
қолданылуы әркімге ашық болғандығынан істей алатындар үшін қарусыз-ақ үлкен
зиян жасау мүмкіндігі пайда болуда. Күмәнсіз шектің ар жағындағы желі құру
оңайлығы дұшпандықтардың мемлекеттер арасында емес қоғамдар арасында дамуы,
ассиметриялық соғыс жаңа қауіпсіздік қауіптерінің пайда болуына әкеп
соғады. Бұл қауіптерді жеңу үшін жаңа түсініктегі жаңа әдістер дамытылу
керек. Осы кезде геополитикалық бағаландыру жағынан жер асты табиғи
ресурстарға, бірақ ең көп мұнайға тәуелділік болып тұр. Жаңа энергия
ресурстары экономикада қоданылатын дәрежеге жеткенше жаңа геостратегиялық
құндылығы жоғары мұнай және табиғи газ ресурстары бұларға қол жеткізу жолы
болады.
Бұл кезеңде халықаралық қауіпсіздік түсінігінің ерекшеліктері және
ауқымын былайша көрсете аламыз:
Халықаралық қауіпсіздік халықаралық бейбітшілікке және тұрақтылыққа
тәуелді болып қалды. Осы кезеңдегі қауіпсіздік мәселелері мемлекетаралық
соғыс ықтималдарынан емес, қоғамдар мен ұлттар арасындағы қақтығыстардан,
заңсыз ұйымдардың әрекеттерінен, қару-жарақтардың кең таруынан, қоршаған
орта және табиғи ресурстардың жойылуынан пайда болуда десек қателеспейміз.
Бұлар тек қана халықаралық ынтымақтастық және өзара жәрдемдесу арқылы
шешіле алады.
Осы кезеңдегі қауіп және қатерлердің шегі жоқ. Бұларға белгісіздік,
алдын ала алынбаушылық сияқты сипаттар тән. Жаңа технологияларға сай
қаруланған лаңкестік топтар мемлекет шекараларының ішінен де сыртынан да
қауіп төндіріп тұрады. Қауіп көп жақты, кең көлемді және жаңа технологиямен
жабдықталған болғандығынан, әскери және азаматтық әр түрлі шаралар бірге
қарастырылуы керек.
Күшті және әлсіздің бұрынғы түсініктері жойылып кетті. Шабуыл үшін
күшті болу шарт емес. Соңғы кездерде, көбінесе әлсіз шабуыл жасап, күшті
болса қорғанып жатқанын байқаймыз. Күш қатты немесе жұмсақ болуы мүмкін.
Қақтығыстарға жол ашқан түсініспеушіліктер өте терең және кең ауқымды
болғандығынан қақтығыстар ұзақ мерзімді, бітпейтіндей және нәтижесіз
қалуда.
11 қыркүйек 2001 жылындағы АҚШ-қа жасалған лаңкестік шабуыл
дүниежүзінің қауіпсіздік жүйесін өзгерте түсті. Дүниежүзінің ең күшті
мемлекеті болған АҚШ-қа мұндай дәрежедегі шабуылдың осыншама оңай жүзеге
асырылғандығы бұдан былай басқа ешбір елдің өзін қауіпсіз сезінудің мүмкін
болмайтынын көрсеткен-ді. Қазіргі кезеңде халықаралық қауіпсіздік саласында
екі векторлы үрдіс байқалуда. Біріншісі, жоғарыда анықталған жаңа
қауіпсіздік түсінігінің мәжбүр қылатын коллективтік ынтымақстастық. Яғни,
жаңа қауіптерге қарсы біріге жасалған іс-әрекеттермен ғана жетістікке қол
жеткізу көзделуде. Екінші тараптан, Мемлекеттер өзіншілдік, ұлтшылдық,
бірбіріне күмәнмен қарау сияқты сипатқа ие. Мұндай көзқарас, әрине,
халықаралық жүйеге зиян келтіруде.
Бүгінгі таңда Таяу Шығыс, Корея түбегі, Оңтүстік Шығыс, Африка
елдерінде шиеленістер мен потенциалды жанжалдардың болуы бүкіл халықаралық
жүйені қатерге тіккен болатын. Еуразия кеңістігі осы күрделі және жылдам
өзгерістердің ортасында орналасқан. [8, 17б.].
Соңғы уақытта обьективті және субьективті сипаттағы көптеген
себептерге орай қауіпсіздік проблемалары саласындағы зерттеу жұмыстарына
едәуір көңіл бөліне бастады. Мұның өзі біріншіден XXІ ғасырдағы қасіретті
оқиғалардың бүкіл адамзаттық тарихи дамуындағы терең де түйінді қарама-
қайшылықтырды ашып көрсетуімен, екіншіден адамның өмір сүру жағдайының
жоғарғы технологиялар дәуірінде шиеленісіп кетуімен, үшіншіден мемлекеттік
аймақтық және ғаламдық деңгейдегі дағдарыстарды әлеуметтік тұрғыдан
болжамдау және болдырмау проблемаларының күрделене түсуімен түсіндіріледі.
Адамзат өркениеті дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі әрқандай мемлекеттің
қатардағы адамдарының әл ауқаты ең алдымен оларды қоршаған табиғи ортаның
қауіпсіздік дәрежесіне байланысты екендігін анық көрсетіп отыр. Бұл орайда
ел президентінің Қазақстан халқына жолдауына атап айтылғандай осынау
қарапайым шындықты әр адамның түйсінуі аса маңызды.
Адамзат өркениеті үнемі қауіп пен қатер ортасында өмір сүріп отыр, оны
айтпағанда қоғамда өтіп жатқан сапалы өзгерістер жаңа ғаламдық
проблемалардың және әр түрлі сипаттағы қатерлердің туындауымен қоса қабат
жүріп жатыр. Осы орайда кейбір зерттеушілер былай деп атап көрсетеді: “әр
уақыттың өзіндік жаңа қауіпсіздік жүйелері болады. XX ғасыр әскери
қауіпсіздіктің сенімді жүйесін жасаудың бір қатар жемісті идеясын дүниеге
келтірді, бірақ оларды іске асыру мүмкін болмады, түптеп келгенде, адамзат
осы идеялардың бодауына екі жаһандық соғыс пен жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДА ОНЫҢ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1. Халықаралық қауіпсіздіктің ұғымы, негізгі
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
2. Халықаралық қауіпсіздікті қалыптастырудағы өзекті
мәселелер ... ... ... ..14
1.3 Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарусызданудың
маңызы мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
2. ҚАРУСЫЗДАНДЫРУ - ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ НЕГІЗІ КЕПІЛІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1. Қарусыздану саласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының алатын орны ... 27
2. Қарусыздандыруды жүзеге асырудағы арнайы ұйымдардың қызметі ... .38
3. Ядролық қарусыздануды жүзеге асыру халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудегі өзекті
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
4. Қазақстан Республикасының қарусыздану жөніндегі атқарған іс
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
XX ғасырдың ортасында әлемде халықаралық қауіпсіздік жағдайдың
шиеленісуі, бұл халықаралық жария құқығында қазіргі таңдағы ең маңызды
ғылымына айналды.
Әр тарихи кезең адамзат тарихында өзінің ерекше бір оқиғаларымен, оған
қосқан үлестерімен дараланады. XX ғасырға танылған теңеулер жеткілікткі
сияқты: атом, ғарыш, компьютер, психоанализ, демократия мен тотолитаризм
ғасыры. Толассыз техникалық дамуынан әлемде ортасынан аса сәл тоқтағандай
болды. Оны ойландырған кедергіге ғаламдық экологиялық дағдарыс жатады.
Апокалипсистің ең сұрапыл көріністері қайтадан елестей бастады. Шектеусіз
техникалық даму адамзаттың өзінің өмір сүруін күмәнді етіп қойды. Осының
бәрі халықаралық қауіпсіздік мәселелері адамзат күнтізбегінің бірінші
қатарына шығарылады.
Сонымен қатар халықаралық қауіпсіздікті қаматамасыз ету БҰҰ Жарғысында
бекітілген халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мақсатында
бейбітшілікке қауіп төндіретін және басқыншылық актілерінің немесе
бейбітшілікті бұзатын басқа қауіп-қатерлердің алдын алу және жою үшін
мемлекеттердің жүзеге асыратын ортақ іс-әрекеттерінің жүйесі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі іс жүзіндегі мәселелерді зерттеудің
қажеттілігімен анықталады, өйткені қазіргі таңда терроризм, экстремизм,
сепаратизм, сыбайлас жемқорлық алып жатқан аумақтары, салдары, даму үрдісі
өзінің қатыгездігі бойынша бүгінгі таңдағы барлық адамзатқа төніп тұрған
қатерлердің біріне айналып отыр. Қазіргі халықаралық терроризм, экстремизм,
сепаратизм – әлемдегі тұрақтылықты бұзушы фактордың бірі. Осындай жағдайда
халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету негізгі мәселелердің бірі болып
отыр. Әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің осы аталған мәселелер туралы
нормативтік базаны жетілдіруге мүдделі болуы және мемлекеттер басшыларының
бірде бір кездесулерінің осы тақырыпты қозғамай өтпейтіндігі осы
факторлардың қазіргі қоғамға қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі ретінде шетел ғалымдарының
еңбектерінде қарастырылып отырған мәселелер бойынша пікірлері қолданылды.
Мысалы, В.В.Устиновтың еңбегінде халықаралық терроризмнің құқықтық
табиғаты, терроризммен күрестегі халықаралық тәжірибе, халықаралық
терроризммен күресу саласындағы БҰҰ мен халықаралық ұйымдардың іс-
әрекеттері айқындалған. Лазарев М.И еңбегінде қауіпсіздік проблемалары және
қарусыздану туралы мәселелер жазылған. Халықаралық қатынас саласында
аймақтық қауіпсіздік бағытында Батыстың саяси өкілдері көп мақалалар жазды
(Арон, Бузан, Хокен, Кеннан, Кеннеди, Хантингтон, Фукуяма). Манилов А.Л. өз
жұмысында халықаралық терроризмге сипаттама береді, сонымен қатар
терроризмге қатысты заңнамалық актілердің жүзеге асырылу мәселелерін де
қарастырады.
Зерттеу мақсаты – халықаралық қауіпсіздіктің ұғымын ашу, қазіргі
таңдағы өзекті мәселесін анықтау. Халықаралық қауіпсіздікті сақтаудың ең
басты жолы қарусыздандыру екендігіне назар аудару болып табылады.
Аталғана мақсаттарға жету барысында дипломдық жұмыста келесі
міндеттерді атқару көзделген:
1. Халықаралық қауіпсіздік ұғымының маңызын ашу;
1. Халықаралық қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын мәселелерді
анықтау;
1. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарусыздандырудың
мақсаты мен маңызын ашып көрсету;
1. Қарусыздандыру саласындағы БҰҰ-ның алатын орнын анықтап, осы
мәселемен айналысатын арнайы ұйымдардың қызметіне жете көңіл аудару;
1. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ядролық қарусызданудың
маңызын;
Аталмыш жұмыста алға қойған міндеттерді халықаралық құқық нормаларын,
арнайы әдебиеттерді, жүйелі басылымдарды зерттеу және талдау негізінде шешу
басты орынға қойылды.
Дипломдық жұмыстың құрлымы мен көлемі: кіріспе, екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ТҮСІНІГІ МЕН ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДА ОНЫҢ АЛАТЫН
ОРНЫ
1.1 Халықаралық қауіпсіздіктің ұғымы, негізгі белгілері
XXI ғасыр санқилы қоғамдық өзгерістер кезеңі болатындықтан, халықаралық
қауіпсіздік мәселесін ғаламдық, аумақтық және ұлттық көлемдегі маңызды
мәселеге айналдыру, халықаралық қауіпсіздікті сыртқы және ішкі саясатты
талдап, зерттеп жүзеге асыру, халықаралық құрылымдар мен
қатынастарды бірізділікке салу аса маңызды мәнге ие болып отыр. Тұрақты
және қауіпсіз даму мәселелеріне ғылыми ынтаның артуы отандық ғылымда да
орын алды. Коммунистік жүйеде кейінгі қалыптасқан дағдарыс кезінде жаңа
мемлекеттердің саяси және экономикалық дербестігін жоғалту қаупі туып
отырған қазіргі жағдайда халықаралық қауіпсіздік сияқты өмірлік маңызы бар
мәселелерге ғалымдар қатты назар аударып отыр. [1, 35б.].
Жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселелерінің адамзат өрекениетінің даму жолындай ұзақ тарихы бар.
Халықаралық қауіпсіздік ұғымының өзі әр түрлі елде әрқилы ұғынылып тарихи
кезеңдердің ауысуы барысында өзгеріп отырған кезеңде экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде қауымдық құрылымдар зор роль атқарды.
Сол себепті қоғам мүшесінің қауіпсіздігі көбінесе адамдардың өзіне емес,
керісінше оның өзін-өзі ұстаудың және бағынудың тігінен жетік
ұйымдастырылған құрылымына қаншалықты кіріге алуына байланысты еді.
Халықаралық қауіпсіздіктің ортағасырлық ұғымын қауымдық тәртіптер мен
міндеттемелердің орнына ақша – нарық қатынастарын енгізген капиталистік
экономиканың дамуы бұзды. Соның салдарынан адамның қауіпсіздігі оның өмір
сүруі қаржы жағдайымен белгілене бастады. Ақша мен меншік адам баласының
нарықтық экономика жағдайында өмір сүруін қауіпсіз етіп, оның тәуелсіздігі
ұғымын дүниеге келтірді. Адам баласы одан әрі өз қауіпсіздігінің шарты
ретінде ғылым мен технологияларға арқа сүйей бастады. Алайда философ Джон
Локк айтқандай адам баласы табиғат күштерінің алдында осал күйінде қала
беретін болса, оның қауіпсіздігіне де ешқашан кепіл берілмейді.
Ендігі жерде халықаралық қауіпсіздік әскери фактор: әскер саны мен оның
сапасына, қару-жарақ деңгейі арқылы қамтамасыз етілді. XIXғасырдағы және XX
ғасырдың алғашқы жартысындағы үздіксіз соғыстар халықаралық қауіпсіздік
мазмұнын әскери-саяси жағынан басқа тұрғыда түсінуге жағдай жасамады.
Экономика әскери машинаның қайнар көзіне айналды, табиғи орта тек қана
стратегиялық ресурстар көзі ретінде қарастырылды, адам өмірінің қадір-
қасиеті құнсызданды. [2, 156б.].
Жалпы қабылданған тұжырым бойынша халықаралық қауіпсіздік-белгілі бір
нысанның сыртқы және ішкі қатер әсерінен қорғана білу ахуалы. Бұл орайда
көптеген зерттеушілер халықаралық қауіпсіздік ұғымын неғұрлым кең
мағынада “қолмен ұстауға келмейтін материалдық емес және нақты дүниедегі
әртүрлі нысандардың өмір сүру қабілетінің, өмірге бейімделе
білуінің нысаны түріндегі” философиялық категория деп қарауға бейім.
Осы айқындаманы тірек ете отырып ресейлік ғалымдар қорғана білу
ахуалы, әлеуметтік ағзаның қоршаған ортадағы өзгерістерге икемді түрде үн
қата білу қасиеті болып табылады, ал өмір сүру қабілетінің дәрежесі
мынандай параметрлермен: өзіне-өзі жеткіліктілігімен, әлеуетімен өзінің
өмірлік маңызды мүдделерін белгілеп, соларды жүзеге асыру мақсатында
әрекет ету қабілетімен айқындалады деп есептейді.
“Мемлекет қауіпсіздігін оның қасиеті ретінде бағалау, әлбетте жаңалық
ашу емес, мұның өзі мәселенің сипаттамасына өткірлік дарытады, себебі бұл
қасиетті жоғалтып алу мемлекеттің жүйе ретінде бұзылуына әкеп соқтырмақ.
Ал халықаралық қауіпсіздік жағдайы осы қасиетті әрқандай сөз болатын кезең
ішінде дәл белгілеуден басқа түк те емес. Басқаша айтсақ мемлекеттің
қорғана білу жағдайы - оның әрқандай сәттегі қауіпсіздік деңгейі”.
Осы қағидадан негіз ала отырып халықаралық қауіпсіздік екі түрге
бөлінеді: дүниежүзілік қауіптің немесе әлдебір сілкініс мүмкіндігінің
қоғамға болжамдық тұрғыдан қатер төндірмеуі және оның қауіп-қатерден анық
қорғалуы, одан сытылып шығып, қарсы тұра білу қабілеті.
Халықаралық қауіпсіздік саласындағы нақтылау қажет болып отырған
негізгі ұғым “қауіп” ұғымы, себебі халықаралық қауіпсіздік проблемаларын
зерттеу процесінде бұл термин бастапқы термин деп есептеледі. “Қауіп”
ұғымы қауіпсіздіктің жалпы теориясында “әлеуметтік ағзаға теріс әсер
етудің обьективті мүмкіндігі оның салдары ретінде әлі ағзаға жағдайын
нашарлатып, дамуына жағымсыз серпін дарытатын әлдебір залал, зиян
келтіретін ахуал ретінде қарастырылады.” Демек, "қауіп” терминін анық
қатер төнген кезде туындайтын ахуал немесе жағдай сондай-ақ осы жағдайды
тудыруға септесетін әртүрлі шарт деп ұғынуға болады.Қатер сырттан туып
қаралып отырған нысанның ішінде де бола береді. Ықтималдылық дәрежесі
жағынан анық және әлеуетті қатер деп бөлінеді, ал нақты бағытталу сипаты
және қолайсыз жағдай туған кездегі субьективтік фактордың роліне қарай
көптеген ғалымдар қатердің ілік тастау және қатер мүмкіндігі түрлерін
ажыратады. Қатердің бұл түрлері жинала келіп аумақтық қауіпсіздіктің
базалық элементтерін құрайды, себебі қатерлер ұлттық мүдденің жүзеге
асуына кедергі жасап немесе оларға қауіп төндіруі мүмкін. [3, 12б.].
Кез келген мемлекет халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
қауіпсіздік ұғымына сүйене отырып, біріншіден, жағымсыз ықпал етуден
сақтану, қауіпсіз болу жағдайын; екіншіден, нақты мемлекеттің осындай ықпал
етуі дербес немесе халықаралық-құқықтық тетік көмегімен жеңу мүмкіндігін
көздейді.
Адамзат тарихы- соғыстар тарихы дейтін кең таралған пайымдауда
ақиқаттың ұшқыны бар екені даусыз. Расында да, тіпті өркениет тарихын да
біз мемлекеттер жүргізген толып жатқан соғыстар, оларды не үстем болуға, не
құрып кетуге алып барған соғыстар бойынша парықтаймыз.
Тіпті барлық құрлықтардағы адамдардың көпшілігі өткеннің ұлы
қайраткерлерін еске түсіруге тырысқанда, әдетте атақты қолбасшылар мен
әскербасшылары: Дарийді, Александр Македонскийді, Гай Юлий Цезарьды,
Шыңғысханды, Наполеонды және толып жатқан ұмытылмас есімдерді ауызға
алады.
Адамзатқа соғыс әкелген қасіреттің орны толмайды. Қисапсыз шайқастар
мен ұрыстарда опат болған адамдар санын есептеп шығару іс жүзінде мүмкін
емес. Мемлекеттердің шекаралары өзгеріп отырды, орасан зор империялар пайда
болып, құрып кетіп жатты, тұтас бір халықтар қорлыққа ұшырып, қуып
жіберілді.
Адамзат тарихында бір қасиет бар, мен оны қайта айналып соғар әлует
деп атар едім. Бұл ұғым белгілі мысалдармен түсіндіріп беруге тырысып
көрейін. Мысалға, Александр Македонскийдің жаулаушылық жорықтарын алыңыз.
Исса және Гавгамел тұсындағы шайқас, содан кейін Ахеменидтер империясын
жаулап алу. Сырдария жиегіне жету және қайырымды Пордың үнді кінәздігін
бағындыру. Македония анклавы бар орасан зор грек-парсы империясын сақтап
қалу жолындағы ұсақ қақтығыстар мен жорықтар.
Осыдан, құрылған көп этносты мемлекеттің ыдырап кетуіне соқтырады.
Грекия қайтадан Грекияға айналды, Персия Персия күйінде қалды, Египет
қайтадан перғауындар мемлекетіне айналды. Оның эпигондары жеңістің жемісін
ұстап тұра алмады. Ұстап тұра алмайтын да еді. Императорлар келіп-кетіп
жатады, ал мемлекеттер қала береді. Басқа ұлы империялардың: Моңғол, Осман,
Британ, Австрия-Венгрия, Наполеон империяларының бастан кешкен тарихы да
сондай. Көп жағдайда, басқалардың жеріне құштарлар қаншама мемлекеттерді
жаулап алмасын, ерте ме, кеш пе, сол мемлекет көбіне қайта өркендеп, өзінің
этностық әлуеті мен мәдени ерекшелігін қалпына келтіріп отырды. Әдетте
шекаралар өзгеріп жатады, бірақ жалпы алғанда мемлекет өзгермейтін. Тарих,
негізінен, ерте ме, кеш пе, бәрін де орнына келтіретін де, көптеген
шапқыншылықтар тиісті нәтиже бере қоймайтын.
Бірақ, кейін өркениет дамуымен оқ-дәрі қару-жарақ түрлері дамып, басып
алу нысаны күрделеніп, нәтижесінде дұшпанды құртып жіберумен қатар, сол
мемлекеттің жерін жоюға, өмір сүру мүмкін емес жерге айналдыруға тырысатын.
Тарихи айғақ, алғашқы жарылғыш зат Қытайда селитра қабаттары жатқан
өңірде пайда болған. Күкірт пен ағаш көмірі қоспасының жарылғыш қасиеті
Көк Тәңірі астындағы империяда әлдеқашан, сонау біздің дәуірімізге дейін-ақ
белгілі болған. Сол кездің өзінде Ван Гу деген қытай ғалымы оқ-дәрі
зымырандарынан тұратын двигателі бар ракетаплан жасапты, бұл қару ұшыру
кезінде-ақ жарылып кеткен. Осы заман тілімен айтсақ, біздің дәуірімізге
дейін-ақ Қытай жерінде зымыран құралдар белгілі болған.
Қалай болғанда да, оқ-дәрі бүкіл әлемге таралды. Оқ-дәрі, от қарудың
оқталатын жарылғыш заты ретінде таралған алғашқы елдердің бірі- Үндістан.
Веда қолжазбаларында көрші кінәздіктердің раджалары арасындағы бір шайқаста
от қару қолданылғаны айтылды. Алайда сол заман өлшемімен сұмдық қару болған
ол Үндістанға сіңе қоймайды. Оның негізгі себебі, тегінде, Үндістанның
әскери касталары мен сословие арасында рыцарьлық ерліктің ізгі дәстүрлері
күшті дамығаны болса керек.
Үндістан тайпаларының ерекше рыцарьлық қасиеттерін Александр
Македонский де атап өткен. Ол жеңген билеушілердің ішінде оған бәрінен де
жанқияр қарсылық көрсеткені үнді раджасы Пор болғаны тегін емес. Бұл
Гефасистегі атақты шайқаста болған, онда Македония фалангасы үнді
пілдерімен және темір арбаларымен жан беріп, жан алысар шайқасқа түскен.
Көне дүниенің көрнекті зерттеушісі, профессор Ф. Шахермайер жазғандай:
...бұл адамзат тарихындағы ең тамаша ұрыс болды. Жеңілген раджаның
мойымас рухы мен келбеті Александрға қатты әсер еткені сонша, ол Порды
жеңілген үнді жерлеріне өзінің уәзірі етіп тағайындады [8, б. 282].
Осылайша, әскери нұсқаулар мен аманаттарда жауынгерлердің ерекше лас
оқ-дәрілі қаруды пайдалануына тыйым салынды, өйткені оның көмегімен жай
ғана пенде рыцарьды өлтіре алатын (Батыр бір оқтық дейді қазақ мәтелі),
ал рыцарь дәстүр бойынша өзінің жауынгерлік шеберлігі мен рухының
күштілігін ашық жекпе-жекке көрсетуге тиіс болатын.
Бірте-бірте оқ-дәрілі қару осылай қолданудан шығып қалды. Сөйтіп үнді
халқының табиғи ізгілігі мен шынайы бейбітшілігі оның өз тарихының өн
бойындағы өзара соғыстарда жаппай қан төгістерге, адамдардың көптен
қырылуына жол бермеді.
Шетелдіктердің басып кіруіне байланысты біршама қиындықтарға
қарамастан, оқ-дәрілі қару иеленбеу, тарих көрсеткеніндей, оны иеленгеннен
гөрі әлдеқайда жақсы жемісін берді.
Уақыт өте бұл ізгіліктің ізі де қалмай кетті, оның себебі Бірінші
дүниежүзілік соғыс болуы. Осы соғыс нәтижесінде қару-жарақтардың жаңа
түрлері пайда болып, адал жекпе-жекке күресу қағидасы да ұмытылды. Оның
орнына дұшпанды аямай, тез жоюға әкелетін оқ-дәрілі қарулар пайдалануы
тиімді болатының көптеген мемлекеттердің саясаткерлері мойындаған болатын.
Осының нәтижесінде, бірінші дүниежүзілік соғыста 10 миллион адам қаза
болатын.
Осы соғыстан кейін көптеген мемлекеттердің ғалымдары жаңа қуатты қару
түрлерін ойластыруға көп күш жұмсаған болатын. Нәтижесінде, физика курсында
атом ядросы және элементар бөлшектер деген сөздер пайда болды. Атом
ядросының өзi элементар бөлшектерден тұрады. Физиканың атом ядроларының
кұрылысы мен турленуi зерттелетiн бөлiмi ядролық физика деп аталады.
Радиокактивтіктің тарихи ашылуы ХIХ ғасырдан басталады. Атомдардың
тұрақты еместiгi ХIХ ғасырдың ақырында анықталды, 46 жыл өткен соң ядролық
реактор жасалды. Радиоактивтiктiң - атом ядросының күрделi құрлыс-ын
дәлелдейтiн құбылыстың ашылуы сәттi кездейсоқтықтың жемiсi болды. Өздерің
бiлетiндей, рентген сәулелерi алғаш рет шапшаң электрондар разрядтық
түтiктiң шыны ыдысының кабырғаларының соқтығысуынан алынған. Олармен бiр
мезгiлде түтiк қабырғаларының жарық шығаруы байкалған. Беккерель ұзақ уақыт
осы тектес құбылысты — алдын ала күн жарығына сәулелендiрiлген заттардың
соңынан сәуле шығаруын зерттеумен шұғылданған. 1896 ж. оның зерттеуі
бойынша Беккерель — уран тұздарының сыртқы факторлардың әсерiнсiз-ақ,
өздiгiнен белгiсiз сәуле шығаратынын анықтады. Кешiкпей Беккерель, уран
тұздарының шығарған сәулесi, рентген сәулелерi сияқты, ауаны иондайтынын,
соның салдарынан электроскоп разрядталатынын байқаған. Уранның түрлiше
химиялық қосылыстарын тексерiп көріп, ол мынадай маңызды фактiнi анықтады:
сәуле шығарудың интенсивтiгi тек препараттағы уранның мөлшерiмен
анықталады, оның қандай қосылыстарға кiретiндiгiне мүлдем тәуелсiз болады.
Ендеше, бұл қасиет қосылыстарға тән емес, химиялық элемент уранға, оның
атомдарына тең.
Ураннан басқа химиялық элементтердің өздiгiнен сәуле шығаруға қабiлетiн
байқауға талпынып көру сөзсiз едi. 1898 ж. Францияда Мария Склодовская –
Кюри және басқа да ғалымдар торийдiң сәуле шығаратынын байқаған. Бұдан әрi
жаңа элементтерi iздеуде негiзгi күш салған Мария Склодовская-Кюри мен оның
ерi Пьер Кюри болды. Уран мен торийi бар рудаларды жуйелi түрде зерттеу,
олардың iшiнен бұрын белгiсiз, Мария Склодовская-Кюридің отаны — Польшаның
құрметiне полоний деп аталған, жаңа элементтi бөлiп алуға мүмкiндiк бердi.
Ақырында өте қуатты сәуле шығаратын тағы бiр элемент ашылды. Ол радий
(яғни сәулелi) деп аталды, Радийдiң салыстырмалы атомның массасы 226-ға тең
және Д.И. Менделеев кестесiндегi 88-нөмiрлi торкөзге орналасқан. Кюри
ашқанға дейiн бұл торкөз бос болған. Өзiнiң химиялық қасиеттерi бойынша
радий сілтiлiк жер элементтерiне жатады. Соңынан реттiк нөмiрi 83-тен
жоғары химиялық элементтердiң бәрi де радиоактивтi болатындығы анықталды.
Осылайша уран, радий, торий және плутония радиоактивті химиялық
элеметтер болғандықтан, яғни олардың атомдары бөлінгенде немесе реакцияға
түскен кезде көп мөлшерде энергия шығаратындықтан бұл заттар ядролық қару-
жарақтың негізгі элеметтеріне айналды.
Ядролық қару-жарағы күрделі химиялық құрлымды, негізгі элементі уран
болып келеді. Осы уранның атомы баяу нейтрондарымен жарылуы кезінде ядро
екі ұқсас бөлікке бөлінеді және олар үлкен көлемде ядролық энергияны
шығаратының алғашқыда бұл теорияны неміс ғалымдары анықтаған болатын.
1934 жылы Ида Ноддак (Германия ғалымы) уранның ядросын бөлуге
болатынын теоретиялық жағынан болжам жасаған болатын. Ал, Лео Сциллард
ағылшын ғалымы берилли нейтрон сәулелендіру нәтижесінде ядролық тізбелі
реакция болуы мүмкіндігін, және осы тізбелік реакция арқылы жаңа қуатты
жарылғыш нысанды затты шығаруға болатыны туралы пікір айтқан болатын.
Ядролық физикада 1932-1934 жылдар аралығындағы жетістіктер салмақты
болғаны сонша, 1934 жылы физиктер атомды бомбаны құруға барлық теориялық
материалдарға ие болған. Уранның бөлінуі, тізбелі реакция негізінде
бөлініс, осының барлығы плутноидың ашуына жол ашқан болатын.
Отто Ган және Фриц Штрассман неміс ғалымдары атом уранды баяу
нейтрондармен жарылуы кезінде кейбір ядролар екі ұқсаст бөлікке бөлінеді
және олар үлкен көлемде ядролық энергияны шығаратының анықтаған. Ал
теориялық түсініктемені Лизе Мейтнер мен Отто Фриш берген. Нақты
дәлелдемелері арқылы ядролық бөліну кезінде міндетті түрде көп көлемді
энергияны шығаратынын Фриш эксперимент арқылы растап көрсеткен.
1939 жылдың бірінші жарытысынан бастап бұл жаңа құбылысты Ұлыбритания,
Франция, АҚШ және Кеңістік Одақ бірден зерттеуге бастады. Нильс Бор мен
Джон Уилер АҚШ ғаламдары және Яков Ильич Френкель КСРО-да ядроның бөліну
теориясын ұсынған болатын [9].
Осылайша уақыт өте, ғалымдар атомды- физика саласын белсенді зерттеп,
атомды энергияны алуы туралы жеткілікті материалдарды жинақтады. Кейін
ағылшын ғалымы Фредерик Содди, бұл энергияны бөлінетін деген мағынаны
білдіретін - яғни томды деп атауға ұсыныс берген болатын, (атом сөзі
бөлінбейтін деген мағынаны білдір-еді). Ф. Содди неологизмі
қарастырылмай, алынып тасталды.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталуына байланысты мемлекет арасында
атомды бомбалы қаруды құру сайысы басталған болатын. Бірақ, бұл қуатты
қаруды құру үшін көп көлемді уранды руда болуы керек еді, сондықтан
көптеген державаларда бұл қаруды құруға баяулап, тоқтатылған болатын.
Атомды қару-жарақты құруға Германия, Ұлыбритания, АҚШ, Жапония физиктері
еңбектенген болатын, уранды руда мөлшері аз болғандықтан жұмыстары
тоқтатылған, тек 1940 жылы қыркүйекте АҚШ керекті мөлшерді Бельгиядан сатып
алған. Лос-Аламоста арнайы ядролық қару-жарақты құру үшін ғылыми орталық
(Манхэттен проектісі) құрылған. Бұл орталықты генерал Лесли Гровс
басқарған, ал ғылыми жұмыстың басшысы Роберт Оппенгеймер болған.
Ұлыбританияда әскери мақсатта урана-235 қолдану үшін жұмыстар жүргізіле
басталды. 1941 жылы Чедвик мәлімдеме айтқан Атомды бомба соғыста үлкен
роль атқаратының біз енді көзге жетеміз. Осы үндеу кеңес ғалымдары да
ұстанған болатын.
Ядролық қару-жарақтарды құру үшін АҚШ-ы уран бөлу процесін екі бағытта
жүргізген болатын, біріншісі, бұл табиғи қосындылардан уранды-235 бөліп алу
(уран изотоптарын эффективті бөліп алу жолдарын табу) болса; екіншісі,
плутония-239 алу үшін ядролық реакторды құру. Осы екі заттар да атомды
бомбаның негізгі бөлігі болып келеді .
1943 жылы Мәскеуде құпия Лаборатория N2 АН СССР құрылды, негізгі
мақсаты осы американдық бағытты ұстана отырып атомды бомбаларды құру, бұл
лабораторияның басшысы Игорь Васильевич болған .
1944 жылы күзінде, АҚШ 509-ы авиаполк "Boeing B-29 Superfortress"
құрылған, оның командиры тәжірибелі мол ұшқыш полковник Тиббетс
тағайындалған. Полк көптеген ұшу жаттығуларын мұхит үстінде шамамен 10-13
мың метр ұзындықта жасалған болатын.
1945 жылы 10 мамырда “Пентагонда” комитет жиналып құрылған, оның
негізгі мақсаты бірінші ядролық соққы беру жерлерін тандауы болған. Алғашқы
әскери операциялар 10 тамыз 1945 жылға жоспарланған болатын. АҚШ өз билік
күштерін осы қуатты қару-жарақ арқылы көрсеткісі келген, сондықтан олардың
ең бірінші ядролық соққы беретін объектісі жапондық қалалар (Хиросима,
Нагасаки, Кокура, Ниигата) болған, осы жерлер арнайы ядролық бобаларға
соққы беру үшін сақталып, басқа қару-жарақтарды пайдалануға тыйым салынған.
1945 жылы көктемде Жапонияның көптеген жеріне американдық бомбардирлер
Б-29 шабуыл жасаған. Осы шабуылдың біреуінде 125 мың Токио тұрғындар көз
жапқан, ал екінші бомбардировкада - 100 мың адам, 1945 жылы 6 наурызда
Токио толығымен жойылып, руинға айналған. Америка басшылары жаңа ядролық
қару-жарақты тәжірибеде пайдалану үшін арнайы төрт қаланы - Хиросима,
Кокура, Ниигата және Нагасаки – жерлерін қалдырып қойған. Бірінші соққы
Хиросима қаласында болған. Жарылыстың жарысынан басқа да қауіпті апаттар
тізбектелген болатын. Алдымен, жылу толқын ықпал ете бастады. Бұл процесс
ұзақтығы тек секунд ішінде жүзеге асырылғаннына қарамастан ол өте қауіпті
әрі қуатты болып, черепицалар балқытылып және граниттелген плиталардың
кварц кристалы көмірге айналған. Жылу толқыннан кейін соққы толқыны келген.
Самал (ауа) жылдамдығы шамамен 800 км.сағ-қа тең болған. Нәтижесінде өрт
саны өсіп, қаланы жоққа әкелді. Толқыннан кейін бірнеше секунд өткен соң
қалаға оғаш жауын шашын түсті, үлкен шар тәріздес қара тамшылар түскен. Бұл
оғаш оқиға осы ядролық жарылыс кезіндегі пар бұлт тәріздес атмосфераның
жоғары бөлігіне көтеріліп ылғалды затқа айналды. Бұл бұлт ылғалды пар мен
кішкентай шаң бөліктерінен құрылған, осы бұлт жоғары көтерілгеннен кейін
атмосфераның суық бөлігіне жетіп, кейін ылғалды қайталанған конденсациядан
өтіп, кейін жаңбыр ретінде жерге түскен болатын.
Бұл ядролық жарылысқа тап болған адамдар 800м. қашықтықта көбісі жанған
болатын және олардың мәйіттері тозаңға айналған. Тірі қалған адамдардың
түрлері өлі адамдарға қарағанда жан түршігетін сипатта болды. Олар толқын
әсерінен толығымен жанып, ал соққы толқынынан жанып кеткен терілері алынып
жыртылған болатын. Қара түсті жаңбыр тамшылар радиоактивті болғандықтан
денеде кетпейтін күйік іздерін қалдырған.
Хиросимада 70000 ғимараттар толығымен қиратылып, 55000 толығымен
жанып кеткен. Тірі қалған адамдар арасында әр түрлі аурулар таратыла
басталды. Хиросимадан кейін 12 тамызда жоспарға сәйкес екінші
бомбардировканы бастау туралы шешім қабылданды. Кокура қаласына 9 тамызда
американдық ұшақтары шабуыл жасауға дайындалған болатын, бірақ бұл іс
жүзеге асырылмады, себебі, қалада сталелитейді зауытта өрт болып, қалаға
әсер әкелген болды. Ұшақтар Нагасаки қаласына бағыт ұстап, сағат 11-
де бомбаны тастаған [10].
Жапонияға тасталған осы екі атомды бомбалар бір неше секунд ішінде 200
мың адамды қырылып қалдырды. Көптеген адамдар радиоактивті сәулеледіруге
тап болды, нәтижесінде оларда рак, сәулелі ауруларына тап болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс біткен соң қос полярлық саясат жүргізілген.
Екі державалар арасында осы қару-жарақтарды иеленуге, өз беделдігін
көтермелеу және өз халқын осы қарумен қорғауға ұмтылған. Кеңестің атомдық
проект американдықтардан төрт жылдық деңгейінен қалатын. 1946 жылы
желтоқсанда И. Курчатов Еуропаның нұсқасына сәйкес бірінші атомды
реакторды шығарған. Соғыс болуына әсер еткен факторы- ол, 1949 жылы 29
тамызда Семей полигонда алғашқы плутони бомба сынағы жүргізілгендігі, бұл
жарлығыш зат ғалымдар коллективімен И. Е. Тамм, А. И. Алиханов, Я. И.
Френкель, Д. Д. Иваненко, А. П. Александров дайындалып, бұл зерттеудің
төрағасы И. В. Курчатов болатын [11].
Кейін ядролық қару-жарақты жетілдіруде кеңестік ғаламдары қарудың
эффектісін қуаттаудың басқа жолын тапқан болатын. Андрей Сахаров пен
Александр Гинзбург қатпарлы сутегі бомбасы деген нұсқаны ұсынды, ол жеңіл
ядролардың қосылу реакциясы пайда болу үшін қажет қысым проблемасын өзгеше
шешетін еді. Бұл бомба американ бомбасынан әлдеқайда қарапайым болатын және
Хтросимаға тасталған атом бомбасының тротилдік эквивалентінен небәрі 20
есе ғана асып түсетін. Дегенмен сутегілік құрылғы РДС-6 бұйымы дегеннің
қуаты жағынан соған дейін болып көрмеген жарылысты 1953 жылғы 12 тамызда
Семей ядролық полигонының төңірегін тітірентті, оның қуаты 480 килотонна
еді. Жарылыстан кейін пайда болған натрий жанған радиоактивті газдардың
саңырауқұлақ секілді бұлты 16 кило-метр биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан
кейін радиусы ондаған километр болатын жерде дала шөптері бірнеше күн бойы
көгілдір сәуле шығарып тұрды. Семейде (150 километрдей) жарылыс толқыны
көптеген үйлер терезесінің шынысын ұшырып жіберді, кейбір үйлердің
қабырғалары қирады. Кейінірек сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар
полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып орала бастағанда, олардың көбісі
үйінің орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды көрді. Ащы мысал,
бірақ бұл барлық ядролық жарылыстардың ең бейбіті еді.
Алайда кеңестік ядролық қаруды жетілдіру мұнымен біткен жоқ. КСРО-да
адам айтқысыз қысқамерзім ішінде сутегі бомбасы жасалды, ол құрылымы
жағынан американдық қос сатылы схеманы айныптай қайталайтын, бірақ қуаты
әлдеқайда артық болатын. Осы американдық қос сатылы сутегілік құрылғыны
Станислав Улам мен Эдвард Теллер жасаған, олардың схемасы бойынша, бойы
жеті метрге, салмағы жүз тоннаға жетеқабыл термоядролық бомба болатын.
1955 жылы 22 қарашада ТУ-16А әскери бомбалағышы Семей полигоны-ның
үстінен ұшып бара жатып, жаңадан жасалған, қуаты 1,7 мегатонна болатын
термоядролық РДС-37 зарядын тастады. Бұл бомба бір жарым километрлік
биіетікке жарылды. Осы жарылыстың соққы толқыны мен жер қабатының дірілі
бүкіл дерлік Қазақстан аумағы мен Ресейдің көршілес аймақтарында сезілді
[12]. Полигонмен көрші тұрған адамдардың бұрынғы жарлыстар-дың бәрінен асып
түсетін бұл термоядролық жарылыстан кейін салдарын айтып жатудың қажеті
бола қоймас деп ойлаймын.
Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде қару-жарақтың ең қауіпті жаңа
түрі ойлап табылған болатын. Ядролық қару-жарақпен қарулану жарысы осылай
басталып, екі астам державаның ғаламдық ядролық тайталасы осылай дүниеге
келді. Сөйтіп ядролық мемлекеттердің әскери лексиконынан жаулап алу ұғымы
шығып қалып, оның синонимі жаппай қырып-жою деген ұғым пайда болды.
Қауіпсіздік құқық субъектісіне жағымсыз әсер ету мен оның осы әсерлерді
өз күшімен немесе шетелдік, ия болмаса өз мемлекетінің басқа
субъектілерінің қолдануымен, кейде халықаралық қауымдастық күшімен жеңуі
арасындағы белгілі бір тепе-теңдікті ұстап тұрады. Мемлекет өзінің
тұтастығын басқа мемлекеттердің жағымсыз әсерінен қорғауын қамтамасыз етсе
онда ұлттық қауіпсіздік туралы айтамыз. Халықаралық құқықта ұлттық
қауіпсіздік ұғымы мемлекет қауіпсіздігі ретінде қалыптасып кеткен.
Сонымен қатар, халықаралық қауіпсіздікті нығайту туралы Декларацияда, КСРО
бастамасымен 1986 жылы қабылданған бәрін қамтитын қауіпсіздік
Тұжырымдамасында қауіпсіздіктің бөлінбейтіндігі жөнінде кешенді ұғым
жарияланған болатын. 1992 жылдың 10 шілдесіндегі Уақыт және өзгерістер
талабы деген Хельсинки құжатында қауіпсіздік бөлінбейді және әрбір
мемлекеттің қауіпсіздігі басқа мемлекеттер қауіпсіздігімен тікелей
байланысты деп белгіленген.
Халықаралық қауіпсіздік – бұл БҰҰ Жарғысында бекітілген халықаралық
бейбітшілікпен қауіпсіздікті қолдау мақсатында және осы әмбебап ұйым мен
басқа аймақтық ұйымдар аясында бейбітшілікке қауіп төндіретін басқыншылық
актілерін немесе бейбітшілікті бұзатын басқа қауіп-қатерлердің алдын алу
және жою үшін мемлекеттердің жүзеге асыратын ортақ іс әрекеттерінің жүйесі.
Халықаралық қауіпсіздік, біріншіден, халықаралық құқықтың көпшілік
мойындаған қағидалары мен нормаларының жүйесі. Соның ішінде, ең маңыздылары
күш қолдану және күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасауға тыйым салу;
туындайтын халықаралық дауларды тек бейбіт құралдар арқылы шешу; және
басқалары, екіншіден, бейбітшілікті бұзу және басқыншылық актілерінің алдын
алу және жою үшін ұжымдық шаралар жүйесін қолдануды белгілейді.
Халықаралық негіздегі қауіпсіздік белгілі бір талаптар сақталған
жағдайда аймақтық келісімдер мен қауіпсіздік ұйымдарының болуына жол
береді. БҰҰ Жарғысы оларға талаптар қояды, олардың ішіндегі ең бастысы бір
географилық аудандағы мемлекеттердің қатысуы; мемлекеттер әрекеттері БҰҰ
мақсаттары мен қағидаларына қайшы келмеуі керек. [4, 14б.].
Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына 2010
жылы төраға болуы бәріміз үшін үлкен жеңіс. Бұл бүкіл Қазақстан халқының
жетістігі, Президентіміздің сындарлы саясатының үлкен жеңісі деп
бағаланады. Өйткені, осы идея көтерілгелі бері Қазақстанда ЕҚЫҰ талаптарына
сәйкес көптеген саяси, әлеуметтік тұрғыда өзгерістер болды. Яғни еліміз
көптеген халықаралық ұйымдарға мүше ретінде мойнына алған міндеттемелерінің
барлығын толығымен орындады.
1.2 Халықаралық қауіпсіздікті қалыптастырудағы өзекті мәселелер
Дүниежүзінің қырғи-қабақ соғыстан кейінгі кезеңде өзгеріс үрдістерін
басынан өткізіп жатқандығына барлығымыз куәміз. Осы заманның өзгерістерімен
қатар халықаралық қауіпсіздік түсінігі де өзгеріске ұшырап отыр.
Берлин қабырғасының құлауы халықаралық қауіпсіздік тұрғысынан өте
маңызды бір оқиға болғанымен, қазіргі әлемдегі өзгерістердің негізі
болмағандығын айтуға тура келеді. Өйткені, 11 қыркүйек 2001 жылында АҚШ-қа
жасалған шабуыл қауіпсіздік мәселелеріне қатысты әлем тарихында ерекше
орынды иемденетінін көрсеткен. Бірінші оқиға, ескі қауіп-қатерлердің
біткенін хабарласа, екіншісі, жаңа қатерлердің хабаршысы ретінде
қарастырылуы әбден мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі дүниежүзінде белгісіздік
және шешімсіздіктің егемен болғаны күмәнсіз. Қысқасы, қазіргі кезеңде болып
жатқан оқиғалар мен мәселелер бірден емес, ақырындап қауіпсіздік тұрғысынан
жаңа бір дәуірге, немесе кейбіреулердің батыл айтулары бойынша, үшінші
дүниежүзілік соғысқа апаруда.
Жалпы алғанда, халықаралық қауіпсіздік түсінігі, қырғи-қабақ
соғысындағы түсінікпен парапар болып қалса да, халықаралық қауіпсіздік
ортасы, түсінігі және сезімі күмәнсіз өзгеруде. Батыстың алдыңғы қатарлы
елдерінде, халықаралық қауіпсіздікке қатысты зерттеулер маңызды орынға ие.
Халықаралық қауіпсіздікті зерттеу ғылыми орталықтары, соғыс пен
бейбітшілікті зерттеу бағдарламалары бұрыннан бері дамып келген сала болып
табылады. Себебі, бір мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмаса, ол
мемлекеттің дамуы және өркендеуі мүмкін болмас. [5, 56б.].
Халықаралық аренада егемен болған ұлттық мемлекет жүйесі қауіпсіздікті
алдыңғы қатарда ұстап тұрды. Мұндай саясат идеологиялық жаҺандану
теңдігінің құрылуына мүмкіндік берген. Дегенмен, Вьетнам мәселесінде айқын
көрінгендей, соғыстардың көбісі бұл теңдіктердің қатерге душар болуына
мүмкіншілік тудыруда. Геосаясат осы себептен геостратегиялық маңызға ие бір
сала болып дамуда.
Ғасырлар бойы мемлекеттің күші болып әскери қуаты саналатын. Әскери күш
сыртқы саясаттың ең басты құралы еді. Технологиялық үстемдік әскери күшке
айналдырылып, қарулану мен қару-жарақ саудасы бақылау мен үстемдік құруға
мүмкіндік беретін. Әскери күш алдыңғы қатарда еді. Бірақ бұл күштің негізі
ұлттық күштің құрамындағы арақатынастың, арасалмақтың ықпалында болатын.
Ұлттық күштің бір қалыпты дамуы мен халықтың әлауқат деңгейінің
арасында теңдіктің құрылуы керек еді. Бұл қабілетті көрсете алмаған
жеңілуге мәжбүр болатын. Кеңес одағы осыны жүзеге асыра алмағаны үшін тарап
кетті. Халықаралық қатынастарда шешілмеген түсініспеушіліктердің азда болса
күшпен шешу ықтималының болған жерлерде қорғанудан бас тарту мүмкін емес,
ешбір мемлекет бүгінгі қалыпты жағдайдың өзгермейтініне, келешекте бір
қауіпке душар болмайтынына және соғыс қауіпінің толығымен жоқ болғанына
кепіл бола алмайды.
Сонымен қатар, мемлекеттер арасында соғыс ықтималының азайғаны рас.
Классикалық мемлекеттер арасындағы соғыстардың орнына мемлекет ішіндегі
қақтығыстар қалды. 2004 жылы болған 19 үлкен қақтығыстардың бір жылда бір
мыңнан көп өлімге жол ашқан қақтығыстар осы категорияға кіреді. Бәрі де
мемлекеттік деңгейдегі және мемлекет шекараларының ішіндегі қақтығыс және
бұлардан тек үші жаңа, қалғандары 10 жылдан көп болып келе жатқандар.
Қысқаша, мемлекеттер арасы теңдіктер, қауіп және қорғану жүйесімен құрылған
қауіпсіздік түсінігінің уақыты өтіп кетті. Бұл, түсініспеушіліктердің
бейбіт жолмен шешілуі, қарусыздандыру және қаруларды бақылау сияқты жақсы
ниетті халықаралық қағидалардың қабылдануы, келісім және келісім шарттардың
жасалуымен жүзеге асырыла алмайтынын, бірақ кейбір ықпалдардың күшімен
болуы мүмкін екендігін көрсетуде деген ойдамыз.
Жаһандану, жаңа қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын үрдістердің
алдыңғысы болар. Білім және ақшаның ағымдарын, бұл ресурстардың
мемлекетаралық жылжуының қолайлығы және нарық экономикасының сұраныс пен
ұсыныс сарындарында айрылысуында екі жақты тәуелділіктердің тереңдете
түсуіне жол ашты. Ұлттық мемлекеттердің егемендігі азаюда, қоғамдардың,
одан бұрын адамдардың қауіпсіздігі алдыңғы қатарға шығуда. Капиталдарының
ауқымы есейіп, көптеген елдерге жайылған транс-ұлттық корпорациялар
мемлекеттердің үстіндегі күш одақтары ретінде пайда болды. Қорлар және
нарықтар ашық және қол жеткізерлік болуға мәжбүр. Бейбіт пен тұрақтылық
болу үшін алдыңғы шарт. Бірнеше асау мемлекеттің тысында, жаһандық және
аймақтық бейбітшілік пен тұрақтылықтың сақталуы барлық елдер үшін ортақ бір
мақсат болды. Басқа сөзбен айтқанда, қауіпсіздік түсінігі ұлттық
қауіпсіздіктен аймақтық және жаһандық деңгейде халықаралық қауіпсіздік
түсінігіне айналды. Бүгінгі таңда адамзатқа соғыстан басқа да көптеген
қауіп төніп тұр. Бейбітшілік және тұрақтылықты бұзатын себептер –
мемлекетаралық түсініспеушіліктер, жергілікті қақтығыстар, халықаралық
лаңкестік пен сыбайлас жемқорлық, нашақорлық пен экологиялық күйзелістер,
діни сепаратизм болып табылады. Жаңа қауіпсіздік түсінігінде қарулы
күштердің ролі өзгерген, әскери күш жеңіс құралы емес жазаландырушы, жүйе
құрушы және жүйені қорғаушы ролін қабылдаған. Қарулы күштерге, құтқарушы,
қорғаушы, оқытушы болуға тура келеді. Және де бұны әскери базаларынан өте
ұзақ жерлерде, басқа ұлттардың қарулы күштерімен ынтымақтастық негізінде
жұмыс істеуге тура келуде. Бұл себептен дамып жатқан технологиялардан да
пайдаланып қарулы күштер нағыз бір өзгеріс үрдісіне тап болды. Мысалы,
қарулы күштердің қолданылуы ең соңғы шара емес, алдын алу, араласу
стратегиясын қабылдаған АҚШ қазіргі кезеңде әскери салада монополия құруға
және де басқа елдердің ішкі істеріне араласуға өзіне мүмкіншілік беруде.
Былай болғаннан кейін АҚШ-тың жалғыз мықты күш болып, жаңа қауіпсіздік
түсінігін қалыптастыратын маңызды ықпал етуші күш ретінде әрекет етуі анық.
АҚШ үстемдігіне соққы бере алатын бәсекелестіктің пайда болуына сәт
бермейтінін айта отырып, бір жақтан гегемония орнатуда, басқа жақтан
демократия және құқық жүйесінің жайылуына, сауатсыздық пен кедейліктің
жойылуына көшбасшы болуда. АҚШ-тың әскери күшін әскери жағынан теңдей
алатын бір күш әзірге көрінбеуде. АҚШ технологиялық және әскери тақырыпта
зерттеу және дамыту мен ғарыш инвестицияларында алдыңғы қатардағы орнын
басқаларға беруге ешқандай ниеті жоқ. Өкінішке орай мұндай потенциал күшке
ие болғандар АҚШ-қа тәуелді болмаудың шараларын іздеуде, АҚШ-қа қарсы
болғандар болса, ассиметриялық әдістерге баруда. [6, 93б.].
Осыған орай, Еуропа одағы, бірдей құндылықтарға ие АҚШ-пен
ынтымақтастығын жалғастыруда, халықаралық майданда күш қолданудың орнына
жұмсақ күшті таңдап, өз ықпалын жүзеге асыруға тырысуда. Сонымен қатар
әскери саладағы кемшіліктерін жоятын іс-шараларды да назарынан тыс
қалдырмауда, әсіресе ғарышта АҚШ-қа тәуелділігін азайтқысы келеді және НАТО-
дан тәуелсіз әрекет жасай алатын әскери қабілетін дамытуға тырысуда.
Дүниежүзінде қаншалықты қолданыла алмайтын болып көрінсе де, ядролық қару
және зымыран технологиялары таралуын жалғастыруда. Қытай және Ресей бір
біріне аймақтық қолдау көрсетумен қатар, ядролық және ғарыш салаларында
кері қалмауға тырысуда. Ең басында Қытай, содан кейін Индия, Бразилия және
Иран секілді елдер аймақтық күшке айналғысы келеді. Осы сарында келе жатқан
дүниежүзінің аймақтық күштердің топтасуы арқылы көпполюсті бір жүйеге бара
жатқаны көрініп тұр.
Жаһандық бәсекеде жалғыз және кері қалмау уайымымен қолдау мұқтаждығы
бүгінгі күнде әсіресе аймақтық, ұлттық немесе діни негізде және пайда табу
негізіндегі топтасулар сәнге айналды. Алайда, Еуропа Одағы, Африка
Елдерінің Ұйымы, Араб Лигасы, Ислам Конференциясы, Шанхай ынтымақтастық
ұйымы, Қара теңіз Экономикалық Одағы, НАТО, АСЕАН секілді сансыз саяси,
экономикалық топтасу және одақтасу арқылы мемлекеттердің бірігіп жұмыс
істеуі қамтамасыз етілгенімен, БҰҰ және оның Қауіпсіздік кеңесінің
функцияларымен жоғарыдағы ұйымдардың функцияларындағы кейбір сәйкестіктер
халықаралық жүйеде шатасуларға жол ашуда. Сондай-ақ, бұл жағдайда
мемлекетаралық ұйымдармен қатар мемлекеттік емес азаматтық ұйымдардың да
жаһандық басқару үрдісіне араласулары байқалады. Сондықтан, адам құқығы,
халықаралық құқық жүйесі, демократия секілді адамзат құндылықтары ұлттық
қауіпсізік пен халқаралық қауіпсіздіктің өзара тәуелділігі пайда болып,
халықаралық қауіпсіздіктің маңыздылығын арттыруда.
Жаһандану бір жағынан мәдениет тұрғысынан қоғамдарды бір біріне
ұқсатуда, басқа жақтан болса қоғамдар арасындағы айырмашылықтарды одан әрі
айқындата отырып, даму деңгейлерінің салыстырмалы түрде тереңдете түседі.
Айырмашылықтар тек қана этникалық емес діни жағынан да алға шығуда. АҚШ
әдеттегіден де діндар болып кетті. Еуропа одағы мүшелері және азаматтары
арасында Еуропа одағын бір христиан клубы ретіне көргісі келетіндер аз
емес. Барлық айырмашылықтарға қарамастан ислам әлемінде халифалық жүйенің
және жамағат түсінігінің жақтастары күшейе түсуде. АҚШ барлық өзімен
байланысты лаңкестік шабуылдарын исламмен байланыстырып, жаңа бір майдан
үшін отқа май құюда. Байланыстың осыншалықты жылдам және таратылған бір
ортада қоғамның сеніміне байланысты бұл бөлінуден қалулары мүмкін емес. Бір
сараптама бойынша Түркияда лаңкестік кісі өлтірушілердің саны отыз бір,
Иорданияда жетпіс пайызға екен. Соңғы карикатура оқиғасы қоғамның қалай
қабылдауын көрсетуге бір мысал. Жаңа діни соғыстардың шығып кетуін естен
шығармау керек. Шынтуайтқа келгенде Иракта басталған мәсхаптар арасындағы
қақтығыстар мәдениеттер қақтығыс теориясына қайшы болса да, бұл ішкі
есептің соңынан не келетінін білу мүмкін емес[7, 75б.].
Міне осы жерде өзгерісті күшейтетін басқа бір нәрсе пайда болуда. Ол
күш және қақтығыстардың ауқымына қатысты айырмашылықтар. Білім және
білімнің бақылауы заманымызда күштердің рәміздері болып тұр. Білім күші
әскери күштің де тірегі болып тұр. Осылай болғандықтан білген мен білмеген,
білімді қолданған мен қолдана алмаған арасындағы күш және даму теңдігі және
жаңа қауіпсіздік ортасын белгілеуші бір мағына болып шығып тұр. Бір қару
ретіндегі білім екі жақты жұмыс істеуде. Білім бір жағынан технология және
экономикалық үстемдік, бәсеке күші, одан да жоғары адами күш сапасы және
айырмашылығын көрсетумен бірге білімге тәуелділікті байдаланып күшті болу
үшін қауіпсіздік жағынан өмір сүру дәрежесінде кемшілікткер жасап тұр. Бұл
орта соғыстардың өзгермейтін алдау әдісінің нағыз жағдайын жасайды. Әр
нәрсеге күмәнмен қарау әдет болып кетті. Ой мен әрекеттердің қаланған
қалпында болуы жаңа қауіпсіздік түсінігіне бұрынғыдан да маңызды болып тұр.
Білім және нарықтағы технологияға қол жеткізу оңай болғандықтан бұлардың
қолданылуы әркімге ашық болғандығынан істей алатындар үшін қарусыз-ақ үлкен
зиян жасау мүмкіндігі пайда болуда. Күмәнсіз шектің ар жағындағы желі құру
оңайлығы дұшпандықтардың мемлекеттер арасында емес қоғамдар арасында дамуы,
ассиметриялық соғыс жаңа қауіпсіздік қауіптерінің пайда болуына әкеп
соғады. Бұл қауіптерді жеңу үшін жаңа түсініктегі жаңа әдістер дамытылу
керек. Осы кезде геополитикалық бағаландыру жағынан жер асты табиғи
ресурстарға, бірақ ең көп мұнайға тәуелділік болып тұр. Жаңа энергия
ресурстары экономикада қоданылатын дәрежеге жеткенше жаңа геостратегиялық
құндылығы жоғары мұнай және табиғи газ ресурстары бұларға қол жеткізу жолы
болады.
Бұл кезеңде халықаралық қауіпсіздік түсінігінің ерекшеліктері және
ауқымын былайша көрсете аламыз:
Халықаралық қауіпсіздік халықаралық бейбітшілікке және тұрақтылыққа
тәуелді болып қалды. Осы кезеңдегі қауіпсіздік мәселелері мемлекетаралық
соғыс ықтималдарынан емес, қоғамдар мен ұлттар арасындағы қақтығыстардан,
заңсыз ұйымдардың әрекеттерінен, қару-жарақтардың кең таруынан, қоршаған
орта және табиғи ресурстардың жойылуынан пайда болуда десек қателеспейміз.
Бұлар тек қана халықаралық ынтымақтастық және өзара жәрдемдесу арқылы
шешіле алады.
Осы кезеңдегі қауіп және қатерлердің шегі жоқ. Бұларға белгісіздік,
алдын ала алынбаушылық сияқты сипаттар тән. Жаңа технологияларға сай
қаруланған лаңкестік топтар мемлекет шекараларының ішінен де сыртынан да
қауіп төндіріп тұрады. Қауіп көп жақты, кең көлемді және жаңа технологиямен
жабдықталған болғандығынан, әскери және азаматтық әр түрлі шаралар бірге
қарастырылуы керек.
Күшті және әлсіздің бұрынғы түсініктері жойылып кетті. Шабуыл үшін
күшті болу шарт емес. Соңғы кездерде, көбінесе әлсіз шабуыл жасап, күшті
болса қорғанып жатқанын байқаймыз. Күш қатты немесе жұмсақ болуы мүмкін.
Қақтығыстарға жол ашқан түсініспеушіліктер өте терең және кең ауқымды
болғандығынан қақтығыстар ұзақ мерзімді, бітпейтіндей және нәтижесіз
қалуда.
11 қыркүйек 2001 жылындағы АҚШ-қа жасалған лаңкестік шабуыл
дүниежүзінің қауіпсіздік жүйесін өзгерте түсті. Дүниежүзінің ең күшті
мемлекеті болған АҚШ-қа мұндай дәрежедегі шабуылдың осыншама оңай жүзеге
асырылғандығы бұдан былай басқа ешбір елдің өзін қауіпсіз сезінудің мүмкін
болмайтынын көрсеткен-ді. Қазіргі кезеңде халықаралық қауіпсіздік саласында
екі векторлы үрдіс байқалуда. Біріншісі, жоғарыда анықталған жаңа
қауіпсіздік түсінігінің мәжбүр қылатын коллективтік ынтымақстастық. Яғни,
жаңа қауіптерге қарсы біріге жасалған іс-әрекеттермен ғана жетістікке қол
жеткізу көзделуде. Екінші тараптан, Мемлекеттер өзіншілдік, ұлтшылдық,
бірбіріне күмәнмен қарау сияқты сипатқа ие. Мұндай көзқарас, әрине,
халықаралық жүйеге зиян келтіруде.
Бүгінгі таңда Таяу Шығыс, Корея түбегі, Оңтүстік Шығыс, Африка
елдерінде шиеленістер мен потенциалды жанжалдардың болуы бүкіл халықаралық
жүйені қатерге тіккен болатын. Еуразия кеңістігі осы күрделі және жылдам
өзгерістердің ортасында орналасқан. [8, 17б.].
Соңғы уақытта обьективті және субьективті сипаттағы көптеген
себептерге орай қауіпсіздік проблемалары саласындағы зерттеу жұмыстарына
едәуір көңіл бөліне бастады. Мұның өзі біріншіден XXІ ғасырдағы қасіретті
оқиғалардың бүкіл адамзаттық тарихи дамуындағы терең де түйінді қарама-
қайшылықтырды ашып көрсетуімен, екіншіден адамның өмір сүру жағдайының
жоғарғы технологиялар дәуірінде шиеленісіп кетуімен, үшіншіден мемлекеттік
аймақтық және ғаламдық деңгейдегі дағдарыстарды әлеуметтік тұрғыдан
болжамдау және болдырмау проблемаларының күрделене түсуімен түсіндіріледі.
Адамзат өркениеті дамуының бүкіл тарихи тәжірибесі әрқандай мемлекеттің
қатардағы адамдарының әл ауқаты ең алдымен оларды қоршаған табиғи ортаның
қауіпсіздік дәрежесіне байланысты екендігін анық көрсетіп отыр. Бұл орайда
ел президентінің Қазақстан халқына жолдауына атап айтылғандай осынау
қарапайым шындықты әр адамның түйсінуі аса маңызды.
Адамзат өркениеті үнемі қауіп пен қатер ортасында өмір сүріп отыр, оны
айтпағанда қоғамда өтіп жатқан сапалы өзгерістер жаңа ғаламдық
проблемалардың және әр түрлі сипаттағы қатерлердің туындауымен қоса қабат
жүріп жатыр. Осы орайда кейбір зерттеушілер былай деп атап көрсетеді: “әр
уақыттың өзіндік жаңа қауіпсіздік жүйелері болады. XX ғасыр әскери
қауіпсіздіктің сенімді жүйесін жасаудың бір қатар жемісті идеясын дүниеге
келтірді, бірақ оларды іске асыру мүмкін болмады, түптеп келгенде, адамзат
осы идеялардың бодауына екі жаһандық соғыс пен жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz