МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филолгия факультеті
Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мағжан жұмабаев өлеңдерінің мазмұн мен түр ерекшелігі
Орындаған: 4
курс студенті ______________
Ғылыми жетекші:
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді:
___ ________ 2010 ж.
Әдебиет теориясы және
фольклористика кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Алматы, 2010
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: М.Жұмабаев өлеңдерінің мазмұн мен түр
ерекшеліктері
Диплом жұмысының көлемі: 50
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен
символизм ағымы жөнінде айтылса, екінші бөлімінде Мағжан өлеңдеріндегі
түр ерекшеліктер туралы айтылады.
Жұмыстың нысаны: Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен өлшеміндегі
жаңашылдығы.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: романтизм, реализм,
натурализм, символ.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты - Мағжан
Жұмабаев өлеңдерінің мазмұндық мәселелерін пайымдап, өлең өлшемдеріндегі
ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, өлеңдерді өзара
салыстыру, талдау, мазмұн және түр ерекшеліктерін анықтау.
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық
зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, М.Жұмабаев шығармалары.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Мағжан өлеңдеріне талдау жасай
келе, келесі мәселелер анықталды:
1.Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы символизмнің ерекшеліктері;
2.Ақынның өлең өрнегін өрудегі өзіндік жаңалықтары.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МАҒЖАН - СИМВОЛИСТ
1.1 Романтизм және
символизм ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мағжан өлеңдеріндегі символдық
бейнелер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Буын
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2 Ұйқас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – Мағжан Жұмабаев шығармалары
бүгінгі күнге дейін біршама зерттеліп келді. Дегенмен, М.Жұмабаевтың
өлеңдерінің мазмұн мен түр ерекшеліктерін бітіру жұмысы деңгейінде жан-
жақты қарастырып, зерделеудің өзектілігі ақын шығармашылығын терең тануға
ықпал ететіндігі белгілі. Мағжан шығармаларындағы көркемдік тәсілдерді
қолдану шеберлігінің қарастырылуы да мәнді болып табылады. Мағжан
дүниетанымының оның шығармаларының мазмұнына терең ықпалы да танылады. Ақын
шығармаларын талдау нәтижесінде мазмұн мен түр байланысына айқын көз
жеткізіледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты - Мағжан
Жұмабаев өлеңдерінің мазмұндық, түр ерекшеліктерін анықтау. Ақын
шығармашылығының әдебиетімізге әкелген жаңалықтарын саралау. Мағжан
поэзиясындағы романтизм, символизм, реализм ағымдарының көрінісін анықтау,
мазмұндық ерекшеліктеріне жете мән беру. Өлеңдерінің өзіндік өрнегі мен
ерекшеліктерін талдау. Қазақ поэзиясының жаңаша үлгідегі өлеңдерінің түр
ерекшеліктеріне талдау жасау.
М.Жұмабаев шығармаларының көркемдік әлемін, құрылымдық ерекшелігін
бүгінгі таңдағы әдебиеттану ғылымының көкейтесті мәселелері аспектісінде
қарастыру.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау, өлеңдерді өзара
салыстыру, жинақтау және мазмұндық, түр ерекшеліктеріне талдау жасау.
Ерекшеліктерін ажырата отырып, түр жаңалықтарын ашу.
Диплом жұмысының дерек көздері:: зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, М.Жұмабаевтың
шығармалар жинағы.
Зерттеудің нысаны: Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен өлшеміндегі
жаңашылдығы.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Мағжан өлеңдеріне талдау
жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1.Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы символизмнің ерекшеліктері; 2.Ақынның
өлең өрнегін өрудегі өзіндік жаңалықтары.
1. МАҒЖАН – СИМВОЛИСТ
1.1 Романтизм және символизм
Жаратылыс пен адам сұлулығының әсемділігінің, көркемділігінің сан қырлы
сипатын танытуда өнердің барлық түрінің қызметі ерекше. Өнердің әр түрі
адам-жаратылыс әлемін түсіндіруде сан түрлі мазмұн мен көркемдік әлемге бой
ұрады. Көркемдіктің өзі өнерде тек әсемдік, сұлулық, жақсылық символы ғана
емес, өмір, әлем, адам сырының теріскей жақтарын (өмірдің ауыр қасіретті
шағын немесе адамның жауыздығын, зұлымдығын суреттеуде) танытуда адам
санасы әлі толық бағдарлап танып үлгермеген сан қырлы мүмкіндіктерін ашып
береді. Өнер - мәңгілік. Әр дәуірдің, әр заманның талантты өкілдері
өнердің мәңгілігін, шексіздігін дәлелдеп кеткен. Сол өнердің бірі - поэзия.
Поэзия әлемі - адам мен тіршілік сырын берудегі қызметінің шексіздігі соны
жасаушы суреткер. Поэзияның көркемдік-эстетикалық сыры - сөз бояулары мен
тілдік амал тәсілдері арқылы жүзеге асады. Жан дүниесінен, тебіренісінен
ақыл-ойынан туған дүниелері ғасырларға өнер ретінде танылып болашақпен
жалғасып жатады. Қай заманда, қай дәуірде де сол өнер халық қолына тигенде
тот баспас асыл мұра екенін таныта алады.
Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі.
Оның үстіне поэзиясының аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды
бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол – айналамыздағы дүниені,
өмірді танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың,
көркемдік, эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан
поэзиядағы сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған
тікелей жалғас туады. Сөз қолдану шеберлігі, көркемдік шеберлік дегеніміз
өмір құбылыстарын танып-білу, ұғынып-түсіну қабілетімен, көркем ой-сезім
қуаттылығымен терең тамырласып, қабысып жатады.
Поэзия тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық
туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды.
Өйткені поэзияның, өлеңнің тілі, оның негізгі өзгешеліктері көркем
шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады.
Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең
тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі,
өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі
ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге,
өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке, әрбір сөзге поэзиялық сәулет,
поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақындық ой-сезімнің тереңдігі мен
көркемдігі. Өлең сөз кестесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді
дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
[1,88.].
Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі
болып келеді. Өмірді көркемдік жолмен қабылдап, сезіну, эстетикалық,
ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық – поэзия тілінің басты
ерекшеліктерін, міне, осылар белгілейді. Өлең тілінің бейнелі, көркем,
кестелі болып келуі поэзиядағы ой-сезімнің әсерлі көркемдігін,
бейнелілігін, сұлулығын танытады.
Поэзия әлемінде айрықша із қалдырған, өзіндік үлкен өнер, өрнек
тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгіге аманат
етіп қалдырған ақын – М.Жұмабаев. Өзі де, өлеңі де қиын-қыстау тауқымет
жолын көп кешкен. Қалың бұқара оқушы қауым арасында әуелден-ақ қаншалықты
белгілі, аты мәшһүр ақын болып танылса да, ресми ортада барған сайын
айдаудан көз аша алмай, тыныштық дүниеден қара үзіп, кешегі құғын-сүргін
заманда есімі біржолата өшуге айналған жан. [2,58.].
ХХ ғасыр басында қазақ поэзиясын жаңаша үлгімен, көркемдік талғаммен
жырлаған Мағжанның қаламынан туған дүниелер халық үшін үлкен қазына.
ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті тілі толық орналасқан кезде
М.Жұмабаев поэзиясы дүниеге келді. М.Жұмабаевтың көзі тірі кезінде 1928
жылы шыққан кітабынан кейін 1988 жылғы қайта құру кезінде оның шығармашылық
дүниесімен оқырман қауым қайта табысты. Соқыр саясаттың құрсауында қалған
ұзақ жылдар бойы күл астындағы шоқтай сақталған Мағжанның поэтикасы өз
бағасын өз талантын танытар дер шағында ақын тағдырының жеке басқа
табынудың салдарынан құрбандыққа ерте ұшырауына қарамастан, оның
шығармашылық әлемі қазақ халқының рухани мол мұрасы болып табылады.
М.Жұмабаев поэзиясы 60 жылдан астам оқуға тиым салынғанмен, оның поэзиясына
берілген баға аз болғанмен, сол әділ бағалардың мағынасы мен мәні үлкен
талантты ақынның қазақ поэзиясындағы бетбұрыс екендігін аңғартты.
Мағжан да өз жырларының қоғамдық сананың тот басқан тәлкегіне
жолығатын білді ме, Жан сөзі атты өлеңінде:
Сұлулықтың асығы – жыршы!- - дер ме?
Жүректің сырын шешер сыршы! - дер ме?
Не қуаныш, не қайғы басқан күнде
Басыма келіп: Ақыным, тұршы! - дер ме?
Болмаса басыма да бармас па екен?
Атымды аузыма да алмас па екен
Қарайып жапан түзде жалғыз тұрған.
Молама көз қырында салмас па екен?
Дариға, сол күндерде күнім қараң,
Қазақ елі бір ауыз сөзім саған:
Болғайсың: сыншы болсаң, әділ сыншы,
Кінәні жүрекке қой, қойма маған! [3,89.]
Бұл сөз – өнер адамының өзіне сындарлы сырмен қарап, парасатты ой
түйіндеуінде. Осы орайда Ж.Аймауытовтың данышпандықпен айтқан пікірі тағы
ойға оралады: Күшті ақын өзгелерді өзіне еріксіз ертеді, соңынан шәкірт
ертеді. Әдебиет жүзінде жаңа жол ашады. Мағжан күшті ақын. Күштілігі
еліктеткеннен көрінеді. Осы күнгі өлеңшілердің көбі Мағжан өлеңінің не
сыртқы түріне еліктемей жаза алмайды. Кім өлең жазса, Мағжан сөзінен
бірдемені алмай қоймайды. Кестелі, ырғақты күшті даяр сөз, даяр ауызға түсе
кетеді. Түбінде еліктегеніміз жоқ деп таласушылар болса, еліктегенін
өлеңмен көрсетіп, жұрттың алдына тартармыз. Олай болса, ақындық жүзінде
Абайдан соңғы әдебиетке жаңа түр кіргізіп, соңынан шәкірт ерткен мектеп
ашқан ақын Мағжан екеніне дау жоқ, - дейді. [4,2].
Мағжан поэзиясының онын суреткерлік шеберлігін ақындық ой
асқақтығының көркем тіл үлгісінің, стилінің даралық ерекшелігі оның жыр
әлемі – адам жанының нәзік қатпарларына еркін сіңісіп, мейірімділікпен
сұлулыққа жетелейтін бояуы ашық, нақышы әсем, кең тынысты, ғұмырлы мәңгілік
жырлар толғауында. Мағжан жырларын қайта-қайта оқыған сайын өнерінің
көркемдік көкжиегіне сәнді-салтанатты жыр-керуеніне кездескендей боламыз.
Мәңгі ғұмырлы поэзияның өз тілі, өз үні бар десек, соның бірі бүгінгі қазақ
поэзиясына жаңашылдығымен, ерекше еркіндігімен оралған Мағжан тілі еді.
Шебер сыршыл ақын табиғатты, махаббатты, сұлулықты, адам бейнесін бейнелеп
көрсетуде әрі нақышты, әрі сазды жыр өрнегімен қазақ поэзиясында өзіндік
орнын анықтады. Мағжан поэзиясынан бейнелеп айту, көркем ойды сұлу суретпен
өзіне тән айшықпен өрнектей отырып сөз құдіреті арқылы құлаққа жылы үн
көңілге әдемі әсер қалдыратын, бір сөзбен айтқанда сыртқы ішкі сұлулықтың
нәзік жібін қатар тартқан тамаша лирик ақынды көреміз. [5,23.].
Мағжан сөзінде кездесетін әдемі әуез, сыршыл ырғақ, кейде жүректі
тебірентіп, кейде мұңға батырып, алыс арманға құлаш ұрғызатын, кейде мына
әлемнен басқа әлемді ұғындыратын, тылсым дүниенің қаттылығы мен тәттілігіне
тәнті ететін сыбызғы поэзия бұрынғы ақындарда некен-саяқ. Ақын
өлеңдеріндегі азаматтық әуен, өмірлік мұрат, ел, халық алдындағы перзенттік
парызын сезіну, халықтың қалғып жатқан ой-санасына сәуле себуге талпынысы
кең мағынада көрініс тауып, халқының көңілінен шыға білді. Ақын өлеңдерінің
тереңінде терең ой мен парасаттылық жатты, елім деп еңіреген ердің өршіл
рухы мен халық қайғысына қабырғасы қайысқан жанның нәзік сезімі жатты. Ақын
жаны өз халқының марғауына күйініп, одан аршып алар жолды іздеді.
Өркениетті елдердің тіршілігінен ой қорытып, болашақты болжайды, соған өз
халқын шақырады. Халқының қайратына сеніп, жылыта отырып, жұбату айтқандай
сабырлы да салмақты жыр жолдарына жеткізеді: Жатыр, Күз т.б. өлеңдері
осыған дәлел. [6,12.].
Мағжан жаңашылдығы – көркемдік бейнелеу құралдарын қолданудағы ешкім
ойына келмеген жерден сөздерді өз поэзиясының тұғырына қондыруында, тіл
құнарлығын дамытып, нұрлы ой арманымен тоғыстыра әдемі әуезді сөз
жасауында.
Қазағымды, қалың елді сағындым,
Сарыарқамды – сайран жерді сағындым.
Балдай бұлақ, мөлдір күміс көбікті,
Арқадағы айдын көлді сағындым! ( Сағындым), - деген жыр
жолдарындағы өрнектеулер бүгінгі қазақ поэзиясының ең көркем, ең айшықты
сөз тізбектеріне ұқсас.
Мағжанның жан-дүниесін, ой-әлемін түсіну оңай емес. Ақын көңілінде
тұрақты мекен жоқ. Мейлінше шыншыл, ішкі байламын сынға салып, сүзгіден
өткізуді қаламайтын ақынға нақты бір идеяның соңына түсіп, шаужайын
көтерумен жүру жат. Кеше жарияланған, сәл бұрын айтқан пікір, толғам, көңіл-
күйіне сәйкес келмейтін, кейде тіпті мүлде қарама-қарсы, яки едәуір
жаңғырып, түрленген, поэтикалық бейне, болжам, топшылау, түйіндеу сәттері
қайран қалдыра қоймайды. Өзгенің жөні бөлек Мағжаннан мұндай тосын да
тапқыр, оқшау жағдай, жаңалық, әрекет, шешім күтудің қызығы зор. Өйткені
ақын қалыпты сана заңына бағынбайды. Даланың жүз құбылған аспанындай
сиқырлы сезім патшайымына қызмет ету бақытын ақкөз фанаттарша айқайлап қол
соға аяламайды. Әдеттегі қисапсыз азап қобызын сарнату есебінде ғана
қабылдайды. Осы қылығының өзі жұмбақ. Ессіз деген әрекетіне де тоңазыған
салқын баға беру жиі. Түп ниет ақыл, зерденің қазығына байланады да, қиял
мен мінез тұлпары шылбыр үзіп, табанын жерге тигізбес қанат байлап алады.
Ұшқыр ой арқылы ақын уақыт пен ортаның дөрекі қыспағынан құтылар жол
іздейтіндей. Романтик символистердің мезгілі мен мекен аясындағы еркіндікке
ұмтылысы Мағжан Жұмабаевтың дүниеге тарихи, философиялық көзқарасынан
бүгінгі күннің шындығын байырғы дәуірлердегі тағылымды сабақтар мен
тамырлас алып, саралауынан, жыр бұрымын сұлу жарасыммен өру нәтижесіндегі
ауқымды рухани серпілістермен танылады.
Мағжан культурасы зор ақын... Сондықтан бүгінгі күннің бар
жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз
- Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп
білемін- деп М.Әуезов 1929 жылы айтса [7,4]. одан бұрынырақта Мағжанның
замандасы Ж.Аймауытов 1923 жылғы Лениншіл жас журналының №5 нөмірінде
жарияланған Мағжанның ақындығы туралы мақаласында: Қазақ әдебиетінде
Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін (бейнешілдігін
қазаққа аударды, өлеңді күйге ) музыкаға айналдырды, дыбыстан сурет
туғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеулер шығарды... Мағжан ойдың ақыны
емес, ұлт ақыны деп жазды [8,8].
Сөз зергері Мағжанның ақындық дәстүрі , мәдениеті, поэзия әлеміне
әкелген жаңалығы, тіл шеберлігі, сөз қолдану ерекшелігі қазақ әдебиетіне
ғана емес түркі тектес халықтар әдебиетіне де зор ықпал еткені бүгінгі
таңда қалдықсыз мойындалып отыр. Жоғарыда айтылған пікірлер, оның
поэзиясына берілген әділ баға. Бүгінгі таңдағы жазылатын, айтылатын бағалау
мен зерттеу еңбектері осыдан артық бола алмас. [9,55.].
Қазақ поэзиясына мазмұндық-түрлік тосын жаңалықтар әкелген Мағжан
поэтикасы енді ғана ғылыми зерттеу обьектісіне айналып отыр. Оның поэзиясы
бір ғылым саласында ғана емес, әр түрлі (әдебиет, тарих, философия,
психология т.б.) ғылым салаларында түбегейлі, жан-жақты зерттеулер уақыты
жетті. [10,63.]
Әдебиетіміздің үлкен тұлғасы, Абай шыңына иықтаса орналасқан сыршыл
өлең сөздің бәйге бермес шабандозы Мағжан Жұмабаев ұзақ жылдардан соң алды
кең, тынысы еркін, адамгершілігі мол бетбұрыс заманының есігін айқара ашып,
ортамызға қайта оралды. [11,77.] Өзін қатты сағынған елі аяулы перзентін
жатырқамай қарсы алды. Қазақ әдебиетінің боз үйіне ол сәлем беріп кіріп
келгенде, өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанғандай, шексіз қуанышқа баттық.
Сонда мардымсып жүрген әлдебіреулердің селк ете түскендері, қызарып-
бозарғандары да болды. Солардың сойылын соғып, жыртысын жыртып жүрген
жандайшап: Байқас бол, ұлтшылдығын ұмытпа! деп сұқ саусағын шошайтып,
сақтандырғысы келді. Бірақ одан ештеңе өнген жоқ. Мағжанға ығысып, төргі
орындардың бірін босатуға тура келді. Өйткені Мағжанмен бірге поэзиямыздың
тұтас бір өлкесі көшіп келген жоқ па?
Мағжан Абайға арнаған бір өлеңінде ұлы ақын туралы: Сендей жанды
дүние қолын жайып енді күтпес ақын кемде-кем. Мағжан Жұмабаев туралы Абай
жөнінде айтылған осы пікірді жаңғыртса, артық емес. [10,96.]
Алдыңғы толқын Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сықылды Мағжанға
да қара май, шашылмаған лас сөз қалған жоқ. Ол талай әділетсіз сындарды
естіді. Соның бәрі оның елім, жұртым деген ақиық жүрегіне, халқының жігер-
қайратын шыңдаймын, ішін жаңалаймын деп арпалысқан арманына шіркеу бола
алмайды.
Оның бергеніне берері әлі көп еді. Мәуе төккен жеміс ағашын
жайқалып тұрған шағында үсік шалды. Ақын дер шағының шабытты кезеңін
айдауда, қуғын-сүргінде өткізді. Ақыры қаза тапты. Туған әдебиеті бақшасын
баптасуға мүмкіндігін сарқа алмай арманда кетті. Оған енді амал бар ма?
Осы күйінде де алтын қазынамызбен жылап көріскендейміз. Мағжанның ұста
дүкенінде өшпес жиһаз жасалды. Ол әдебиетіміздің көркіне көрік қосып,
молайтқан эстетикалық дәулетіміз, рухани байлығымыз. Алыстағы сайын
биіктеген сеңгірімізге бұл күндері мақтана, сүйіне, сүйсіне қараймыз.
Жиырмасыншы жылдардағы қазақ ақын-жазушыларының дүниетанымдық
бағдары ең алдымен Қазан төңкерісіне, оның алғашқы қайшылықты қадамдарына
көзқараспен анықталады. Революциялық дәуірдің қатал көріністерін біреулер
сенімді шабытпен жырласа, қайсыбір қаламгерлер көп ішіндегі дүрмекпен
ұраншыл тұрғыдан, жалаң-жадағай дәріптеу, ескілік атаулының бәріне
ойланбастан қарғыс айту, қарғы байлау сарынына ұрынды.
Мағжан Жұмабаев адамзат тарихындағы ерекше тосын тарихи-әлеуметтік
құбылысқа алып-ұша қуанған жоқ, айналасына үрке қараумен болды. Төңкеріс
қазақ жерін қамтыды, ел дүрлікті, өрт қаулады, жарлы қауым жақсылық күтуге
хақылы еді. Зиялы жанды, ізгі сезімді Мағжан кедейлердің қуанышына
назаланған емес, тек ол бақыттың рас, күмәнділігіне, ұзақ, қысқалығына
шүбәләна көз салды.
Мағжан Жұмабаевтың шығармагерлігі, ақындығы бұған дейін социалистік
реализм шеңберінде әр түрлі бағаланып келді.
Әдебиеттану, сын өлкесінің зерттеушілері ойда жоқта ашылған
таңғажайып поэзия айдынына құлаш ұрды. Мағжан шығармаларын идеялық-
эстетикалық жағынан талдауға, оған ғылыми обьективтік әділ бағасын беруге
барын салды. Араға жетпіс алты жыл салып барып, ақынның өлеңдер жинағы
шығарылып, халық қолына асыл қазынасы қайта тиді. Сол жиырмасыншы жылдары
Мағжан ақындығын терең танып, шын пейілден биікте лайықты бағасын берген
мандайалды қаламгер жазушылар Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезовтердің
қабырғалы сыни ой-пікірлеріне сүйене отырып, қазақ әдебиеттану ғылымында
мағжантану атты саланың іргетасы қалана бастады. Әрине, мағжантануға
ақынға байланысты барлық еңбектер енгізілуі тиіс.
Мағжан Жұмабаевтың шығармагерлік жолы негізінен үш кезеңнен
тұрады. Біріншісі - Мағжанның өлең өлкесіне бет алғанынан бастап саналып,
1917 жылдың ақпанына дейінгі уақытты қамтиды.
Екінші кезең - ақпан төңкерісінен 1924 жылға дейінгі уақытқа тіреледі.
Үшіншісі - сол 1924 жылдан бастап, өмірінің ақырына дейін созылады.
Бұлайша жіктеуде арқа тірейтініміз белгілі ақиқаттар: Бірінші,
қандай көркем туынды болсын, нақтылы тарихи жағдайда жасалады. Елінің саяси-
әлеуметтік ауа-райы оған әсер етпей қоймайды. Екінші, көркем туынды - әдеби
процесс жемісі. Өзіне дейінгі шығармалармен бой салыстырады. Өз заманының
әдеби талаптарымен есептеседі. Сөйтіп барып сыбағалы жолын жүреді, өзіне
тиісті сөзін айтады.
Мағжан басынан бір емес, үш төңкерісті (1905, 1917 жылдардағы
ақпан, қазан) бірдей өткізгені, бұдан кейін азамат соғыс жылдары, жаңа
экономикалық саясат, тағы басқа дүрбелеңдерді кешкені, аумалы-төкпелі
заманда өмір сүргені - бұл оқиғалар көркемдік пешінде қорытылып, ақын
поэзиясының бағыт-бағдарына мықтап әсер еткені мәлім.
М.Жұмабаев өз орнын өмірден үнемі іздеумен өткен, бар білген-түйгенін
соған сарп еткен суреткер. Оның творчествосының бір қырында, яғни таразы
басының бір жағында мұңды толғаныс, өкіну және қайғы-қасірет шеккен күйініш
жатса, таразының екінші басында – романтикалық өршілдік, махаббат, сүйініш-
күйініш, арман, мақсат, үміт жатады. Көп қайғы-қасірет шеккен, азап пен
уайым тауқыметін тартқан ақын осы бір екі оттың жалынына шалынып, соған
шарпылған. Оның творчествосында тарих тұңғиығын терең түсіну, өткенді
бажайлау (Өткен аяулы), болашақты болжай білу, бүгіннің ақиқатына көз
жеткізу сияқты терең толғаныстар заманның астан-кестен, аласапыран жайымен
астасып жатады.
Мағжан өлеңдерін оқи отырып, өзі көп айтатын тылсым буғандай әсерге
енесің, таңғаларлық күй кешесің, ойлар мен толғамдардың терең тұңғиығына
сүңгіп, әсем суреттер дүниесіне кіресің. Не суық, не жылы, әлде жарық,
әлде көмескі сезімнен хабар беретін алуан бояудың сырларына қанығып,
ақынның құдіретті шеберлігіне бас ұрасың. 1918 жылдың өзінде Ж.Аймауытов
пен М.Әуезов былай жазыпты: Сезімге әсер берерлік суретті өлеңдер көбінесе
Мағжан, Міржақып, кейде Сұлтанмахмұт һәм Ахмет Мәметовтікі. Бұлардың
өлеңінде өзгеше бір сарын бар, жүрегінің сезімін суреттейтін нәрсемен
жалғастырып әкететін артықша бір маңыз бар. Бұлар сыршыл (лирик) ақындар.
[12,24].
Ақын жырларында табиғат пен адамның жан дүниесі бірге өріліп, бірге
астасып жатады. Әлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп, сұлу, сырлы, тіпті
кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттер көз алдыңа келеді. Сөз
көбіне ойдың білінер-білінбес сыртқы қауызы ғана сияқты көрінеді де,
ақынның құдіретті шабытымен кестеленген түпкі мағына сурет болып санаңа
еніп, сезіміңді қалай билеп алғанын білмей де қаласың. Жазғы жолда деген
өлеңіне көңіл аударалық:
Дала. Дала. Сар дала!
Жапан түзде бір қара...
Шілде. Оттай ыстық күн,
Дала өлік. Жоқ бір үн.
Жер де жатыр тұншығып,
Жол жыландай иірілген,
Шаң ерініп, үйірілген,
Ешбір леп жоқ, тып-тымық.
Көкте жалғыз бұлт жоқ,
Көктің түсі қызғылт- көк.
Дүниені тылсым билеген.
Ыңыранған әлде кім,
Жылай ма екен елде жын?
Перілер ме күйлеген? [13,111.].
Тұтасымен алғанда Мағжан өлеңдері қазақтың сөз өнері үшін жаңа, соны
дүние. Мұндай абстракциялық ой-толғамдарды Мағжаннан бұрынғы поэзиядан
көру қиын. Ақын өлеңдерін оқи отырып, оның түйсіну, қабылдау қабілетінің
айрықша мол, әрқилы екенін аңғарасың, сонан да терең эстетикалық ләззат
табасың.
Сондай-ақ, әдебиет өлкесіндегі әр қилы ағымдар - ағартушылық, сыни
реализм, романтизм, (символизм), социалистік реализм - Мағжандай білімді,
парасатты ақынға қалай да ықпал етпей қойған жоқ. [14,434.].
Сын өлкесінің зерттеушілері ойда жоқта ашылған таңғажайып поэзия
айдынына құлаш ұрды. Мағжан шығармаларын идеялық-эстетикалық жағынан
талдауға, оған ғылыми обьективтік әділ бағасын беруге барын салды. Араға
жетпіс алты жыл салып барып, ақынның өлеңдер жинағы шығарылып, халық қолына
асыл қазынасы қайта тиді. Сол жиырмасыншы жылдары Мағжан ақындығын терең
танып, шын пейілден биікте лайықты бағасын берген мандайалды қаламгер
жазушылар Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезовтердің қабырғалы сыни ой-
пікірлеріне сүйене отырып, қазақ әдебиеттану ғылымында мағжантану атты
саланың іргетасы қалана бастады. Әрине, мағжантануға ақынға байланысты
барлық еңбектер енгізілуі тиіс.
Тарихи-әдеби құбылыс ретінде романтизм әдебиетіміздің тарихында
жүйелі түрде ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында көріне бастады. Өз дәуірінің
саяси тәртіптеріне, қоғамдық құрылысына наразылық білдіруден барып өркен
жаятын бұл әдеби әдістің кейбір белгілерін Махамбет, Дулат поэзиясынан
аңғарамыз. Заманының әлеуметтік жағдайына көңілі толмау, қоғамның реалды
мүмкіншіліктерімен санаспау, тарихи заңдылықтар тәжирибесін саралаудан да,
субъективті әлемнің әміріне басымырақ мән беру - түптеп келгенде
романтикалық дүниетанымдағы қалам иелерін арман, қиял дүниесіне, қалау
мәніндегі идеал, шарттылық кемеріне әкетеді. Қоғамның сыншысы бола тұра
романтиктер, реалистер сияқты қоғамдық құбылыстардың, әлеуметтік қарым-
қатынастардың арасалмағын екшеп, тексеруден өткізе бермейді. Олар
барлығында идеал тұрғысынан бағалайды да, өздері аңсаған дүние жарасымен
болашақтан, тарихқа сіңген дәуірлерден немесе ішкі әлемінен, табиғаттың
келісті көркінен, діни-нанымнан т.б. іздеп, рухани қанатты солардан табады.
Романтикалық идеалдың мазмұны тариха-әлеуметтік ортаға және суреткерлік
дүниетанымына тәуелді болып келеді. Осыдан барып романтизмнің әртүрлі ішкі
ағымдарын саралауға болады.
Қазақ әдебиетіндегі романтизм туралы сөз шықса, ең алдымен тілге
оралатын есімдердің бірегейі - Мағжан Жұмабаев. Мағжанның ақындық дара
стиліне тән қасиеттердің нәрлі жиынтығы да осы құбылыспен тікелей тамырлас.
Қазақ әдебиетінің сан ғасырлы ұзақ тарихында М.Жұмабаевтың алатын
айрықша орны - оның көркемдік тәсілімен де байланысты. Ақын шығармаларында
көрінген бірнеше көркемдік әдістерінің негізгісі – романтикалық бейнелеу
тәсілі. Мағжан поэзиясының әртүрлі қырларын зерттеушілер ақынның осы
тәсіліне көбірек назар аударады.
Табиғатынан нәзік жанды суреткер айналада өтіп жатқан сан қилы дүбірі
мол оқиғалардың дүмпуін ерекше шетін сезіммен, шамадан тыс әсерлене
қабылдады.
Жүсіпбек Аймауытов Мағжан романтизмін өтпелі дәуірлердің түйісу
кезеңіндегі заңдылық ретінде қарастырады. Ескіні аңсау, жаңаға кекіл
сипатпау, тыжырына, күмәндана көз салу - ақынның басында болған жағдаят.
[15,54.].
Романтиктерге хас бір белгі өршілідік болса, ол Қараңғы қазақ
көгіне өрмелеп шығып күн болам! Күн болмағанда кім болам! деп тебіренетін
Сұлтанмахмұт Торайғыров, өзгеше мақсаттағы күрескерлікке үндейтін талмас
қанат Сәкен Сейфуллинде бар, ендігі бір нышан- сыршылдық болса, ол да
жалғыз Мағжан емес, Бернияз Күлеевте де, аталған және аталмаған талай жыр
саңлақтарында кеңінен кездеседі. Бірақ бұл сипат басқа қаламгерлердің
творчествосында әредік не шоғыр-шоғыр күйде ұшырасқанымен, тұтас дүниетаным
мен көркемдік-эстетикалық жүйе құрайтындай дәйекті, күрделі дәрежеге жеткен
жоқ. Ал Мағжан Жұмабаевтың басқа қаламдастарынан ерекшелігі - ақындық,
азаматтық болмысындағы қиялшыл, асқақ, түпсіз мұңға толы жаратылыс-
бітімінде, өлең сөзінің келісті саздылығы мен әсем айшығында.
Мағжанның жан дүниесін, ой әлемін түсіну оңай емес. Ақын көңілінде
тұрақты мекен жоқ. Мейлінше шыншыл, ішкі байламын сынға салып, сүзгіден
өткізуді қаламайтын ақынға нақты бір идеяның соңына түсіп, шаужайын
көтерумен жүру жат. Кеше жарияланған, сәл бұрын айтқан пікір, толғам, көңіл-
күйіне сәйкес келмейтін, кейде тіпті мүлде қарама-қарсы яки едәуір
жаңғырып, түрленген поэтикалық бейне, болжам, топшылау, түйіндеу сәттері
қайран қалдыра қоймайды. Өзгенің жөні бөлек, Мағжаннан мұндай тосын да
тапқыр, оқшау жағдай, жаңалық, әрекет шешім күтудің қызығы зор. Өйткені
ақын қалыпты сана заңына бағынбайды, даланың жүз құбылғанын аспанындай
сиқырлы сезім патшалығына қызмет ету бақытын ақкөз фанаттарша алақайлап,
қол соға аяламайды, әдеттегі қисапсыз азап қобызын сарнату есебінде ғана
ықылассыз қабылдайды. Осы қылығының өзі жұмбақ. Ессіз деген әрекетіне
тоңазыған салқын баға беруі жиі. Түп ниет ақыл, зерденің қазығына байланады
да, қиял мен мінез тұлпары шылбыр үзіп, табанының жерге тигізбес қанат
байлап алады. Ұшқыр ой арқылы ақын уақыт пен ортаның дөрекі қыспағынан
құтылар жол іздейтіндей. Романтик символистердің мезгіл мен мекен аясындағы
еркіндікке ұмтылысы М.Жұмабаевтың дүниеге тарихи, философиялық
көзқарасынан, бүгінгі күннің шындығын байырғы дәуірлердегі тағылымды
сабақтармен тамырлас алып саралауынан, жыр бұрымын сұлу жарасымымен өру
нәтижесіндегі ауқымды рухани серпілістерінен танылады.
М.Жұмабаевтың От, Пайғамбар, Күншығыс, Жер жүзіне, Мен
кім?, Сырым атты өлеңдерінде жоғарыда сөз болып кеткен философиялық
мәселелер көтеріңкі романтикалық стильде жырланады.
Жалынмен жұмсақ сүйеді,
Сүйген нәрсе күйеді.
Жымиып өзі жорғалар.
Ұшырғанды жоқ қылар.
Шоқ қылар да, жоқ қылар.
Мұның аты от болар.
Мен де отпын- мен жанам.
От - сен, тәңірім, табынам [16, 49.].
Ежелгі түркі жұртының киелі тотемі саналатын от ұғымы түрлі
этнографиялық, физикалық сипаттары түрінде сипаттала келіп, идеологиялық
деңгейде символикалық мағынаға иеленеді. Ол - азиялық шығыс елінің жиынтық
бейнесі, Кейде жылан арбайтын, кейде аждаһа жалмайтын құдіретті күш
тазалық пен ізгіліктің баламасы. Шығармада бірнеше теңдес поэтикалық
образдар бар. От - Күн-Тәңірі. Бұлар әрі күншығыс халқын әрі сол жұрттың
өкілі - лирикалық кейіпкерді елестетпек. Баламаның биіктігі даусыз.
Логикалық байланыс көркемдік ойдың еркіндігімен адымдас.
Қараңғылық дұшпаным деп шымырқанатын автор құбылтудың мегзеу
тәсілін пайдалана отырып, арнау ыңғайында, өткір интонациямен шалқи-тасып
сөйлейді. (Күншығыс):
Әй, сен кесел Күнбатыс!
Бұл жатуың қай жатыс,
Жоғал жылдам жолымнан!
Болмаса, қорықсаң өлімнен,
Үмітің болса өмірден,
Ұста менің қолымнан! [16, 54].
Ақынның ескі қарсыластан есе қайырғысы келеді, бірақ жауына зорлық,
зомбылық көрсету емес, ыза тоқтатып, білім, ғылым, өнер үлгісін шашатын
парасат асуынан табылғысы келеді. Әрине, мұның бәрі тәтті қиял, намыс
қыраны боп ұшқан өркеуде тілек еді. Ғылыми-болжамдық негізі бар топшылауға
табан тірейтін Мағжан арманы кетік ауыз тұрпайы тіршіліктің балағынан
тістеген күйкілігін менсінбей, зеңгір көкте сұңқардай қалықтап самғауға
құмар.
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен-күн ұлы, көзімде Күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем,
Күннен туған, Гүннен туған пайғамбар.
Соқыр сорлы, көрмей ме әлде көзің көр?
Күншығыстан таң келеді, енді көр,
Таң келеді, мен келемін - пайғамбар,
Күт сен мені, лахаулаңды оқи бер.
Қап-қара түн. Қайғылы ауыр жер жыры,
Қап-қара түн. Күңіренеді түн ұлы.
Күншығыста ақ алтын бір сызық бар:
Мен келемін, мен пайғамбар - Күн ұлы [3, 52].
Еспе қайталау, дыбыс үндестігіне негізделген туындыда (Пайғамбар)
лирикалық қаһарман өзіне - арғы-бергі тарихымен алғандағы Шығыс жері мен
халықтарының кешегісіне масаттанып, ертеңіне сенгені сондай, әрі қас, әрі
дос көршілеріне жылы ғана тіл қатпайды, кейде жалы күдірейіп, ұрса, қорқыта
кіжінетіндей. Ол эмоцияның астарында қыр елін үнсіз езгіде ұстаған орыс
патшалығына қатысты наразылық ырықсыздық заңдылығына сай тұлан тұтып
жатқанын байқау қиын емес. Автор романтизмге тиісті үрдіспен өмір
құбылыстарын ірі көлемде жіктеп, таразыламай, тұтас алып, сезім жігеріне
қайрай суреттейді.
Арғы бабасы Асқар Алтайға шыққан Қытайға, садақ тартқан (Жер
жүзіне...) кешегі ер, қазіргі қор жағдайдағы қазағын бастапқыда ренішпен
сынайтын Мағжан шығармашылық өнерінің шырқау кезеңінде арыстанға да,
жолбарысқа да, бұлт, жел, теңіз, жалын, тұлпарға салыстыра
келіп:
Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,
Надан адам өлім жоғын білмейді.
Өзім - патша, өзім - қазы, өзім – би,
Қандай ессіз не қылдың деп тергейді
(Мен кім?, [13, 59].), - деп, Абай айтқан толғамды жаңғырта өрнек
шекиді. Ұлы Абай жеке тұлғаның тіршілік мәнісін теңдесі жоқ тереңдікпен
пайымдаса, Мағжан сол шындыққа қосыла тұрып, Мен өлмеймін дегенде туған
ұлтының, менікі де өлмейді дегенде өз рухының мәңгілік бірлігін астарлай
бедерлеген.
Өзгелер сияқты көп желпінбей-ақ көкейін ақтаруды қанағат етпей,
қазаққа патшалықты да місе тұтпай, тым дәйексіз алысқа жетпесін біле
тұрып, қол сермейді:
Өзім – тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім – құран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді ескілік, келдің өлер кезіңе! [8, 80.]
Ж.Аймауытов жоғарыдағы бейнелі сөз нағыз ақынға ғана жарасатынын
білдіріп, қаламдасын әбден түсінгендіктен, артық-ауыс пендешілік шырмауынан
қорғатып бағады. Бұл кейіндегі Адамға табын, жер енді! дейтін Олжас
Сүлейменов идеясын алдымен аялайтын, адам иен қоғам, халықтың жеке
тағдырына иелік етуін аңсаған, иланғысы келген жасампаз мақсаттағы тентек
түсінік еді. Мұндай бейнелі байламның тамыры неміс романтизмінің негізін
салушылардың бірі – Фр.Шлегельдің ақынды құдай үлгісімен көктелген рух
көрінісіне теңейтін пікірлерінен қорек алып жатыр. [17, 45.].
Өмірді өзенге, далаға сайып, өзін апыл-тапыл басқан нәрестеге
ұқсататын лирикалық қаһармен Мен қуансам, жас баладай қуанам, Мен
қайғырсам, орнатамын қиямет деп, ерекше жаратылысын сырт көзбен бағамдайды
да, жоғарыдағы пікіріне көп қауымның, аяғы жер басқан жандардың назарымен
қайта оралады:
Өзім – тәңірі, өзіме-өзім табынам, -
Деп көпіріп, зор тәңірге табынам.
Егерде енді ауырыңқырап кетсе бас,
Сол тәңіріге жасым төгіп жалынам (Сырым, [3, 156.].
Осы сыры арқылы Мағжан өз болмысындағы елгезек, тез өзгергіш, әсершіл
сезім жетегінде кететін шынайы мінезін паш етеді. Өнер адамын түсініксіз,
ұғып болмастай тылсымға таңуға әуес романтикалық символизм ағымындағы
сүйікті тұжырымның табы байқалады. Автор тап-таза романтик, символист
күйінде де қала алмайды, дүние құбылыстарына сыншыл тұрғыдан көңіл бөлу
нәтижесінде шабыт үстінде жан-жағына қарамай шырқап ұшқан қылығын дін
мұсылманға ортақ ұстамды ниетпен ақтағандай, жазықсыз кінәдан арылғандай
күй кешеді.
Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымен қандырған.
Ақын – бөбек, өмір – көбік, тылсымды
Ойнап, арбап, бөбекті естен тандырған [3, 163.],
-дейтін шумақпен басталып, аяқталатын Берниязға өлеңінде бұрын өзіне
қатысты қолданылатын метафора жаңаша түлеп, асыл махаббат жолында мерт
болатын жалын жастың елден оқшау бітімін даралауға қызмет етеді. Ізбасар
ақын Берниязды Мағжан өмір сырын ұғып жетпей, қиялдың құлама жарынан сырғып
кететін шерменде романтикалық тұлға ретінде қабылдаған. Бернияз тағдыры –
сирек кездесетін оқиға. Басқаларды сөгуге құқы бар, бірақ Мағжан рухани
бауырының терең дария астынан сұлу ғұмыр іздеген аңғал болмысын етене жақын
сезінгендіктен, інісінің бұл қылығын ақындығы үшін кешіреді. Екі қас -
өлім мен өмір майданына дайындықсыз араласып, ажал құшқан мұңды жасқа
автор:
Өмір – өлім – мәңгі аңдысқан екі жау,
Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау.
Сол жыр таппай, садақ тартпай, сабыр ғып,
Қан майданда күңіренсең еді, сор бала-ау! [3, 164.],
-деп өкініш, опығын орындалмаған әрекет мұратын бейнелеу түрінде, мейлінше
жігерлі сенімпаздықпен кестелейді. Шығарма романтикалық өмір тәжірибесін
реалистік сергектікпен бедерлеуге мысал.
Өмір мен өлім тайталасын романтиктерде де, осы әдістің аясында қанат
жайған символистер (бейнешілер. – Ж.Аймауытовтың термині) де жырлайды.
М.Жұмабаевтың айтылмыш тақырыпқа арналған туындыларында осы екі сарын
молынан қамтылады. Мұндай творчестволық өрнек қаламгер стилінің басқа
жағдаяттарға да байланысты соны қырларын танытпақ.
Қорқыт поэмасында адамзат баласы үшін ең басты сауал есепті дилемма
негізгі философиялық тұғырнаманы ашу, қалыптастыру ыңғайымен айшықталған.
Өліммен күресу сюжеті әсіресе қазақ пен Алтай елінің аңызында өте жарқын
сарынмен айтылады. Бұл сюжет Шумер елінің эпосы Гильгамеш жырында да
келісті түрде суреттелген. Қазақ халқының өлімге қарсы аялғысы бір ғана
Қорқыт аңызымен байланысты, - дейді аяулы Әлкей Марғұлан. М.Жұмабаев халық
ішіндегі аңыз, әфсаналардың бірін ғана іріктеп, оны да іс-әрекет жағынан
түгендемей-ақ, негізгі ойын ізерлеп көрсету орайында ықшам фабулалық желіге
айналдырады.
Өткен күн ертегі ғой, тамаша таң,
Ойласаң өткенді күнді жұбанар жан.
Байқасаң, адамзатта болған ба ақын,
Қорқыттай атасынан бата алмаған? [13, 228.], немесе:
Ол күндер көз жетпейтін ерте күн ғой,
Ерте күн – ертегідей ерке күн ғой...
Өткен күн – ұстатпайтын сұлу сағым,
Жалғыз-ақ желден жүйрік жетеді ой... [13, 229.],
-деп қайталанып отыратын жолдар шығармадағы көкейтесті сарын – ақынның
бүгінгі дәуірге наразылығы мен бар игілікті байырғы бабалар заманынан іздеу
арманын сұлу сазбен өрнектейді.
Ә.Қоңыратбаевтың Кейін монғолдар храмға табынса, Алтай түріктері ата-
бабасының аруағына (онгонға) сыйынған. Мұның өзі манихеизмнен туса керек.
Әлемнің орталығы – адам, оған өлім жоқ дейтін ұғым сол манихеизмнен
тарайды. Қорқыт өлімнен қашады [12, 113.]. – дейтін пікіріне зер салсақ,
поэмадағы рухани-фәлсапалық тартыстың алыс қайнарын топшылаймыз. Көне
дәстүрге ессіз дәрежеде ғашық Мағжан ақындық өнердің өзін өмірді жырлау,
өліммен Қорқыт атадай айқасқан тіршілік нұры мағынасында түсіндіреді.
Өнердің түбі – зар екенін айрықша көңілмен түйсіну романтикалық сипаттағы
суреткер үшін толымды қасиет. Қойлыбайдың қобызы балладасында да
М.Жұмабаев белгілі аңыздағы кісі сенгісіз мифтік деректі сөз құдіретімен
жаандандыра суреттейді. Қойлыбай бақсыны аңыздар Қорқыттың шәкірті санайды.
Ол Шоқан Уәлиханов айтатын барлық бақсылардың көкесі бағаналы Қойлыбай.
Баллададағы Қойлыбай туралы тарихи мәліметтер Ш.Уәлиханов еңбектерімен
толық сәйкес. Қобызды бәйгеге қосу Қорқыт атаның басында болған хикаят
екені ескі сөздерден мәлім. Мағжан бұл шығармасында қазақтың шалғай
ғасырлардан бері келе жатқан әйгілі ғұрып-салттарына бұғау түсіп, жаңа
заманның қаһарына ұрынғандай жүдеу қалпына назаланып жазғаны анық.
Жалғаны жоқ, адамнан
Жаңаны мақтар санаулы,
Не дұрыс шығар, не теріс,
Әйтеуір өткен – аяулы
(Өткен – аяулы, [16,86 б.], - деп өзі жырлағандай, М.Жұмабаев бір
субьект емес, тұтас ел, кезең психологиясына хас дағды-заңдылықтарды шынайы
һәм жоғары пафоспен өрнектей білді.
Мағжан романтизмінің мазмұны тек егіліп, езілуден тұрмайды. Ақынның
ескіге махаббаты қандай айқын болса, келешектегі жемістен мүлде күдер үзбеу
сезімі де рас. Әрине, ол жемістің қалай пісіп-жетілерін аңдап, таразылау
қиын. М.Жұмабаевтың үлкен азаматтық үміті сахарадағы қараңғылықты жою,
әйелге бас бостандығын беру, халықты жаппай сауаттандыруға байланысты екені
хақ. Сол дәуірдегі елінің жерқорақ халін білдіргісі келмей, өзінен-өзі
жасырғысы келгендей жаны сәулетті ақын айналасындағы жабырқау көріністерге
қиял кеңістігінің зеңгірінен көз тігуді қалады. Ал көңіл биігінен тек жақын
төңірегін емес, қиыр заманаларды, көмескі оқиғаларды, даңқты зор ерліктер
мен күлге көмілген көне өркениет сілемдерін, биік мәдениет, білім
жұрнақтарын көрді. Көрді де, табынды. Мастанды. Мақтанбақ болды. Өзі үшін
болса, бір сәрі, халқы үшін қайсар мұрат тұлпарына мінді. Ақжелең
жырлардағы романтика, романтизм осындай тәкаппар мінез бен жүген-құрық
салдырмас тарпаң қиялдай қол ұстасып туған-ды.
Романтизм сөз өнерінің әдеби дамуға қосқан мол жаңалықтарының ішінде
алдыңғы әдебиеттерге қарағанда поэма жанрының тұтастай дерлік өзгеріске
түскендігін бөліп атаған жөн. Романтикалық бейнелеу тәсілінің бай
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, бұл арналы бағыт бір жанрдың өзінде
бірнеше түрлі поэма типтерін жасады. Байыптай қарасақ, романтикалық
поэмалардағы түр алуандығы М.Жұмабаев мұрасынан да табамыз. Айталық, лиро-
эпостық поэмалар қатарына Батыр-Баянды, Ертегіні, Оқжетпестің
қиясынданы, философиялық-символикалық поэмалар қатарына Қорқытты,
Қойлыбайдың қобызын жатқызуға болады. Қазақ романтигі поэмаларын бұлай
жіктеуде мүмкін белгілі ғалым еңбегінің бір ұлт емес, әлем әдебиетіндегі
романтикалық поэмалардың мейлінше толымды типологиясын жасағандығын еске
алсақ, әрі зерттеуші тарапынан айтылған ортақ қасиеттердің М.Жұмабаев
поэмаларына әбден жуық келетінін ескерсек, онда әлемдік романтикалық поэма
типологиясына сол арнадағы төл шығармаларымыздың да еш жаттығы бола қоймас
деген ойдамыз.
Мағжанның болмысқа наразылығы, өмір шындығын романтикалық таныммен
қабылдауы, оны өзінің суреткерлік мақсатына сай көркем игеруі қоғамдағы
жаңа тәртіптердің ақын үмітін ақтай қоймауы, дарынның толысып кемеліне
келуі – 1920- жылдары оны жаңа жанрлық ізденістерге жетеледі. Ол бір
жағынан лирик ретінде өмір құбылыстарын қамту диапозонын кеңейтсе, екінші
жағынан эпос жанрын игеруге әкелді. Ақындық идея, даму, өрлеу үстіндегі
қаламгерлік эволюция , бейнелеу тәсілінің ерекшелігі айналып келгенде
барлық объективті және субъективті факторлар Жұмабаевты поэма жанрын
жазуға әкелді. Романтизмнің қалыптасқан өкілі М.Жұмабаевтың поэтикалық
дарынындағы ең негізгі белгілері – дарашылық, қоғамға жеке дүниетаным
тұрғысынан баға берушілік, барлығында жүрек , сезім тұрғысынан өткізіп
бағалаушылық, романтикалық идеал, түптеп келгенде, романтикалық
субъективтілік – автор санасынан тыс, тіпті ол өмір сүрген қоғамнан
шалғайда өткен тарихи, ірі эпикалық материалдарды игеруге келгенде, өзінің
бастапқы субъективті, лирикаға сондай тән болған, табиғатынан айрылып
қалмайды. Соның нәтижесінде, романтизм эстетикасына сәйкес лиро-эпикалық
жанр туындайды да, ол монологтық лирикаға қарағанда оқиғаға құрылған
көлемді дүние болғандықтан эпос жанрына жатады. Ол еліктеуден гөрі романтик
суреткердің өз табиғатынан туып отыр.
М.Жұмабаевтың романтикалық поэмалары, әлем әдебиетіндегі В.Скоттың
тарихи романдары, Байронның лиро-эпикалық поэмалары сияқты қазақ
әдебиетіне тарихи тақырыпты көркем бейнелеудің сара жолын ашып берді.
Алғашқы романтикалық поэмасы – Қойлыбайдың қобызы 1918 жазылғанымен
ең көркем романтикалық поэмасы Батыр Баян 1923 жылы жарияланған
аралығында М.Жұмабаев орта көлемді эпикалық жанрда аса жемісті
шығармашылық еңбек етті. Аздаған жылдар ішінде бес поэма жазып,
әдебиетімізге романтизмді қалай орнықтырса , романтикалық, соның ішінде
лиро-эпикалық, трагедиялық поэмалар жанрын солай қалыптастырды. Мағжан
қаламы арқылы поэма жанры қазақ тарихына бұрылды. Көркем әдебиеттің тарихи
тақырыпты арнайы түрде игеруінде ақын тамаша лирикалық шығармаларымен
бірге, Батыр Баян, Ертегі, Оқжетпестің қиясында поэмаларын тудырып,
төл сөз өнеріміздің жаңа беттерін ашты. Мағжан салған соны соқпақ, күрделі
тақырып өзінен кейінгі әдебиетке тыңнан жол салып берді. Сонымен қатар,
сан алуан саяси-қоғамдық сілкіністерге, тарихи оқиғаларға толы дәуірде өмір
сүрген Мағжан поэзиясындағы тарихи дәуірлер суретінің кең түрде бейнеленуі
– ұлттық сананың ояну, жаңғыру жылдарынан, ұлттық дүниетанымынан хабар
береді. Бұл М.Жұмабаев шығармаларының ірі қоғамдақ-әлеуметтік маңызын
байқатады. Әдеби тұрғыдан келгенде ақын қазақ поэмасын баяндау тәсілінен
шығарып, суреткерлік арнаға бұрды. [18,213;381.). Бір кезде европалық
әдебиетте зор әдеби-эстетикалық құбылыс ретінде бағалаған, әлем әдебиетінде
Байрон, Шели, Пушкин, Лермонтов, Мицкевич сияқты ұлы суреткерлер мұрасына
шырай беретін лиро-эпикалық поэма үлгісін қазақ топырағына әкелген Мағжан
лирика мен эпостың жанрлық мүмкіншіліктерін молынан пайдаланып, жаңа
сипаттағы поэмалар үлгісін тудырып, қалыптастырды. Осы көркем туындылар
арқылы алуан тағдырлар өмірін бейнелеп, алуан түрлі образдар сомдады.
Сөйтіп, М.Жұмабаев қазақ әдебиетінің өмір шындығын бейнелеудегі идеялық-
эстетикалық көкжиегін кеңейтіп, эпикалық мұралары арқылы жаңа дәстүрдің
жарқын жолын қалдырды.
Қорытындылай келе, романтик ақын поэзиясынан романтикалық
бейнелеулердің төмендегідей мазмұндық түрлерін көреміз:
1. Төңкерісшілдік романтизм
2. Махаббат лирикасындағы романтизм
3. Эллегиялық романтизм
4. Консервативті – әлеуметтік романтизм
5. Романтикалық поэма
6. Тарихи тұлғаның романтикалық жолмен бейнеленуі
Қазақ әдебиетінің тарихында ХІХ ғасырдың аяғында туған Мағжан поэзиясы
романтизм арқылы өзінің даму биігіне жол салды. Ақын поэзиясындағы ұлттық
терең мазмұн, тарихи тақырыптың шебер игерілуі, жазба әдебиетіміздің қорына
қосылған өлмес көркем образдар, тілдік-стильдік саладағы жетістіктер
баршасы М.Жұмабаев романтизмінің табыстары болып саналады. Бұларға қоса
ол жалпы қазақ поэмасының табиғатына бір қатар көркемдік белгілер дарытты.
Мағжан қаһарман жан сезіміндегі терең дағдарыс күрес сарынын суреттеуде
психологиялық егіздеу тәсілін ұтымды пайдаланған. Жолды өзек, Құнарсыз,
ащы, татыр, сорлы өзек, Асан қайғы атаған Қанды өзек - сұрапыл оқиға
өтетін жер аты. Жаманта іс күңгірт кешке тап келеді. Шексіз зар, өкініш,
күйініш, запыранына толы Баян момнолгы жарлай арнау үлгісімен кейіпкер
қасіретін әсірелеу үстінде көрсетеді. Салдырап, шіріп қалу саусақтарын
Қанымен өз қолымның жудым неге?, Тірлікте бетіңнен бір сүйе алмадым, тіл
тартып ерке тотым, өлдің неге? тәрізді фразалар ой мен сезімнің қасарысқан
ымырасыз тартысын, адам жанындағы адам айтқысыз алапат қайшылық
диалектикасын шебер мүсіндейді.
Қазақ әдебиетінің даму жолына Мағжанның романтизмі арқылы енген
жаңалықтар мол. Онда ақынның ең үлкен басты жаңалығы – романтикалық
бейнелеу тәсілін сан-салалы мүмкіндіктерін төл сөз өнерімізге дарытып, оның
өмір шындығын қамту ауқымын кеңейткенін, адамның ішкі жан-дүниесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филолгия факультеті
Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мағжан жұмабаев өлеңдерінің мазмұн мен түр ерекшелігі
Орындаған: 4
курс студенті ______________
Ғылыми жетекші:
Норма бақылаушы:
Қорғауға жіберілді:
___ ________ 2010 ж.
Әдебиет теориясы және
фольклористика кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
Алматы, 2010
Реферат
Диплом жұмысының тақырыбы: М.Жұмабаев өлеңдерінің мазмұн мен түр
ерекшеліктері
Диплом жұмысының көлемі: 50
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 30
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан
тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен
символизм ағымы жөнінде айтылса, екінші бөлімінде Мағжан өлеңдеріндегі
түр ерекшеліктер туралы айтылады.
Жұмыстың нысаны: Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен өлшеміндегі
жаңашылдығы.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: романтизм, реализм,
натурализм, символ.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: зерттеудің мақсаты - Мағжан
Жұмабаев өлеңдерінің мазмұндық мәселелерін пайымдап, өлең өлшемдеріндегі
ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: саралау, өлеңдерді өзара
салыстыру, талдау, мазмұн және түр ерекшеліктерін анықтау.
Диплом жұмыстың дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық
зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, М.Жұмабаев шығармалары.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Мағжан өлеңдеріне талдау жасай
келе, келесі мәселелер анықталды:
1.Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы символизмнің ерекшеліктері;
2.Ақынның өлең өрнегін өрудегі өзіндік жаңалықтары.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. МАҒЖАН - СИМВОЛИСТ
1.1 Романтизм және
символизм ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мағжан өлеңдеріндегі символдық
бейнелер ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. МАҒЖАН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Буын
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2 Ұйқас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі – Мағжан Жұмабаев шығармалары
бүгінгі күнге дейін біршама зерттеліп келді. Дегенмен, М.Жұмабаевтың
өлеңдерінің мазмұн мен түр ерекшеліктерін бітіру жұмысы деңгейінде жан-
жақты қарастырып, зерделеудің өзектілігі ақын шығармашылығын терең тануға
ықпал ететіндігі белгілі. Мағжан шығармаларындағы көркемдік тәсілдерді
қолдану шеберлігінің қарастырылуы да мәнді болып табылады. Мағжан
дүниетанымының оның шығармаларының мазмұнына терең ықпалы да танылады. Ақын
шығармаларын талдау нәтижесінде мазмұн мен түр байланысына айқын көз
жеткізіледі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің мақсаты - Мағжан
Жұмабаев өлеңдерінің мазмұндық, түр ерекшеліктерін анықтау. Ақын
шығармашылығының әдебиетімізге әкелген жаңалықтарын саралау. Мағжан
поэзиясындағы романтизм, символизм, реализм ағымдарының көрінісін анықтау,
мазмұндық ерекшеліктеріне жете мән беру. Өлеңдерінің өзіндік өрнегі мен
ерекшеліктерін талдау. Қазақ поэзиясының жаңаша үлгідегі өлеңдерінің түр
ерекшеліктеріне талдау жасау.
М.Жұмабаев шығармаларының көркемдік әлемін, құрылымдық ерекшелігін
бүгінгі таңдағы әдебиеттану ғылымының көкейтесті мәселелері аспектісінде
қарастыру.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау, өлеңдерді өзара
салыстыру, жинақтау және мазмұндық, түр ерекшеліктеріне талдау жасау.
Ерекшеліктерін ажырата отырып, түр жаңалықтарын ашу.
Диплом жұмысының дерек көздері:: зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, М.Жұмабаевтың
шығармалар жинағы.
Зерттеудің нысаны: Мағжан Жұмабаев өлеңдерінің мазмұны мен өлшеміндегі
жаңашылдығы.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Мағжан өлеңдеріне талдау
жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1.Мағжан Жұмабаев шығармаларындағы символизмнің ерекшеліктері; 2.Ақынның
өлең өрнегін өрудегі өзіндік жаңалықтары.
1. МАҒЖАН – СИМВОЛИСТ
1.1 Романтизм және символизм
Жаратылыс пен адам сұлулығының әсемділігінің, көркемділігінің сан қырлы
сипатын танытуда өнердің барлық түрінің қызметі ерекше. Өнердің әр түрі
адам-жаратылыс әлемін түсіндіруде сан түрлі мазмұн мен көркемдік әлемге бой
ұрады. Көркемдіктің өзі өнерде тек әсемдік, сұлулық, жақсылық символы ғана
емес, өмір, әлем, адам сырының теріскей жақтарын (өмірдің ауыр қасіретті
шағын немесе адамның жауыздығын, зұлымдығын суреттеуде) танытуда адам
санасы әлі толық бағдарлап танып үлгермеген сан қырлы мүмкіндіктерін ашып
береді. Өнер - мәңгілік. Әр дәуірдің, әр заманның талантты өкілдері
өнердің мәңгілігін, шексіздігін дәлелдеп кеткен. Сол өнердің бірі - поэзия.
Поэзия әлемі - адам мен тіршілік сырын берудегі қызметінің шексіздігі соны
жасаушы суреткер. Поэзияның көркемдік-эстетикалық сыры - сөз бояулары мен
тілдік амал тәсілдері арқылы жүзеге асады. Жан дүниесінен, тебіренісінен
ақыл-ойынан туған дүниелері ғасырларға өнер ретінде танылып болашақпен
жалғасып жатады. Қай заманда, қай дәуірде де сол өнер халық қолына тигенде
тот баспас асыл мұра екенін таныта алады.
Поэзия – сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі.
Оның үстіне поэзиясының аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды
бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол – айналамыздағы дүниені,
өмірді танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың,
көркемдік, эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан
поэзиядағы сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған
тікелей жалғас туады. Сөз қолдану шеберлігі, көркемдік шеберлік дегеніміз
өмір құбылыстарын танып-білу, ұғынып-түсіну қабілетімен, көркем ой-сезім
қуаттылығымен терең тамырласып, қабысып жатады.
Поэзия тілінің сипат-ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық
туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды.
Өйткені поэзияның, өлеңнің тілі, оның негізгі өзгешеліктері көркем
шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады.
Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең
тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі,
өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз әлгі
ақындық, көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды,
бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Өлеңге,
өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке, әрбір сөзге поэзиялық сәулет,
поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақындық ой-сезімнің тереңдігі мен
көркемдігі. Өлең сөз кестесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді
дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
[1,88.].
Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі
болып келеді. Өмірді көркемдік жолмен қабылдап, сезіну, эстетикалық,
ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық – поэзия тілінің басты
ерекшеліктерін, міне, осылар белгілейді. Өлең тілінің бейнелі, көркем,
кестелі болып келуі поэзиядағы ой-сезімнің әсерлі көркемдігін,
бейнелілігін, сұлулығын танытады.
Поэзия әлемінде айрықша із қалдырған, өзіндік үлкен өнер, өрнек
тудырған, терең сырға, ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгіге аманат
етіп қалдырған ақын – М.Жұмабаев. Өзі де, өлеңі де қиын-қыстау тауқымет
жолын көп кешкен. Қалың бұқара оқушы қауым арасында әуелден-ақ қаншалықты
белгілі, аты мәшһүр ақын болып танылса да, ресми ортада барған сайын
айдаудан көз аша алмай, тыныштық дүниеден қара үзіп, кешегі құғын-сүргін
заманда есімі біржолата өшуге айналған жан. [2,58.].
ХХ ғасыр басында қазақ поэзиясын жаңаша үлгімен, көркемдік талғаммен
жырлаған Мағжанның қаламынан туған дүниелер халық үшін үлкен қазына.
ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті тілі толық орналасқан кезде
М.Жұмабаев поэзиясы дүниеге келді. М.Жұмабаевтың көзі тірі кезінде 1928
жылы шыққан кітабынан кейін 1988 жылғы қайта құру кезінде оның шығармашылық
дүниесімен оқырман қауым қайта табысты. Соқыр саясаттың құрсауында қалған
ұзақ жылдар бойы күл астындағы шоқтай сақталған Мағжанның поэтикасы өз
бағасын өз талантын танытар дер шағында ақын тағдырының жеке басқа
табынудың салдарынан құрбандыққа ерте ұшырауына қарамастан, оның
шығармашылық әлемі қазақ халқының рухани мол мұрасы болып табылады.
М.Жұмабаев поэзиясы 60 жылдан астам оқуға тиым салынғанмен, оның поэзиясына
берілген баға аз болғанмен, сол әділ бағалардың мағынасы мен мәні үлкен
талантты ақынның қазақ поэзиясындағы бетбұрыс екендігін аңғартты.
Мағжан да өз жырларының қоғамдық сананың тот басқан тәлкегіне
жолығатын білді ме, Жан сөзі атты өлеңінде:
Сұлулықтың асығы – жыршы!- - дер ме?
Жүректің сырын шешер сыршы! - дер ме?
Не қуаныш, не қайғы басқан күнде
Басыма келіп: Ақыным, тұршы! - дер ме?
Болмаса басыма да бармас па екен?
Атымды аузыма да алмас па екен
Қарайып жапан түзде жалғыз тұрған.
Молама көз қырында салмас па екен?
Дариға, сол күндерде күнім қараң,
Қазақ елі бір ауыз сөзім саған:
Болғайсың: сыншы болсаң, әділ сыншы,
Кінәні жүрекке қой, қойма маған! [3,89.]
Бұл сөз – өнер адамының өзіне сындарлы сырмен қарап, парасатты ой
түйіндеуінде. Осы орайда Ж.Аймауытовтың данышпандықпен айтқан пікірі тағы
ойға оралады: Күшті ақын өзгелерді өзіне еріксіз ертеді, соңынан шәкірт
ертеді. Әдебиет жүзінде жаңа жол ашады. Мағжан күшті ақын. Күштілігі
еліктеткеннен көрінеді. Осы күнгі өлеңшілердің көбі Мағжан өлеңінің не
сыртқы түріне еліктемей жаза алмайды. Кім өлең жазса, Мағжан сөзінен
бірдемені алмай қоймайды. Кестелі, ырғақты күшті даяр сөз, даяр ауызға түсе
кетеді. Түбінде еліктегеніміз жоқ деп таласушылар болса, еліктегенін
өлеңмен көрсетіп, жұрттың алдына тартармыз. Олай болса, ақындық жүзінде
Абайдан соңғы әдебиетке жаңа түр кіргізіп, соңынан шәкірт ерткен мектеп
ашқан ақын Мағжан екеніне дау жоқ, - дейді. [4,2].
Мағжан поэзиясының онын суреткерлік шеберлігін ақындық ой
асқақтығының көркем тіл үлгісінің, стилінің даралық ерекшелігі оның жыр
әлемі – адам жанының нәзік қатпарларына еркін сіңісіп, мейірімділікпен
сұлулыққа жетелейтін бояуы ашық, нақышы әсем, кең тынысты, ғұмырлы мәңгілік
жырлар толғауында. Мағжан жырларын қайта-қайта оқыған сайын өнерінің
көркемдік көкжиегіне сәнді-салтанатты жыр-керуеніне кездескендей боламыз.
Мәңгі ғұмырлы поэзияның өз тілі, өз үні бар десек, соның бірі бүгінгі қазақ
поэзиясына жаңашылдығымен, ерекше еркіндігімен оралған Мағжан тілі еді.
Шебер сыршыл ақын табиғатты, махаббатты, сұлулықты, адам бейнесін бейнелеп
көрсетуде әрі нақышты, әрі сазды жыр өрнегімен қазақ поэзиясында өзіндік
орнын анықтады. Мағжан поэзиясынан бейнелеп айту, көркем ойды сұлу суретпен
өзіне тән айшықпен өрнектей отырып сөз құдіреті арқылы құлаққа жылы үн
көңілге әдемі әсер қалдыратын, бір сөзбен айтқанда сыртқы ішкі сұлулықтың
нәзік жібін қатар тартқан тамаша лирик ақынды көреміз. [5,23.].
Мағжан сөзінде кездесетін әдемі әуез, сыршыл ырғақ, кейде жүректі
тебірентіп, кейде мұңға батырып, алыс арманға құлаш ұрғызатын, кейде мына
әлемнен басқа әлемді ұғындыратын, тылсым дүниенің қаттылығы мен тәттілігіне
тәнті ететін сыбызғы поэзия бұрынғы ақындарда некен-саяқ. Ақын
өлеңдеріндегі азаматтық әуен, өмірлік мұрат, ел, халық алдындағы перзенттік
парызын сезіну, халықтың қалғып жатқан ой-санасына сәуле себуге талпынысы
кең мағынада көрініс тауып, халқының көңілінен шыға білді. Ақын өлеңдерінің
тереңінде терең ой мен парасаттылық жатты, елім деп еңіреген ердің өршіл
рухы мен халық қайғысына қабырғасы қайысқан жанның нәзік сезімі жатты. Ақын
жаны өз халқының марғауына күйініп, одан аршып алар жолды іздеді.
Өркениетті елдердің тіршілігінен ой қорытып, болашақты болжайды, соған өз
халқын шақырады. Халқының қайратына сеніп, жылыта отырып, жұбату айтқандай
сабырлы да салмақты жыр жолдарына жеткізеді: Жатыр, Күз т.б. өлеңдері
осыған дәлел. [6,12.].
Мағжан жаңашылдығы – көркемдік бейнелеу құралдарын қолданудағы ешкім
ойына келмеген жерден сөздерді өз поэзиясының тұғырына қондыруында, тіл
құнарлығын дамытып, нұрлы ой арманымен тоғыстыра әдемі әуезді сөз
жасауында.
Қазағымды, қалың елді сағындым,
Сарыарқамды – сайран жерді сағындым.
Балдай бұлақ, мөлдір күміс көбікті,
Арқадағы айдын көлді сағындым! ( Сағындым), - деген жыр
жолдарындағы өрнектеулер бүгінгі қазақ поэзиясының ең көркем, ең айшықты
сөз тізбектеріне ұқсас.
Мағжанның жан-дүниесін, ой-әлемін түсіну оңай емес. Ақын көңілінде
тұрақты мекен жоқ. Мейлінше шыншыл, ішкі байламын сынға салып, сүзгіден
өткізуді қаламайтын ақынға нақты бір идеяның соңына түсіп, шаужайын
көтерумен жүру жат. Кеше жарияланған, сәл бұрын айтқан пікір, толғам, көңіл-
күйіне сәйкес келмейтін, кейде тіпті мүлде қарама-қарсы, яки едәуір
жаңғырып, түрленген, поэтикалық бейне, болжам, топшылау, түйіндеу сәттері
қайран қалдыра қоймайды. Өзгенің жөні бөлек Мағжаннан мұндай тосын да
тапқыр, оқшау жағдай, жаңалық, әрекет, шешім күтудің қызығы зор. Өйткені
ақын қалыпты сана заңына бағынбайды. Даланың жүз құбылған аспанындай
сиқырлы сезім патшайымына қызмет ету бақытын ақкөз фанаттарша айқайлап қол
соға аяламайды. Әдеттегі қисапсыз азап қобызын сарнату есебінде ғана
қабылдайды. Осы қылығының өзі жұмбақ. Ессіз деген әрекетіне де тоңазыған
салқын баға беру жиі. Түп ниет ақыл, зерденің қазығына байланады да, қиял
мен мінез тұлпары шылбыр үзіп, табанын жерге тигізбес қанат байлап алады.
Ұшқыр ой арқылы ақын уақыт пен ортаның дөрекі қыспағынан құтылар жол
іздейтіндей. Романтик символистердің мезгілі мен мекен аясындағы еркіндікке
ұмтылысы Мағжан Жұмабаевтың дүниеге тарихи, философиялық көзқарасынан
бүгінгі күннің шындығын байырғы дәуірлердегі тағылымды сабақтар мен
тамырлас алып, саралауынан, жыр бұрымын сұлу жарасыммен өру нәтижесіндегі
ауқымды рухани серпілістермен танылады.
Мағжан культурасы зор ақын... Сондықтан бүгінгі күннің бар
жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз
- Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп
білемін- деп М.Әуезов 1929 жылы айтса [7,4]. одан бұрынырақта Мағжанның
замандасы Ж.Аймауытов 1923 жылғы Лениншіл жас журналының №5 нөмірінде
жарияланған Мағжанның ақындығы туралы мақаласында: Қазақ әдебиетінде
Мағжанның кіргізген жаңалығы аз емес, орыстың символизмін (бейнешілдігін
қазаққа аударды, өлеңді күйге ) музыкаға айналдырды, дыбыстан сурет
туғызды, сөзге жан бітірді, жаңа өлшеулер шығарды... Мағжан ойдың ақыны
емес, ұлт ақыны деп жазды [8,8].
Сөз зергері Мағжанның ақындық дәстүрі , мәдениеті, поэзия әлеміне
әкелген жаңалығы, тіл шеберлігі, сөз қолдану ерекшелігі қазақ әдебиетіне
ғана емес түркі тектес халықтар әдебиетіне де зор ықпал еткені бүгінгі
таңда қалдықсыз мойындалып отыр. Жоғарыда айтылған пікірлер, оның
поэзиясына берілген әділ баға. Бүгінгі таңдағы жазылатын, айтылатын бағалау
мен зерттеу еңбектері осыдан артық бола алмас. [9,55.].
Қазақ поэзиясына мазмұндық-түрлік тосын жаңалықтар әкелген Мағжан
поэтикасы енді ғана ғылыми зерттеу обьектісіне айналып отыр. Оның поэзиясы
бір ғылым саласында ғана емес, әр түрлі (әдебиет, тарих, философия,
психология т.б.) ғылым салаларында түбегейлі, жан-жақты зерттеулер уақыты
жетті. [10,63.]
Әдебиетіміздің үлкен тұлғасы, Абай шыңына иықтаса орналасқан сыршыл
өлең сөздің бәйге бермес шабандозы Мағжан Жұмабаев ұзақ жылдардан соң алды
кең, тынысы еркін, адамгершілігі мол бетбұрыс заманының есігін айқара ашып,
ортамызға қайта оралды. [11,77.] Өзін қатты сағынған елі аяулы перзентін
жатырқамай қарсы алды. Қазақ әдебиетінің боз үйіне ол сәлем беріп кіріп
келгенде, өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанғандай, шексіз қуанышқа баттық.
Сонда мардымсып жүрген әлдебіреулердің селк ете түскендері, қызарып-
бозарғандары да болды. Солардың сойылын соғып, жыртысын жыртып жүрген
жандайшап: Байқас бол, ұлтшылдығын ұмытпа! деп сұқ саусағын шошайтып,
сақтандырғысы келді. Бірақ одан ештеңе өнген жоқ. Мағжанға ығысып, төргі
орындардың бірін босатуға тура келді. Өйткені Мағжанмен бірге поэзиямыздың
тұтас бір өлкесі көшіп келген жоқ па?
Мағжан Абайға арнаған бір өлеңінде ұлы ақын туралы: Сендей жанды
дүние қолын жайып енді күтпес ақын кемде-кем. Мағжан Жұмабаев туралы Абай
жөнінде айтылған осы пікірді жаңғыртса, артық емес. [10,96.]
Алдыңғы толқын Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сықылды Мағжанға
да қара май, шашылмаған лас сөз қалған жоқ. Ол талай әділетсіз сындарды
естіді. Соның бәрі оның елім, жұртым деген ақиық жүрегіне, халқының жігер-
қайратын шыңдаймын, ішін жаңалаймын деп арпалысқан арманына шіркеу бола
алмайды.
Оның бергеніне берері әлі көп еді. Мәуе төккен жеміс ағашын
жайқалып тұрған шағында үсік шалды. Ақын дер шағының шабытты кезеңін
айдауда, қуғын-сүргінде өткізді. Ақыры қаза тапты. Туған әдебиеті бақшасын
баптасуға мүмкіндігін сарқа алмай арманда кетті. Оған енді амал бар ма?
Осы күйінде де алтын қазынамызбен жылап көріскендейміз. Мағжанның ұста
дүкенінде өшпес жиһаз жасалды. Ол әдебиетіміздің көркіне көрік қосып,
молайтқан эстетикалық дәулетіміз, рухани байлығымыз. Алыстағы сайын
биіктеген сеңгірімізге бұл күндері мақтана, сүйіне, сүйсіне қараймыз.
Жиырмасыншы жылдардағы қазақ ақын-жазушыларының дүниетанымдық
бағдары ең алдымен Қазан төңкерісіне, оның алғашқы қайшылықты қадамдарына
көзқараспен анықталады. Революциялық дәуірдің қатал көріністерін біреулер
сенімді шабытпен жырласа, қайсыбір қаламгерлер көп ішіндегі дүрмекпен
ұраншыл тұрғыдан, жалаң-жадағай дәріптеу, ескілік атаулының бәріне
ойланбастан қарғыс айту, қарғы байлау сарынына ұрынды.
Мағжан Жұмабаев адамзат тарихындағы ерекше тосын тарихи-әлеуметтік
құбылысқа алып-ұша қуанған жоқ, айналасына үрке қараумен болды. Төңкеріс
қазақ жерін қамтыды, ел дүрлікті, өрт қаулады, жарлы қауым жақсылық күтуге
хақылы еді. Зиялы жанды, ізгі сезімді Мағжан кедейлердің қуанышына
назаланған емес, тек ол бақыттың рас, күмәнділігіне, ұзақ, қысқалығына
шүбәләна көз салды.
Мағжан Жұмабаевтың шығармагерлігі, ақындығы бұған дейін социалистік
реализм шеңберінде әр түрлі бағаланып келді.
Әдебиеттану, сын өлкесінің зерттеушілері ойда жоқта ашылған
таңғажайып поэзия айдынына құлаш ұрды. Мағжан шығармаларын идеялық-
эстетикалық жағынан талдауға, оған ғылыми обьективтік әділ бағасын беруге
барын салды. Араға жетпіс алты жыл салып барып, ақынның өлеңдер жинағы
шығарылып, халық қолына асыл қазынасы қайта тиді. Сол жиырмасыншы жылдары
Мағжан ақындығын терең танып, шын пейілден биікте лайықты бағасын берген
мандайалды қаламгер жазушылар Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезовтердің
қабырғалы сыни ой-пікірлеріне сүйене отырып, қазақ әдебиеттану ғылымында
мағжантану атты саланың іргетасы қалана бастады. Әрине, мағжантануға
ақынға байланысты барлық еңбектер енгізілуі тиіс.
Мағжан Жұмабаевтың шығармагерлік жолы негізінен үш кезеңнен
тұрады. Біріншісі - Мағжанның өлең өлкесіне бет алғанынан бастап саналып,
1917 жылдың ақпанына дейінгі уақытты қамтиды.
Екінші кезең - ақпан төңкерісінен 1924 жылға дейінгі уақытқа тіреледі.
Үшіншісі - сол 1924 жылдан бастап, өмірінің ақырына дейін созылады.
Бұлайша жіктеуде арқа тірейтініміз белгілі ақиқаттар: Бірінші,
қандай көркем туынды болсын, нақтылы тарихи жағдайда жасалады. Елінің саяси-
әлеуметтік ауа-райы оған әсер етпей қоймайды. Екінші, көркем туынды - әдеби
процесс жемісі. Өзіне дейінгі шығармалармен бой салыстырады. Өз заманының
әдеби талаптарымен есептеседі. Сөйтіп барып сыбағалы жолын жүреді, өзіне
тиісті сөзін айтады.
Мағжан басынан бір емес, үш төңкерісті (1905, 1917 жылдардағы
ақпан, қазан) бірдей өткізгені, бұдан кейін азамат соғыс жылдары, жаңа
экономикалық саясат, тағы басқа дүрбелеңдерді кешкені, аумалы-төкпелі
заманда өмір сүргені - бұл оқиғалар көркемдік пешінде қорытылып, ақын
поэзиясының бағыт-бағдарына мықтап әсер еткені мәлім.
М.Жұмабаев өз орнын өмірден үнемі іздеумен өткен, бар білген-түйгенін
соған сарп еткен суреткер. Оның творчествосының бір қырында, яғни таразы
басының бір жағында мұңды толғаныс, өкіну және қайғы-қасірет шеккен күйініш
жатса, таразының екінші басында – романтикалық өршілдік, махаббат, сүйініш-
күйініш, арман, мақсат, үміт жатады. Көп қайғы-қасірет шеккен, азап пен
уайым тауқыметін тартқан ақын осы бір екі оттың жалынына шалынып, соған
шарпылған. Оның творчествосында тарих тұңғиығын терең түсіну, өткенді
бажайлау (Өткен аяулы), болашақты болжай білу, бүгіннің ақиқатына көз
жеткізу сияқты терең толғаныстар заманның астан-кестен, аласапыран жайымен
астасып жатады.
Мағжан өлеңдерін оқи отырып, өзі көп айтатын тылсым буғандай әсерге
енесің, таңғаларлық күй кешесің, ойлар мен толғамдардың терең тұңғиығына
сүңгіп, әсем суреттер дүниесіне кіресің. Не суық, не жылы, әлде жарық,
әлде көмескі сезімнен хабар беретін алуан бояудың сырларына қанығып,
ақынның құдіретті шеберлігіне бас ұрасың. 1918 жылдың өзінде Ж.Аймауытов
пен М.Әуезов былай жазыпты: Сезімге әсер берерлік суретті өлеңдер көбінесе
Мағжан, Міржақып, кейде Сұлтанмахмұт һәм Ахмет Мәметовтікі. Бұлардың
өлеңінде өзгеше бір сарын бар, жүрегінің сезімін суреттейтін нәрсемен
жалғастырып әкететін артықша бір маңыз бар. Бұлар сыршыл (лирик) ақындар.
[12,24].
Ақын жырларында табиғат пен адамның жан дүниесі бірге өріліп, бірге
астасып жатады. Әлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп, сұлу, сырлы, тіпті
кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттер көз алдыңа келеді. Сөз
көбіне ойдың білінер-білінбес сыртқы қауызы ғана сияқты көрінеді де,
ақынның құдіретті шабытымен кестеленген түпкі мағына сурет болып санаңа
еніп, сезіміңді қалай билеп алғанын білмей де қаласың. Жазғы жолда деген
өлеңіне көңіл аударалық:
Дала. Дала. Сар дала!
Жапан түзде бір қара...
Шілде. Оттай ыстық күн,
Дала өлік. Жоқ бір үн.
Жер де жатыр тұншығып,
Жол жыландай иірілген,
Шаң ерініп, үйірілген,
Ешбір леп жоқ, тып-тымық.
Көкте жалғыз бұлт жоқ,
Көктің түсі қызғылт- көк.
Дүниені тылсым билеген.
Ыңыранған әлде кім,
Жылай ма екен елде жын?
Перілер ме күйлеген? [13,111.].
Тұтасымен алғанда Мағжан өлеңдері қазақтың сөз өнері үшін жаңа, соны
дүние. Мұндай абстракциялық ой-толғамдарды Мағжаннан бұрынғы поэзиядан
көру қиын. Ақын өлеңдерін оқи отырып, оның түйсіну, қабылдау қабілетінің
айрықша мол, әрқилы екенін аңғарасың, сонан да терең эстетикалық ләззат
табасың.
Сондай-ақ, әдебиет өлкесіндегі әр қилы ағымдар - ағартушылық, сыни
реализм, романтизм, (символизм), социалистік реализм - Мағжандай білімді,
парасатты ақынға қалай да ықпал етпей қойған жоқ. [14,434.].
Сын өлкесінің зерттеушілері ойда жоқта ашылған таңғажайып поэзия
айдынына құлаш ұрды. Мағжан шығармаларын идеялық-эстетикалық жағынан
талдауға, оған ғылыми обьективтік әділ бағасын беруге барын салды. Араға
жетпіс алты жыл салып барып, ақынның өлеңдер жинағы шығарылып, халық қолына
асыл қазынасы қайта тиді. Сол жиырмасыншы жылдары Мағжан ақындығын терең
танып, шын пейілден биікте лайықты бағасын берген мандайалды қаламгер
жазушылар Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезовтердің қабырғалы сыни ой-
пікірлеріне сүйене отырып, қазақ әдебиеттану ғылымында мағжантану атты
саланың іргетасы қалана бастады. Әрине, мағжантануға ақынға байланысты
барлық еңбектер енгізілуі тиіс.
Тарихи-әдеби құбылыс ретінде романтизм әдебиетіміздің тарихында
жүйелі түрде ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында көріне бастады. Өз дәуірінің
саяси тәртіптеріне, қоғамдық құрылысына наразылық білдіруден барып өркен
жаятын бұл әдеби әдістің кейбір белгілерін Махамбет, Дулат поэзиясынан
аңғарамыз. Заманының әлеуметтік жағдайына көңілі толмау, қоғамның реалды
мүмкіншіліктерімен санаспау, тарихи заңдылықтар тәжирибесін саралаудан да,
субъективті әлемнің әміріне басымырақ мән беру - түптеп келгенде
романтикалық дүниетанымдағы қалам иелерін арман, қиял дүниесіне, қалау
мәніндегі идеал, шарттылық кемеріне әкетеді. Қоғамның сыншысы бола тұра
романтиктер, реалистер сияқты қоғамдық құбылыстардың, әлеуметтік қарым-
қатынастардың арасалмағын екшеп, тексеруден өткізе бермейді. Олар
барлығында идеал тұрғысынан бағалайды да, өздері аңсаған дүние жарасымен
болашақтан, тарихқа сіңген дәуірлерден немесе ішкі әлемінен, табиғаттың
келісті көркінен, діни-нанымнан т.б. іздеп, рухани қанатты солардан табады.
Романтикалық идеалдың мазмұны тариха-әлеуметтік ортаға және суреткерлік
дүниетанымына тәуелді болып келеді. Осыдан барып романтизмнің әртүрлі ішкі
ағымдарын саралауға болады.
Қазақ әдебиетіндегі романтизм туралы сөз шықса, ең алдымен тілге
оралатын есімдердің бірегейі - Мағжан Жұмабаев. Мағжанның ақындық дара
стиліне тән қасиеттердің нәрлі жиынтығы да осы құбылыспен тікелей тамырлас.
Қазақ әдебиетінің сан ғасырлы ұзақ тарихында М.Жұмабаевтың алатын
айрықша орны - оның көркемдік тәсілімен де байланысты. Ақын шығармаларында
көрінген бірнеше көркемдік әдістерінің негізгісі – романтикалық бейнелеу
тәсілі. Мағжан поэзиясының әртүрлі қырларын зерттеушілер ақынның осы
тәсіліне көбірек назар аударады.
Табиғатынан нәзік жанды суреткер айналада өтіп жатқан сан қилы дүбірі
мол оқиғалардың дүмпуін ерекше шетін сезіммен, шамадан тыс әсерлене
қабылдады.
Жүсіпбек Аймауытов Мағжан романтизмін өтпелі дәуірлердің түйісу
кезеңіндегі заңдылық ретінде қарастырады. Ескіні аңсау, жаңаға кекіл
сипатпау, тыжырына, күмәндана көз салу - ақынның басында болған жағдаят.
[15,54.].
Романтиктерге хас бір белгі өршілідік болса, ол Қараңғы қазақ
көгіне өрмелеп шығып күн болам! Күн болмағанда кім болам! деп тебіренетін
Сұлтанмахмұт Торайғыров, өзгеше мақсаттағы күрескерлікке үндейтін талмас
қанат Сәкен Сейфуллинде бар, ендігі бір нышан- сыршылдық болса, ол да
жалғыз Мағжан емес, Бернияз Күлеевте де, аталған және аталмаған талай жыр
саңлақтарында кеңінен кездеседі. Бірақ бұл сипат басқа қаламгерлердің
творчествосында әредік не шоғыр-шоғыр күйде ұшырасқанымен, тұтас дүниетаным
мен көркемдік-эстетикалық жүйе құрайтындай дәйекті, күрделі дәрежеге жеткен
жоқ. Ал Мағжан Жұмабаевтың басқа қаламдастарынан ерекшелігі - ақындық,
азаматтық болмысындағы қиялшыл, асқақ, түпсіз мұңға толы жаратылыс-
бітімінде, өлең сөзінің келісті саздылығы мен әсем айшығында.
Мағжанның жан дүниесін, ой әлемін түсіну оңай емес. Ақын көңілінде
тұрақты мекен жоқ. Мейлінше шыншыл, ішкі байламын сынға салып, сүзгіден
өткізуді қаламайтын ақынға нақты бір идеяның соңына түсіп, шаужайын
көтерумен жүру жат. Кеше жарияланған, сәл бұрын айтқан пікір, толғам, көңіл-
күйіне сәйкес келмейтін, кейде тіпті мүлде қарама-қарсы яки едәуір
жаңғырып, түрленген поэтикалық бейне, болжам, топшылау, түйіндеу сәттері
қайран қалдыра қоймайды. Өзгенің жөні бөлек, Мағжаннан мұндай тосын да
тапқыр, оқшау жағдай, жаңалық, әрекет шешім күтудің қызығы зор. Өйткені
ақын қалыпты сана заңына бағынбайды, даланың жүз құбылғанын аспанындай
сиқырлы сезім патшалығына қызмет ету бақытын ақкөз фанаттарша алақайлап,
қол соға аяламайды, әдеттегі қисапсыз азап қобызын сарнату есебінде ғана
ықылассыз қабылдайды. Осы қылығының өзі жұмбақ. Ессіз деген әрекетіне
тоңазыған салқын баға беруі жиі. Түп ниет ақыл, зерденің қазығына байланады
да, қиял мен мінез тұлпары шылбыр үзіп, табанының жерге тигізбес қанат
байлап алады. Ұшқыр ой арқылы ақын уақыт пен ортаның дөрекі қыспағынан
құтылар жол іздейтіндей. Романтик символистердің мезгіл мен мекен аясындағы
еркіндікке ұмтылысы М.Жұмабаевтың дүниеге тарихи, философиялық
көзқарасынан, бүгінгі күннің шындығын байырғы дәуірлердегі тағылымды
сабақтармен тамырлас алып саралауынан, жыр бұрымын сұлу жарасымымен өру
нәтижесіндегі ауқымды рухани серпілістерінен танылады.
М.Жұмабаевтың От, Пайғамбар, Күншығыс, Жер жүзіне, Мен
кім?, Сырым атты өлеңдерінде жоғарыда сөз болып кеткен философиялық
мәселелер көтеріңкі романтикалық стильде жырланады.
Жалынмен жұмсақ сүйеді,
Сүйген нәрсе күйеді.
Жымиып өзі жорғалар.
Ұшырғанды жоқ қылар.
Шоқ қылар да, жоқ қылар.
Мұның аты от болар.
Мен де отпын- мен жанам.
От - сен, тәңірім, табынам [16, 49.].
Ежелгі түркі жұртының киелі тотемі саналатын от ұғымы түрлі
этнографиялық, физикалық сипаттары түрінде сипаттала келіп, идеологиялық
деңгейде символикалық мағынаға иеленеді. Ол - азиялық шығыс елінің жиынтық
бейнесі, Кейде жылан арбайтын, кейде аждаһа жалмайтын құдіретті күш
тазалық пен ізгіліктің баламасы. Шығармада бірнеше теңдес поэтикалық
образдар бар. От - Күн-Тәңірі. Бұлар әрі күншығыс халқын әрі сол жұрттың
өкілі - лирикалық кейіпкерді елестетпек. Баламаның биіктігі даусыз.
Логикалық байланыс көркемдік ойдың еркіндігімен адымдас.
Қараңғылық дұшпаным деп шымырқанатын автор құбылтудың мегзеу
тәсілін пайдалана отырып, арнау ыңғайында, өткір интонациямен шалқи-тасып
сөйлейді. (Күншығыс):
Әй, сен кесел Күнбатыс!
Бұл жатуың қай жатыс,
Жоғал жылдам жолымнан!
Болмаса, қорықсаң өлімнен,
Үмітің болса өмірден,
Ұста менің қолымнан! [16, 54].
Ақынның ескі қарсыластан есе қайырғысы келеді, бірақ жауына зорлық,
зомбылық көрсету емес, ыза тоқтатып, білім, ғылым, өнер үлгісін шашатын
парасат асуынан табылғысы келеді. Әрине, мұның бәрі тәтті қиял, намыс
қыраны боп ұшқан өркеуде тілек еді. Ғылыми-болжамдық негізі бар топшылауға
табан тірейтін Мағжан арманы кетік ауыз тұрпайы тіршіліктің балағынан
тістеген күйкілігін менсінбей, зеңгір көкте сұңқардай қалықтап самғауға
құмар.
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен-күн ұлы, көзімде Күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем,
Күннен туған, Гүннен туған пайғамбар.
Соқыр сорлы, көрмей ме әлде көзің көр?
Күншығыстан таң келеді, енді көр,
Таң келеді, мен келемін - пайғамбар,
Күт сен мені, лахаулаңды оқи бер.
Қап-қара түн. Қайғылы ауыр жер жыры,
Қап-қара түн. Күңіренеді түн ұлы.
Күншығыста ақ алтын бір сызық бар:
Мен келемін, мен пайғамбар - Күн ұлы [3, 52].
Еспе қайталау, дыбыс үндестігіне негізделген туындыда (Пайғамбар)
лирикалық қаһарман өзіне - арғы-бергі тарихымен алғандағы Шығыс жері мен
халықтарының кешегісіне масаттанып, ертеңіне сенгені сондай, әрі қас, әрі
дос көршілеріне жылы ғана тіл қатпайды, кейде жалы күдірейіп, ұрса, қорқыта
кіжінетіндей. Ол эмоцияның астарында қыр елін үнсіз езгіде ұстаған орыс
патшалығына қатысты наразылық ырықсыздық заңдылығына сай тұлан тұтып
жатқанын байқау қиын емес. Автор романтизмге тиісті үрдіспен өмір
құбылыстарын ірі көлемде жіктеп, таразыламай, тұтас алып, сезім жігеріне
қайрай суреттейді.
Арғы бабасы Асқар Алтайға шыққан Қытайға, садақ тартқан (Жер
жүзіне...) кешегі ер, қазіргі қор жағдайдағы қазағын бастапқыда ренішпен
сынайтын Мағжан шығармашылық өнерінің шырқау кезеңінде арыстанға да,
жолбарысқа да, бұлт, жел, теңіз, жалын, тұлпарға салыстыра
келіп:
Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,
Надан адам өлім жоғын білмейді.
Өзім - патша, өзім - қазы, өзім – би,
Қандай ессіз не қылдың деп тергейді
(Мен кім?, [13, 59].), - деп, Абай айтқан толғамды жаңғырта өрнек
шекиді. Ұлы Абай жеке тұлғаның тіршілік мәнісін теңдесі жоқ тереңдікпен
пайымдаса, Мағжан сол шындыққа қосыла тұрып, Мен өлмеймін дегенде туған
ұлтының, менікі де өлмейді дегенде өз рухының мәңгілік бірлігін астарлай
бедерлеген.
Өзгелер сияқты көп желпінбей-ақ көкейін ақтаруды қанағат етпей,
қазаққа патшалықты да місе тұтпай, тым дәйексіз алысқа жетпесін біле
тұрып, қол сермейді:
Өзім – тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім – құран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді ескілік, келдің өлер кезіңе! [8, 80.]
Ж.Аймауытов жоғарыдағы бейнелі сөз нағыз ақынға ғана жарасатынын
білдіріп, қаламдасын әбден түсінгендіктен, артық-ауыс пендешілік шырмауынан
қорғатып бағады. Бұл кейіндегі Адамға табын, жер енді! дейтін Олжас
Сүлейменов идеясын алдымен аялайтын, адам иен қоғам, халықтың жеке
тағдырына иелік етуін аңсаған, иланғысы келген жасампаз мақсаттағы тентек
түсінік еді. Мұндай бейнелі байламның тамыры неміс романтизмінің негізін
салушылардың бірі – Фр.Шлегельдің ақынды құдай үлгісімен көктелген рух
көрінісіне теңейтін пікірлерінен қорек алып жатыр. [17, 45.].
Өмірді өзенге, далаға сайып, өзін апыл-тапыл басқан нәрестеге
ұқсататын лирикалық қаһармен Мен қуансам, жас баладай қуанам, Мен
қайғырсам, орнатамын қиямет деп, ерекше жаратылысын сырт көзбен бағамдайды
да, жоғарыдағы пікіріне көп қауымның, аяғы жер басқан жандардың назарымен
қайта оралады:
Өзім – тәңірі, өзіме-өзім табынам, -
Деп көпіріп, зор тәңірге табынам.
Егерде енді ауырыңқырап кетсе бас,
Сол тәңіріге жасым төгіп жалынам (Сырым, [3, 156.].
Осы сыры арқылы Мағжан өз болмысындағы елгезек, тез өзгергіш, әсершіл
сезім жетегінде кететін шынайы мінезін паш етеді. Өнер адамын түсініксіз,
ұғып болмастай тылсымға таңуға әуес романтикалық символизм ағымындағы
сүйікті тұжырымның табы байқалады. Автор тап-таза романтик, символист
күйінде де қала алмайды, дүние құбылыстарына сыншыл тұрғыдан көңіл бөлу
нәтижесінде шабыт үстінде жан-жағына қарамай шырқап ұшқан қылығын дін
мұсылманға ортақ ұстамды ниетпен ақтағандай, жазықсыз кінәдан арылғандай
күй кешеді.
Өмір – дала, ақын – бала қаңғырған,
Жан сусынын көз жасымен қандырған.
Ақын – бөбек, өмір – көбік, тылсымды
Ойнап, арбап, бөбекті естен тандырған [3, 163.],
-дейтін шумақпен басталып, аяқталатын Берниязға өлеңінде бұрын өзіне
қатысты қолданылатын метафора жаңаша түлеп, асыл махаббат жолында мерт
болатын жалын жастың елден оқшау бітімін даралауға қызмет етеді. Ізбасар
ақын Берниязды Мағжан өмір сырын ұғып жетпей, қиялдың құлама жарынан сырғып
кететін шерменде романтикалық тұлға ретінде қабылдаған. Бернияз тағдыры –
сирек кездесетін оқиға. Басқаларды сөгуге құқы бар, бірақ Мағжан рухани
бауырының терең дария астынан сұлу ғұмыр іздеген аңғал болмысын етене жақын
сезінгендіктен, інісінің бұл қылығын ақындығы үшін кешіреді. Екі қас -
өлім мен өмір майданына дайындықсыз араласып, ажал құшқан мұңды жасқа
автор:
Өмір – өлім – мәңгі аңдысқан екі жау,
Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау.
Сол жыр таппай, садақ тартпай, сабыр ғып,
Қан майданда күңіренсең еді, сор бала-ау! [3, 164.],
-деп өкініш, опығын орындалмаған әрекет мұратын бейнелеу түрінде, мейлінше
жігерлі сенімпаздықпен кестелейді. Шығарма романтикалық өмір тәжірибесін
реалистік сергектікпен бедерлеуге мысал.
Өмір мен өлім тайталасын романтиктерде де, осы әдістің аясында қанат
жайған символистер (бейнешілер. – Ж.Аймауытовтың термині) де жырлайды.
М.Жұмабаевтың айтылмыш тақырыпқа арналған туындыларында осы екі сарын
молынан қамтылады. Мұндай творчестволық өрнек қаламгер стилінің басқа
жағдаяттарға да байланысты соны қырларын танытпақ.
Қорқыт поэмасында адамзат баласы үшін ең басты сауал есепті дилемма
негізгі философиялық тұғырнаманы ашу, қалыптастыру ыңғайымен айшықталған.
Өліммен күресу сюжеті әсіресе қазақ пен Алтай елінің аңызында өте жарқын
сарынмен айтылады. Бұл сюжет Шумер елінің эпосы Гильгамеш жырында да
келісті түрде суреттелген. Қазақ халқының өлімге қарсы аялғысы бір ғана
Қорқыт аңызымен байланысты, - дейді аяулы Әлкей Марғұлан. М.Жұмабаев халық
ішіндегі аңыз, әфсаналардың бірін ғана іріктеп, оны да іс-әрекет жағынан
түгендемей-ақ, негізгі ойын ізерлеп көрсету орайында ықшам фабулалық желіге
айналдырады.
Өткен күн ертегі ғой, тамаша таң,
Ойласаң өткенді күнді жұбанар жан.
Байқасаң, адамзатта болған ба ақын,
Қорқыттай атасынан бата алмаған? [13, 228.], немесе:
Ол күндер көз жетпейтін ерте күн ғой,
Ерте күн – ертегідей ерке күн ғой...
Өткен күн – ұстатпайтын сұлу сағым,
Жалғыз-ақ желден жүйрік жетеді ой... [13, 229.],
-деп қайталанып отыратын жолдар шығармадағы көкейтесті сарын – ақынның
бүгінгі дәуірге наразылығы мен бар игілікті байырғы бабалар заманынан іздеу
арманын сұлу сазбен өрнектейді.
Ә.Қоңыратбаевтың Кейін монғолдар храмға табынса, Алтай түріктері ата-
бабасының аруағына (онгонға) сыйынған. Мұның өзі манихеизмнен туса керек.
Әлемнің орталығы – адам, оған өлім жоқ дейтін ұғым сол манихеизмнен
тарайды. Қорқыт өлімнен қашады [12, 113.]. – дейтін пікіріне зер салсақ,
поэмадағы рухани-фәлсапалық тартыстың алыс қайнарын топшылаймыз. Көне
дәстүрге ессіз дәрежеде ғашық Мағжан ақындық өнердің өзін өмірді жырлау,
өліммен Қорқыт атадай айқасқан тіршілік нұры мағынасында түсіндіреді.
Өнердің түбі – зар екенін айрықша көңілмен түйсіну романтикалық сипаттағы
суреткер үшін толымды қасиет. Қойлыбайдың қобызы балладасында да
М.Жұмабаев белгілі аңыздағы кісі сенгісіз мифтік деректі сөз құдіретімен
жаандандыра суреттейді. Қойлыбай бақсыны аңыздар Қорқыттың шәкірті санайды.
Ол Шоқан Уәлиханов айтатын барлық бақсылардың көкесі бағаналы Қойлыбай.
Баллададағы Қойлыбай туралы тарихи мәліметтер Ш.Уәлиханов еңбектерімен
толық сәйкес. Қобызды бәйгеге қосу Қорқыт атаның басында болған хикаят
екені ескі сөздерден мәлім. Мағжан бұл шығармасында қазақтың шалғай
ғасырлардан бері келе жатқан әйгілі ғұрып-салттарына бұғау түсіп, жаңа
заманның қаһарына ұрынғандай жүдеу қалпына назаланып жазғаны анық.
Жалғаны жоқ, адамнан
Жаңаны мақтар санаулы,
Не дұрыс шығар, не теріс,
Әйтеуір өткен – аяулы
(Өткен – аяулы, [16,86 б.], - деп өзі жырлағандай, М.Жұмабаев бір
субьект емес, тұтас ел, кезең психологиясына хас дағды-заңдылықтарды шынайы
һәм жоғары пафоспен өрнектей білді.
Мағжан романтизмінің мазмұны тек егіліп, езілуден тұрмайды. Ақынның
ескіге махаббаты қандай айқын болса, келешектегі жемістен мүлде күдер үзбеу
сезімі де рас. Әрине, ол жемістің қалай пісіп-жетілерін аңдап, таразылау
қиын. М.Жұмабаевтың үлкен азаматтық үміті сахарадағы қараңғылықты жою,
әйелге бас бостандығын беру, халықты жаппай сауаттандыруға байланысты екені
хақ. Сол дәуірдегі елінің жерқорақ халін білдіргісі келмей, өзінен-өзі
жасырғысы келгендей жаны сәулетті ақын айналасындағы жабырқау көріністерге
қиял кеңістігінің зеңгірінен көз тігуді қалады. Ал көңіл биігінен тек жақын
төңірегін емес, қиыр заманаларды, көмескі оқиғаларды, даңқты зор ерліктер
мен күлге көмілген көне өркениет сілемдерін, биік мәдениет, білім
жұрнақтарын көрді. Көрді де, табынды. Мастанды. Мақтанбақ болды. Өзі үшін
болса, бір сәрі, халқы үшін қайсар мұрат тұлпарына мінді. Ақжелең
жырлардағы романтика, романтизм осындай тәкаппар мінез бен жүген-құрық
салдырмас тарпаң қиялдай қол ұстасып туған-ды.
Романтизм сөз өнерінің әдеби дамуға қосқан мол жаңалықтарының ішінде
алдыңғы әдебиеттерге қарағанда поэма жанрының тұтастай дерлік өзгеріске
түскендігін бөліп атаған жөн. Романтикалық бейнелеу тәсілінің бай
мүмкіндіктерін пайдалана отырып, бұл арналы бағыт бір жанрдың өзінде
бірнеше түрлі поэма типтерін жасады. Байыптай қарасақ, романтикалық
поэмалардағы түр алуандығы М.Жұмабаев мұрасынан да табамыз. Айталық, лиро-
эпостық поэмалар қатарына Батыр-Баянды, Ертегіні, Оқжетпестің
қиясынданы, философиялық-символикалық поэмалар қатарына Қорқытты,
Қойлыбайдың қобызын жатқызуға болады. Қазақ романтигі поэмаларын бұлай
жіктеуде мүмкін белгілі ғалым еңбегінің бір ұлт емес, әлем әдебиетіндегі
романтикалық поэмалардың мейлінше толымды типологиясын жасағандығын еске
алсақ, әрі зерттеуші тарапынан айтылған ортақ қасиеттердің М.Жұмабаев
поэмаларына әбден жуық келетінін ескерсек, онда әлемдік романтикалық поэма
типологиясына сол арнадағы төл шығармаларымыздың да еш жаттығы бола қоймас
деген ойдамыз.
Мағжанның болмысқа наразылығы, өмір шындығын романтикалық таныммен
қабылдауы, оны өзінің суреткерлік мақсатына сай көркем игеруі қоғамдағы
жаңа тәртіптердің ақын үмітін ақтай қоймауы, дарынның толысып кемеліне
келуі – 1920- жылдары оны жаңа жанрлық ізденістерге жетеледі. Ол бір
жағынан лирик ретінде өмір құбылыстарын қамту диапозонын кеңейтсе, екінші
жағынан эпос жанрын игеруге әкелді. Ақындық идея, даму, өрлеу үстіндегі
қаламгерлік эволюция , бейнелеу тәсілінің ерекшелігі айналып келгенде
барлық объективті және субъективті факторлар Жұмабаевты поэма жанрын
жазуға әкелді. Романтизмнің қалыптасқан өкілі М.Жұмабаевтың поэтикалық
дарынындағы ең негізгі белгілері – дарашылық, қоғамға жеке дүниетаным
тұрғысынан баға берушілік, барлығында жүрек , сезім тұрғысынан өткізіп
бағалаушылық, романтикалық идеал, түптеп келгенде, романтикалық
субъективтілік – автор санасынан тыс, тіпті ол өмір сүрген қоғамнан
шалғайда өткен тарихи, ірі эпикалық материалдарды игеруге келгенде, өзінің
бастапқы субъективті, лирикаға сондай тән болған, табиғатынан айрылып
қалмайды. Соның нәтижесінде, романтизм эстетикасына сәйкес лиро-эпикалық
жанр туындайды да, ол монологтық лирикаға қарағанда оқиғаға құрылған
көлемді дүние болғандықтан эпос жанрына жатады. Ол еліктеуден гөрі романтик
суреткердің өз табиғатынан туып отыр.
М.Жұмабаевтың романтикалық поэмалары, әлем әдебиетіндегі В.Скоттың
тарихи романдары, Байронның лиро-эпикалық поэмалары сияқты қазақ
әдебиетіне тарихи тақырыпты көркем бейнелеудің сара жолын ашып берді.
Алғашқы романтикалық поэмасы – Қойлыбайдың қобызы 1918 жазылғанымен
ең көркем романтикалық поэмасы Батыр Баян 1923 жылы жарияланған
аралығында М.Жұмабаев орта көлемді эпикалық жанрда аса жемісті
шығармашылық еңбек етті. Аздаған жылдар ішінде бес поэма жазып,
әдебиетімізге романтизмді қалай орнықтырса , романтикалық, соның ішінде
лиро-эпикалық, трагедиялық поэмалар жанрын солай қалыптастырды. Мағжан
қаламы арқылы поэма жанры қазақ тарихына бұрылды. Көркем әдебиеттің тарихи
тақырыпты арнайы түрде игеруінде ақын тамаша лирикалық шығармаларымен
бірге, Батыр Баян, Ертегі, Оқжетпестің қиясында поэмаларын тудырып,
төл сөз өнеріміздің жаңа беттерін ашты. Мағжан салған соны соқпақ, күрделі
тақырып өзінен кейінгі әдебиетке тыңнан жол салып берді. Сонымен қатар,
сан алуан саяси-қоғамдық сілкіністерге, тарихи оқиғаларға толы дәуірде өмір
сүрген Мағжан поэзиясындағы тарихи дәуірлер суретінің кең түрде бейнеленуі
– ұлттық сананың ояну, жаңғыру жылдарынан, ұлттық дүниетанымынан хабар
береді. Бұл М.Жұмабаев шығармаларының ірі қоғамдақ-әлеуметтік маңызын
байқатады. Әдеби тұрғыдан келгенде ақын қазақ поэмасын баяндау тәсілінен
шығарып, суреткерлік арнаға бұрды. [18,213;381.). Бір кезде европалық
әдебиетте зор әдеби-эстетикалық құбылыс ретінде бағалаған, әлем әдебиетінде
Байрон, Шели, Пушкин, Лермонтов, Мицкевич сияқты ұлы суреткерлер мұрасына
шырай беретін лиро-эпикалық поэма үлгісін қазақ топырағына әкелген Мағжан
лирика мен эпостың жанрлық мүмкіншіліктерін молынан пайдаланып, жаңа
сипаттағы поэмалар үлгісін тудырып, қалыптастырды. Осы көркем туындылар
арқылы алуан тағдырлар өмірін бейнелеп, алуан түрлі образдар сомдады.
Сөйтіп, М.Жұмабаев қазақ әдебиетінің өмір шындығын бейнелеудегі идеялық-
эстетикалық көкжиегін кеңейтіп, эпикалық мұралары арқылы жаңа дәстүрдің
жарқын жолын қалдырды.
Қорытындылай келе, романтик ақын поэзиясынан романтикалық
бейнелеулердің төмендегідей мазмұндық түрлерін көреміз:
1. Төңкерісшілдік романтизм
2. Махаббат лирикасындағы романтизм
3. Эллегиялық романтизм
4. Консервативті – әлеуметтік романтизм
5. Романтикалық поэма
6. Тарихи тұлғаның романтикалық жолмен бейнеленуі
Қазақ әдебиетінің тарихында ХІХ ғасырдың аяғында туған Мағжан поэзиясы
романтизм арқылы өзінің даму биігіне жол салды. Ақын поэзиясындағы ұлттық
терең мазмұн, тарихи тақырыптың шебер игерілуі, жазба әдебиетіміздің қорына
қосылған өлмес көркем образдар, тілдік-стильдік саладағы жетістіктер
баршасы М.Жұмабаев романтизмінің табыстары болып саналады. Бұларға қоса
ол жалпы қазақ поэмасының табиғатына бір қатар көркемдік белгілер дарытты.
Мағжан қаһарман жан сезіміндегі терең дағдарыс күрес сарынын суреттеуде
психологиялық егіздеу тәсілін ұтымды пайдаланған. Жолды өзек, Құнарсыз,
ащы, татыр, сорлы өзек, Асан қайғы атаған Қанды өзек - сұрапыл оқиға
өтетін жер аты. Жаманта іс күңгірт кешке тап келеді. Шексіз зар, өкініш,
күйініш, запыранына толы Баян момнолгы жарлай арнау үлгісімен кейіпкер
қасіретін әсірелеу үстінде көрсетеді. Салдырап, шіріп қалу саусақтарын
Қанымен өз қолымның жудым неге?, Тірлікте бетіңнен бір сүйе алмадым, тіл
тартып ерке тотым, өлдің неге? тәрізді фразалар ой мен сезімнің қасарысқан
ымырасыз тартысын, адам жанындағы адам айтқысыз алапат қайшылық
диалектикасын шебер мүсіндейді.
Қазақ әдебиетінің даму жолына Мағжанның романтизмі арқылы енген
жаңалықтар мол. Онда ақынның ең үлкен басты жаңалығы – романтикалық
бейнелеу тәсілін сан-салалы мүмкіндіктерін төл сөз өнерімізге дарытып, оның
өмір шындығын қамту ауқымын кеңейткенін, адамның ішкі жан-дүниесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz