Ата - аналар мен балалардың арасындағы құқықтық қатынастар
Тақырыбы: Отбасы құқықтарын қорғауда іс жүргізу ережелері,
мәселелері, ұсыныстары
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
І-тарау. Отбасы құқығы және отбасы заңдарыНЫҢ ТӘРТІБІ МЕН ШАРТТАРЫ
1.1 Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптерінің негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.2 Некеге тұрудың тәртібі мен шарттарының қалыптасу ерекшеліктері
... ... . 18
1.3 Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін талдау субъектісі
... ... .. 23
1.4 Ерлі -зайыптылардың арасындағы некені тоқтату жолдарын анықтау және
шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 25
ІІ-тарау. Отбасы құқықтарын қорғауда іс жүргізу мәселелері
2.1 Ата-аналардың, балалардың және отбасының басқа да мүшелерінің
арасындағы алименттік қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекет тарапынан көмек
көрсету жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 34
2.3 Отбасы құқықтарын қорғауда іс жүргізу ережелерін, мәселелерін,
ұсыныстарын қолдау шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 44
ІІІ-ТАРАУ. АТА-АНАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
3.1 Ата-аналар мен балалардың арасындағы құқықтық қатынастар. Ата-аналар
мен балалардың құқықтары, міндеттерінің туындау негіздері
... ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігін реттеу мен жүзеге
асыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 60
3.3 Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу жолдарының негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 69
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 75
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы қоғамда үлкен рөл ойнайды.
Отбасы құқығы – отбасы мүшелерінің арасындағы жеке мүліктік және жеке
мүліктік емес қатынастарды реттейтін нормалар жүйесін көрсететін құқықтың
бір саласы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нормативтік-құқықтық актілерде отбасы
құқықтарының, неке контрактісінің толық мәнін ашу және тәжірибеде қолдана
білу керектігін көрсету қажет. Отбасы құқығы және неке контрактісі
еліміздегі өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеу объектісі мен пәні – ерлі-зайыптылардың отбасылық құқықтары мен
міндеттері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: отбасы құқықтарының
мағынасын ашу, біздің заңдарымызға байланысты отбасылардың құқықтық
түсінігін, Ресей Федерациясының заңдарында бекітілген отбасылардың құқықтық
түсінігін және шетел мемлекеттерінің заңдарындағы отбасы құқықтарының
алатын рөлін қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеуге-мынадай міндеттер қойылды:
- біріншіден, отбасы құқықтарының мазмұнына түсінік беру; даму тарихын
ашу;
- екіншіден, некеге тұру және оны бұзу тәртібіндегі неке контрактісінің
рөлі;
- үшіншіден, шетелдік тәжірибені негіздей отырып, неке контрактісінің
құқықтық реттелуі.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Теориялық маңызы
жеткілікті дәрежеде отбасы құқығы мен неке контрактісін реттейтін арнайы
нормативтік актілердің болмауында. Ал практикалық маңызы некеге тұрушы
немесе некеде тұрған көптеген азаматтар ұлттық салт-дәстүрді сақтай отырып,
неке контрактісін жасамайды.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде неке және отбасы құқығы туралы
мынадай төмендегі аспектілері анықталады:
Отбасы – барлық адамға қажетті нәрсе. Адамның отбасын құруы - өз алдына
маңызды әрі жауапты ісі болып келеді.
Барлық халықтарда неке және отбасы жөніндегі Заңдар мен кодекстерінің
болуы адамзаттың жеке қатынастары қоғамдық тәртіппен берік байланысты
екендігіне сенімді дәлел болып табылады.
Отбасы — қоғамның бастапқы ұясы. Сондықтан мемлекет отбасына ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігінше оған көмек көрсетеді, кімнің болмасын
оған заңсыз араласуына жол бермейді. Демек, мемлекет те адамдарға, некелі
болып өмір құрған отбасына, белгілі мөлшерде талап та қояды. Сонымен қатар
заңда анықталған жағдайларда – басқа да туыстар арасындағы қатынастарды
реттейді. Осыдан шығатын қорытынды: отбасы құқығы – неке қатынастарының
пайда болуын, өзгертілуі мен тоқтатылуын реттейтін теориялар жиынтығын
зерттейтін ғылым. Талаптар қоя отырып, мемлекет некелілерге, отбасына
камқорлық көрсетуге міндеттенеді. Бұл талаптар тегіннен-тегін емес, ол
азаматтардың (жеткен жетістігі мен есеюіне және т. б.), коғамның (жақсы
отбасы - игіліктің негізі) камы үшін қойылады. Сондықтан отбасын қүру үшін
заңда қаралған жағдайлар жасалуы керек. Некелік жас ерлер үшін — 18 жас,
әйелдер үшін 17 жас болып белгіленген. Кейбір жағдайларда әйелдер үшін
некелік жас бір жылға қысқартылуы мүмкін. Некелік жасты бір жылға қысқарту
үшін некеге тұруға ниеттенген қыз өтінішті өзі жазуы керек. Мұндай өтінішті
қызбен келісе отырып, оның ата-анасы немесе асырап алған басқа да туысы
жазуына да болады. Некелік жастың бір жылға кемітілуі туралы мәселені
жергілікті әкімшілік шешеді. Әдетте, некелілікке қабілеттік адамның 18
жасынан басталады деп танылған (адамдар бұл құқығын өз еркінше шешіп, өз
ісіне өзі жауап береді). Егер некеге тұру 17 жасқа толмайынша рұксат
етілмесе, 18 жасқа толғанда бұл мәселе толығынан шешілетіні белгілі. Мұның
өзі, атап айтқанда, ерлі-зайыптылардың бала тәрбиелеудегі тең құкығын,
мүліктерді пайдалану, тағы басқа отбасы өміріндегі тең құқықтық міндеттер
мен мәселелерді шешіп, айқындау үшін де қажет. Н.Ә.Назарбаев: Отбасында
адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады. Отанға деген
ыстық сезім – жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен
басталады.1.С.15
Отбасының толық және толық емес түрлері болады. Толық отбасында ата –
анасы, балалары және әдетте, әкесі жағынан да шешесі жағынан да аға ұрпақ
өкілдері – атасы мен әжесі болады.
Заңдық мағынасында отбасы дегеніміз – бұл некеден, туыстықтан, бала
асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын және отбасылық қатынастарды нығайту мен дамытуға септігін
тигізетін, мүліктік және мүлікке қатысты емес жеке бастың құқықтарымен
байланысқан адамдар тобы. Отбасылық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы отбасылық құқық деп аталады. Отбасы – неке
қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акт Қазақстан
Республикасының Неке және отбасы туралы Заңы болып табылады.
Соңғы жылдары отбасы құқығы институтының маңыздылығын күрт өсуде.
Себебі мемлекетіміздегі болып отырған жағдайлар отбасыдан басталады және
отбасыға байланысты жүреді. Ондай жағдайлардың бірі – халықтың әлеуметтік –
экономикалық ахуалы. Себебі мемлекеттің әлеуметтік жағдайы, әрбір қадамы
отбасыға тікелей әсерін тигізуде.
Қазақстан Республикасының неке – отбасы заңдары бойынша:
- еркек пен әйелдің некелі одағының еріктілігі;
- ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;
- отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол
берілмеушілік;
- отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісіммен шешу;
- балаларды отбасында тәрбиелеуге басымдық беру, олардың өсіп жетілуі
мен әл-ауқатты болуына қамқорлық жасау;
- отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетсіз мүшелерінің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға басымдық беру;
- отбасы мүшелерінің өз құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруын қамтамасыз
ету, бұл құқықтарды сот қорғауының мүмкіндіктері;
- отбасының барлық мүшелерін салауатты тұрмыс салтына ынталандыру
қағидаларына негізделеді.2.С.6
Неке-отбасы заңдарымен реттелетін қатынастар некеге тұрудың, некені
тоқтатудың және оны жарамсыз деп танудың шарты мен тәртібін белгілейді,
отбасы мүшелерінің: ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың (асырап
алушылар мен асырап алынғандардың) арасындағы, ал неке-отбасы заңдарында
көзделген жағдайларда және шектерде басқа туыстар мен өзге де адамдардың
арасындағы азаматтық құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес және мүліктік
жеке қатынастарды реттейді, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
отбасына орналастырудың нысандары мен тәртібін айқындайды, азаматтық хал
актілерін тіркеу және заңдарда белгіленген тәртіппен ақылы қызмет көрсету
тәртібін реттейді.
Неке – ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасындағы теңқұқықты одақ.
Отбасылық заңнама келесі шарттар мен тәртіптерді реттейді:
• Некеге тұру;
• Некені тоқтату;
• Некені жарамсыз деп тану.
Некені қию, некені бұзу және оны жарамсыз деп тану азаматтық хал
актілерін жазатын мемлекеттік органдар (АХАЖ) арқылы тіркеледі.
Некені жарамсыз деп тануды сот жүргізеді. Некенің жарамсыздығы оның
қиылған күнінен бастап танылады. Егер некені жарамсыз деп тану туралы іс
қаралатын сәтке заңға орай оның қиылуына кедергі жасаған мән-жайлар
жойылса, некені жарамсыз деп тануға болмайды. Сондай-ақ, егер мұндай некені
тіркеткен адамдар істі сот қарағанға дейін іс жүзінде отбасын құрса, сот
некені жалған деп тани алмайды.
Салдары некесі жарамсыз деп танылған адамдар бірлесіп сатып алған
мүліктің құқықтық режимі ҚР Азаматтық кодексінің үлестік туралы
ережелерімен реттеледі, ерлі-зайыптылар жасасқан неке шарты жарамсыз деп
танылады.
Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына
тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар отбасылық қатынастар деп
аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен реттеле
бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, ізгілік -
өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара құрмет, сүйіспеншілік,
қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылық өмір қалыбы,
көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді
қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға
жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Отбасының ішкі мәселелері отбасы мүшелерінің өзара келісімі бойынша
шешіледі. Егер ол мәселе кәмелетке толмағандардың мүдделеріне қатысты
болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларға араласу
отбасылық қатынастар бұзылғанда қажет. Жеке басындық қатынастармен
салыстырғанда отбасылық мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей – тегжейлі
реттелеі, өйткені бұл қатынастардың объектісі материалдық игілік болып
табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен,
отбасылық құқықпен реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және
жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге азаматтық заңнама қолданылады,
өйткені ол отбасылық – некелік қатынастардың мәніне қайшы келмейді.
Отбасылық құқық тек шартты түрде ғана отбасылық деп атауға болатын өзге
де қатынастарды реттейді. Мәселен, немерелері мен әжелерінің арасындаңы
қатынастар; өздерінің отбасын құрып, бөлек тұратын кәмелетке толған ағалары
мен қарындастарының арасындағы қатынастар. Бұл көрсетілген қатынстардың
негізіне көбінесе туыстық жатады, сондақтан да мұндай қатынастарды туыстық
қатынастар деп атау керек. Туыстық дегенде бір негізден немесе ортақ бір
атадан тарайтын қандас адамдардың байланысы түсініледі. Туыстықтың екі
тармағы болады: тікелей және жанама туыстық. Тікелей туыстық адамдардың бір
негізден тарайтындығына негізделеді. Туыстық жоғары және төменгі тармаққа
ажыратылады. Туыстықтың жоғары тармағы ұрпақтан арғы атаға қарай тарайды
(әкеге, шешеге, атаға, атаның атасына және т.б.), төменгі тармақ – арғы
атадан ұрпақтарына қарай тарайды (балаға, немереге, шөбереге және т.б.).
Жанама тармақ адамдардың бір атадан тарауына негіздеген. Мысалы, бір
атадан тарайтын немере ағалары мен қарындастары; бір жағдайда ортақ атасы -
әкесі, ал енді бір жағдайда – атасы болып табылатын көкесі мен жиені.
Мысалы, азаматтық құқықта заң бойынша мүлікке мұрагерлік етуде жақын,
сондай – ақ алыс туысқан да есепке алынады. Бүгінгі күнгі мұрагерлердің
алты кезектілігі анықталған. Оларға: балалары, ерлі – зайыптылар мен ата –
аналарынан басқа (бірінші кезектілік) мұра қалдырушының туыстары, толық
туыстары, толық емес туыс (жақын) ағалары мен қарындастары, сондай – ақ
оның әкесі жағынан және шешесі жағынан келетін атасы мен әжесі (екінші
кезектілік), мұра қалдырушының туған көкесі мен тәтәлері (үшінші
кезектілік), мұра қалдырушының алтыншы атасына дейінгі өзге де туыстары
(төртінші кезектілік), егер олар мұра қалдырушымен бір ортада кем дегенде
ое жыл бірге тұрса туыс ағалары мен қарындастары, өгей әкесі мен шешесі
(бесінші кезектілік), мұра қалдырушының еңбекке жарамсыз асырауында
болғандар (алтыншы кезектілік) жатады. Заң бойынша мұрагерлер кезегі
бойынша мұрагерлікке ие болады. Туған ағалары мен қарындастары толық туыс
және толық емес туыс болып бөлінеді. Толық туыстар – бір ортақ ата – анадан
тарайтын аға – іні, апа – қарындастар. Егер әкесі мен шешесінің біреуі ғана
ортақ болса, онда ағасына іні – қарындастары толық емес туыс деп
есептеледі. Егер олардың аналары бір, ал әкелері басқа болса, оларды бір
кіндіктен тарағандар (яғни, бір анадан туғандар) деп атайды. Егер олардың
әкесі бір, шешелері басқа болса, онда оларды қандастар деп атайды.
Қазақстанның отбасылық заңнамасы құқықтық жағынан ағасына іні –
қарындастарды толық туыс не толық емес туыс деп айырмайды.7.С.16
Толық емес туыс аға – қарындастарды ерлі – зайыптылардың бұрынғы
некелерінен немесе некеден тыс туған туыс аға – қарындастарымен шатастыруға
болмайды. Олардың ортақ әкелері де шешелері де жоқ, демек, олар туыс емес,
сүйек жақындар деп танылады. Ері мен оның тусытары бір жағынан, әйелі мен
оның туыстары – екінші жағынан, бұлар да сүйек жақындар. Өгей әке – шешесі
және өгей ер бала мен қыз да сүйек жақындар деп есептеледі.
Толық емес отбасы балалардың ата – анасының біреуінің ғана болуымен
сипатталады. Соның өзінде балалардың ата – аналары ажырасқан болса,
балалары соның қарамағында қалған ата – анаға екінші жағы балаларды және
еңбекке жарамсыз ерлі – зайыптыны бағып – қағу үшін алимент төлейді. Егер
ерлі – зайыптылардың біреуі қайтыс болып, екіншісінің қарамағында кәмелетке
толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы ретінде материалдық
көмек көрсетеді. Сөйтіп, толық және толық емес отбасы да тең жағдайда заң
және мемлекетарқыы қорғалады.
Неке мен отбасын қорғау екі түрде жүзеге асрылады: юрисдикциялық және
бейюрисдикциялық. Біріншісінде – отбасының құқығы бұзылған немесе
дауланатын құқықты қорғау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органдарды
қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Бұлар сот, прокурор, азаматтық хал
актілерін тіркеу (АХАЖ) органдары, қамқоршылық органдары, ішкі істер
органдары.
Екінші түрі – отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі
азаматтар мен ұйымдардың азаматтар мен ұйымдардың іс - әрекеттері.
Азаматтар бұл әрекеттерді мемлекеттік органдардан көмектесуді өтінбей – ақ
өздері іске асырады. Мұндай іс - әрекеттерді – құқығын өзі қорғау деп
атайды. Мысалы, құқығы бұзылған баланың ата – анасы тәртіп бұзушы баланың
ата – анасымен кеңесіп, оған кешірім сұрауға ұсыныс жаайды және т.б.
Сот арқылы қорғау – отбасы құқығын қорғаудың бір түрі болып табылады.
Бұл істе прокуратура, ішкі істер органдары, АХАЖ органдары, тәрбиелік
мекемелер, атқарушы органдар - әкімдіктер үлкен рөл атқарады. Мысалы,
әкімдіктер ата – аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау шараларын қолға алуға, ондай балалары есепке алуды
ұйымдастырып, оларды отбасыларға орналастыруға көмектесуге міндетті. Ішкі
істер органдары баланы күштеп тартып алуға, сондай – ақ алимент төлеуден
жалтарып жүрген адамдарды іздестіруге байланысты шешімдерді күштеп
орындауға қатысулары мүмкін.
Отбасы – ерекше педагогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас
қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік – тәрбие беретін ұжым ретінде
қарастырады. Қоғамның әлеуметтік – экономикалық салада орын алған
өзгерістері міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы
моральдық, психологиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-
қайшылықты, күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар,
жаңа моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен
іске асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі
әлеуметтік - экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық
және демографиялық факторларға байланысты.
Бұл жұмыстың ғылыми жаңашылдығы – ұлттық тілде бұл тақырыпта зерттелген
жұмыстар аздық танытып отыр. Сондықтан осы қазақ тілінде зерттеліп отырған
жұмыстың ғылымға қосатын үлесі зор болады деп ойлаймын.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиет
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыс барысында отбасы құқығы мәселесін қарастырған отандық және
шетелдік авторлардың нормативтік-құқықтық еңбектері, мерзімді басылымдар
қолданылған.
І-тарау. Отбасы құқығы және отбасы заңдары
1.1 Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптері
Отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді.
Сондықтан ол адам үшін ең үлкен мәнге ие орта.
Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың сақтаушысы.
Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларды игереді.
Сондықтан отбасылық өмір жеке адамның азамат болып өсуінің негізі.
Отбасы- оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
Өйткені бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі - бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы
ата- аналардың борышы. Оған дәлел: балалар мекемелері жөнінде халықтың
қажеттілігін толық қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерінің,
жас натуралистер станцияларының, ғылыми-техникалық және көркемдік
шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға
ерекше көңіл бөлу; отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс
үйлерінің жүйесін кеңейту; аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық
шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасында басты мәселелердің бірі- баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру.
Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне
қатысуы, оқу- әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Отбасы, барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін
шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы отбасының өсіп келе
жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешудегі ерекшелігі – ата-ананың білім
және жалпы мәдени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың отбасынбағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады. Ол отбасы мүшелері арасындағы өзара
қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың
жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Отбасы
тәрбиесінің артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешкандай да түрі
алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер
береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады.
Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға
дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда
артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір
қиыншылықтар туғызады.
Неке – отбасын құрудың негізі болып табылады. Ерлі – зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туындататын
отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті
және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең
құқықтық одақты – неке деп түсінуіміз қажет.
Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады. Егер
кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлық
жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған
ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық
жасайтын болса – бұл да отбасы.
Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын
алады. Мысалы: ата-аналардың білімі жоғары болған сайын олардың балалары
мектепте жақсы оқиды. Қазіргі ата-аналар жұмыс басты болғандықтан бала
тәрбиесі көбінесе білімі төмен ата мен әжелерге жүктеледі.
Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық жағдайға байланысты
жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым-
қатынасына әсер етеді.Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-50%
жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларда педагогикалық көзсоқырлық,
тойынғандық жағдайға алып барады. Тойынғандық дегеніміз - өмірге, өмірдегі
материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, келекетті
қатынас.
Отбасы мүшелерінің келуі, туылған бала санының азаюы да отбасы дамуының
ерекшелігін құрайды. Қалалық отбасында бір-екі бала ғана тәрбиеленеді. Бала
туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі; олар ата-аналардың
жұмысбастылығын; мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілмеуі;бала
тәрбиесіне шығынның көп жұмсалуы; әйел ананың шамадан тыс жұмысбастылығы;
отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық жағдайы; ата-аналардың “өзі үшін
өмір сүруге”ұмтылған тоғышарлық ұмтылысы және т.б.Бала туудың азаюы- шағын
отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген және педагогикалық проблеманы
алуға тосады. Қазіргі отбасы ажырасу санының едәуір артуымен сипатталады.
Ажырасудың 90% тұрмыс қолайсыздығы мен дайындықсыздың салдары. Дегенмен
барлық ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, өйткені кей жағдайда
ажырасу баланың психикасына теріс әсер ететін ұрыс-жанжал, отбасылық
кикілжіңді алдын алады.
Отбасының мәнділігін түсіну, оның ұрпақ тәрбиесіндегі ролі, қоғамдық
тұрақтылық пен үрдісін қамтамасыз ету, бала және отбасы мүддесін есепке алу
қажеттілігін тану, сондай-ақ оларды әлеуметтік қорғауда арнайы шаралар
қолдану біздің қоғамның күшті тарапы болып табылады.
Отбасы - бұл некемен негізделген немесе етжақын туыстықтағы адамдар
тобы. Отбасының мүшелері өзара жәрдемдесу және моральдық жауаптылықпен
тұрмыс қоғамымен байланысты болады. Сондықтан-да, отбасын ер мен әйелдің
моральдық-құқықтық одағы деуге болады.
Отбасының қалыптасуы адамның денсаулығына әсер етеді. Отбасының өмірі
отбасы мүшелерінің денсаулығын білдіреді.Некеде бақыттылар сирек
ауырады,ұзақ өмір сүретіндігі белгілі. Тұрмыстағы әйелдерден жесірлердің
өлімі әрқашан жоғары болып келеді. Отбасылық жағдайы, олардың өзара
қатынастағы сипат елеулі түрде тууға, әртүрлі денсаулық көрсеткіштеріне
әсер етеді.
Қазіргі кезде отбасының беделі төмендеуде, отбасы ішіндегі өмір жағдайы
шиеленісуде.Қазір көптеген жас адамдар, батыс елдерінің тәжібиесі бойынша
некеге тіркелмей өмір сүреді. Солтүстік Қазақстан облысы туралы айтатын
болсақ, неке тіркеу санының төмендеуі, ал некені бұзудың өсуі байқалды.
Егер 2007 жылдың 7 айының ішінде 2568 неке тіркелген болса, осы жылы оның
саны 2479 жұп болды. 2008 жылдың 7 айының ішінде 955 неке бұзулуы тіркелсе,
өткен жылдың ұқсас кезеңінде 27-ге көтерілген. Сонымен қатар, мемлекетпен
қолданылған шаралар негізінде туған балаға жәрдемақы төлемінің көтерілуі
бойынша, өмір жағдайының жетілуімен бала туу саны өсті, бұл өте қуантарлық
жағдай болып отыр. Солтүстік Қазақстан облысының Әділет органдарымен осы
жылдың 7 айының ішінде 5506 жаңа туған нәрестелер тіркелді. 2007 жылдың
ұқсас кезеңімен салыстырғанда туған балалардың саны 549 адамға өсті.
Сурет 1. 2007-2010 жылдар аралығындағы неке қиюшы және неке бұзушы
отбасылардың өсу реті.
Дүниежүзілік денсаулық ұйымдарының деректері бойынша, адамның
денсаулығына әсер ететін қоғамдағы негізгі факторлар, тұқым қуалаушылық,
экологиялық жағдай, өмір салты және денсаулық сақтау жүйесі болып табылады.
Сондықтан денсаулықты қамтамасыз ету жүйесінің нақты негізі осы негізгі
факторларға оң әрекеттер жасау болып табылады.
Адамның денсаулық жағдайын белгілейтін ең қуатты фактор өмір салты
болып танылады. Өмір салты-бұл біздің күнделікті іс-әрекетіміз, біздің
әдеттер, біздің мінез-құлқымыз. Егерде осы іс-қимылдар физиологиялық және
психологиялық процесстердің жағымды жағдайында болса әртүрлі аурулар
болжамы төмендейді де, ұзақ өмір сүру қалыптасады, сонымен өмір сүру салты
сауықтанады. Салауатты өмір сүрудің ең басқарушы факторы адамның өзіне
және отбасына толық тәуелді болуы.
Тәртіп, отбасы мүшелерінің күн тәртібі-салауатты өмір салты
көрсеткішінің бірі. Отбасындаға жағымсыз психологиялық климат,отбасы
мүшелерінің демалу тәртібінің, ұйқы, тамақ тәртібінің бузылуынан отбасы
мүшелерінің әртүрлі аурулар дамуына әсерін тигізеді. Күнделікті өмірде
өзінің денсаулығын қалыптастыруда іскерлікпен қараған адамның дені әрқашан
сау болады.
Қоғамның негізгі мәселесі отбасының қуатты болуына, неке қиюының
мәдениеті үлкен әсерін тигізеді, барлық мүшелерінің денсаулығы отбасының
басты факторы болып табылады.
Бір балалы отбасы көпшілікпен араласу, ұжымдық қызмет тәжірибесін игеру
жағынан баланы қиын жағдайға қалдырады.Бұндай отбасыларда аға,әпке сияқты
тәлімгер іні, қарындас сияқты қамқорлығына алатын бауырдың болмауы ұжымдық
туыстық қатынастар аясын мүлдем тарылта түседі. Осындай жағдайда баланың
қызығушылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде ата-аналардың педагогикалық
нормаларды сақтамауынан бастауыш сынып кезінен оның бойында тоғышарлық,
ұжымды жатырқаушылық қасиеттердің қалыптасқандығын аңғарамыз.
Нарық қатынастарының дамуы нәтижесінде отбасында айтарлықтай
адамгершілік тұрғыдан ересектердің де, балалардың да жаңа құндылық
бағыттарын қалыптастырып, отбасы өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Ата-ана
мен мұғалімдердің міндеті – қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесі ұсынып
отырған әлеуметтік мүмкіншілікті дұрыс пайдалану. Мектеп пен отбасы
балаларды тауар мен ақша қатынастарының мәдениетіне үйрету жұмыстарын
ойластыру қажет, сондай-ақ алып-сату пайда табу немесе пайдақорлық емес, ол
жалпы игілік үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құқықтық екі
жақты қызмет көрсету екенін түсіндіру. Ата-ананың маңызды міндеті
балаларымен біріккен коммерциялық қызмет-әрекетке қатысып, оны бақылау,
оларды баланың адалдығын, адамгершілігін, ұқыптылығын дамытатын қызмет
көрсетудің әртүрін орындауға үйрету. Нарық отбасы мүшелерінің алатын орнына
жанама әсер етеді, олардың өміріне жаңа әлеуметтік бағдарлар еенгізеді.
Қоғамдық және мемлекеттік тәрбие беделінің төмендеуі отбасы өмірінің
тәрбиесіне өзінше қиындық әкеледі.3.С.22
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар
әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық – экономикалық адамгершілік және
психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты
және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты
маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
- ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
- білім, шеберлік рухани құндылықтарды кейінгі ұрпақтарға жеткізетін
тәрбиелік қызмет;
- өндірістік – шаруашылық қызмет;
- жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
Ата-ананың қызметі - отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет
жасындағы игілігін қамтамасыз етеді.
Тұрмысты ұйымдастыру қызметі отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан
алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептелінеді.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігімен байланыстыратынын ескеріп,
қазіргі отбасы қауымының бағыттарымен бір қатар ерекшеліктеріне тоқталған
жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың
отбасының тәрбиелік қызметін іске асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалық отбасы қауымындағы ерекшеліктер олардың
әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала
ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс
болғанымен, екінші жағынан мұндай әлеуметтік бақылау шектеушілік сипатымен
тұлғаның еркін дамуына кедергі жасауы мүмкін.
Ал қалаларда мұндай бақылауға шектеу көп кездесе бермейді.
Ата –аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер
орын алады. Мысалы, ата-аналардың білімі жағары болған сайын олардың
балалары мектепте жақсы оқиды. Дегенмен, мұндай ата-аналар жұмыс басты
болғандықтан бала тәрбиесі көбіне қадағалаусыз да болып жатады.
Қоғам мүшелерінің материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы
тәрбиесі, материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым –қатынасына әсер
етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-51% жұмсалады.
Материалдық кірісі мол отбасыларда бала тәрбиесін ерекше қолға алу
мүмкіндігі мол.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық
мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында Адам қарымын сақтап, дамыта
берудің үш негізі:
а) физиологиялық (денсаулық жағдайы);
ә) зиялылық-кәсіптік (білімі мен біліктілігі);
б) рухани (адамгершілік принциптерін қалыптастыру) деп атап
көрсетілген.
Экологиялық тәрбие - әлеуметтік, қажетті тиімді даму сапасының негізі.
Оның құрамды бөліктері:
- Жастардың табиғат жөніндегі білімі;
- табиғат пен қарым-қатынасы;
- қоршаған ортаға көмегі.
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі
туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас
орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін,
басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді.
Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың
нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы
психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург,
Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі,
олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы
балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий)
қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар
жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.4.С.16
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады.
Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады.
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау,
отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын
алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде
толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды
қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек
көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз
еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі
сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған.
Д.Горборино отбасын адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде
сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады,
ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты
растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер
көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-
аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.
Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде
А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – отбасы - бұл жұбайлар
арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі,
оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады,
ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның
қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады.
Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено - деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы
жалпылама түрде болып табылады.
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала
арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен
қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе
туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету
жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр.
1.2 Некеге тұрудың тәртібі мен шарттары
Заңда неке таңдауға ерік берілген, яғни некеге тұру немесе оны бұзу
үшін тараптардың өзара ерікті келісімі қажет.
Некеде ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттері тең, әйелдердің
құқығын шектеуге жол берілмейді. Бұл әйелдердің үй шаруашылығын жүргізумен
ғана айналысып қоймай, сондай – ақ ерімен бірге бизнеспен айналысуына,
мансапқа талпынуына мүмкіндік береді.
Ерлі – зайыптық қатынстар, әдеттегідей ғұмырлық, яки некеге тұру бегілі
бір мерзім көрсетілмей жүзеге асырылады.
Қазақстанда мемекеттік АХАЖ органында тіркелген неке ғана танылады.
Қазақстанда некеге тұрған кезде отбасылық қатынастарда әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе қай дінді ұстанатындығына қарай
азаматтардың құқығын шектеудің кез келген түрлеріне тыйым салынады.
Ерлі – зайыптылар қатынастарына туыстарының араласуына жол берілмейді.
Некеге тұру некеге тұрушы ері мен әйелдің өзара ерікті келісімі және
олардың неке жасына жету болып табылады.
Егер неке күш көрсету, алдау, қорқыту жолымен қиылған болса, онда ол
жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Некеге тұру келісімін некені тіркеу рәсімінің барысында некеге тұрушы
адамның тікелей өзі ауызша білдіреді және оның қолын қойғызу арқылы
расталады. Соның өзінде ата – аналарының немесе туыстарының келісімі талап
етілмейді.
Дей тұрғанмен, қай жағынан алып қарағанда да ата – анасының құптауы
болашақ отбасы үшін өте маңызды екендігі күмәнсіз.
Некеге тұру тәртiбi 13-бапта (2-бөлім, 3-тарау, Неке және Отбасы туралы
Заң) қарастырылған.
1. Некеге тұратын адамдардың тiкелей қатысуымен неке мемлекеттiк
азаматтық хал актiлерiн жазу органдарында қиылады.
Некеге тұруға ниет бiлдiрген адамдардың бiреуi азаматтық хал актiлерiн
жазу органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке мұндай адамның тұратын
жерi бойынша қиылуы мүмкiн.
Неке қию кезiнде өкiл жiберуге жол берiлмейдi.
2. Некенi қию некеге тұруға тiлек бiлдiрушiлер азаматтық хал актiлерiн
жазу органына арыз берген күннен бастап бiр ай мерзiм өткен соң
жүргiзiледi.
Дәлелдi себептер болған жағдайда неке қиюды мемлекеттiк тiркеу орны
бойынша азаматтық хал актiлерiн жазу органы бiр ай өткенге дейiн неке
қиюға, сондай-ақ осы мерзiмдi ұзартуға, бiрақ бiр айдан аспайтын мерзiмге
ұзартуға рұқсат етуi мүмкiн.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктiлiк, бала тууы, бiр тараптың
өмiрiне тiкелей қауiп төнуi және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтiнiш
берiлген күнi қиылуы мүмкiн.
3. Неке қиюды мемлекеттiк тiркеу азаматтық хал актiлерiн мемлекеттiк
тiркеу үшiн белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.
4. Азаматтық хал актiлерiн жазу органдарының некенi тiркеуден бас
тартуына некеге тұруға тiлек бiлдiрушi адамдар не олардың бiреуi сотқа
шағым жасай алады.2.С.9
Неке отбасын құру мақсатымен заңда белгіленген тәртіппен ерікті және
толық келісім жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықтық
одақ болып табылады.
Неке ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес
қатынастарды туғызады.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері АХАЖ органдарында некеге
тұру мемлекеттік тіркелген кезден бастап туындайды және де заңмен
белгіленген тәртіпте тіркелген неке ғана құқықтық салдарға әкеп соғады.
Кесте 1
Некеге тұру туралы өтініш
Тегі Ер адам Әйел
Аты
Әкесінің аты
Туған уақыты _______________ ж. ________________ ж.
Жасы ___________ толды ___________ толды
Азаматтығы
Туған жері (қала, село,
аудан, облыс, өлке,
республика)
Ұлты
Отбасы жағдайы: некеде
тұрған жоқ, жесір,
ажырасқан
Білімі
Ортақ балалары туралы
мәліметтер
Жұмыс орны
Тұрақты тұратын жері
Нешінші рет некеге
тұрады
Жеке басты куәландыратын
құжаттар (нөмірі, қашан
және кім берді)
Некеге тұруға кедергілер жоқ
Некеге тіркелгеннен кейін мына тектерді алуды тілейміз
Күйеуі ______________________ зайыбы _______________________________
Некеге тұрудың шарттары және тәртібімен таныстық. Болашақ жұбайлардың және
ата-аналардың құқықтары мен міндеттері бізге түсіндірілді
Некеге тұрушылардың қолдары: Ері ___________________________________
(некеге тұрғанға дейінгі тегі)
Әйелі _________________________________
(некеге тұрғанға дейінгі тегі)
_______ _________________ 200 ______ ж.
Ерлі-зайыптылардың мүлкі жөніндегі қатынастың шарттық сипаты болуы,
сондай-ақ қолданыстағы неке-отбасы заңының нормаларымен реттелуі де мүмкін.
Мүлік режимі белгілі бір мүліктің ерлі-зайыптылардың біреуіне (өзіндік
мүлік) тиесілі екенін немесе екеуіне де ортақ мүлік болатынын анықтайды.
Ерлі-зайыптылар мүліктің режимі мен құқықтық мәртебесін, оның біреуіне
тиесілі болуын өзара келісімі бойынша анықтай алады. Мұндай келісім
болмаған жағдайда, ерлі-зайыптылар меншігінің заңды режимі некеде тұрған
кезде жинаған мүлік олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады.
Дамыған елдердің бәрінде некелеспес бұрын, өзара келісім-контрактісін
жасасады. Бұл құжатта азаматтар ажыраса қалатын жағдайда мәміледе неке
өмірінің барлық маңызды сәттері ескеріледі: екі тараптың дәулет жағдайы,
кәмелетке толмаған балалар кіммен болатынын, рақымсыз жұбайға қандай айып-
шара қолдануға болады. Шетелдерде неке контрактісі арқылы мүліктік
қатынастан бөлек, жеке мүліктік емес қатынасты да реттейді.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамада неке контрактісіне
отыру мүмкіндігін 1993 жылдың қазан айынан бастап қарастырған. Бірақ мұндай
озық жаңа енгізілім керекті қолдау тапқан жоқ. Бұрыннан некеде тұрғандар
да, енді некелесушілердің бірлі жарымы ғана неке контрактісінде өздерінің
мүлік жағдайы туралы ескереді. Неге олай? Жалпы қоғамның оның ішінде әр
азаматтың құқық мәдениетінің төмендігі. Неке контрактісін жасасудың барлық
сәттерін саралап көрейік. Бұл құқылық іс-әрекеттің әр нақты адамға берері
не?
Біздің еліміздегі некеге тұрушы екі жасты бір-біріне толық сенімді деп
есептейді, сондықтан, алдын-ала дәулет-мүлігін қағазға түсіруді ерсі
санайды. Неке контрактісі елімізде кеңінен таралмаса да, жұбайлар арасында
белең алып келе жатқан өзгеріс. Бұған байланысты туындап жататын даулар да
аз емес. Бұл мемлекетіміз үшін қажет емес, неке контрактісі ажырасуды
көздейтін құбылыс деушілер де бар.
Бұрынғы ҚазКСР-нің 1969 жылғы Неке және Отбасы кодексінде жұбайлардың
мүліктік құқықтық режимі барлығына бірдей анықталған. Сондықтан да кеңес
дәуірі кезінде неке шарты деген ұғым болған емес. Десек те, сол кезде
тәжірибеде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде неке шарты неке
контрактісі деген терминмен қолданылып келген. ҚазКСР-нің Неке және
Отбасы туралы кодексінің күші жойылған соң да неке контрактісі деген
термин қолданыста болды. Қазіргі Неке және Отбасы заңында да неке шарты
деген ұғым бар. ҚазКСР-нің Неке және Отбасы кодексінде 1993 жылы
толықтырулар мен өзгертулер енгізіліп, ол қосымша құжат ретінде
қабылданысымен неке шарты ұғымы ең алғаш рет пайда болды. Осыған орай
неке шартының жасалу жолдарын, реттейтін қатынастардың маңызын, бұзылуы мен
өзгертілуін толығымен қарастырған жөн. Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтық
қатынастары 1998 жылғы 17-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан
Республикасының Неке және Отбасы туралы Заңымен бекітілді.
Көптеген заңнамаларда неке шарты деген термин кездескенімен,
тәжірибеде неке контрактісі немесе неке келісімі деген терминдер
қоланылады. Олардың барлығы синонимдер болып табылады. Контракт деген
термин ағылшын сөзінен (сontract) алынған, ол да шарт деп аударылады.
Отбасы заңнамалары арқылы ерлі-зайыптылардың қатынастары құқықтық
реттелуге жатады. Көптеген мемлекеттердің заңнамаларында ерлі-зайыптылардың
мүліктік шарттық режим институтына бірқатар нормаларды енгізген.
Отбасында неке контрактісі жанжалды болдырмайды, өйткені мүлікті талап
ету жолдары контрактіде көрсетілген. Адам алдағы өмірін болжай алмағанмен,
неке контрактісі тағдырдың соққысын жеңілдетуге себін тигізеді. Егер ерлі-
зайыптылар некеге тұру кезінде неке контрактісін жасаса, бұл құжат
артықшылық етпейді. Бұндай контракт басқадай құжат сияқты, заңның
қорғауында болады.
Неке контрактісінің ең тиімді жағы – ерлі-зайыптылардың арасындағы
бітпес дау, орынсыз кикілжіңдерді болдырмай, бар мәселені заңмен
шешетіндігінде болып отыр.
Заңгерлер неке контрактісінің белең алмауының себептерінің бірі – кеңес
менталитетінің басылмағандығы, онда жоғары моральдік принциптері, мәңгі
махаббат және әртүрлі меншіктікке күресті басшылыққа алған еді. Ал неке
контрактісі болса, ажырасу кезінде актуалді болып отыр. Ресми түрдегі неке
байланыстары кезінде ешкім оның соңы бұзылуға әкеп соғады деп ойламайды.
Неке контрактісін жасасу қажеттілігін ерлі-зайыптылар өздерінің қалауы
бойынша шеше алады. Кейбіреулері бұған ойланбастан келіседі, ал
кейбіреулері қарсылықтарын білдіреді. Неке контрактісі алғашында мүліктік
қатынастарды реттейді, кейіннен әлеуметтік және жеке қатынастарды реттеуі
мүмкін. Неке контрактісі әйел мен еркектің мүліктік мүдделерін тең дәрежеде
қорғайды. Дегенмен неке контрактісін жасамас бұрын, оның ережелерімен
танысып, заңгерлермен кеңесіп алған артықтық етпейді.
Отбасын құру үшін неке жасына жетудің үлкен маңызы бар. Некеге
тұрушылар белгілі бір рухани және күш – қуат кемелділігіне ие болуы керек,
ол белгілі бір жаспен байланысты. Біздің заңымызға сәйкес неке жасы – 18
жас.
АХАЖ органдары дәлелді себептері болған жағдайда неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендете алады. Неке жасына жетпеген адамдардың некеге
тұруына ата – аналарының келісімі бойынша ғана рұқсат етіледі. Жүктілік
немесе баланың тууы, әскери қызметке шақырылуы, кәмелетке толмағандардың
нақты отбасын құруы дәлелді себептердің қатарына жатады. Соның өзінде басқа
да длелді себептердің болуы мүмкін.
Некеге тұратын адамдар медециналық, сондай – ақ медециналық –
генетикалық мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері
бойынша консультациялар алып, тексеруден өтулеріне болады. Мұндай
тексерулер некеге тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана өткізілуі
тиіс. Некеге тұратын адамдарды тексерудің нәтижелері медециналық құпия
болып табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен
адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Болашақ ерлі – зайыптылар АХАЖ органына өздерінің некеге тұрғысы
келетіндіктері туралы бірлесіп жазбаша түрде млімдеуі керек. Ал олардың
біреуі АХАЖ органына бірге өтініш беру үшін келуге мүмкіндігі болмаған
жағдайда қалай істеу керек? Егер ол дәлелді себептермен АХАЖ органына келе
алмайтын жағдайда ол адамдардың некеге тұруды қалайтындытары жөніндегі
нотариус куәландырған өтінішін табыс етуге заң рұқсат береді.
Некеге тұратын адамның тікелей қатысуымен неке мемлекеттік АХАЖ
органдарында қиылады. Некені сенімхат бойынша немесе өкілер арқылы қиюға
тыйым салынады.
Қамауда немесе бас бостандығынан айырылғандар некеге отыра алады.
Алайда оларда мемлекеттік тіркеу АХАЖ – та емес, бас бостандығын айыру
орнында немесе қамауда отырған жерде жүргізіледі.
Заңда неке қиюға кедергілер де көзделген. Бұл өзге тіркелген некенің
болуы, болашақ ерлі – зайыптылардың жақын туыстығы, некеге тұрушылардың
біреуінің іс - әрекетке қабілетсіздігі, сондай – ақ бала асырап алушылар
мен асырап алғандар арасында неке қию.
Некелік шарт – біздің тұрмысымызға салыстырмалы түрде жақында енген
ұғым.
Некелік шарт деп – некеге тұратын адамдардың немесе ерлі –
зайыптылардың некеде тұрғандағы немесе оны бұзған жағдайдағы мүліктік
құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісімдері танылады. Некелік шарт
міндетті түрде жазбаша жасалуы және нотариуспен куәландырылуы қажет.
Некелік шартты некеге отыратын адамдардың тікелей өздері, сондай – ақ
адвокат не нотариус толтыруы мүмкін екендігін айырықша атап көрсету қажет.
Некелік шартты нотариалды куәландыру үшін жекеменшік немесе мемлекеттік
нотариусқа жүгіну керек.
Некелік шартты некені тіркегенге дейін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелері, ұсыныстары
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
І-тарау. Отбасы құқығы және отбасы заңдарыНЫҢ ТӘРТІБІ МЕН ШАРТТАРЫ
1.1 Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптерінің негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.2 Некеге тұрудың тәртібі мен шарттарының қалыптасу ерекшеліктері
... ... . 18
1.3 Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін талдау субъектісі
... ... .. 23
1.4 Ерлі -зайыптылардың арасындағы некені тоқтату жолдарын анықтау және
шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 25
ІІ-тарау. Отбасы құқықтарын қорғауда іс жүргізу мәселелері
2.1 Ата-аналардың, балалардың және отбасының басқа да мүшелерінің
арасындағы алименттік қатынастар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекет тарапынан көмек
көрсету жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 34
2.3 Отбасы құқықтарын қорғауда іс жүргізу ережелерін, мәселелерін,
ұсыныстарын қолдау шаралары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 44
ІІІ-ТАРАУ. АТА-АНАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
3.1 Ата-аналар мен балалардың арасындағы құқықтық қатынастар. Ата-аналар
мен балалардың құқықтары, міндеттерінің туындау негіздері
... ... ... ... ... ... ... 53
3.2 Ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігін реттеу мен жүзеге
асыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 60
3.3 Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу жолдарының негізгі
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 69
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 75
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы қоғамда үлкен рөл ойнайды.
Отбасы құқығы – отбасы мүшелерінің арасындағы жеке мүліктік және жеке
мүліктік емес қатынастарды реттейтін нормалар жүйесін көрсететін құқықтың
бір саласы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нормативтік-құқықтық актілерде отбасы
құқықтарының, неке контрактісінің толық мәнін ашу және тәжірибеде қолдана
білу керектігін көрсету қажет. Отбасы құқығы және неке контрактісі
еліміздегі өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеу объектісі мен пәні – ерлі-зайыптылардың отбасылық құқықтары мен
міндеттері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: отбасы құқықтарының
мағынасын ашу, біздің заңдарымызға байланысты отбасылардың құқықтық
түсінігін, Ресей Федерациясының заңдарында бекітілген отбасылардың құқықтық
түсінігін және шетел мемлекеттерінің заңдарындағы отбасы құқықтарының
алатын рөлін қарастыру.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеуге-мынадай міндеттер қойылды:
- біріншіден, отбасы құқықтарының мазмұнына түсінік беру; даму тарихын
ашу;
- екіншіден, некеге тұру және оны бұзу тәртібіндегі неке контрактісінің
рөлі;
- үшіншіден, шетелдік тәжірибені негіздей отырып, неке контрактісінің
құқықтық реттелуі.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Теориялық маңызы
жеткілікті дәрежеде отбасы құқығы мен неке контрактісін реттейтін арнайы
нормативтік актілердің болмауында. Ал практикалық маңызы некеге тұрушы
немесе некеде тұрған көптеген азаматтар ұлттық салт-дәстүрді сақтай отырып,
неке контрактісін жасамайды.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде неке және отбасы құқығы туралы
мынадай төмендегі аспектілері анықталады:
Отбасы – барлық адамға қажетті нәрсе. Адамның отбасын құруы - өз алдына
маңызды әрі жауапты ісі болып келеді.
Барлық халықтарда неке және отбасы жөніндегі Заңдар мен кодекстерінің
болуы адамзаттың жеке қатынастары қоғамдық тәртіппен берік байланысты
екендігіне сенімді дәлел болып табылады.
Отбасы — қоғамның бастапқы ұясы. Сондықтан мемлекет отбасына ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігінше оған көмек көрсетеді, кімнің болмасын
оған заңсыз араласуына жол бермейді. Демек, мемлекет те адамдарға, некелі
болып өмір құрған отбасына, белгілі мөлшерде талап та қояды. Сонымен қатар
заңда анықталған жағдайларда – басқа да туыстар арасындағы қатынастарды
реттейді. Осыдан шығатын қорытынды: отбасы құқығы – неке қатынастарының
пайда болуын, өзгертілуі мен тоқтатылуын реттейтін теориялар жиынтығын
зерттейтін ғылым. Талаптар қоя отырып, мемлекет некелілерге, отбасына
камқорлық көрсетуге міндеттенеді. Бұл талаптар тегіннен-тегін емес, ол
азаматтардың (жеткен жетістігі мен есеюіне және т. б.), коғамның (жақсы
отбасы - игіліктің негізі) камы үшін қойылады. Сондықтан отбасын қүру үшін
заңда қаралған жағдайлар жасалуы керек. Некелік жас ерлер үшін — 18 жас,
әйелдер үшін 17 жас болып белгіленген. Кейбір жағдайларда әйелдер үшін
некелік жас бір жылға қысқартылуы мүмкін. Некелік жасты бір жылға қысқарту
үшін некеге тұруға ниеттенген қыз өтінішті өзі жазуы керек. Мұндай өтінішті
қызбен келісе отырып, оның ата-анасы немесе асырап алған басқа да туысы
жазуына да болады. Некелік жастың бір жылға кемітілуі туралы мәселені
жергілікті әкімшілік шешеді. Әдетте, некелілікке қабілеттік адамның 18
жасынан басталады деп танылған (адамдар бұл құқығын өз еркінше шешіп, өз
ісіне өзі жауап береді). Егер некеге тұру 17 жасқа толмайынша рұксат
етілмесе, 18 жасқа толғанда бұл мәселе толығынан шешілетіні белгілі. Мұның
өзі, атап айтқанда, ерлі-зайыптылардың бала тәрбиелеудегі тең құкығын,
мүліктерді пайдалану, тағы басқа отбасы өміріндегі тең құқықтық міндеттер
мен мәселелерді шешіп, айқындау үшін де қажет. Н.Ә.Назарбаев: Отбасында
адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады. Отанға деген
ыстық сезім – жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен
басталады.1.С.15
Отбасының толық және толық емес түрлері болады. Толық отбасында ата –
анасы, балалары және әдетте, әкесі жағынан да шешесі жағынан да аға ұрпақ
өкілдері – атасы мен әжесі болады.
Заңдық мағынасында отбасы дегеніміз – бұл некеден, туыстықтан, бала
асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын және отбасылық қатынастарды нығайту мен дамытуға септігін
тигізетін, мүліктік және мүлікке қатысты емес жеке бастың құқықтарымен
байланысқан адамдар тобы. Отбасылық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы отбасылық құқық деп аталады. Отбасы – неке
қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акт Қазақстан
Республикасының Неке және отбасы туралы Заңы болып табылады.
Соңғы жылдары отбасы құқығы институтының маңыздылығын күрт өсуде.
Себебі мемлекетіміздегі болып отырған жағдайлар отбасыдан басталады және
отбасыға байланысты жүреді. Ондай жағдайлардың бірі – халықтың әлеуметтік –
экономикалық ахуалы. Себебі мемлекеттің әлеуметтік жағдайы, әрбір қадамы
отбасыға тікелей әсерін тигізуде.
Қазақстан Республикасының неке – отбасы заңдары бойынша:
- еркек пен әйелдің некелі одағының еріктілігі;
- ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;
- отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол
берілмеушілік;
- отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісіммен шешу;
- балаларды отбасында тәрбиелеуге басымдық беру, олардың өсіп жетілуі
мен әл-ауқатты болуына қамқорлық жасау;
- отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетсіз мүшелерінің
құқықтары мен мүдделерін қорғауға басымдық беру;
- отбасы мүшелерінің өз құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруын қамтамасыз
ету, бұл құқықтарды сот қорғауының мүмкіндіктері;
- отбасының барлық мүшелерін салауатты тұрмыс салтына ынталандыру
қағидаларына негізделеді.2.С.6
Неке-отбасы заңдарымен реттелетін қатынастар некеге тұрудың, некені
тоқтатудың және оны жарамсыз деп танудың шарты мен тәртібін белгілейді,
отбасы мүшелерінің: ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың (асырап
алушылар мен асырап алынғандардың) арасындағы, ал неке-отбасы заңдарында
көзделген жағдайларда және шектерде басқа туыстар мен өзге де адамдардың
арасындағы азаматтық құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес және мүліктік
жеке қатынастарды реттейді, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
отбасына орналастырудың нысандары мен тәртібін айқындайды, азаматтық хал
актілерін тіркеу және заңдарда белгіленген тәртіппен ақылы қызмет көрсету
тәртібін реттейді.
Неке – ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасындағы теңқұқықты одақ.
Отбасылық заңнама келесі шарттар мен тәртіптерді реттейді:
• Некеге тұру;
• Некені тоқтату;
• Некені жарамсыз деп тану.
Некені қию, некені бұзу және оны жарамсыз деп тану азаматтық хал
актілерін жазатын мемлекеттік органдар (АХАЖ) арқылы тіркеледі.
Некені жарамсыз деп тануды сот жүргізеді. Некенің жарамсыздығы оның
қиылған күнінен бастап танылады. Егер некені жарамсыз деп тану туралы іс
қаралатын сәтке заңға орай оның қиылуына кедергі жасаған мән-жайлар
жойылса, некені жарамсыз деп тануға болмайды. Сондай-ақ, егер мұндай некені
тіркеткен адамдар істі сот қарағанға дейін іс жүзінде отбасын құрса, сот
некені жалған деп тани алмайды.
Салдары некесі жарамсыз деп танылған адамдар бірлесіп сатып алған
мүліктің құқықтық режимі ҚР Азаматтық кодексінің үлестік туралы
ережелерімен реттеледі, ерлі-зайыптылар жасасқан неке шарты жарамсыз деп
танылады.
Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына
тәрбиелеу үшін бала алудан туындайын қатынастар отбасылық қатынастар деп
аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен реттеле
бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, ізгілік -
өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара құрмет, сүйіспеншілік,
қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылық өмір қалыбы,
көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет – ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді
қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға
жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Отбасының ішкі мәселелері отбасы мүшелерінің өзара келісімі бойынша
шешіледі. Егер ол мәселе кәмелетке толмағандардың мүдделеріне қатысты
болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларға араласу
отбасылық қатынастар бұзылғанда қажет. Жеке басындық қатынастармен
салыстырғанда отбасылық мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей – тегжейлі
реттелеі, өйткені бұл қатынастардың объектісі материалдық игілік болып
табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен,
отбасылық құқықпен реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және
жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге азаматтық заңнама қолданылады,
өйткені ол отбасылық – некелік қатынастардың мәніне қайшы келмейді.
Отбасылық құқық тек шартты түрде ғана отбасылық деп атауға болатын өзге
де қатынастарды реттейді. Мәселен, немерелері мен әжелерінің арасындаңы
қатынастар; өздерінің отбасын құрып, бөлек тұратын кәмелетке толған ағалары
мен қарындастарының арасындағы қатынастар. Бұл көрсетілген қатынстардың
негізіне көбінесе туыстық жатады, сондақтан да мұндай қатынастарды туыстық
қатынастар деп атау керек. Туыстық дегенде бір негізден немесе ортақ бір
атадан тарайтын қандас адамдардың байланысы түсініледі. Туыстықтың екі
тармағы болады: тікелей және жанама туыстық. Тікелей туыстық адамдардың бір
негізден тарайтындығына негізделеді. Туыстық жоғары және төменгі тармаққа
ажыратылады. Туыстықтың жоғары тармағы ұрпақтан арғы атаға қарай тарайды
(әкеге, шешеге, атаға, атаның атасына және т.б.), төменгі тармақ – арғы
атадан ұрпақтарына қарай тарайды (балаға, немереге, шөбереге және т.б.).
Жанама тармақ адамдардың бір атадан тарауына негіздеген. Мысалы, бір
атадан тарайтын немере ағалары мен қарындастары; бір жағдайда ортақ атасы -
әкесі, ал енді бір жағдайда – атасы болып табылатын көкесі мен жиені.
Мысалы, азаматтық құқықта заң бойынша мүлікке мұрагерлік етуде жақын,
сондай – ақ алыс туысқан да есепке алынады. Бүгінгі күнгі мұрагерлердің
алты кезектілігі анықталған. Оларға: балалары, ерлі – зайыптылар мен ата –
аналарынан басқа (бірінші кезектілік) мұра қалдырушының туыстары, толық
туыстары, толық емес туыс (жақын) ағалары мен қарындастары, сондай – ақ
оның әкесі жағынан және шешесі жағынан келетін атасы мен әжесі (екінші
кезектілік), мұра қалдырушының туған көкесі мен тәтәлері (үшінші
кезектілік), мұра қалдырушының алтыншы атасына дейінгі өзге де туыстары
(төртінші кезектілік), егер олар мұра қалдырушымен бір ортада кем дегенде
ое жыл бірге тұрса туыс ағалары мен қарындастары, өгей әкесі мен шешесі
(бесінші кезектілік), мұра қалдырушының еңбекке жарамсыз асырауында
болғандар (алтыншы кезектілік) жатады. Заң бойынша мұрагерлер кезегі
бойынша мұрагерлікке ие болады. Туған ағалары мен қарындастары толық туыс
және толық емес туыс болып бөлінеді. Толық туыстар – бір ортақ ата – анадан
тарайтын аға – іні, апа – қарындастар. Егер әкесі мен шешесінің біреуі ғана
ортақ болса, онда ағасына іні – қарындастары толық емес туыс деп
есептеледі. Егер олардың аналары бір, ал әкелері басқа болса, оларды бір
кіндіктен тарағандар (яғни, бір анадан туғандар) деп атайды. Егер олардың
әкесі бір, шешелері басқа болса, онда оларды қандастар деп атайды.
Қазақстанның отбасылық заңнамасы құқықтық жағынан ағасына іні –
қарындастарды толық туыс не толық емес туыс деп айырмайды.7.С.16
Толық емес туыс аға – қарындастарды ерлі – зайыптылардың бұрынғы
некелерінен немесе некеден тыс туған туыс аға – қарындастарымен шатастыруға
болмайды. Олардың ортақ әкелері де шешелері де жоқ, демек, олар туыс емес,
сүйек жақындар деп танылады. Ері мен оның тусытары бір жағынан, әйелі мен
оның туыстары – екінші жағынан, бұлар да сүйек жақындар. Өгей әке – шешесі
және өгей ер бала мен қыз да сүйек жақындар деп есептеледі.
Толық емес отбасы балалардың ата – анасының біреуінің ғана болуымен
сипатталады. Соның өзінде балалардың ата – аналары ажырасқан болса,
балалары соның қарамағында қалған ата – анаға екінші жағы балаларды және
еңбекке жарамсыз ерлі – зайыптыны бағып – қағу үшін алимент төлейді. Егер
ерлі – зайыптылардың біреуі қайтыс болып, екіншісінің қарамағында кәмелетке
толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы ретінде материалдық
көмек көрсетеді. Сөйтіп, толық және толық емес отбасы да тең жағдайда заң
және мемлекетарқыы қорғалады.
Неке мен отбасын қорғау екі түрде жүзеге асрылады: юрисдикциялық және
бейюрисдикциялық. Біріншісінде – отбасының құқығы бұзылған немесе
дауланатын құқықты қорғау жөніндегі өкілетті мемлекеттік органдарды
қарастыру арқылы жүзеге асырылады. Бұлар сот, прокурор, азаматтық хал
актілерін тіркеу (АХАЖ) органдары, қамқоршылық органдары, ішкі істер
органдары.
Екінші түрі – отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі
азаматтар мен ұйымдардың азаматтар мен ұйымдардың іс - әрекеттері.
Азаматтар бұл әрекеттерді мемлекеттік органдардан көмектесуді өтінбей – ақ
өздері іске асырады. Мұндай іс - әрекеттерді – құқығын өзі қорғау деп
атайды. Мысалы, құқығы бұзылған баланың ата – анасы тәртіп бұзушы баланың
ата – анасымен кеңесіп, оған кешірім сұрауға ұсыныс жаайды және т.б.
Сот арқылы қорғау – отбасы құқығын қорғаудың бір түрі болып табылады.
Бұл істе прокуратура, ішкі істер органдары, АХАЖ органдары, тәрбиелік
мекемелер, атқарушы органдар - әкімдіктер үлкен рөл атқарады. Мысалы,
әкімдіктер ата – аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау шараларын қолға алуға, ондай балалары есепке алуды
ұйымдастырып, оларды отбасыларға орналастыруға көмектесуге міндетті. Ішкі
істер органдары баланы күштеп тартып алуға, сондай – ақ алимент төлеуден
жалтарып жүрген адамдарды іздестіруге байланысты шешімдерді күштеп
орындауға қатысулары мүмкін.
Отбасы – ерекше педагогикалық жүйе. Әлеуметтану ғылымы отбасын тұтас
қоғамдық ағзаның бөлігі, әлеуметтік – тәрбие беретін ұжым ретінде
қарастырады. Қоғамның әлеуметтік – экономикалық салада орын алған
өзгерістері міндетті түрде отбасының өмірінен көрініс табады. Отбасы
моральдық, психологиялық жаңаруы барысында созылмалы, оның үстіне қарама-
қайшылықты, күрделі болып келеді. Сондықтан да, отбасында жаңа қатынастар,
жаңа моральдық ұғымдар орнығуы экономикалық салаға қарағанда баяу қарқынмен
іске асады. Өйткені отбасын болжамдаудың қиындығы қайта құруларға, негізгі
әлеуметтік - экономикалық факторлармен бірге биологиялық, психологиялық
және демографиялық факторларға байланысты.
Бұл жұмыстың ғылыми жаңашылдығы – ұлттық тілде бұл тақырыпта зерттелген
жұмыстар аздық танытып отыр. Сондықтан осы қазақ тілінде зерттеліп отырған
жұмыстың ғылымға қосатын үлесі зор болады деп ойлаймын.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиет
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыс барысында отбасы құқығы мәселесін қарастырған отандық және
шетелдік авторлардың нормативтік-құқықтық еңбектері, мерзімді басылымдар
қолданылған.
І-тарау. Отбасы құқығы және отбасы заңдары
1.1 Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптері
Отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді.
Сондықтан ол адам үшін ең үлкен мәнге ие орта.
Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың сақтаушысы.
Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларды игереді.
Сондықтан отбасылық өмір жеке адамның азамат болып өсуінің негізі.
Отбасы- оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
Өйткені бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі - бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы
ата- аналардың борышы. Оған дәлел: балалар мекемелері жөнінде халықтың
қажеттілігін толық қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерінің,
жас натуралистер станцияларының, ғылыми-техникалық және көркемдік
шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға
ерекше көңіл бөлу; отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс
үйлерінің жүйесін кеңейту; аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық
шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасында басты мәселелердің бірі- баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру.
Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне
қатысуы, оқу- әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Отбасы, барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін
шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы отбасының өсіп келе
жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешудегі ерекшелігі – ата-ананың білім
және жалпы мәдени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың отбасынбағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады. Ол отбасы мүшелері арасындағы өзара
қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың
жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Отбасы
тәрбиесінің артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешкандай да түрі
алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер
береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады.
Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға
дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда
артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір
қиыншылықтар туғызады.
Неке – отбасын құрудың негізі болып табылады. Ерлі – зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туындататын
отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті
және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең
құқықтық одақты – неке деп түсінуіміз қажет.
Егер неке тіркелмесе де, бірақ еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады. Егер
кәмелетке толған балалары ата – анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлық
жасап, материалдық көмек көрсетсе – бұл да отбасы. Егер кәмелетке толған
ағалары мен қарындастары ата – анасыз бірге тұрып, бір – біріне қамқорлық
жасайтын болса – бұл да отбасы.
Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын
алады. Мысалы: ата-аналардың білімі жоғары болған сайын олардың балалары
мектепте жақсы оқиды. Қазіргі ата-аналар жұмыс басты болғандықтан бала
тәрбиесі көбінесе білімі төмен ата мен әжелерге жүктеледі.
Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық жағдайға байланысты
жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым-
қатынасына әсер етеді.Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-50%
жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларда педагогикалық көзсоқырлық,
тойынғандық жағдайға алып барады. Тойынғандық дегеніміз - өмірге, өмірдегі
материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, келекетті
қатынас.
Отбасы мүшелерінің келуі, туылған бала санының азаюы да отбасы дамуының
ерекшелігін құрайды. Қалалық отбасында бір-екі бала ғана тәрбиеленеді. Бала
туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі; олар ата-аналардың
жұмысбастылығын; мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілмеуі;бала
тәрбиесіне шығынның көп жұмсалуы; әйел ананың шамадан тыс жұмысбастылығы;
отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық жағдайы; ата-аналардың “өзі үшін
өмір сүруге”ұмтылған тоғышарлық ұмтылысы және т.б.Бала туудың азаюы- шағын
отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген және педагогикалық проблеманы
алуға тосады. Қазіргі отбасы ажырасу санының едәуір артуымен сипатталады.
Ажырасудың 90% тұрмыс қолайсыздығы мен дайындықсыздың салдары. Дегенмен
барлық ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, өйткені кей жағдайда
ажырасу баланың психикасына теріс әсер ететін ұрыс-жанжал, отбасылық
кикілжіңді алдын алады.
Отбасының мәнділігін түсіну, оның ұрпақ тәрбиесіндегі ролі, қоғамдық
тұрақтылық пен үрдісін қамтамасыз ету, бала және отбасы мүддесін есепке алу
қажеттілігін тану, сондай-ақ оларды әлеуметтік қорғауда арнайы шаралар
қолдану біздің қоғамның күшті тарапы болып табылады.
Отбасы - бұл некемен негізделген немесе етжақын туыстықтағы адамдар
тобы. Отбасының мүшелері өзара жәрдемдесу және моральдық жауаптылықпен
тұрмыс қоғамымен байланысты болады. Сондықтан-да, отбасын ер мен әйелдің
моральдық-құқықтық одағы деуге болады.
Отбасының қалыптасуы адамның денсаулығына әсер етеді. Отбасының өмірі
отбасы мүшелерінің денсаулығын білдіреді.Некеде бақыттылар сирек
ауырады,ұзақ өмір сүретіндігі белгілі. Тұрмыстағы әйелдерден жесірлердің
өлімі әрқашан жоғары болып келеді. Отбасылық жағдайы, олардың өзара
қатынастағы сипат елеулі түрде тууға, әртүрлі денсаулық көрсеткіштеріне
әсер етеді.
Қазіргі кезде отбасының беделі төмендеуде, отбасы ішіндегі өмір жағдайы
шиеленісуде.Қазір көптеген жас адамдар, батыс елдерінің тәжібиесі бойынша
некеге тіркелмей өмір сүреді. Солтүстік Қазақстан облысы туралы айтатын
болсақ, неке тіркеу санының төмендеуі, ал некені бұзудың өсуі байқалды.
Егер 2007 жылдың 7 айының ішінде 2568 неке тіркелген болса, осы жылы оның
саны 2479 жұп болды. 2008 жылдың 7 айының ішінде 955 неке бұзулуы тіркелсе,
өткен жылдың ұқсас кезеңінде 27-ге көтерілген. Сонымен қатар, мемлекетпен
қолданылған шаралар негізінде туған балаға жәрдемақы төлемінің көтерілуі
бойынша, өмір жағдайының жетілуімен бала туу саны өсті, бұл өте қуантарлық
жағдай болып отыр. Солтүстік Қазақстан облысының Әділет органдарымен осы
жылдың 7 айының ішінде 5506 жаңа туған нәрестелер тіркелді. 2007 жылдың
ұқсас кезеңімен салыстырғанда туған балалардың саны 549 адамға өсті.
Сурет 1. 2007-2010 жылдар аралығындағы неке қиюшы және неке бұзушы
отбасылардың өсу реті.
Дүниежүзілік денсаулық ұйымдарының деректері бойынша, адамның
денсаулығына әсер ететін қоғамдағы негізгі факторлар, тұқым қуалаушылық,
экологиялық жағдай, өмір салты және денсаулық сақтау жүйесі болып табылады.
Сондықтан денсаулықты қамтамасыз ету жүйесінің нақты негізі осы негізгі
факторларға оң әрекеттер жасау болып табылады.
Адамның денсаулық жағдайын белгілейтін ең қуатты фактор өмір салты
болып танылады. Өмір салты-бұл біздің күнделікті іс-әрекетіміз, біздің
әдеттер, біздің мінез-құлқымыз. Егерде осы іс-қимылдар физиологиялық және
психологиялық процесстердің жағымды жағдайында болса әртүрлі аурулар
болжамы төмендейді де, ұзақ өмір сүру қалыптасады, сонымен өмір сүру салты
сауықтанады. Салауатты өмір сүрудің ең басқарушы факторы адамның өзіне
және отбасына толық тәуелді болуы.
Тәртіп, отбасы мүшелерінің күн тәртібі-салауатты өмір салты
көрсеткішінің бірі. Отбасындаға жағымсыз психологиялық климат,отбасы
мүшелерінің демалу тәртібінің, ұйқы, тамақ тәртібінің бузылуынан отбасы
мүшелерінің әртүрлі аурулар дамуына әсерін тигізеді. Күнделікті өмірде
өзінің денсаулығын қалыптастыруда іскерлікпен қараған адамның дені әрқашан
сау болады.
Қоғамның негізгі мәселесі отбасының қуатты болуына, неке қиюының
мәдениеті үлкен әсерін тигізеді, барлық мүшелерінің денсаулығы отбасының
басты факторы болып табылады.
Бір балалы отбасы көпшілікпен араласу, ұжымдық қызмет тәжірибесін игеру
жағынан баланы қиын жағдайға қалдырады.Бұндай отбасыларда аға,әпке сияқты
тәлімгер іні, қарындас сияқты қамқорлығына алатын бауырдың болмауы ұжымдық
туыстық қатынастар аясын мүлдем тарылта түседі. Осындай жағдайда баланың
қызығушылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде ата-аналардың педагогикалық
нормаларды сақтамауынан бастауыш сынып кезінен оның бойында тоғышарлық,
ұжымды жатырқаушылық қасиеттердің қалыптасқандығын аңғарамыз.
Нарық қатынастарының дамуы нәтижесінде отбасында айтарлықтай
адамгершілік тұрғыдан ересектердің де, балалардың да жаңа құндылық
бағыттарын қалыптастырып, отбасы өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Ата-ана
мен мұғалімдердің міндеті – қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесі ұсынып
отырған әлеуметтік мүмкіншілікті дұрыс пайдалану. Мектеп пен отбасы
балаларды тауар мен ақша қатынастарының мәдениетіне үйрету жұмыстарын
ойластыру қажет, сондай-ақ алып-сату пайда табу немесе пайдақорлық емес, ол
жалпы игілік үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құқықтық екі
жақты қызмет көрсету екенін түсіндіру. Ата-ананың маңызды міндеті
балаларымен біріккен коммерциялық қызмет-әрекетке қатысып, оны бақылау,
оларды баланың адалдығын, адамгершілігін, ұқыптылығын дамытатын қызмет
көрсетудің әртүрін орындауға үйрету. Нарық отбасы мүшелерінің алатын орнына
жанама әсер етеді, олардың өміріне жаңа әлеуметтік бағдарлар еенгізеді.
Қоғамдық және мемлекеттік тәрбие беделінің төмендеуі отбасы өмірінің
тәрбиесіне өзінше қиындық әкеледі.3.С.22
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар
әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық – экономикалық адамгершілік және
психологиялық қатынастар. Отбасы дамуының кезеңдері оның қызметінің сипаты
және ауқымының өзгеруімен байланысты. Ол қоғамға және адамға қатысты
маңызды қоғамдық қызметтер атқарады.
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
- ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
- білім, шеберлік рухани құндылықтарды кейінгі ұрпақтарға жеткізетін
тәрбиелік қызмет;
- өндірістік – шаруашылық қызмет;
- жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
Ата-ананың қызметі - отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет
жасындағы игілігін қамтамасыз етеді.
Тұрмысты ұйымдастыру қызметі отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан
алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептелінеді.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігімен байланыстыратынын ескеріп,
қазіргі отбасы қауымының бағыттарымен бір қатар ерекшеліктеріне тоқталған
жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың
отбасының тәрбиелік қызметін іске асыруына көмектеседі.
Ауылдық және қалалық отбасы қауымындағы ерекшеліктер олардың
әлеуметтік жағдайына байланысты болмақ. Мысалы: ауылды жердегі бала
ауылдастарының қатаң бақылауында болады. Бұл бір жағынан жағымды құбылыс
болғанымен, екінші жағынан мұндай әлеуметтік бақылау шектеушілік сипатымен
тұлғаның еркін дамуына кедергі жасауы мүмкін.
Ал қалаларда мұндай бақылауға шектеу көп кездесе бермейді.
Ата –аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер
орын алады. Мысалы, ата-аналардың білімі жағары болған сайын олардың
балалары мектепте жақсы оқиды. Дегенмен, мұндай ата-аналар жұмыс басты
болғандықтан бала тәрбиесі көбіне қадағалаусыз да болып жатады.
Қоғам мүшелерінің материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы
тәрбиесі, материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым –қатынасына әсер
етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-51% жұмсалады.
Материалдық кірісі мол отбасыларда бала тәрбиесін ерекше қолға алу
мүмкіндігі мол.
Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік – экономикалық
мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасында Адам қарымын сақтап, дамыта
берудің үш негізі:
а) физиологиялық (денсаулық жағдайы);
ә) зиялылық-кәсіптік (білімі мен біліктілігі);
б) рухани (адамгершілік принциптерін қалыптастыру) деп атап
көрсетілген.
Экологиялық тәрбие - әлеуметтік, қажетті тиімді даму сапасының негізі.
Оның құрамды бөліктері:
- Жастардың табиғат жөніндегі білімі;
- табиғат пен қарым-қатынасы;
- қоршаған ортаға көмегі.
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі
туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас
орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін,
басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді.
Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың
нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы
психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург,
Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі,
олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы
балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий)
қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар
жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.4.С.16
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады.
Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады.
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау,
отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын
алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде
толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды
қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек
көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз
еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі
сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған.
Д.Горборино отбасын адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде
сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады,
ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты
растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер
көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-
аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.
Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде
А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – отбасы - бұл жұбайлар
арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі,
оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады,
ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның
қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады.
Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено - деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы
жалпылама түрде болып табылады.
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала
арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен
қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе
туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету
жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр.
1.2 Некеге тұрудың тәртібі мен шарттары
Заңда неке таңдауға ерік берілген, яғни некеге тұру немесе оны бұзу
үшін тараптардың өзара ерікті келісімі қажет.
Некеде ерлі – зайыптылардың құқықтары мен міндеттері тең, әйелдердің
құқығын шектеуге жол берілмейді. Бұл әйелдердің үй шаруашылығын жүргізумен
ғана айналысып қоймай, сондай – ақ ерімен бірге бизнеспен айналысуына,
мансапқа талпынуына мүмкіндік береді.
Ерлі – зайыптық қатынстар, әдеттегідей ғұмырлық, яки некеге тұру бегілі
бір мерзім көрсетілмей жүзеге асырылады.
Қазақстанда мемекеттік АХАЖ органында тіркелген неке ғана танылады.
Қазақстанда некеге тұрған кезде отбасылық қатынастарда әлеуметтік,
нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе қай дінді ұстанатындығына қарай
азаматтардың құқығын шектеудің кез келген түрлеріне тыйым салынады.
Ерлі – зайыптылар қатынастарына туыстарының араласуына жол берілмейді.
Некеге тұру некеге тұрушы ері мен әйелдің өзара ерікті келісімі және
олардың неке жасына жету болып табылады.
Егер неке күш көрсету, алдау, қорқыту жолымен қиылған болса, онда ол
жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Некеге тұру келісімін некені тіркеу рәсімінің барысында некеге тұрушы
адамның тікелей өзі ауызша білдіреді және оның қолын қойғызу арқылы
расталады. Соның өзінде ата – аналарының немесе туыстарының келісімі талап
етілмейді.
Дей тұрғанмен, қай жағынан алып қарағанда да ата – анасының құптауы
болашақ отбасы үшін өте маңызды екендігі күмәнсіз.
Некеге тұру тәртiбi 13-бапта (2-бөлім, 3-тарау, Неке және Отбасы туралы
Заң) қарастырылған.
1. Некеге тұратын адамдардың тiкелей қатысуымен неке мемлекеттiк
азаматтық хал актiлерiн жазу органдарында қиылады.
Некеге тұруға ниет бiлдiрген адамдардың бiреуi азаматтық хал актiлерiн
жазу органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке мұндай адамның тұратын
жерi бойынша қиылуы мүмкiн.
Неке қию кезiнде өкiл жiберуге жол берiлмейдi.
2. Некенi қию некеге тұруға тiлек бiлдiрушiлер азаматтық хал актiлерiн
жазу органына арыз берген күннен бастап бiр ай мерзiм өткен соң
жүргiзiледi.
Дәлелдi себептер болған жағдайда неке қиюды мемлекеттiк тiркеу орны
бойынша азаматтық хал актiлерiн жазу органы бiр ай өткенге дейiн неке
қиюға, сондай-ақ осы мерзiмдi ұзартуға, бiрақ бiр айдан аспайтын мерзiмге
ұзартуға рұқсат етуi мүмкiн.
Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктiлiк, бала тууы, бiр тараптың
өмiрiне тiкелей қауiп төнуi және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтiнiш
берiлген күнi қиылуы мүмкiн.
3. Неке қиюды мемлекеттiк тiркеу азаматтық хал актiлерiн мемлекеттiк
тiркеу үшiн белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.
4. Азаматтық хал актiлерiн жазу органдарының некенi тiркеуден бас
тартуына некеге тұруға тiлек бiлдiрушi адамдар не олардың бiреуi сотқа
шағым жасай алады.2.С.9
Неке отбасын құру мақсатымен заңда белгіленген тәртіппен ерікті және
толық келісім жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықтық
одақ болып табылады.
Неке ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес
қатынастарды туғызады.
Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері АХАЖ органдарында некеге
тұру мемлекеттік тіркелген кезден бастап туындайды және де заңмен
белгіленген тәртіпте тіркелген неке ғана құқықтық салдарға әкеп соғады.
Кесте 1
Некеге тұру туралы өтініш
Тегі Ер адам Әйел
Аты
Әкесінің аты
Туған уақыты _______________ ж. ________________ ж.
Жасы ___________ толды ___________ толды
Азаматтығы
Туған жері (қала, село,
аудан, облыс, өлке,
республика)
Ұлты
Отбасы жағдайы: некеде
тұрған жоқ, жесір,
ажырасқан
Білімі
Ортақ балалары туралы
мәліметтер
Жұмыс орны
Тұрақты тұратын жері
Нешінші рет некеге
тұрады
Жеке басты куәландыратын
құжаттар (нөмірі, қашан
және кім берді)
Некеге тұруға кедергілер жоқ
Некеге тіркелгеннен кейін мына тектерді алуды тілейміз
Күйеуі ______________________ зайыбы _______________________________
Некеге тұрудың шарттары және тәртібімен таныстық. Болашақ жұбайлардың және
ата-аналардың құқықтары мен міндеттері бізге түсіндірілді
Некеге тұрушылардың қолдары: Ері ___________________________________
(некеге тұрғанға дейінгі тегі)
Әйелі _________________________________
(некеге тұрғанға дейінгі тегі)
_______ _________________ 200 ______ ж.
Ерлі-зайыптылардың мүлкі жөніндегі қатынастың шарттық сипаты болуы,
сондай-ақ қолданыстағы неке-отбасы заңының нормаларымен реттелуі де мүмкін.
Мүлік режимі белгілі бір мүліктің ерлі-зайыптылардың біреуіне (өзіндік
мүлік) тиесілі екенін немесе екеуіне де ортақ мүлік болатынын анықтайды.
Ерлі-зайыптылар мүліктің режимі мен құқықтық мәртебесін, оның біреуіне
тиесілі болуын өзара келісімі бойынша анықтай алады. Мұндай келісім
болмаған жағдайда, ерлі-зайыптылар меншігінің заңды режимі некеде тұрған
кезде жинаған мүлік олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады.
Дамыған елдердің бәрінде некелеспес бұрын, өзара келісім-контрактісін
жасасады. Бұл құжатта азаматтар ажыраса қалатын жағдайда мәміледе неке
өмірінің барлық маңызды сәттері ескеріледі: екі тараптың дәулет жағдайы,
кәмелетке толмаған балалар кіммен болатынын, рақымсыз жұбайға қандай айып-
шара қолдануға болады. Шетелдерде неке контрактісі арқылы мүліктік
қатынастан бөлек, жеке мүліктік емес қатынасты да реттейді.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамада неке контрактісіне
отыру мүмкіндігін 1993 жылдың қазан айынан бастап қарастырған. Бірақ мұндай
озық жаңа енгізілім керекті қолдау тапқан жоқ. Бұрыннан некеде тұрғандар
да, енді некелесушілердің бірлі жарымы ғана неке контрактісінде өздерінің
мүлік жағдайы туралы ескереді. Неге олай? Жалпы қоғамның оның ішінде әр
азаматтың құқық мәдениетінің төмендігі. Неке контрактісін жасасудың барлық
сәттерін саралап көрейік. Бұл құқылық іс-әрекеттің әр нақты адамға берері
не?
Біздің еліміздегі некеге тұрушы екі жасты бір-біріне толық сенімді деп
есептейді, сондықтан, алдын-ала дәулет-мүлігін қағазға түсіруді ерсі
санайды. Неке контрактісі елімізде кеңінен таралмаса да, жұбайлар арасында
белең алып келе жатқан өзгеріс. Бұған байланысты туындап жататын даулар да
аз емес. Бұл мемлекетіміз үшін қажет емес, неке контрактісі ажырасуды
көздейтін құбылыс деушілер де бар.
Бұрынғы ҚазКСР-нің 1969 жылғы Неке және Отбасы кодексінде жұбайлардың
мүліктік құқықтық режимі барлығына бірдей анықталған. Сондықтан да кеңес
дәуірі кезінде неке шарты деген ұғым болған емес. Десек те, сол кезде
тәжірибеде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде неке шарты неке
контрактісі деген терминмен қолданылып келген. ҚазКСР-нің Неке және
Отбасы туралы кодексінің күші жойылған соң да неке контрактісі деген
термин қолданыста болды. Қазіргі Неке және Отбасы заңында да неке шарты
деген ұғым бар. ҚазКСР-нің Неке және Отбасы кодексінде 1993 жылы
толықтырулар мен өзгертулер енгізіліп, ол қосымша құжат ретінде
қабылданысымен неке шарты ұғымы ең алғаш рет пайда болды. Осыған орай
неке шартының жасалу жолдарын, реттейтін қатынастардың маңызын, бұзылуы мен
өзгертілуін толығымен қарастырған жөн. Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтық
қатынастары 1998 жылғы 17-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан
Республикасының Неке және Отбасы туралы Заңымен бекітілді.
Көптеген заңнамаларда неке шарты деген термин кездескенімен,
тәжірибеде неке контрактісі немесе неке келісімі деген терминдер
қоланылады. Олардың барлығы синонимдер болып табылады. Контракт деген
термин ағылшын сөзінен (сontract) алынған, ол да шарт деп аударылады.
Отбасы заңнамалары арқылы ерлі-зайыптылардың қатынастары құқықтық
реттелуге жатады. Көптеген мемлекеттердің заңнамаларында ерлі-зайыптылардың
мүліктік шарттық режим институтына бірқатар нормаларды енгізген.
Отбасында неке контрактісі жанжалды болдырмайды, өйткені мүлікті талап
ету жолдары контрактіде көрсетілген. Адам алдағы өмірін болжай алмағанмен,
неке контрактісі тағдырдың соққысын жеңілдетуге себін тигізеді. Егер ерлі-
зайыптылар некеге тұру кезінде неке контрактісін жасаса, бұл құжат
артықшылық етпейді. Бұндай контракт басқадай құжат сияқты, заңның
қорғауында болады.
Неке контрактісінің ең тиімді жағы – ерлі-зайыптылардың арасындағы
бітпес дау, орынсыз кикілжіңдерді болдырмай, бар мәселені заңмен
шешетіндігінде болып отыр.
Заңгерлер неке контрактісінің белең алмауының себептерінің бірі – кеңес
менталитетінің басылмағандығы, онда жоғары моральдік принциптері, мәңгі
махаббат және әртүрлі меншіктікке күресті басшылыққа алған еді. Ал неке
контрактісі болса, ажырасу кезінде актуалді болып отыр. Ресми түрдегі неке
байланыстары кезінде ешкім оның соңы бұзылуға әкеп соғады деп ойламайды.
Неке контрактісін жасасу қажеттілігін ерлі-зайыптылар өздерінің қалауы
бойынша шеше алады. Кейбіреулері бұған ойланбастан келіседі, ал
кейбіреулері қарсылықтарын білдіреді. Неке контрактісі алғашында мүліктік
қатынастарды реттейді, кейіннен әлеуметтік және жеке қатынастарды реттеуі
мүмкін. Неке контрактісі әйел мен еркектің мүліктік мүдделерін тең дәрежеде
қорғайды. Дегенмен неке контрактісін жасамас бұрын, оның ережелерімен
танысып, заңгерлермен кеңесіп алған артықтық етпейді.
Отбасын құру үшін неке жасына жетудің үлкен маңызы бар. Некеге
тұрушылар белгілі бір рухани және күш – қуат кемелділігіне ие болуы керек,
ол белгілі бір жаспен байланысты. Біздің заңымызға сәйкес неке жасы – 18
жас.
АХАЖ органдары дәлелді себептері болған жағдайда неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендете алады. Неке жасына жетпеген адамдардың некеге
тұруына ата – аналарының келісімі бойынша ғана рұқсат етіледі. Жүктілік
немесе баланың тууы, әскери қызметке шақырылуы, кәмелетке толмағандардың
нақты отбасын құруы дәлелді себептердің қатарына жатады. Соның өзінде басқа
да длелді себептердің болуы мүмкін.
Некеге тұратын адамдар медециналық, сондай – ақ медециналық –
генетикалық мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері
бойынша консультациялар алып, тексеруден өтулеріне болады. Мұндай
тексерулер некеге тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана өткізілуі
тиіс. Некеге тұратын адамдарды тексерудің нәтижелері медециналық құпия
болып табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен
адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Болашақ ерлі – зайыптылар АХАЖ органына өздерінің некеге тұрғысы
келетіндіктері туралы бірлесіп жазбаша түрде млімдеуі керек. Ал олардың
біреуі АХАЖ органына бірге өтініш беру үшін келуге мүмкіндігі болмаған
жағдайда қалай істеу керек? Егер ол дәлелді себептермен АХАЖ органына келе
алмайтын жағдайда ол адамдардың некеге тұруды қалайтындытары жөніндегі
нотариус куәландырған өтінішін табыс етуге заң рұқсат береді.
Некеге тұратын адамның тікелей қатысуымен неке мемлекеттік АХАЖ
органдарында қиылады. Некені сенімхат бойынша немесе өкілер арқылы қиюға
тыйым салынады.
Қамауда немесе бас бостандығынан айырылғандар некеге отыра алады.
Алайда оларда мемлекеттік тіркеу АХАЖ – та емес, бас бостандығын айыру
орнында немесе қамауда отырған жерде жүргізіледі.
Заңда неке қиюға кедергілер де көзделген. Бұл өзге тіркелген некенің
болуы, болашақ ерлі – зайыптылардың жақын туыстығы, некеге тұрушылардың
біреуінің іс - әрекетке қабілетсіздігі, сондай – ақ бала асырап алушылар
мен асырап алғандар арасында неке қию.
Некелік шарт – біздің тұрмысымызға салыстырмалы түрде жақында енген
ұғым.
Некелік шарт деп – некеге тұратын адамдардың немесе ерлі –
зайыптылардың некеде тұрғандағы немесе оны бұзған жағдайдағы мүліктік
құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісімдері танылады. Некелік шарт
міндетті түрде жазбаша жасалуы және нотариуспен куәландырылуы қажет.
Некелік шартты некеге отыратын адамдардың тікелей өздері, сондай – ақ
адвокат не нотариус толтыруы мүмкін екендігін айырықша атап көрсету қажет.
Некелік шартты нотариалды куәландыру үшін жекеменшік немесе мемлекеттік
нотариусқа жүгіну керек.
Некелік шартты некені тіркегенге дейін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz