Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі Парламент институты

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІГІНДЕГІ ПАРЛАМЕНТТІК
РЕСПУБЛИКА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1.1Мемлекеттік билігіндегі
Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 5

1.2Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі Парламент
институты ... ... ... .20

ІІ ТАРАУ. ПРЕЗИДЕНТТІК РЕСПУБЛИКАДАҒЫ ПАРЛАМЕНТ БАСҚАРУ
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Президенттік республика жағдайындағы
Парламент ... ... ... ... ... ... .. ... ... 24
2.2 Өтпелі кезеңде Парламенттің екі палаталылығының
қажеттігі ... ... ... ... ..29
3. Кәсіби Парламент, оның құрылымы мен
функциясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... 34

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 52

КІРІСПЕ

Тақырыбтың өзектілігі. 1991 – жылы өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның
бүкіл әлемге тәуелсіз, егеменді ел болып танылғанына да он бес жылдай
уақыт өтті. Осы жылдар ішінде оның қоғамдық және мемлекеттік өмір
салаларында үлкен өзгерістер болды. Осыған сәкес еліміздің құқықтық,
саяси, экономикалық жүйелері де түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Қазіргі
уақытта Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтыру үстінде. Елбасы өзінің 2000 жылғы Қазақстан
халқына Жолдауында: Өткен 10 жылдың ішінде біз еркін сайлау өткізілетін,
16 саяси партия жұмыс істеп жатқан, оның төртеуі Парламентте өкілдік ететін
қоғам құрдық. Газеттердің, журналдардың, телерадиоарналарының сексен пайызы
мемлекеттік емес ұйымдары бар қоғам құрдық. Жүздеген түрлі діни
қауымдастықтар өзара байланыста, соныменқатар , қалыпты өмір сүріп жатқан
қоғам құрдық. Кәсіпқой екі палаталы Парламенті мен тәуелсіз сот жүйесі бар
қоғам құрдық - дейді.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының заң
шығармашылығын, оның процедуралық жағының кейбір тұстарын зерттеудің
бүгінгі жағдайы да тиісті зерттеудің қажеттігін анықтайтын маңызды фактор
болып табылады. Заң шығару билігін жүзеге асыру, заңдар шығару процесінің
теориялық мәселелерін зерттеу, олардың табиғаты мен мәнін ашу, заң шығару
процесінің тиімділігін көтеру мәселелеріне соңғы уақытта Қазақстан
Республикасының ғалымдары арасында көп қызығушылық туып, біраз назар
аударылғанымен, бұрында, яғни кеңес уақытында жағдай мүлде өзгеше болды.
Ашып айтсақ, одақтық мемлекет жағдайында заң шығармашылығымен бірге жалпы
құқық шығармашылығының басты мәселелері негізінен орталықта зерттелді. Ал
республикаларға юриспруденцияның жеке, салалық мәселелерін зерттеуді ғана
қалдырды. Яғни, одақтық республикалар, оның ішінде ҚазКСР – і де құқық
ғылымының жеке мәселелерін оқып – зерттеумен шектелді. Қазақстан
егемендігін жариялап, тәуелсіздігін алғаннан кейін заң шығару процесімен
қоса, бүкіл ғылымның мәселелерін зерттеумен айналысу республика ғалымдарына
берілді. Бүгінде тиісті мәселе бойынша қазақ, орыс және өзге тілдерде
жарияланып жатқан еңбектер мұның дәлелі бола алады. Заң ғылымында заң
шығару мәселелерін зерттеугеел басы Н.Ә. Назарбаевтың өзі, Зиманов С.З.,
Баймаханов М.Т., Сапарғалиев Ғ.С., Сартаев С.С., Ким В.А., Сабикенов С.Н.,
Кенжалиев З.Ж., Табанов С.А., Мамонов В.В., Қопабаев Ө.Қ., Таранов А.А.
және т.б. кеңестік және ресейлік ғалымдар: Халфина Р.О., Мицкевич А.В.,
Тихомиров Ю.А., Троцкий В.С., Морозова Л.А., Пигокин А.С., Сырых В.М.,
Ковачев Д.А., Явич Л.С., т.б. көңіл бөлді.

Қазақстан Республикасының заң шығармашылығы деңгейін одан әрі жетілдіру
мен заңдылықтың және егемен мемлекеттің заң шығару қызметінің іргелі
теориясын қалыптастыру үшін тиісті мәселені ары қарай зерттеп, зерделеу
қажет.

Заң шығаруды жүзеге асыратын Парламенттің қызметі, заң шығармашылығының
объективтік және субъективтік негіздері, Президенттің және республикалық
референдумда халықтың заң шығармашылығы мен заң шығару процесінің сатылары
құрайды.

Жұмыстың мақсаты. Зерттеу объектісіне қатысты өзекті мәселелер мен оның
кейбір қырларының толық реттелмеуі жұмыстың бастыбағытын анықтайды. Курстық
мақсаты Қазақстан Республикасы заң шығармашылығының заңи табиғатын және
оның тетіктерінің ерекшеліктерін теориялық тұрғыда ұғыну; бүгінгі заң
шығару процесінің кемістіктері мен кемшіліктерін анықтай, ескере отырып заң
шығару процесін жетілдірудің, заңның сапасын жоғары деңгейге көтерудің
жолдарын ғылыми негіздеу болып табылады. Осы мақсаттан келесідей міндеттер
туындайды:

заң ғылымы теориясында заң шығармашылығын түсінуге, оның шегін
анықтауға байланысты орын алған алуан түрлі көзқарастарды
зерделеп, біріңғай пікірді қалыптастыру;

Республикамызда Парламенттен өзге де заңдар шығарудың бірнеше
жолының бекітілуіне байланысты, олардың заң шығару процестерінің
сатыларын ғылыми негіздеу және оларды ашып – зерделеу;

Заң шығарудың алғышарты болатын, әрі оған өз ықпалын тигізетін
және заң шығару процесінің түрлі сатыларында заңның мазмұнына әсер
ететін факторларды анықау, сапалы заң шығару үшін оларды ескеру
қажеттігін негіздеу;

Қазақстан Республикасы Президентінің заң шығармашылығы практикасын
және заң шығару өкілеттігін беру институтының нормативтік
реттелуін талдап, оны жетілдіру, халқаралық деңгейге сәйкестендіру
жөнінде ұсыныстар білдіру;

Заң шығару бастамашылығы құқығын Республика Үкіметінің жүзеге
асыруына терең, жан – жақты шолу жүргізе отырып, заң
шығармашылығының тиімділігін арттыруға болатын мүмкін жолдарды
анықтау;

Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметін талдау
негізінде оның тиімділігін көрсететін шарттарды белгілеу,
палаталарда талқылаулар барысында айтылып жататын маңызды, құнды
идеялардың дер кезінде ескеріліп, құқықтық реттелуін мүмкін ететін
тұстарды анықтау;

Заң шығармашылығының Парламенттен өзге жолдарының бірі –
Президенттің заң күші бар жарлықтар шығаруының нормативті
реттелуіндегі кездесетін кейбір олқылықтар мен кешін тұстарды
анықтап, оларды жоюдың мүмкіндігінше тиімді жолдарын іздестіру.

Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық, әлеуметтік, құқықтық
құбылыстарды зерттеудің теориялық – қисындық, құқықтық тарихи және
философиялық әдістері мен тұжырымдары құрайды. Зерттеу барысында танудың
құқықтық ғылым үшін әдетті әдістері мен амалдары кеңінен қолданылады. Олар:
салыстырмалы, тарихи, талдау, қисындық, статистикалық және т.б.әдіс
тәсілдер.

І ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІГІНДЕГІ ПАРЛАМЕНТТІК РЕСПУБЛИКА

37 Мемлекеттік билігіндегі Қазақстан

Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтік мемлекет
орнатуы – қазіргі өркениетті әледік тәжірибеде нық қалыптасқан билік бөлу
принципіне негізделеді. Билік бөлу принципіне негізделеді. Билік бөлу
принципіне сәйкес Республикадағы біртұтас мемлекеттік билік Конститутция
мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлініп,
олардың тежемелік әрі тепе – теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс –
қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Айтылған билік
тармақтарының ішінде заң шығарушы билік негізгі орынды иемденеді. 1995
жылғы Республика Конститутциясында заң шығарушы билікті жүзеге асырушы жаңа
орган – қос палаталы Парламент бекітіліп, бүгінгі күні оның үшінші
сайланымы өз әрекетін жүзеге асырды. Бұл бұрын – соңды Қазақстан тарихында
болмаған жаңа институт. Сондықтанда, Қазақстан Республикасының егемендігі
жағдайында заң шығару билігін ұйымдастыру мен жүзеге асыру, заңдар шығару
мен қоғамдағы өзге де процестердізаңи рәсімдеу мәселелері ерекше маңызға
ие. Сол себепті де заң және оны жасаумен байланысты қызмет әркезде де қоғам
дамуының барлық кезеңдерінде негізгі басты назарда болуы қажет. Себебі, кез
– келген дамыған елдерде заң сол елдің құқықтық жүйесінің негізін құрайды,
заңдарда демократиялық қоғамның мүшесі ретінде азаматтардың еріктері мен
мүдделері бекіп, құқықтық, адамгершілік, жеке қасиеттері дамиды. Бірақ, кез
– келген заңның демократиялық қоғамның құқықтық негізі, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылмасы анық. Жоғары дәрежеде
әзірленіп – талқыланған, зор жауаптылықпен қабылданған, қоғам өмірінің
талаптарына толығымен жауап беретін заң ғана қоғамның, мемлекеттің, жеке
азаматтардың мүдделеріне сай келеді. Ал заңның мұндай сапасына жетік,
дамыған заң шығару процесінің нәтижесінде ғана қол жеткізуге болады. Олай
болса, заң шығару процесі мәселелерін зерттеу, заңды жасаумен байланысты
қатынастардың табиғатын, мәнін ашу бүгінгі күнде заң ғылымының ең бір
маңызды, өзекті міндеттерінің бірі болып табылады. Өйткені, ол заңның
сапасын, тиімділігін анықтайды. Заң шығару жөніндегі қатынастардың және
оларды реттейтін нормалардың мазмұнын, сипатын ғылыми тұрғыдан оқып,
зерттеу біраз шамада республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың
оң, сәтті болуына, шығарылып жатқан заңдардың тиімді әрекет етуіне өз
септігін тигізеді.

Заң шығармашылығы заң шығару билігінің еншісінде болғанмен,
Конституцияда белгіленген жағдайда оны Президенттің де жүзеге асыруы
мүмкін. Сондай – ақ қандай да бір заңды қабылдау республикалық
референдумның пәні болып табылуы да ықтимал. Заң шығару қызметін жүзеге
асыруды Конституция нақты жағдайда Президентке де бекітіп бергенімен, оның
заңдар шығаруға бағытталған қызметі нормативтік құқықтық актілерде толық
ашылып, анықталмаған. Президенттің заң шығару қызметі тиісінше бірізді,
жүйеленіп жинақталған сатылары бар процесті шамалайды және оның толық
реттелмеуі, онда кездесетін кемістіктер мен олқылықтар осы тақырыпты
зерттеу өзектілігін көрсетеді.

Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны.
Мемлекеттің органы мемлекет механизмінің алғашқы клеткаларының бірі болып
табылады. Мұндай органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты буынын
құрайды. Мемлекеттік органның өзіне тән сипаты мен белгісі анықталған
жағдайда ең алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компаненті екендігін
негізге алу қажет. Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі,
өктемдігі, мемлекеттік аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың
мемлекетке азаматтық тиістілігі негізінде жалпы халықты қамту) мемлекеттік
органдардың сипаты өзінің белгісін түсіреді, олардың әрқайсысында өзгеше
ұйғарылады. Тұтас нәрсенің бір бөлігі ретінде (мемлекет және оның
механизмі) мемлекеттік органда қандай жағдайда да тұтастық сипаты болады.
Оның қандай құқықытары болса да, құзыреті басқа құрылымдардың құзыретінен
қалай ерекшеленсе де, мемлекеттің атынан, билікті жүзеге асыру құралдарының
бірі ретінде қызмет ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулармен шектеліп
қалу жеткіліксіз, әйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып
көрсете алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік
органдардың ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік-билік өкілеттіктері
туралы ережені ұсынады. Өздерінің басқару және ұйымдастыру қызметінде олар
азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына , лауазымды
тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы немесе
нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның моральдық-
қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік-мәжбүрлеумен қамтамасыз етуге де
сүйенеді.
Унитаризм қағидасы сәйкесінше унитарлық мемлекеттерге тән, мемлекеттік
билік органдарының бір жүйелілігін (жоғарғы және жергілікті органдар),
төмен тұрған органдардың жоғарғы органдарға бағынуы, бір дейгейдегі
органдардың қызметтерін үйлестіруді көздейді.
Осылайша, ҚР ҚР Үкіметі туралы Конституциялық заңының 1 бабына
сәйкес Үкімет ҚР-ның атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдар
жүйесін басқарады және олардың қызметтеріне басшылық жасайды.
Заңдылық қағидасы заңдарды жалпы сақтау мен орындаудан тұрады. ҚР
Конституциясының 34 бабына сәйкес Әркім ҚР Конституциясын және заңнамасын
сақтауға, басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, ар намысын
сақтауға, міндетті, РФ Конституциясының 15 бабы Мемлекеттік билік
органдары және лауазымды тұлғалар, жергілікті өзін өзі басқару органдар
сияқты, азаматтар және олардың бірлестіктері РФ Конституциясын және
заңдарын сақтауға міндетті.
М.Ш.Байтин ескергендей, мемлекеттік механизмнің ұйымдастырылуы мен
қызметіне қатысты бұл қағида мына талаптардан тұрады:
- заң жоғарылығы және Конституциялық бекітілген адам мен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары іс жүзіне алуы;
- мемлекеттік билік қызметін тек заңдар және заңнамалық нормативтік
актілер негізінде жүзеге асуы;
- мемлекеттік органның және мемлекеттік қызметкерлердің заңдылықтың,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етілуіне, олардың
негізделмей жауапкершілікке тартылмауға және құндылықтарынан заңсыз
айырмауға кепіл беруге ерекше міндетті;
- кім жасағанына қарамастан кез келген заң бұзушылықтардың алдын алу,
жасалған қылмыстары үшін жауапкершіліктің болуы[1].
Т.Н.Радько бөліп көрсеткендей заңдылық қағидасы мемлекеттік механизм
қызметіне қатысты конституцияға, заңдарға және заңнамалық актілерге сәйкес
мемлекеттік органдарға және лауазымды тұлғаларға тиесілі қызметтердің
жүзеге асуын білдіреді. Сонымен қатар, бұл қағида бүкіл билік органдарымен,
лауазымды тұлғалармен және ұйымдармен құқықтық актілердің дәл, қатаң және
бұлтартпас жүзеге асуын қамтамасыз ету.
Заңдылықты негізін мемлекет конституциясы, оның дамуында қабылданған
заңдар құрайды. Өмір талабына қатаң, кемшіліктерсіз заңнаманың болуы бүкіл
мемлекет механизмінің заңдылығын біртіндеп бекітудің маңызды және қажетті
шарты болып табылады.[2]
Заңдылықтың қатаң және бұлтартпас сақталуы мемлекеттік, сонымен бірге
мемлекеттік емес органдардың, мекемелердің және ұйымдардың қызметіндегі
маңызды қағидасы болып саналады. Жоғарыда айтылғандай РФ Конституциясының
15 бабына сәйкес мемлекеттік билік органдары, лауазымды тұлғалар,
жергілікті өзін өзі басқару органдар, азаматтар және олардың бірлестіктері
РФ Конституциясын және заңдарын сақтауға тиіс.
Бірақ бірінші орында бұл мемлекет аппаратына қатысты, өйткені
Конституцияның билік органымен, лауазымды тұлғалармен бұзылуы қарапайым
тұлғалардың құқықбұзушылығынан әлдеқайда қауіпті. Мемлекет органының құқық
бұзушылығы мемлекеттік құқықбұзушылық болады, себебі билікті білдіретін
органның өзі азамат құқығын және мүддесін қорғаудың орнына, заңды бұзады.
Заң ғылымдарында заңдылық бұзудан заңды бұзуды ажырата білу бекер
қарастырылмайды. Заңды азамат бұзады, ал мемлекеттік органдар және
лауазымды тұлғалар заңды бұза отырып, мемлекеттік билік қызметінің қағидасы
ретінде заңдылықты бұзады.
Заңды билік органымен бұзудың қауіптілігі жөнінде Р. Иеринг былай
деді: Адамға түсетін ешқандайда әділетсіздік, қаншалықты үлкен болмасын,
бекітілген билік істейтінмен теңесе алмайды. Р.Иеринг биліктің заңды бұзуы
заңды өлтіру деп атайды.[3]
Қарастырылған мемлекеттік механизмнің ұйымдастырылуы мен қызметінің
жалпы конституциялық қағидалары өз шешімін, дамуын және дәлелін заңдарда
бекітілетін екі топтағы қағидаларда табады.
Оларға М.И.Байтин мыналарды жатқызады:
- мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдық міндеттерін атқаруда
және құқықтарын қамтамасыз етуде констиуцияның өзге нормативті құқықты
актілерден, лауазымдық нұсқаулықтардан жоғарылығы;
- адам және азамат құқығы мен бостандығының артықшылығы,
олардың жүзеге асуы; оларды мемлекеттік қызметкерлердің тануға, сақтауға
және қорғауға міндеттілігі;
- кәсіби даярлыққа және қабілетіне байланысты азаматтардың
мемлекеттік қызметке орналасуға теңдігі;
- заңнама негізінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар және
басшыларының өкілеттігі шегінде қабылдаған шешімдердің мемлекеттік
қызметкерлерге міндеттілігі;
- мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилігі мен жете білушілігі;
- мемлекеттік қызметті жүзеге асырудағы жариялылық;
- қызметкерлердің қабылданатын шешімдеріне, өз лауазымдық
міндеттерін орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін жауаптылық;
- мемлекеттік қызметтің париядан алшақтығы;
- діни бірлестіктердің мемлекеттен шеттетілуі;
- бірегей бастамашылық пен алқалық үйлесімдігі;
- мемлекеттік қызметтік шығынсыздығы және т.б.[4]
М.Н.Марченко сонымен бірге бөліп көрсетуі мемлекеттік органның
ұйымдастырылуы мен қызметіне кеңірек қатысуы да, халықтық көпшілік
мүддесінің мемлекет саясатында ескерілуінде көрініс табатын демократизм
қағидасы;
мемлекеттік басқаруда орталықтандыру және орталықсыздандырудың
жеңілдетуді білдіретін сайланбалық және тағайындау үйлесімдігі қағидасы;
ирархиялық қағидасы, ол мемлекеттік органдар мемлекеттік аппаратта
түрлі деңгейлерде орын алатыннан көрінеді.[5]
Қарастырылған мемлекеттік органдар жүйесі ретінде мемлекеттік
механизмнің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидалары тек өзара байланыс
және әрекеттену нәтижесінде мемлекеттік механизмге қажетті бірлік және
бірегейлікті, мақсаттылықты береді. Мемлекеттік органдардың құрылуы
кезінде және қызмет атқару үрдісінде қарастырылған қағидаларды жан-жақты
ескеру мемлекеттің қоғамды басқаруда ең жоғары нәтижелікке жетуді
қамтамасыз етеді және оның демократизациялануына және нәтижелігінің
жоғарлауына әкеледі
Мемлекеттік органдардың басқа сипаттағы белгілеріне мыналар жатады:
• Олардың әрқайсысын конституцияның, заңдар немесе басқа нормативтік
құқықтық актілер негізінде құру;
• Мемлекеттің олардың әрқайсысының алдында қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзіретінің ауқымына сәйкес келуі;
• Қызметтің олардың өздеріне ғана тән айрықша нысандары мен әдістерін
пайдалану.
Мемлекеттің көп қырлы қызметі мемлекет органдары арқылы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Бірақ олардың әр түрлілігіне қарамастан ортақ белгілері
бар. Олардың әрқайсысы мемлекеттік аппараттың құрамдас бөлігі, мемлекеттік
органдар жүйесіне кіреді. Сөйтіп, мемлекет органы дегеніміз –белгіленген
тәртіппен құрылған азаматтар ұжымы, мемлекеттік билік өкілдігіне иелі
өзінің құзыреті шеңберінде қызмет атқаратын бірыңғай мемлекеттік аппараттың
бөлігі болып табылады. Әрбір мемлекеттік органға мыналар тиесілі: а) оның
оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер; ә) қаржы құралдары,
банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі; б) өзіне тән ұйыдастырушылық
құрылымы, онымен байланысты қызметтік бағыныстылық және қызметтік тәртіп
жүйесі; в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың негізінде
лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды міндетті әрекеттерді жүзеге
асырады.
Оған мынадай белгілер тән: біріншіден, орган мемлекет орнатқан
тәртіпте құрылады; екіншіден, органға мемлекет өз міндеттері мен қызметін
жүзеге асыруы үшін уәкілеттік береді; бұл орайда ол жекелеген қызметті де,
қызметтер жиынтығын да (мысалы, Парламент) орындауы мүмкін; үшіншіден,
органға мемлекеттік билік өкілеттілігі берілген. Ол басқа мемлекеттік
органдар, лауазымды адамдар, азаматтар орындауға тиісті міндетті актілер
шығара алады және өздері шығарған актілердің орындалуын қамтамасыз етеді;
төртіншіден, мемлекет үшін белгіленген ережелерге сәйкес әрекет етулері
тиіс. Мысалы, сот төрелігі органдары үшін азаматтық және қылмыстық істерді
қараудың белгілі бір тәртібі белгіленген. Бұлар бір жүйеге біріктірілген,
бірақ олардың әрқайсысының функциясы бөлек, бір-бірінен өздеріне тән
белгілерімен оңай ажыратылады.
Мемлекеттік органдардың түрлері:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысанына қарай мемлекет органдары
өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық және басқа да бақылаушы-
қадағалаушы органдар болып бөлінеді.
2. Биліктің тармақтарға бөліну қағидасы бойынша – заң шығарушы, атқарушы
және сот органдары.
3. Қызметінің құқытық нысандары бойынша – құқықшығарушы, құқыққолданушы
және құқыққорғаушы органдар.
4. Бағыныстылық деңгейіне байланысты – республикалық және жергілікті
органдар.
5. Өкілеттіктерінің мерзіміне байланысты – тұрақты (қызмет ету мерзімі
шектеусіз түрде құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға
жетуүшін құрылады).
6. Құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы (Парламент) және дара
(Президент) басшылық;
7. Қызметінің сипатына қарай – жалпы (мысалы, Үкімет) және арнайы
(мысалы, министрлік) құзіретті органдар.
Парламент.
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік
органдар дегеніміз мемлекет механизмінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық
негізде басқару, билік жүргізу мақсатында құрылған жүйе.
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады.
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде арнайы
функцияларды атқару үшін құрылады.
2. мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады.
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік орган-мемлекеттің функцияларын, саясатын іске асыратын
мекеме.
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік жүргізу
құқы бар арнайы адамдардың тобы.
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.
Парламент – халық еркіндігін білдіретін аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін заң шығарушы орган. Парламент термині француз сөзі,
сөйлеу деген мағынаны білдіреді. Парламенттің отаны Англия болып табылады.
Парламент сонымен қатар, президентті сайлайды, халықаралық келісімдерді
ратификациялайды, рақымшылық акцияларын жариялайды.
Жариялылық қағидасын жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет
механизмі демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы; мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндеті болып табылатын
халыққа қызмет ету шараларында парламент арқылы жүзеге аырады.

1. Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі Парламент институты

Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі парламент институтын зерттеу 17
ғасырдан бастап, осы күнге дейін саясаттану ғылымында өзекті мәселе болып
келгені бізге мәлім.
Парламент институтының саяси тамыры (төркіні) мемлекеттіліктен,
мемлекеттік биліктен бастау алады. Ал биліктің элементтері қоғамдық
қатынастың ерекше түрі есебінде адамзат дамуының тым ерте кезін – ақ
байқалған. Халықтардың әлеуметтік тұрмысын зерттеген этнограф ғалымдардың
еңбектеріне қарағанда, алғашқы қауымдық және рулық құрылыстың ерекшелігі –
маңызды мәселерді басқаруды тайпа мен рулардың барлық мүшелері, ру басылары
мен көсемдері, олар құрған кеңестер жүзеге асырып отырған. Адамзаттың
алғашқы қауымдық құрылысының ірі маманы Л.Т. Морган өзінің Древнее
общество атты еңбегінде алғашқы қауымды басқарудың осы үш сатылы болғаны
жөнінде жазады.
Мемлекет экономикалық жағдайының дамуына байланысты белгілі бір
сатысындағы қоғам дамуының заңды, объективті нәтижесі екені белгілі.
Мыңдаған жылдардан бері келе жатқан еңбек пен еңбек өнімінің тең бөлінісі
объективті тиімсіз болып, қоғам әлеуметтік жағынан жіктелді. Бұл бұрынғы
қоғамның барлық мүшелеріне тең биліктің енді артықшылықпен пайдаланатын
әлеуметтік топтар мен таптардың мүддесіне қызмет етуге әкелді. Сонан соң
қоғам мүшелерінің қызметі мен қарым – қатынасын ұйымдастыратын, бағыттайтын
және бақылайтын саяси жүйенің қажеттігі туындады. Бұл жауапкершілікті
мемлекет атқарды. Ол бар билік саясатының жиынтық көрінісіне ие болып,
қоғамда орталық институтқа айналды. Сөйтіп, қауымдық билік еңбек пен
меншіктің бөлінісі жағдайында күрделі өзгеріске ұшырап, мемлекеттердің
қалыптасуларының ең ерте кезеңінде – ақ бөлінген саяси билікке ауысты. Сол
себептен де саяси биліктің бөлінуінің мыңдаған жылдық терең тарихи тамыры
бар. Ол адамзаттың саяси – құқықтың санасына революциялық жаңалық әкелген
ерте дүние ойшылдары Аристотель, Эпикур, Полибий, еңбектерінен бастау
алды. Кейін өз үлестерін қосқан Дж. Локк және Ш.Монтескье, А. Гамильтон, И.
Кант, Гегель ойшылдары болды.
Ежелгі гректің ұлы ойшылы Аристотель қандай мемлекет болмасын оның
негізі үш бөліктен тұратының айта кете, олардың әрқайсысынан әрбір
мемлекеттік құрылысқа пайдалысын ала білудің қажеттігін атап көрсеткен. Ол
мемлекеттік өкіметті – мемлекеттік істерді қарайтын заң кеңесшілік орган,
лауазымдар және сот деп үш бөлікке бөледі. Сондай – ақ, мемлекеттің сипаты
осы бөліктердің әрқайсысының жағдайына, мемлекет түрлерінің айырмашылығы
осы бөліктердің әрқайсысының құрылысына байланысты деген ойлары да бүгінгі
заман үшін аса маңызды. Аристотель заң шығарушылықты мемлекеттегі басты
билік дей отырып, оның қарастыратын негізгі мәселелерін де атай кетеді.
Олар – соғыс және бейбітшілік, одақтастық құру мен оны жою, заңдар
қабылдау, өлім жазасын шешу, елден аластау, мүлікті бөлу, лауазымды
тұлғаларды тағайындау және олардың есеп беріп отыруы сияқты мәселелер.
Мемлекеттік өкіметтің өз алдына тәуелсіз, алайда, бірімен – бірі
бақылып отыратын биліктерге бөлінуі Еуропада өте ерте зерттеле бастаған. 14
ғасырда өмір сүрген Италияның мемлекеттік құрылысының белгілі маманы
М.Падуанский заң шығарушы билікті үкіметтік болмаса құрамында соттық билігі
бар атқарушы биліктен бөлек қараған. Ол өз теориясының негізіне бастауы
монарх пен халық болып отырған билікті, дуалистік түсінікті алды, сөйтіп,
халыққа – жоғары заң шығарушы билік, монархқа – атқарушы билік тиісті деп,
тұңғыш рет билікті заң шығарушы және атқарушы билікке бөледі. Билікті
бөледің классикалық теориясының негізін Джонн Локк және Шарль Луй Монтескье
салды.
Дж. Локк билікті заң шығарушы, атқарушы (ол әрі соттық) және
халықаралық қатынаспен айналысатын федеративті деп, ал Монтескье билікті
бүгінгі күнгі мағыналарында: заң шығарушы, атқарушы және соттық деп
мемлекеттік биліктің бөліну теориясын жасады.
Дж. Локк пен Ш. Монтескье еңбектерінің маңызы өз кездерінің ауқымынан
әлдеқайда кең. Олар деспотизм мен заңсыздыққа, адамның абыройы мен намысын
қорлауға, оның табиғи құқықтарын аяққа басуға батыл қарсы шықты. Дж.
Локктің Саяси билікті дұрыс бағалау адамдар қандай табиғи жағдайда өмір
сүріп отыр деген сұрақтың жауабын күн ілгері береді деген пікірінің қай
заман болмасын мәні зор. Оның негізгі тезисі – шексіз деспоттық билік
немесе белгіленген тұрақты заңсыз басқару қоғамның мақсатына еш сай
келмейді. Бұл тезистен туындайтын ой: биліктің қызметін заң қабылдайтын
және оны орындайтын деп бөлу. Дж. Локкша, басты кемшілік заңды қабылдайтын
және орындайтын монархтың бөлінбеген билігінде. Бұдан шығар жол – заң
шығарушы билікті парламентке, ал атқарушы билікті – монархқа беру. Дж. Локк
Конституциялық мемлекетке жалғыз ғана жоғары билік бар, ол заң шығарушы
орган, қалған билік тармақтары оған бағынуға тиісті дейді. Өйткені заң
шығарушы орган халықтың тікелей еркін білдіріп, сенімін арқалап отыр. Дж.
Локк заң шығарушылық биліктің басымдылығын айта отырып, былай дейді:
Басқару болған барлық жағдайларда заң шығарушылық билік әрқашан жоғары
тұрады. Себебі басқалар үшін заң шығарушылар олардан жоғары болуға тиіс; ал
заң шығарушылық биліктің қоғамның барлық бөліктері мен әрбір мүшесі үшін
оларға тәртіп ережелерін белгілей отырып, заң шығару құқығы болғандықтан
және заң шығарушылық билікке бағынғандықтан, есеп беретіндіктен қоғамда заң
шығарушы болып табылады және оларды бұзған кезде жазаның қолданылуына жол
береді, өйткені заң шығарушылық билік қажетінше жоғары тұруға тиіс және
қоғамның қандайда бір мүшелері немесе бөліктері нысанындағы қалған
биліктердің барлығы содан туындайды және оған бағынады. Ұлы ойшыл өз
пікірін әрі қарай жалғастыра отырып, атқарушы билік заң шығарушы органға
тәелді және оған есеп беріп қана қоймай, оның қалауымен өзгеруі де орнынан
ауысуы да мүмкің, - дейді. Сондай – ақ, Дж. Локк заң шығарушы билік ең
жоғарғы болғанымен, оның билігінің шексіз еместігін де айтады. Өйткені ол
заң шығарушылар болып табылатын тұлғаға немесе жиналысқа беріле отырып,
қоғамның барлық мүшелерінің біріктірілген билігін ғана білдіреді, ол осы
тұлғалар өздері қоғамға қосылғанға және осы билікті қоғамға бергенге дейін
бастапқы ахуалда болғандығы биліктен артық бола алмайды. Бұл билік, барынша
кең шеңберде алғанда, қоғамдық игіліктермен шектелген. Оның қоғамды сақтап
қалудан басқа өзгедей мақсаттары жоқ. Сол себепті де мемлекеттегі ең жоғары
заң шығарушы билік өзіне жағымды нәрсені жасай береді деу қателік(10.18.б.)
Сондай – ақ, Дж. Локктың заң шығарушы орган өзінің заң жасау құқығын
басқаның қолына бере алмайды, өйткені ол құқықты халық сеніп тапсырып отыр
деген ойы да маңызды. Алайда, біздің Конституциямыздың 53 – бабының 4 –
тармақшасына сай Парламент Президентке оның бастамасы бойынша әр палата
депутаттары жалпы санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттігінберуге хақылы. Өйткені халық пен мемлекет
атынан билік жүргізуге тек Республика Президентінің ғанақұқығы бар.
Президент – мемлекеттің басшысы, оның ішкі және сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынсатарда
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға.(11.18.б.)
Мемлекеттік билікті бөлу жөніндегі ғылыми ойды логикалық шегіне
жеткізген 18 ғасырдағы француз ағартушысы Ш. Монтескье. Оның теориясы
бойынша, заң шығарушы билік парламентке, атқарушы билік мемлекеттің
басшысына тиісті. Заңдар құдіреті (Дух законов) деген еңбегіндегі
Ш.Монтескьенің осы идеясы Солтүстік Америка Құрама Штаттары тәелсіздігі
Декларациясы және адам мен азамат құқықтарының француз Декларациясының
негізіне алынған еді. Бұл құжаттар бүгінгі күнге дейін маңызын жойған жоқ.

Ш.Монтескье өзінің жоғарыдағы айтулы еңбегінде әрбір мемлекетте үш
түрлі – заң шығарушы, халықаралық құқық мәселесімен, атқарушы және
азаматтардың құқығымен айналысатын биліктер бар дей отырып, олардың
құзырындағы мәселелерді де атап көрсетеді. Заң шығарушы билік тұрақты не
уақытша заңдар қабылдайды немесе қолданыстағы заңдарды өзгертеді не олардың
күшін жояды. Екінші билік соғыс жариялайды, мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді. Үшінші билік қылмыстыларды жазалайды, адамдар арасындағы
талас – дауларды шешеді. Соңғыны сот билігі, ал екіншіні мемлекеттің
атқарушы билігі деуге болады.(12.19.б.) Сондай – ақ, Ш. Монтескье заң
шығарушы, атқарушы және сот билігін бір тұрғыда біріктіруге болмайтындығын
негіздеді. Ол бірнеше елдердің саяси құқықтық құрылымын зерттеп, талдай
отырып, мемлекетте бірін – бірі тежеп отыратын биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарыныңболуы мемлекетте саяси бостантықты
қамьамасыз етудің басты шарты деген қорытындыға келеді. (13. 19.б.) Ш.
Монтескьенің ойынша, билікті бөлу әр түрлі мемлекеттік органдар арасындағы
жай функцияны бөлу емес, бұл саяси күштердің саяси еркіндікті жүзеге асыруы
үшін бөлінісі болып табылады.(14. 19.б.) Атқарушы билік шектелген жағдайда
қызмет етуі қажет, заң шығарушы және атқарушы билік бір адамның немесе
мекеменің билігінде болса, онда бостандық болмайды, себебі монарх немесе
сенат тирандық заңдар шығарады. Сол сияқты сот билігі заң шығарушы және
атқарушы биліктен бөлінбесе де бостандық болмайды. Егер сот билігі заң
шығарушылықпен қосылса, онда азаматтардың өмірі мен бостандығы озбырлыққа
тап болады, ал атқарушы органмен қосылса, онда сот қанауға мүмкіндік алады.
Ал үш билік біріксе, онда бәрі тыңды дей бер, - дейді Ш. Монтескье
(15.19.б.) Француздың ұлы ағартушысының атқарушы және заң шығарушы биліктер
шектен шығып кетпеуі үшін оны реттеп отыратын биліктің қажет екені
жөніндегі ойы да қызғылықты.(16. 19.б.) Бұған біздегі Республика
Президентінің мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісіп жұмыс
істеуін қамтамасыз етіп отыратын функциясын алуға болады.
Локк Дж. мен Ш. Монтескье негізін салған мемлекеттік биліктің бөліну
теориясы кейін толықтыра, жан – жақты жетілдіреді. Бұл тақырыпқа 18 – 19
ғасырлардағы саяси - құқықтық ойдың аса ірі өкілдері түгел дерліктей көңіл
аударды. Француздың философы, социолог әрі аса көрнекті жазушы Жан – Жак
Руссоның заң шығарушы, атқарушы және сот билігі – халықтың тұтас билігінің
көрінісі деген пікірі өзінен бұрынғы ойшылдардан ерекше. Оның ойынша,
барлық билік халыққа тиесілі, оны жүзеге асырудың жолы халықтық жиналыстар
болуға тиісті. Ал заңдардың нақты орындалуы үкіметке – атқарушы билікке
қатысты. Себебі атқарушы билік – заң шығарушы биліктің құралы. (19. 20.б.)
Сондай – ақ, Ж. Ж . Руссо саяси жүйенің тиімді қызметін қамтамасыз ету үшін
басқару мен билік органдарының өкілеттіктерін барынша шектеп, өзара
бақылау, тежемелік және тепе – теңдік жүйе қажет деп санайды. Халық –
биліктің бірден – бір бастауы, мемлекеттік билік оның өкілетті органдары
арқылы жүзеге асырылады. Ж. Ж . Руссоның биліктің бөлінуі теориясы туралы
ойлары логикалық жағынан биліктердің өз алдарына жеке институт болып
қалыптасуына әкелді. Ұлы ағартушының парламент саяси институт ретінде
атқарушы және сот биліктері әрекеттерінің тәртіптері мен шарттарын
қарастыратын заңдар қабылдайды деген ойлары да аса маңызды еді.
Биліктің бөлінуі туралы терең пікірлер немістің ұлы философтары И. Кант
пен И. Гегель еңбектерінде де жеткілікті жазылған. И. Кант биліктердің
бөлінуін мемлекеттік билік идеясынан туындайтын логикалық қажеттілік деп
қарастырады. Заң шығарушы, атқарушы және сот биліктері өздерінше жеке дара
субъекті болғандарымен барлығы жиналып қана бір мемлекеттік билікті
құрайды. Биліктердің бөлінуі – құқықтық мемлекеттің принципі есебінде ақыл
– ойдың талабы.(21. 21) Ал Гегельдің 1821 жылы жазған құқық философиясы
атты еңбегіндегі мемлекеттік билік туралы философиялық тұжырымдары да еш
құнын жойған жоқ. Ол мемлекет өзінің айырмашылық идеяларын дамытатын
организм, осы айырмашылықтар олардың функциялары мен қызмет аясындағы
биліктің әр түрін құрайды дей отырып, мемлекеттік биліктердің
бөлінупринципі олардың осы айырмашылықтарынан туындайтынын атап
көрсетеді.(22. 21) Гегель бостандық идеясы биліктердің тиісті бөлінуі
жағдайында ғана жүзеге асады дейді. Ол саяси мемлекетті заң шығарушы және
атқарушы биліктерге, конститутциялық монархияға бөледі.(23.21) Ұлы
философтың конститутциялық монархия деп отырғаны сот билігі екенін анғару
қиын емес. Сондай – ақ, Гегель билік тармақтарының толық бөлінуі, бір –
біріне тәуелсіз болуы мүмкін еместігін де айтып өткен.(24.21) Сонымен
мемлекеттік билік пен оның бөлінуінің классикалық теориясынан туындайтын
мынандай негізгі принциптерді атап көрсетуге болады.
- мемлекеттік билік еңбек пен меншіктің бөлінісі жағдайындағы қоғам
дамуының заңды, объективті нәтижесі;
- әрбір демократиялық елде мемлекеттік биліктің үшке бөлінетіні,
оның заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарынан тұратындығы;
- мемлекеттік билік біртұтас , алайда, заң шығарушы, атқарушы және
сот билік тармақтарын біріктіруге болмайды;
- әрбір демократиялық елде заң шығарушы, атқарушы және сот билігі
тұтас мемлекеттік механизммен байланыста әрі салыстырмалы
дербестікте болады, олардың арасында белгілі бір теңдік бар,
тежемелік пен тепе – теңдік жүйесі қызмет етеді;(25.22)
- конститутциялық мемлекеттезаң шығарушы билік жалғыз жоғары билік
болып табылады, ал қалғандары осы билікке бағынышты болуы тиіс.
Өйткені заң шығарушы билік қана қоғам, оның мүшелері үшін мінез –
құлық ережелерін қарастыратын заңдар шығаруға құқылы;
- заң шығарушы биліктің үстемдігі басқа биліктердің салыстырмалы
дербестікте болғанына және олардың қызметінің шегіне қарамай
сақталады. Бұл қағиданы Дж. Локк жеткілікті негіздеп, ендірген
болатын. Оның айтуынша, басқалар үшін заң жасайтын билік
өзгелерден биік тұруы керек, өйткені ол халықтың тікелей еркін
білдіреді;(26.22)
- заң шығарушы орган өзінің заң жасау құқығын басқаның қолына бере
алмайды, өйткені ол құқықты оған халық сеніп тапсырып отыр;
- заң шығарушы билік жоғары болғаны мен шексіз емес;
- атқарушы билік заң шығарушы органға тәуелді және оған есеп беріп
қана қоймай, оның қалауымен өзгеруі де мүмкін;
- атқарушы билік шектелген жағдайда қызмет етуі қажет, заң шығарушы
және атқарушы билік бір адамның немесе бір мекеменің билігінде
болса, онда бостандық болмайды;
- атқарушы биліктің заң шығарушы жиналыстың әрекетін тоқтата алатын
құқығы болмаса, онда заң шығарушы орган деспоттық түрге айналады,
өйткені ол өзі қалаған кез келген билікке ие болады да, бар
билікті жояды;
- халық – биліктің бірден бір бастауы бола отырып, мемлекеттік билік
халықтың өкілетті органдары арқылы жүзеге асырылады;
- барлық билік халыққа тиісілі, оны жүзеге асырудың жолы халықтық
жиналыстар болуға тиісті. Ондай орган – Парламент.
- Парламент саяси институт есебінде атқарушы және сот биліктері
әрекеттерінің тәртіптері мен шарттарын қарастыратынзаңдар
қабылдайды.
- әрбір саяси жүйенің тиімді қызметін қамтамасыз ету үшін басқару
мен билік органдарының өкілеттіктерін барынша шектеп, өзара
бақылау, тежемелік пен тепе – теңдік жүйе қажет;
- атқарушы және заң шығарушы биліктер шектен шығып кетпеуі үшін
тежемелік принциптер жеткіліксіз, оны реттеп отыратын арнайы билік
те қажет.
Сонымен кейін Парламент атын иеленген заң шығарушы орган әуелгі кезде
мемлекеттік биліктің басқа органдарымен қатар өмір сүре отырып, аса маңызды
мемлекеттік міндеттерді кеңесіп шешетін, пікірмен монарх есептесетін
кеңесші органға айналған. Мемлекеттіліктің даму нәтижесі, оның
демократиялық сипат алуы заң шығарушы әрі өкілді орган Парламенттіңсаяси
билік сахнасына келуіне тікелей әсер етті. Француз саясаттанушысы М.
Прелоның айтуынша, саяси институттар қоғамдық өмірдің қажеттігінен
туындайды.(27.23)
Парламент туралы ұлы ойшылдар идеясы 1787 жылы қабылданған АҚШ
Конституциясында жүзеге асты. Заң шығару өкілеттікті – Сенат пен Өкілдер
палатасынантұратын Конгресс жүзеге асырады.(28.23) Ал Ұлыбританияда басқа
елдерге қарағанда заң шығарушы билік атқарушы билікпен тығыз байланыста.
Монарх атқарушы биліктің басшысы, ол сонымен қатар заң шығарушы биліктің
құрамдас бөлігі. (29.23) Министрлер Парламенттен бөлінбейді, олар белгілі
бір палатаның мүшесі. Парламенттің атқарушы билікті бақылауы әлдеқайда
күшті, оның Үкіметті таратуға құқығы бар.
ГФР – дің 1949 жылы қабылданған Негізгі заңында мемлекеттік органдар
жүйесінің құрылу принципі, әр биліктің өкілеттігі айқындалған. Бірінші
орында заң шығарушылық билік – Парламент, ол Бундестаг және Бундесраттан
құрылған.(30.23)
Енді Ата Заңымызды дайындағанда тәжірибесін молырақ пайдаланған
Францияның мемлекеттік жүйесін алайық. Мұнда конституциялық құрылымның
дамуы атқарушы биліктің елеулі күшеюіне алып келді. 1958 жылғы
Конституцияда әуелі Республика Президенті, сонан соң Үкімет, одан кейін
ғана Парламент туралы айтылады. Францияда саяси биліктің атқарушы органның
қолына жинақталуы Парламенттің заңдық мәртебесін өзгертті. 1962 жылғы
конституциялық реформадан кейін Президенттің жалпыға бірдей және төте дауыс
беру арқылы сайлануы, оның өкілеттікті биліктің бастауы – халықтан тікелей
алуы Парламенттің маңызын біраз төмендетті. Дегенмен заң шығарушы биліктің
айналысатын көптеген мәселелері бар. Ол бюджетті қабылдайды, маңызды
соттық өкілеттікке ие, сондай – ақ, Үкімет қызметін бақылай алады.(31.24)
Көріп отырғанымыздай, мемлекеттік биліктің бір тармағы есебінде заң
шығарушы билік біз қарастырған көптеген елдердің конституцияларында
жеткілікті көрініс тапқан. Алайда, оның нақты жүзеге асуы мемлекеттік
құрылымға, басқарудың жолдарына, елдің тарихи және ұлттық ерекшеліктеріне
байланысты. Әлемдік парламентаризм бірде күшейіп, халық берген өкілеттікке
толық ие болып, бірде әлсірегенмен өзінің ең басты міндетін – заң
шығарушылық қызыметін атқарып келеді.
Енді осы тақырыпқа сай қазақ қоғамындағы мемлекеттік билік органдары
жүйесіне тоқтала кетсек. Билік біреудің ойлап тапқаны емес, ол қоғамның
белгілі бір даму сатысында өмірдің өзі дүниеге келтірген ұғым. Сондықтан да
қазақ қоғамының даму деңгейі билік деңгейін де айқындап отырған.
Қазақстан аумағындағы алғашқы тайпалар одақтары мен ертедегі
мемлекеттердің саяси билік құрылымдары туралы мәліметтер аз. Дегенмен қолға
түскен кейбір деректерге сүйенсек, белгілі басқару элементтері болғанына
көз жеткізуге болады. Сонау рулық қауымдастықта – ақсақалдар институтының,
кейін ақсақалдар алқасының, ал хандық билік заманында билер, хандар
кеңестерінің болғаны тарихтан белгілі.(32.24) №олар жиналыстар мен
құрылтайларда сайланып, тайпалар мен руластар арасындағы әр түрлі дауларды
шешкен, қорғаныс мәселелерін қарастырған.(33.24) Патриархалды – рулық қарым
– қатынастар өте күшейген ғұндар қоғамында рулар басында ұрпақ ұлықтары
болып, олардың кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Жыл сайын үш рет
өтетін жиналыстарда ұрпақ ұлықтары мемлекет істері жөнінде кең отырып
кеңескен.(34.24) Сол себептен кейбір ғалымдарымыздың ақсақалдар алқасынан
Мәжілістің, ақсақалдар кеңесінен Сенаттың төркінін, хандар кеңесінен
бүгінгі атқарушы биліктің жоғары органын іздеулері жайдан – жай болмаса
керек. (35.24) Осы құбылыстың теориялық және практикалық маңыздылығы
жөніндегі Қазақстан саясаттанушылары төмендегідей тұжырымдар келтіреді:
Екі палатаның: Сенаттың да, Мәжілістің де көшпелі қоғамның дәстүрлі
қоғамдық қатынастары жүйесіндегі тарихи түп тамыры бар. Біріншісі, батыс
үлгісіндегі жетілдірілген институт болса да, көшпелі қоғамда билер
институты атқарған функцияларға ұқсас функцияларды орындайды. Басқаша
айтқанда, Сенат билік бөлінісі жүйесінде ауқымды заң шығарушылық және
бірқатар атқарушылық мүмкіндіктер әлеуеті берілген делдалдық рөлді
атқарады, бұл болашақта саяси жүйедегі күштердің арақатынасы мен
орналастыруына едәуір ықпал етеді. Дегенмен қазақ қоғамының тарихи
дамуыныңдискреттілігіне (ерекшелігіне) байланысты ешбір тікелей ұқсастықтар
жөнінде сөз болуы мүмкін емес, өйткені толық ғылыми абстракция деңгейінде
де қазығы заманғы саяси жүйе құрылымдармен салыстыруға болмайды.(36.25)
Біз бұл айтылғандардың соңғысымен келісе отырып, алғашқы пікірді қоштай
алмаймыз. Ежелгі ақсақалдар алқасы мен кеңесінен бүгінгі қос палаталы
Парламенттің нобайын іздеу, әлде қалай тарихи даму мен тарихи сабақтастық
табуға ұмтылу дұрыс емес. Бұл қазіргі қос палаталықты қостаудан, қорғаудан
туған ой ғана. Ақсақалдар институтын оның алқасы және кеңесі деп екіге
бөлудің қисыны жоқ. Бұл тұтас ұғым. Ақсақалдар алқасының да, оның кеңесінің
де талқылайтын тақырыбы біреу – ол халықтың мәселелері. Қазақ мемлекеті мен
оның билік институты тарихын зерттеу отандық мемлекеттіліктің қалыптаса
бастау процесінде қатар дүниеге келген монархиялық, аристократиялық және
демократиялық үш бағыттың болғанын байқатады. Кешегі хандық басқару
жойылғанша бұл үш бағыт қоғамдық өмірде бір – біріне әсер етіп, кейде бір –
біріне әсер етіп, кейде бір – бірімен келісе, бірін – бірі толықтыра отырып
қоғамды нығайтса, кейде өзара қайшылыққа ұрыны, олардың күресіне жетелеп
отырған. Күрестің нәтижесі әркезде әр түрлі болғаны тарихтан белгілі.
Алайда, билік тармақтарының қайсысының болмасын жеңіске жетуі уақытша
болғанда, бұл күресуші жақтардың ғана емес, жалпы мемлекеттің бүкіл билік
тармақтарының беделінің төмендеуіне әкеп соғып отырған. Дегенмен тарихи
тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің күрделі мәселелерінің шешілуі көбіне –
көп бұқара халықтың үлесіне тиген. Қазақстан қоғамы өзінің алғашқы
мемлекеттігін құрған кезде – ақ қаған (мемлекет басшысы) кеңес құрып, оған
қағанның руластары, тайпалар басшылары, аймақ басқарушылары, әскери адамдар
кірген. (37.26)
15-17 ғасырларда қазақ хандығы орталықтандырылған мемлекет болып
қалыптаса алмады, сондықтан онда дамыған әкімшілік аппарат болмады. Хан,
ұлыс, сұлтандары мен көшпелі тайпалар көсемдерінен кеңес құрды. Бұл топ
ханға елді басқаруды, күнделікті жеке өмірде өздерінің кеңестерімен,
шешімдерімен көмектесіп отырды. Әрине, кеңесте сөз болатын мемлекеттің ішкі
және сыртқы мәселелері жетерлік болатын. Кіші хан кеңесіне тек, ханның
құрметіне ие болған немесе қоғамда ерекше салмағы бар тұлғалар енген. Ал
аса маңызды жалпы мемлекеттік мәселелер үлкен хан кеңесіне ұсынылып
отырған. Мұнда ірі байлар мен билер шешуші рөл атқарған(38.26) Бұл айтылып
отырған жиналыстар жиі өтеді. Кішігірім істерде олар туысқан адамдардан,
жора – жолдастар мен көрші – қоландардан құрылады. Ал жалпы халыққа
немесеұрпаққа қатысы бар мәселелер туралы кеңестерде олар сеймтүрінде
өткізіледі. Оған барлық рубасылар, батырлар, байлар мен ақсақалдар, сондай
– ақ, бұқара көпшілік қатысады. Билік жүргізіп отырған немесе абырой –
беделі асқан адам істің мән – жайын баяндай отырып, отырысты ашады, содан
соң түсіндіру, пікір айту, ұсыныс жасау және дау айту басталады, мұндай
отырыстар көбіне қатарынан бірнеше күндерге жалғасады - деп патшалық
Ресейдің ғалымы әрі көрнекті мемлекеттік қызметкері А.И.Левшиннің жазуы
тегіннен – тегін емес.(39.26)
18 ғасырда, 20 ғасырдың басында Қазақстанда кіші және үлкен хан
кеңестерінен басқа үлкен жиналыстар да өткізіліп тұрған. Өзінің әлеуметтік
табиғаты жағынан жиналыстар қазақ феодалдарының съезі еді. Кейде ел жиыны
деп аталған мұндай жиналыстар феодалдық дәуірдің басында басқа халықтардың
тарихынан да мәлім. Оның негізгі мақсаттарының бірі – хан сайлау болатын.
Ел жиындарының бұл функциясы 19 ғасырдың аяғында хандық билік жойылғанша
сақталды.(40.26)
Феодалдық съездер ханға сайланған кісілердің жергілікті ірі байлардың
бақылауында болып, олардың жеке – дара басқаруға ұмтылуын шектеп отырған.
Сондай – ақ, ондай жиындарда Ресей патшасының отарлау саясатына, шекара
биліктерінің талаптарына байланысты мәселелер де талқыланған. Бұрақ
феодалдық съездер тұрақты шақырылып тұратын мемлекеттік орган бола алмады.
Өз кезінде Тәуке хан мұндай жиналыстарды өткізуді реттеуге біраз күш салып,
тіпті оның өтетін жері мен уақытын да
тағайындаған болатын. Жыл сайын күзде Сайрам қаласының маныңдағы
Мәртөбе қыратында Тәуке хан жанындвғы ақсүйектер, белгілі адамдар
жиылысы өтіп тұрған.(41.27)
Әз Тәукенің хандық құрған дәуірі қазақ мемлекеттігінің гүлденген кезі
еді. Бұрынғыларға қарағанда әлдеқайда жетілген, даланың Ата заңы – Жеті
жарғы дүниеге келтіру, оны қатаң басшылыққа алып қызмет ететін билер
кеңесін құру, оған төре – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.