Араб - Израиль соғысы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Экономика факультеті
Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Таяу Шығыстағы қақтығыстар проблемасы
және оны шешу жолдары (Араб-Израиль соғысы мысалында)
4 курс студенті:
Ғылыми жетекшісі:
э.ғ.к., доцент
Рецензент:
аға оқытушы
___________
Жұмыс қорғауға жіберіледі:
Әлемдік экономика және
халықаралық қатынастар
кафедрасының меңгерушісі
_____________
___ ______________ 2009 ж.
Алматы
2009жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 Тарау. Қазіргі заманғы халықаралық қақтығыстар: оларды
зерттеу және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..7
1. ХХ ғасырдағы халықаралық қақтығыстардың ерекшеліктері ... ... ... .7
2. ХХІ ғасырдың басындағы ассиметриялық қақтығыстар,
олардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..13
2 Тарау. Палестина – Израиль қақтығысы: пайда болуы, кезеңдері
және
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.1.Палестина-Израиль қақтығысының тарихи алғышарттары және
пайда болуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 18
2.2 Араб-израиль қатынастарының кезеңдері және оны
реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Араб-Израиль қақтығысының қазіргі кездегі жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ..32
3 тарау. Таяу Шығыстағы қақтығысты реттеу мәселесі және
оның
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Қазіргі кезеңдегі Араб-Израиль қақтығысы және оның
халықаралық қатынасқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 51
3.2.Таяу Шығыстағы қақтығысты реттеудің
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 72
Кіріспе
XX ғасыр бойына араб әлемінде аймақтың ерекшеліктеріне сәйкес келетін
қоғамдық даму концепцияларын іздестіру және әзірлеу өз жалғасын тапты. Ол
концепциялар басым халықтың ақыл-ойын жаулап алып, Таяу және Орталық
Шығыстың тарих барысына өте тиімді ықпал етуі тиіс еді. Осы үдеріс аясында
екі идеялық ағым пайда болды: діни ағым, оның негізінде панисламизм
доктринасы қалыптасты, және ұлттық ағым, арабтарды біртұтас ұлт ретінде
түсіну, яғни панарабизм доктринасының туындауы. Осы екі ағымның билік
органдарында, сондай-ақ Таяу Шығыс пен Солтүстік Африканың әр түрлі
елдерінде халықтың кең массасының арасында өз жақтаушылары болды. Осы
доктриналардың көптеген ережелері ХХ ғасырдың бірінші жартысында құрылған
саяси партиялардың бағдарламалары, сондай-ақ көптеген араб елдері
үкіметтерінің және аймақтық ұйымдардың іс жүзіндегі іс әрекеттері немесе
саяси декларациялары негізіне алынды.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Осман империясы құлаған уақыттан
бастап Араб әлемінің бірігу мәселесі араб халқының ұлт-азаттық күресін
соғыстан кейін көтеру жағдайында өте өткір мәнге ие болды. Оған деген
қызығушылықта әр түрлі араб саяси күштері анықталады.
1941 ж. мамырда араб біртұтастығы идеясын қолдау мақсатында ағылшын
үкіметі араласты, ол Таяу Шығыстағы өз позициясын нығайтуға ұмтылды.
Британияның билік органдары осындай саяси қадам арқылы Палестина
проблемасын, яғни Палестинаның араб халқының тәуелсіз мемлекетті құру
құқығын қамтамасыз етумен байланысқан таяу шығыстық реттеу мәселесін
шешуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге араб әлемінің басым халқы батыстың
саяси және экономикалық қысымына қарсы тұру мақсатында біртұтастыққа ұмтыла
бастады.
Палестина проблемасы бұл төрт миллионнан астам палестина халқының
ұлттық құқықтары жөніндегі, ең алдымен өзін-өзі айқындау және өз мемлекетін
құру жөніндегі мәселе болып табылады.
XXI ғасырдың басында Таяу Шығыстағы күрт шиеленісіп кеткен жағдай
палестиналықтардың өз мемлекетін құру сияқты өз армандарына жету жолындағы
қиындықтарды көп дәрежеде айқындады.
Жарты ғасырдан астам уақыт бойы әділетті саяси шешімін таппай келе
жатқан Таяу Шығыстағы теке-тірес әлдеқашан жергілікті шеңберден шығып,
халықаралық дәрежедегі шешілуі аса қиын қатерлі саяси проблемаға айналып
отыр. Палестиндік ғалым С.Ғ.К. Исса Люайдың пікірінше осы жағдайдың өзі бұл
тақырыптың ғылыми өзектілігін айқындайды, және жанжалдың бейбітшілік орнату
жолдарынан пайдалы тәжірибе алып, аймақтық қақтығыстардың алдын- алуда,
шешуде қолдануға болады.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде Таяу Шығыс
қақтығысының тарихына үңілу арқылы Орталық Азияның жас, тәуелсіз
мемлекеттері өздеріне аса маңызды тарихи тағылым алуы қажет екендігін
айтады [1, 15 б].
Оның дамуы барысында, яғни 50 жылдан астам мерзім ішінде екінші
дүниежүзілік соғыстың аяқталуы кезінен бастап әлемдік дамудың негізгі
тенденциялары көрініс тапты. Жаһандану бүкіл әлемді, барлық елдерді
қамтиды, дегенмен олар осы үдерісте бірдей рөлді атқарады. Халықаралық
ұйымдарға қатыса отырып, олар бірлескен шешімдерді қабылдайды, өз пікірін
айта алады. Әрине өте күшті, өте дамыған елдердің қысымына жол беруге
мәжбүр болады, дегенмен олардың өзі халықарылық ұйымдардың өзінен әлсіз
қатысушыларының ықпалына түседі.
Жұмыстың өзектілігі. Араб әлеміндегі дамып келе жатқан тенденцияларды
ескере отырып, Таяу Шығыстағы қақтығыстарды палестиналық реттеу тұрғысынан
ғылыми зерттеу өте маңызды әрі өзекті болып табылады. Сондықтан да осы
зерттеу тақырыбы да өзекті болып табылады.
Таяу Шығыс аймағындағы қақтығыстың себептерін және басқа жағдайларды
теориялық түсіну мәселесі ежелден келе жатыр. Ежелгі жазбалар мен аңыздар
осы жерде өмір сүрген тайпалар мен халықтардың келіспеушіліктерін,
жаукештігін және қақтығыстарын дәлелдейді. Бірақ та аймақтағы оқиғаларға
қатысты теориялық қызығушылық қазір ғана жүйелік сипатқа ие болды.
Араб-Израиль қақтығысының туындау және даму үдерістері қақтығыстың
айрықшалануын және оған қатысқан әр түрлі күштердің қарама-қарсылығы
деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін жүйелік тәсілді, әр түрлі
типологияларды қолдана отырып, талданады. Қақтығыстың әр алуан
факторларының стратегияларын, нысандарын және әдістерін зерттеу, олардың
арасындағы және басқа құрылымдары арасындағы өзара әрекеттесулері кезінде
хронологиялық және проблемалық тәсілдемелер үйлесімі қолданылады.
Зерттеу пәні және нысаны. Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың сан қырлы
проблемалары зерттеу жұмысының пәнін құрайды. Араб-Израиль соғыстарының
халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздік жүйесіндегі орны зерттеу жұмысының
нысаны болып табылады.
Зерттеу мақсаты – Араб-Израиль соғыстарын тарихи тұрғыдан жүйелі түрде
зерттеу және аймақтағы саяси процестердегі БҰҰ мен басқа да халықаралық
ұйымдардың рөлін, сондай-ақ ірі державалар мен қақтығысқа қатысушы
тараптардың саясатын жан-жақты талдау. Негізгі мақсатқа қол жеткізу үшін
бірқатар нақты міндеттерді шешу алға қойылып отыр:
- араб-израиль қақтығысы тарихын талдау, қақтығысты туындатқан негізгі
факторларды және араб-израиль қатынастары проблемасын анықтау;
- араб-израиль қақтығысының негізгі құрылымдық элементтерін анықтау;
- араб-израиль қақтығысы тарихи үдерісінің негізгі сатыларын анықтау;
- араб-израиль қақтығысының реттеуші функцияларының әлеуетін және
жүзеге асыру шарттарын анықтау.
Жалпы алғанда, диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тарау. Қазіргі заманғы халықаралық қақтығыстар: оларды зерттеу және
реттеу
1. ХХ ғасырдағы халықаралық қақтығыстардың ерекшеліктері
Халықаралық қатынастардың негізін өзара байланыстың және өзара
тәуелділіктің саяси қатынастары құрайды. Халықаралық қатынастардың саяси
құраушыларының жетекші рөлі мемлекет сияқты саяси институт әрекет етіп
тұрған жағдайда басты көрсеткіш болып мемлекетаралық шекара болып
табылатындығымен анықталады. Дегенмен, кез келген қоғамның ішкі өмірінің
факторлары, оқиғалары мен нормалары оңай әрі жылдам түрде бүкіл әлемдегі
басқа қоғамдардың байлығы болып табылады.
Халықаралық қатынастарға келесі ерекшеліктер тән болып келеді:
❖ анархиялық элементтер, бұл жерде билігі баршаға танымал болатын, ал
шешімдері сәйкес мәжбүрлі тетікітермен бекітілген сөзсіз міндетті сипатта
болатын жоғарғы инстанция жоқ болады. Сондықтан да халықаралық қатынастар
көп жағдайда егемендіктер плюрализмі болып қала береді, ол жердегі
әрбір қатысушы өзіндік пікірлер мен иелігіндегі ресурстарға негізделе
отырып, шешім қабылдайды;
❖ халықаралық қатынастардың өскелең институционализациясының халықаралық
акторлары, ғасырлар бойына әзірленген және халықаралық қатынастардың жай-
күйімен талап етілетін нормалар мен ережелер, олардың құрылымы мен
түрленуі әрекетіне ықпал ету;
❖ сипаттамалардың қарама-қайшылығы: тұтастығы мен фрагментарлығы; тарихы
мирасқорлық және алшақтықтар, яғни сапалы түрде жаңа феномендердің
туындауы; бір-біріне ауысатын ынтымақтастықтар және қақтығыстар;
әлеуметтік қауымдастықтардың интеграциясы және өз-өзін сәйкестендіруі.
❖ әлемдік дамудың жаһандануының ықпалы, оның экономикалық, мәдени,
қаржылық, стратегиялық және экологиялық салдары әр алуан елдер мен
халықтардың жақындасуына, сондай-ақ бөлінуіне ықпал етеді, ұлттық
егемендікің және саяси ұйымның аумақтық қағидасының жойылуы;
❖ мемлекет және үкіметаралық ұйымдар сияқты дәстүрлі халықаралық
ұйымдардың қатысуымен қатар жаңа әрекет етуші тұлғалардың қатысуы:
мыңдаған үкіметтік емес ұйымдар, трансұлттық корпорациялар, банктер мен
кәсіпорындар, ірі медиа топтар, көптеген кәсіби бірлестіктер, аумақтық
топтастықтар, қылмыстық синдикаттар, бай және салыстырмалы түрде бай
саналатын елдерде ұлғайып бара жатқан этникалық диаспоралар, қандай да
бір арнайы қашқындары, қаржылық саудагерлер, ықпал ету агенттері және
т.б.;
❖ мемлекеттің өзінің басты рөлін - азаматтардың жеке және әлеуметтік
қауіпсіздігінің кепілі рөлін - өте айқын түрде жоғалтуы. Бірқатар
аспектілерде әлеуметтік қауымдастықтардың әрекет етуінің мемлекеттік
нысаны олардың әрі қарайғы дамуына, тұлғалардың құқықтары мен
еркіндігінің гүлденуіне кедергі жасайды, барлық халықтардың және біздің
планетамызда тұратын әрбір азаматтың мүдделері үшін дамитын біртұтас
әлемдік қауымдастықтың қалыптасуына бөгет болады.
Кез келген әлеуметтік қатынастар сияқты, халықаралық қатынастар – бұл
салт-санасы, ерік-жігері, жеке физикалық және психологиялық ерекшеліктері,
жеке артықшылықтары мен кемшіліктері бар, көңіл-күйі өзгеретін, әр түрлі
жағдайлар ықпалына түсетін адамдар қызметінің үдерісі мен нәтижесі.
Ол қатардағы азаматтарға, сондай-ақ миллиондаған адамдардың тағдырына
жауапты және шешім қабілдайтын тұлғаларға - мемлекеттік қызметкерлерге,
халықаралық ұйымдардың басшыларына, жеке қаржылық фирмалардың немесе
банктердің, ақпараттық компаниялардың, өндірістік кәсіпорындардың
директорларына, ұлттық идеалдар үшін күрес көшбасшыларына, лаңкестік
топтастықтар мен мафиоздық құрылымдардың басшыларына қатысты болады.
Бұл айтылғандардың барлығы халықаралық қатынастардың шектен тыс
күрделілігін дәлелдейді. Халықаралық өмірді тану, түсіну және түсіндіруді
жеңілдету мүмкін емес.
Қақтығыстар әрқашанда адамзаттың дамуына ықпал етеді. Неміс тарихшысы
әрі әскери теоретигі К.фон Клаузевицтің пікірінше, әлем тарихы – бұл
соғыстар тарихы. Бұл пікір асыра айтылғанымен, тарихтағы қақтығыстардың
рөлі едәуір болғандығымен келіспеуге болмайды: әскери қақтығыстар көптеген
адамдардың өмірін алып кетті, күйреулер мен аштыққа әкелді, кей жағдайда
олар бір сәтте баюдың көзі болды.
ХХ ғасырда қақтығыстар мен соғыстар сипаты сапалы түрде өзгерді. Ең
алдымен, қақтығыстар жекелеген мемлекеттер мен континенттер аумағынан тыс
жерлерге өздерінің таралу мүмкіндігін алғаш рет көрсетті: ХХ ғасыр екі
әлемдік соғыстың ғасырына айналды. Осы жүзжылдыққа қырғи қабақ соғыс та
жатқызылады, ол жаңа әлемдік соғысқа жалғасу қаупін туындатты. Осылайша, ХХ
ғасырдағы қақтығыстардың бірінші ерекшелігі – олардың әлемдік масштабқа
дейін ықтимал кеңеюі.
ХХ ғасырдың екінші маңызды ерекшелігі жаппай қырып жою қаруының (ЖҚҚ)
пайда болуы және қолданылуы. 1915 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
химиялық қару-жарақ ретінде иприт қолданылды, ал 30 жылдан кейін Екінші
дүниежүзілік соғыстың аяғында Жапонияға ядролық шабуыл жасалды. ЖҚҚ-ның
және оларды жеткізу құралдарының дамуы соғыстар қисынын күрт өзгертті, яғни
ол халықты басты нысана ретінде қарастырып, бүкіл адамзатты жоюға дейін
ықтимал зардап шеккендер санын бірнеше есеге ұлғайтты. ЖҚҚ-ның пайда болуы
қақтығыстарға да ықпал етті: оларды қолдану қаупі қақтығысты мүлдем
басқарылмайтын дәрежеге жеткізер еді.
ХХ ғасырдың үшінші маңызды ерекшелігі мынада, яғни олардың өздері ғана
емес, сонымен бірге жергілікті қарулы қақтығыстардың салдары да әлеуетті
жаһандық сипатқа ие болды. Мысал ретінде 1990 жылғы Ирактың Кувейтке
шабуылы кезінде Парсы шығанағындағы мұнай скважиналарының өртенуін еске
түсіруге болады. Қарулы қақтығыстардың аймақ пен планетаның экологиясына
ықпал етуі, босқындар санының көбеюі және соларға байланысты гуманитарлық
проблемалардың туындауы көптеген мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың,
сондай-ақ халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың және басқа қатысушылардың
күш-әрекеттерін талап етті.
Осының барлығы соғысқа әкелуі мүмкін халықаралық қақтығыстар мен
дағдарыстарды жою үшін айырықша іс-әрекеттерді қабылдауға итермеледі.
Осы мақсатта Ұлттар Лигасы, БҰҰ, сондай-ақ басқа да көптеген аймақтық
халықаралық ұйымдар құрылды, халықаралық құқық дамыды, қақтығыстарды
реттеудің технологиясы жетілдірілді.
Дегенмен, ХХ ғасырдың екінші жартысында қақтығыстарға тойтарыс беру
мүмкін болмады. БҰҰ ұйымының мәліметтері бойынша, 1945 жылдан бастап 1992
жылға дейінгі аралықта әлемдегі 100-ден астам негізгі қақтығыстар 20
миллионнан астам адамның өмірін қиды. Көптеген қарулы қақтығыстар Африка,
Азия және Таяу Шығыс аймақтарында болды.
КСРО және АҚШ сияқты екі ұлы державаның және олар басқаратын
блоктардың қарсылығы қырғи қабақ соғыс кезеңінде әлемнің саяси дамуының
жетекші факторы болып табылды және төмен деңгейлі қақтығыстарды белгіленген
дәрежеге дейін шешті. Мұндай қақтығыстарды ұлы державалар өздерінің
әскери-саяси қарсы шығуларында қолданды. Сонымен бірге ұлы державалар
аймақтық қақтығыстарды өз бақылауында ұстауға ұмтылды, кері жағдайда олар
басқаруға келмей, жаһандық соғысқа айналып кетуі ықтимал еді. Сондықтан да
өте қауіпті жағдайларда биполярлы әлемнің көшбасшылары қатаң қарсылыққа
қарамастан, шиеленіскен жағдайды төмендету бойынша өз әрекеттерін
үйлестірді. Мұндай қауіп қырғи қабақ соғыс кезінде араб-израиль
қақтығысының дамуы кезінде бірнеше рет туындады. Ол кезде әрбір ұлы держава
қақтығыстық жағдайды төмендету үшін өз одақтасына ықпал етті.
Қырғи қабақ соғыс кезінде КСРО мен АҚШ-тың тікелей қатаң
конфронтациясы жағдайы туындады. Осындай өткір сәттердің бірі болып 1962
жылғы Кариб (Куба) дағдарысы қарастырылады. Сол кезде АҚШ та, КСРО да
ядролық соққыны жасау мүмкіндігін қарастырды.
Жаңа маңызды сипаттамалардың пайда болуына қарамастан, халықаралық
қақтығыстар шамамен 1980 жылдың аяғына дейін ең алдымен мемлекетаралық
болып табылды. Халықаралық қақтығыстарды түсінуге қатысты айрықша проблема
болған жоқ: мемлекетаралық қақтығыстар және халықаралық қақтығыстар
түсініктері синонимдер болды. Осы себепке байланысты әңгіме саяси сала
жөнінде болып жатқандығы түсіндіруді талап етпеді. Экономикалық немесе
басқа сұрақтар мемлекеттік деңгейге ауысқан сәтте-ақ, олар саяси сипатты
иеленеді.
Бүкіл ХХ ғасыр бойына ішкі қақтығыстар (соның ішінде этникалық,
конфессиональды және т.б.) әрине болды, бірақ та халықарлық аренаға
тікелей шықпады.
Қақтығыстар, дағдарыстар және соғыстар халықаралық зерттеулердің
дәстүрлі нысаны болды. Халықаралық қатынастар теориясы ғылыми және оқу пәні
ретінде Бірінші дүниежүзілік соғыстың шешілуіне жауап ретінде туындады.
Дүниежүзілік соғыстың туындау себептері және жаңа соғыстарды жою
мүмкіндіктері әлемде бірінші болып 1919 жылы Ұлыбританияда құрылған
халықаралық қатынастар кафедрасының назарында болды.
1940 жылдары халықаралық қақтығыстарды зерттеуге бағытталған ғылыми
сала негіздері қаланды. Халықаралық қақтығыс белгілі бір бірегей тарихи
құбылыс ретінде қарастырылмайтын болды. Қақтығыстарды зерттеуге П.Сорокин
және К.Райт сияқты ғалымдар өз үлестерін қосты. Атап айтсақ, Сорокин
әлеуметтік қақтығыстар класын анықтады, оған халықаралық қақтығыс жатады.
Ал Райт халықаралық қатынастардың даму сатыларын зерттеу идеясын ұсынды: 1)
мақсаттардағы айырмашылықтарды анықтау; 2) шиеленістің ұлғаюы; 3)
қақтығысты шешу үшін күштерді қолданусыз қысым көрсету; 4) қақтығысты
қарулы негізде шешу.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қақтығыстар бойынша зерттеулер
күрт жандана түсті (ең алдымен АҚШ-да) және жекелеген ғылыми сала ретінде
қақтығыстарды зерттеуді институционалдық ресімдеу жүзеге асады:
университеттерде қақтығыстар бойынша зерттеулер жүргізіле бастайды және
курстар оқылады, бейінді журналдар пайда болады. Қақтығыстарға, соның
ішінде халықаралық қақтығыстарға арналған зерттеулерде келесі бағыттар
анықталады:
o құрылымдық элементтердің анықталуы;
o дамудың динамикасын талдау;
o қақтығыс функцияларын зерттеу;
o қақтығыс типологиясын қарастыру;
o қақтығысты ретту және шешу үшін оған ықпал ету мүмкіндіктер мен
шектерін зерттеу.
Зерттеушілердің әр алуан зерттеулері көрсеткендей, екі немесе одан көп
тараптар арасында туындайды, олар қақтығыстың негізгі немесе тікелей
қатысушылары болып табылады. Бірқатар халықаралық қақтығыстарға негізгі
қатысушылармен қатар, жанама қатысушылар да қатысады, олар қақтығыстың
өзінде белсенді іс-әрекеттерді жүзеге асырмайды, бірақ та олар бір тарапты
саяси, экономикалық әдістермен, қару-жарақты жеткізуді қолдайды. Жанама
қатысушылардың қақтығыстарға қатыстылығы дәрежесі кең түрде тербеледі.
Қақтығыс пәні, яғни тараптар арасында қақтығыс не себепті туындайтындығы
– басқа құрылымдық элемент. Халықаралық қақтығыс пәні болып даулы аумақ,
ресурстарды (мысалы, мұнай, теңіз) пайдалану құқығы алынады. Тараптар
олардың арасындағы қақтығыс құралы неде екендігін әрқалай анықтайды.
Мысалы, 1974 ж. Кипрдегі қақтығысқа байланысты грек тарапы қақтығыс пәні
ретінде - Кипрдегі түрік әскерлерінің орналастырылуын (сәйкесінше, олардың
елден шығарылуын талап етті), ал түрік тарапы Кипрдегі түрік
қауымдастығының қауіпсіздікпен қамтамасыз етілмегендігін (сондықтан да,
осы қисынға сәйкес әскерлер шығарылмады) қарастырды.
Халықаралық қақтығыстың даму динамикасын зерттеу мынаны көрсетті,
яғни ткелей қатысушылар да, жанама қатысушылар да өзгеріп отырады.
Көп жағдайда жанама қатысушылар қақтығысқа кірісіп кеткендігі соншалық,
олар тікелей қатысушыларға айналыа кетеді. Жаңа тараптар пайда болады,
соның ішінде қақтығысты реттеуге ұмтылғандар да кездеседі.
Қақтығыстың динамикалық аспектілеріне оның даму сатыларының ауысымы
жатады. Райттан кейін, қақтығыс сатыларын зерттеумен американдық
зерттеушілер Д.Прюитт және Дж. Рубин айналысты. Олар қақтығыстың дамуын үш
әрекеттен тұратын пьеса сюжетінің дамуымен салыстырды: ең басында
қақтығыстың мәнісі анықталады, содан соң ол өзінің шырқау шегіне жетеді,
және ақыр соңында қақтығыстық қатынастардың құлдырауы орын алады.
Қақтығыстық қатынастардың күшеюі үдерісі екі жолмен жүреді: эскалация
есебінен (жаугершілік іс-әрекеттердің жиіленуі және күшеюі – қақтығыстың
төменге қарай тереңдеуі) және оның кеңеюі есебінен (жаңа қатысушылардың
қосылуы).
ХХ ғасырдың екінші жартысында көптеген жұмыстар қақтығыс функцияларын
талдауға арналды. Оларды зерттеумен айналысқандар: Л.Козер, М.Дойч,
К.Митчелл, ДЖ Беркович және т.б. Халықаралық қақтығыстардың әр түрлі – оң
(жағымды) және теріс (жағымсыз) функциялары бар. Қақтығыстардың жағымды
функцияларына жататындар: қақтығыстар стагнацияны жояды; проблемаға назар
аударуға мәжбүрлейді; қатысушыларды қиын жолдан шығуға ынталандыра отырып,
креативтілікті ынталандырады; топтық біртұтастықты, ішкі ынтымақтастықты
күшейтеді; мүдделер мен мақсаттардың келіспеушілігі дәрежесін анықтауға
мүмкіндік береді; әрбір қатысушының әлеуетін анықтайды. Сонымен бірге
қақтығыстардың деструктивті функциялары да бар: олар жаппай тәртіпсіздікке,
тұрақсыздыққа, зорлық-зомбылыққа алып келеді; стресті күшейтеді;
шешімдерді тиімсіз түрде қабылдау мүмкіндігін туындатады.
Көптеген зерттеулерде халықаралық қақтығыстардың әр алуан типтерін
анықтау ұмтылыстары жасалды. Дәстүр бойынша халықаралық қақтығыстарды
былайша ажыратады: қатысушылар саны бойынша - екіжақты және көпжақты;
қамту географиясы бойынша – аймақтық, жергілікті, жаһандық; қақтығыстың
созылу уақыты бойынша – қысқамерзімді және ұзаққа созылған. Сондай-ақ
қақтығыстар жаугершілік іс-қимылдарының айқындалу дәрежесі бойынша – қарулы
және қарусыз; қарым-қатынастарды реттеу бойынша қақтығыстар және реттеу
ережелеріне қатысты қақтығыстар; қақтығыс дербес болып табылады ма әлде
басқа мақсаттарға қол жеткізудің құралы, яғни инструментальды қақтығыс
болып табылады ма?
Тараптар мүдделерінің құрылымына байланысты қақтығыстар былай
жіктеледі:
▪ нөлдік сомасы бар (бір тарап екінші тарап қаншаға ұтылса,
сонша ұтысқа ие болады);
▪ нөлдік емес сомасы бар (екі тарап та ұтады, өйткені олар
қақтығыс барысында алуға ұмтылады);
▪ теріс сомасы бар (мұндай қақтығыс нәтижесінде олар ештеңеге
қол жеткізбейді, керісінше ұтылады).
Ресейлік ғылымда халықаралық қақтығыстар негізінен тарихи-саяси
құбылыс ретінде зерттелді. Оларға Г.А. Арбатов, В.В.Журкин, А.А.Кокошин,
В.А.Кременюк,Е.М.Примаков сияқты ғалымдардың жұмыстары жатады.
Е.М.Примаков және В.В.Журкин қақтығысты талдау әдістемесін әзірледі,
ол жағдайлық талдау деп аталды. Сол үшін авторларға 1980 жлы Мемлекеттік
сыйлық берілді.
Жағдайлық талдау әдісі қазіргі кездегі қақтығыстарды талдау кезінде,
атап айтқанда Таяу Шығыс қақтығысын, Солтүстік Кореяның ядролық
бағдарламасына байланысты қақтығыстық жағдай, Иракпен қақтығыс [2].
2. ХХІ ғасырдың басындағы ассиметриялық қақтығыстар
Қарулы қақтығыстар болған жағдайда қатысушылар келіссөздерге келе
бастайды. Бірақ та бұл жағдайларда да тараптар арасында қақтығыс жалғаса
береді. Оның әр түрлі себептері бар: қақтығыстың аяқталуымен байланысқан
барлық оң және теріс сәттері бар; қатысушылардың әрқайсысы келіссөздерде өз
жайғасымын күшейту мақсатында бейбіт реттеу үдерісі алдында барынша
мүмкіндікті жаулап алуға (мысалы, аумақтың бір бөлігін жаулап алу, содан
кейін оны сауда-саттық үшін ұсыну) ұмтылады; тараптар өз беделін сақтай
отырып, қақтығыстардан шығудың жолын білмейді. Нәтижесінде келіссөздер
үдерісі біресе басталады, біресе аяқталады, яғни қақтығыс өз жалғасын
табады.
Қақтығысты реттеу көп жағдайда ақырындап жүруді көрсетеді. У.Зартман
жазғандай, тараптар шешім қабылдау үшін пісіп жетілуі тиіс. Шиеленіскен
қарулы қақтығыстан келіссөздерге келу ұмтылысы әрқашан да күйрейді.
Тараптар бірлескен шешімдерге дайын болмайды. Нәтижесінде келіссөздерге
деген сенімсіздік пайда болады.
Қарулы қақтығыстар жағдайында ақырындап жүру қағидасы өз міндеттері
бойынша ерекшеленетін бірқатар фазалардан (қандай міндеттерге негізгі
акцент жасалатындығына байланысты фазалар арасындағы шекаралар шартты түрде
жүргізілуі мүмкін) өтуді түсіндіреді:
❖ Зорлық-зомбылық әрекеттердің тоқтатылуы;
❖ Диалогты орнату, келіссөздерді жүргізуге дайындық;
❖ Келіссөздер үдерісінің басталуы;
❖ Қол жеткізілген келісімдерді орындау.
Қақтығыста кем дегенде екі қатысушы болғандықтан, ақырындап жүру
қағидасы синхрондылық қағидасымен толықтырылады. Осы қағида бойынша
тараптар бір фазада тұруы тиіс. Және егер де жоспарланған операциялар
немесе экстремистік күштердің іс-қимылдары нәтижесінде олардың бірі алдыңғы
фазаға қайтса, онда басқасы да оның артынан жүреді. Нәтижесінде зорлық-
зомбылық басталған келіссөздерді тоқтату үшін себеп болады.
Келіссөздердің бірқатар функциялары бар, олардың ең бастысы –
қақтығыс негізінде жатқан проблеманы бірлесе шешу. Қатысушылар үшін шешім
бірлесе қабылданады және де бір жақты шешім олар үшін балама болып
табылмайды. Р.Фишер және У. Юри мынаны көрсетті, яғни келіссөздер шешіміне
ең жақсы баламаның жоқтығы – келіссөздер үшін ең қажетті шарт.
Келіссөздерді жүргізу кезінде екі стратегия қолданылады: сауда-саттық
және серіктеспен бірлескен проблема шешімін іздестіру. Бірінші жағдайда
қатысушылар келіссөздерді күрестің жалғасы және барынша толық көлемде өз
мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру кезінде жеңіске қол жеткізу
мүмкіндігі ретінде қарастырады. Бұл стратегия кезінде манипуляцияны
көрсететін тактикалық тәсілдер қолданылады: тараптар өзінің шынайы
мүдделері мен мақсаттары жөнінде неғұрлым аз ақпарат беруге ұмтылады,
бастапқы талаптарды едәуір ұлғайтады, қажетті келісімге қол жеткізу үшін
қысым көрсету мен шантаждың, соның ішінде қауіп төндіру, ультиматумның және
т.б. әр түрлі тәсілдерін қолдану. Ұзаққа созылатын осындай күрес
нәтижесінде қатысушылар белгілі бір компромистік нұсқаға келіп, келісімді
бекітуі (яғни шешімді бірлесе қабылдауы) ықтимал [2].
Екінші жағдайда серіктесті бірлескен шешімді қабылдауға емес,
проблеманы бірлесе талдауға және шешімдер нұсқасын бірлесе іздестіруге
бағдарлану болжанады. Осы стратегия аясында жеңіс және келіссөздердің
табыстылығы басқаша түсіндіріледі, яғни келіспеушіліктерді шешу және
барлық тараптардың мүдделерін барынша өзара қанағаттандыру. Бұл стратегия
екі қатысушының да ашықтығының едәуір дәрежесін, диалогтық қарым-
қатынастарын қалыптастыруды болжайды. Дәл диалог арқылы қатысушылар
проблеманы және оның шешімін басқаша көруге ұмтылады.
Диалог кезінде болашақта ынтымақтастқ пен өзара түсіністікке
бағдарланған жаңа қатынастар жүзеге асады. Осы стратегияны пайдалану
кезінде тараптар альтруистік ой тұрғысынан емес, диалог арқылы анықталған
шешім келісушілікті өте мықты етеді.
Келіссөздер тәжірибесінде екі стратегия да қолданылады. Қатысушы
тараптар мүдделерінің сәйкестігін, сондай-ақ олардың мүдделерінің
алшақтығын көрсететін келіссөздер мынаған әкеледі, яғни сауда-саттық және
проблема шешімін серіктеспен бірлесе отырып шешу жүзеге асырылуы қиын
үдеріс. Ұзақ серіктестік қатынастарды сақтауға мүдделі болған жағдайда олар
серіктестік тәсілдемеге бағдарланатын болады, егер де олар үшін дәл қазір
пайда алу мақсат болса, онда сауда-саттық басым болады.
Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы мемлекетаралық қақтығыстар артта
қалды деген сенімді оятты. Президент Дж.Буш (үлкен) Ирактың Кувейтке 1990
жылы тамызда шабуыл жасауы жөнінде айта отырып, оның лаңкестігі жоқ жаңа
әлемге деген үміттің қысқа сәтін күрт үзді деп мәлімдеді.
Бірақ та қақтығыстар тарихтан кете қоймады. Сонымен бірге 1980 жылдың
аяғында – 1990 жылдың басында әскери қақтығыстар халықаралық қатынастардың
өте өзекті проблемаларының біріне айналды, олардың саны азаятын емес.
Әскери қақтығыстар екі дүниежүзілік соғыс басталған Еуропа аумағында
туындап отырған, яғни ол жерде қырғи-қабақ соғыстан кейін басталуы мүлдем
күтпеген жағдай болды.
1990 жылдың екінші жартысында қақтығыстар аздап төмендей бастады.
Мысалы, 1995 жылдан бастап әлемнің 25 елінде 30 ірі әскери қақтығыстар,
1999 жылы – 27 қақтығыс болған, ал 1989 жылдары 32 аймақта 36 қақтығыс
болғандығы анықталды. 1990 жылдың аяғынан бастап қақтығыстар саны шамамен
бір деңгейде сақталып келеді.
1990 жылдардағы қақтығыстар өзгеше сипатқа өзгерді. Осы кезеңде
әлемдік аренадан классикалық мемлекетаралық қақтығыстар мүлдем жойылды,
олар әлемнің мемлекеттік-центристік саяси моделінің өркендеуіне тән болды.
М.Солленберг пен П.Валленстиннің мәліметтері бойынша, 1989-1994 жылдар
аралығында бүкіл әлемде болған 94 қақтығыстың 4-уі ғана мемлекетаралық
қақтығыс болды. Олардың қатарына 1990 жылдың тамызында Ирактың Кувейтке
шабуылы кіреді. Ал Т.Б.Сейболттың бағалауы бойынша, 1999 жылы 27
қақтығыстың екеуі ғана мемлекетаралық болды.
1990 жылдың басында мемлекетаралық қақтығыстардың орнына бір мемлекет
аумағында болатын саяси қақтығыстар – ішкі қақтығыстар келді.
Осындай әр алуан қақтығыстар әлемнің әр алуан бөлігінде орталық билік
органдары және этникалықдіни немесе басқа топ (топтар) арасында туындайды,
олар мыналарға бағытталған:
- жаңа мемлекеттің бөлініп шығуы және қалыптасуы – сепаратистік
қақтығыстар (мысалы, шешендік, абхаздық, косоволық);
- билік үшін күрес (мысалы, Непалдағы қақтығыс).
Мұндай қақтығыстар билік үшін әр түрлі этникалық немесе өзге топтар
арасында болған, соның нәтижесінде орталық билік органы мүлдем тоқтатады,
ұқсас жағдай Сомалиде болған.
1990 жылдардағы қақтығыстардың басқа сипаттамасы болып оған
қатысушылардың көп түрлілігі қарастырылады. Әр түрлі қозғалыстар, өзінің
көшбасшылары бар құрылымдар, құрылымдық ұйымдар өз талаптарын қоя отырып,
көп жоспарлы сипаттағы қақтығыстарды туындатты. Мұндай қақтығыстар өз
сипаты бойынша көпбасты гидраға ұқсады. Ұзаққа созылған қақтығыстар
жағдайында әр түрлі қозғалыстардың көшбасшылары жиі жағдайда өзінің
әріптестері арасында тәртіпті сақтауға шамасы болмай қалады. Нәтижесінде
қозғалыс командирлері өз бетінше рейдтер мен операцияларды жүргізе отырып,
бақылаудан шығады. Олардың күштері жекелеген топтарға бөлінеді. Әр түрлі
топтардан түскен ақпарат жиі түрде қарама-қайшы болды. Ол ақпарат БАҚ-на
келіп түседі, бірақ та жекелеген деректердің ақиқаттылығын тексеру қиынға
соғады.
Қақтығыстарды реттеуге көптеген мемлекеттік және мемлекеттік емес
акторлар қатысады. Осы барлық қатысушылардың қақтығысқа ықпалы оның дамына
және реттелу күрделілігіне күтпеген элементті енгізеді.
Дегенмен, қақтығысқа ықпал ету сұлбасы қалыптасады, ол көп жақты ғана
емес, көп деңгейлі болып табылады, яғни ресми дипломатия деңгейі бейресми
дипломатия деңгейімен толықтырылады.
Реттеумен айналысатын қатысушылар бірлесе жұмыс істейді. Нәтижесінде
де-факто жекелеген қақтығыстары деңгейінде жаһандық басқару моделін құра
бастайды. Осыған байланысты тәжірибенің жаңа бағыты – мультибағытталған
дипломатия кең танымал болып келеді.
Жаңа мыңжылдықта мемлекет ішіндегі қақтығыстар өз әрекетін
жалғастырды, сондай-ақ қақтығыстардың басқа түрлері де пайда болды. Әл-
Каида лаңкестік ұйымының 2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ аумағына соққы жасауы
әлемдегі әскери-саяси және экономикалық қатынаста ең күшті мемлекетке
үкіметтік емес құрылымның саяси күш көрсетуі болып саналды, бұл соққы
әлемнің мемлекеттік-центристік жүйесінің символы болды (өйткені соққының
Дүниежүзілік сауда орталығына және Пентагонға жасалуы кездейсоқ емес).
ДЖ.Найдың айтуынша, әскери тұрғыда жетекші саналатын держава бола отырып,
Америка Құрама Штаттары өз аумағында мүлдем қорғансыз болып қалды. Кез
келген мемлекеттің қорғанысы ғасырлар бойына оның ықтимал қарсыласы ретінде
басқа мемлекет әрекет етеді деген тұрғыда қалыптасты. Ішкі қауіптер әлсіз
мемлекеттерге тән болды және олар төңкерістерге немесе тұрақсыздыққа алып
келді. 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейін бұл пікір басқаша болды: ішкі
шабуылға кез келген мемлекет, соның ішінде ең күшті мемлекет те төтеп бере
алмайтындығы анықталды.
11 қыркүйектегі лаңкестік актіге жауап ретінде лаңкестікке қарсы
коалиция қалыптасты, ол коалицияға бірқатар елдер, соның ішінде Ресей
кірді. БҰҰ-ның нормалары мен процедураларына сәйкес, бұл коалиция
Ауғаныстанда Әл-Каида халықаралық лаңкестік ұйымының негізгі базаларын жою
бойынша операцияларды жүргізді. Бірақ та халықаралық лаңкестікпен күресудің
қиындығы мынада, яғни мұндай ұйым желілік белгі бойынша құрылады және
әлемнің көптеген елдерінде орналасады.
Халықаралық лаңкестік қаупіне, сондай-ақ кіші-гірім мемлекеттердің ірі
мемлекеттерге қауіп туғызу мүмкіндігінің пайда болуына байланысты, жаңа
терминдер – ассимтериялық қауіптер және ассиметриялық қақтығыстар – пайда
болады.
АҚШ - Әл-Каида, Ұлыбритания - Әл-Каида қақтығыстары ассиметриялық
қақтығыстардың мысалы болып табылады. Ассиметриялық қақтығыстар болып
көпжақты коалицияның 2001 жылғы Ауғаныстандағы операциясы, АҚШ-тың Иракқа
қатысты 2003 жылғы операциясы саналады. Оған Ирактың жаппай қырып-жою
қаруын өндіру күмәні себеп болды.
Әскери тұрғыда табысты операцияны жүргізе отырып, Саддам Хусейн
режимін құлатып, АҚШ осы елде билік институттарын құруда қиындықтарға,
сондай-ақ басқа мемлекеттермен, соның ішінде Ресей мен бірқатар НАТО
бойынша одақтас Батыс Еуропа елдерімен қарым-қатынастарда проблемаларға
кездесті, өйткені бұл елдер АҚШ-тың Ирактағы операциясын қолдамады.
СИПРИдің хабарлауынша, Иракқа қатысты жағдайда егеменді елге қарсы әскери
интервенцияны қандай жағдайлармен (бар болса) ақтауға болады деген өткір
сұрақ қойылды.
Қақтығыстық жағдайлардың тағы бір түрі пайда болды. 1999 жылдың
аяғында Сиэтлде ДСҰ-на қатысушы елдердің кездесуіне қарсы бағытталған
жаһандануға қарсы шығушылардың алғашқы ірі акциясы болды. Әрі қарай
жаһандануға қарсы шығушылардың мұндай акциясы жиі өтетін болды. Оларды
толық көлемде қақтығыстар деп айтуға болмайды, өйткені олар әлеуметтік
қарсылық акциясы болып саналады, онда адам өміріне зиян келтірілмейді, яғни
тек қана мүліктерге зақым келтіріледі және жойылады, дегенмен де полициямен
қақтығыстар кезінде жарақаттанғандар кездесіп жатады. Демек, жаһандануға
қарсы шығушылардың іс-әрекеттері де, 2005 жылы Франциядағы және басқа
еуропалық елдерде болған төңкерістер де қалыптасқан қарама-қайшылықтардың
көрінісі болып табылады, бұл төңкерістер Азия және Африка елдерінен шыққан
азаматтар тарапынан ұйымдастрылған еді.
Қарсылық қозғалыстар тарихта бұрын-соңды болған, енді олархалықаралық
сипатқа ие болып, нақты мемлекеттер аясынан шығып кетті.
ХVІІ ғасырда пайда болған мемлекеттік-центристік жүйе маңызды
өзгерістерге ұшырады. ХХ ғасырдың екінші жартысында өзінің дамуының шырқау
шегіне жеткен саяси жүйе маңызды өзгерістерге ұшырай бастады. Мұндай
өзгерістер жаңа коммуникациялқ және ақпараттық технологиялардың дамуымен
шарттасылған, олар үкіметтік емес ұйымдар, ТҰК, мемлекет ішіндегі аймақтар,
әр түрлі қозғалыстар сияқты акторлардың халықаралық аренаға шығуына
мүмкіндік берді. Сонымен бірге әлемнің көптеген аймақтарында ұлттық
мемлекеттерді (ең алдымен Африка және Азия құрлқтарында) құру үдерістері
жалғасып келеді.
Осыншама ауқымды және әр алуан саяси үдерістер қақтығыстарды туындатуы
ықтимал. Мәселе осы қақтығыстарды қалай реттеу керек дегенге сайып келеді.
Қақтығыстарды реттеу барысындағы ең басты мәселе – саяси шешімдерді анықтау
және қарулы соқтығыстарға жол бермеу.
2 Тарау. Палестина – Израиль қақтығысы: пайда болуы, кезеңдері және
реттелуі
2.1.Палестина-Израиль қақтығысының тарихи алғышарттары және пайда
болуы, дамуы.
Израиль мемлекеті әлемнің саяси картасына 1948 жылғы мамырда пайда
болды, бірақ та еврей мемлекеттігін құру бойынша дайындық жұмысы оның
алдында басталған еді. Ұзаққа созылған жүздеген жылдар бойына әлемнің әр
түрлі елдеріне шашыраған еврейлер үшін бұрын олардың мемлекеті болған
киелі жерге оралу ұмтылысы тән болды. Бұл қозғалыс діни-саяси сипатта
болды. XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың басында Палестинада 1897 жылы
шақырылған Дүниежүзілік сионистік ұйымның (ДСҰ) алғашқы конгресінің
бағдарламасына сәйкес, еврейлердің алғашқы қоныстанулары жүзеге аса
бастады. Сионизм (Сионға оралу), ежелгі қозғалыс: еврей халқын өзінің
тарихи отанын қалпына келтіру, осы сәтте саяси ұйымдасқан қозғалыс
сипатына өзгереді. Сол уақытта Палестинада алғашқы саяси партиялар пайда
болды, олар Израильдің көп партиялы жүйесінің қалыптасуы үшін негіз болды.
1920 ж. Палестинада британдық отарлау басқармасы орнатылған еді, ол
елге сионистік енулер үшін және болашақ мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
құрылымының дамуына кең мүмкіндіктерді ашты. Екінші дүниежүзілік соғыстың
аяғына қарай бүкіл палестина өнеркәсібінің 80%-дан астамын еврейлік сектор
құрады [10].
Бірақ та еврей халқының ұлттық және мемлекеттік егемендікке ұмтылуы
палестиналық арабтардың мықты қарсылығына кездесті. Діни көшбасшылары
басқарған арабтар Палестинаны бөлу мүмкіндігінің өзін талқылаудан бас
тартты. 30-шы жылдардың өзі-ақ еврей қауымы мен араб қауымы арасындағы
қатаң саяси қарсылықтармен және қарулы қақтығыстармен сипатталады. Соғыстан
кейінгі жылдара, әсіресе, 1947 жылы олар елдің басым бөлігін қамтыған нағыз
соғысқа ұласты. Осындай жағдайда британ үкіметі Палестинаның болашақ
мәртебесі жөніндегі мәселені БҰҰ-ның қарауына жіберуге мәжбүр болды.
1947 жылы 29 қарашада БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы (КСРО мен АҚШ-тың сирек
кездесетін өзара келісімі кезінде) 1948 жылдың мамырында Палестинадағы
ағылшын мандат тәртіптемесінің күшін жою үшін және оның аумағында екі
тәуелсіз мемлекетті – араб мемлекетін және еврей мемлекетін құру үшін дауыс
берді. Сол мезетте еврей халқының өкілетті органы – Халық Кеңесі құрылды.
Британдық басқарудың Палестинадағы мерзімінің аяқталуы сәтінде, яғни 1948
жылдың 14 мамырынан 15 мамырына қараған түні Халық кеңесі өзінің отырысын
өткізді, ол жерде жетекші саяси көшбасшылардың бірі Д.Бен-Гурион Израиль
мемлекетінің құрылғандығын жариялайтын Тәуелсіздік декларациясын оқыды.
Израиль мемлекетін жариялаған сәттен кейін-ақ көрші араб елдерінің
әскері оның аумағына басып кірді. Бірінші араб-израиль соғысы басталды. АҚШ-
тың көмегіне сүйенген Израиль араб күштеріне тойтарыс беріп қана қоймай, өз
аумағына БҰҰ-мен араб мемлекетіне берген аумақтың 6,7 мың шаршы километрін,
сондай-ақ Иерусалимнің Батыс бөлігін қосып алды. Қаланың Шығыс бөлігін және
Иордан өзенінің батыс жағалауын - Иордания, ал Мысыр – Газа секторын
иеленді. Шамамен 900 мың палестиналық арабтар өздерінің израильдіктер
жаулап алған, өмір сүріп жатқан аумақтарын тастап, көрші араб елдеріне
босқын ретінде қоныс аударуға мәжбүр болды. Осылайша, Израиль мемлекетінің
туындауымен қатар, қазіргі заманымыздың ең ауырпалықты түйінді мәселесінің
бірі – палестина проблемасы туындады.
Бірінші араб-израиль қақтығысы аяқталған соң, мемлекеттілік негіздерін
ресімдеу жүзеге асты. Алдында Халық кеңесімен тағайындалған Уақытша
үкіметтің барлық шендері Израиль үкіметінің министрлік портфельдерін алды.
Халық жиналысы кнессета атты израиль парламентінің жағдайына көшті.
Осылайша, бұрынғы қоғам мен жаңа мемлекеттің заң шығарушы және атқарушы
органдарының сабақтастығы өзін айқындап тұр [11].
1948—1949 жж. Палестина соғысы және оның салдары. 1948 жылы 14 мамырда
Израиль мемлекетін жариялағаннан кейін Палестина жеріне Трансиордания,
Ирак, Мысыр, Сирия и Ливан әскерлері басып кірді. Израильге Сауд Арабиясы
мен Йемен де соғыс жариялады. Араб мемлекеттері сионистердің аумақтық
экспансиясын тоқтатуға және 1947 жылдың 29 қарашасындағы №181 (ІІ) БҰҰ Бас
Ассамблеясы қарарының (Палестинаны бөлу жөніндегі) жүзеге асырылуына
тойтарыс беруге ұмтылды. Англия мен АҚШ-тың саясаты осы қақтығыстың
шығуына бірден-бір себепші болды, яғни Англия – Таяу Шығыстың стратегиялық
маңызды аудан(ын бақылауды сақтап қалуға, ал АҚШ сондай бақылауды орнатуға
ұмтылды [14].
Бастапқы кезеңде әскери әрекеттер араб әскерлері пайдасына қарай
дамыды. Мамырдың аяғы – маусымның басында Трансиорданияның Араб легионы
және ирак әскерлері Шығыс Палестинаның едәуір бөлігін, соның ішінде
Иерусалимнің араб секторын жаулап алды; мысырлық экспедициялық корпус
құрамының бір отряды Тель-Авивтің оңтүстігіндегі шамамен 30 км жерде
орналасқан Исдудқа (Ашдод) дейін, ал екіншісі Биршебу (Беэр-Шеву) арқылы
жүріп, Иерусалимнің оңтүстік бөлігіне дейін жетті. 11 маусымда БҰҰ-ның
делдалдық етуімен келісімге қол жеткізілді. Израиль оны өзінің
ұйымдастырушылық және әскери-техникалық күштерін нығайту үшін қолданды. БҰҰ-
ның Палестинадағы делдалы Ф. Бернадоттаның ұмтылыстарына қарамастан, 8
шілдеде әскери қақтығыстар қайта жаңғырды. Соғыстың екінші рет тоқтатылуына
дейін, яғни 18 шілдеге дейін израиль әскерлері Палестинаның бүкіл
солтүстігін жаулап алды.
Қақтығыстың жалғасуына қарай араб тарапының жағдайы араб лагеріндегі
қарама-қайшылықтар және Трансиордания мен Мысырдың монархиялық
тәртіптемелерінің сатқыншылық саясаты, ұйымдасқандығы мен қарулануы жағынан
израиль әскерінің басым болуы сияқты факторлардың әрекетінен одан сайын
күрделене түседі. Олар әскери күш-әрекеттердің үйлестірілуіне кедергі
жасайды.
1948 жылғы қазанның ортасында израиль әскерлері басты күшін оңтүстік
бағытқа сала отырып, өздерінің шабуылын жаңғыртты. Желтоқсанның аяғына
қарай олар Фаллудж қаласының маңындағы мысыр әскерлерінің бір бөлігін
қоршады, Негевадағы шабуылды дамыта отырып, Газа ауданындағы мысырлықтардың
негізгі күшін ығыстырды, Мысыр аумағына басып кірді. Солтүстіктегі
израильдіктер Ливанға басып кірді. 1949 ж. 7 қаңтарда Палестинадағы әскери
әрекеттер тоқтатылды.
1949 жылғы ақпан-шілдеде БҰҰ-ның делдалдығымен Родос аралында бір
жағынан Израиль және екінші жағынан Мысыр, Ливан, Трансиордания мен Сирия
арасында уақытша келісімге қол қойылды. 1949 жылы сәуірде Палестина бойынша
БҰҰ-ның келісім комиссиясы даулы мәселелерді реттеу мақсатында Лозаннада
араб елдері мен Израиль өкілдерінің конференциясын шақырды. 1949 жылы
мамырда израиль тарапынан Лозанна хаттамасына қол қою дайындығы дәл сол
кезде Израильді БҰҰ-на қабылдау жөніндегі сұрақ шешіліп жатқандығымен
түсіндіріледі. Келісім комиссиясының палестина проблемаларын шешуде
жетістіктерге жетудің кейінгі ұмтылыстары сәтсіздікке ұшырады, ең алдымен
ол Израильдің соғыс барысында жаулап алынған жерлерді қайтарудан бас
тартуы және босқындардың репатриациясына рұқсат беруден бас тартуы. Родос
келісімдерінің жүйесі бейбітшілікті бекітуге қатысты әрі қарайғы
қадамдармен нығайтылмады.
Сол кезеңде палестина мәселесі келесі аспектілерден құралды: аумақтық
мәселе, Иерусалим мәртебесі жөніндегі мәселе және палестиналық босқындар
мәселесі. Палестинаны бөлу жөніндегі БҰҰ-ның қарарына сәйкес, араб
мемлекетіне тиесілі аумақтың көп бөлігін Израиль жаулап алды (11,1 мың
шаршы км-дің шамамен 6,7 мың шаршы км). Қалған палестина жерлері ымыраға
келу жөніндегі келісіміне сәйкес ЛАГ бақылауына өтуі тиіс еді. 1951ж.
шілдеде Палестинаны бөлу жөнінде Израильмен құпия келіссөздері үшін кінәлі
саналған патша Абдалланы Иерусалимде Аль-Джихад аль-мукаддас (Священная
война) палестиналық лаңкестік ұйымның мүшесі өлтірді. Иерусалимнің батыс
бөлігінің әскери іс-әрекеттері барысындағы оккупациямен шектелмей-ақ,
Израиль Иерусалимді өз астанасы деп жариялады және оған кнессетті және
үкіметтік мекемелердің басым бөлігін көшірді. Палестина проблемасының ең
өткір және қайғылы мәселесі – бұл босқандар жағдайы.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша 1950 жылдың маусымында 1350 мың
палестиналық арабтың 960 мыңы босқын болды. Олардың басым бөлігі Израильмен
көршілес палестина аумақтарында болды: 425 мыңы — Иордан өзенінің Батыс
жағалауында және 225 мыңы — Газа секторында, ал қалғандары бірден араб
елдеріне, соның ішінде 130 мыңы — Ливанға, 85 мыңы — Сирияға, 80 мыңнан
астамы — Иорданның Шығыс жағалауына қоныс аударды.
Босқындардың негізгі бөлігінің жағдайы өте ауыр болды: өз үйлерін,
жерін және мүліктерін тастаған олар баспанасыз және өмір сүруге қажетті
ешқандай қаржысыз қалды. Босқындарға баспана берген, олардың көп санын
қабылдаған араб елдерінің, ең алдымен Иорданияның экономикасы жүз мыңдаған
зардап шеккен адамдарды ең қажеттімен қамтамасыз етуге қабілетсіз болды.
Бастапқы кезеңде оларға келесі ұйымдар көмек берді: Халықаралық Қызыл Крест
комитеті, Қызыл Крест және Қызыл жарты ай қоғамдарының лигалары,
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ), ПҰА-ның азық-түлік және ауыл
шаруашылығы ұйымы (ФАО), халықаралық ұйымдар, сондай-ақ 1948 жылғы қарашада
палестиналық босқындарға көмек көрсетуге арналған БҰҰ-ның арнайы қоры. 1950
жылдан бастап көмек көрсету (палестиналық босқындарға) және жұмыстарды
ұйымдастыру үшін БҰҰ-ның Таяу Шығыс агенттігі (БАПОР) өз мойнына алды, оны
құру жөніндегі шешім 1949 жылғы желтоқсанда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының IV
сессиясында қабылданды. Сонымен қатар 400 мыңнан астам босқын БАПОР-дың 54
арнайы лагерлеріне орналастырылды (Иорданияда – 25 лагерь, Ливанда – 15,
Газа секторында – 8 және Сирияда - 6).
БАПОР агенттігінің шектеулі қаржылық мүмкіндіктері босқындарды еңбекпен
қамту, әлеуметтік және материалдық қамтамасыз ету міндеттерін орындауға
мүмкіндік бермеді. 60 жылдардың басында палестина лагерінің бір тұрғынына
берілген азық-түлік мөлшері күніне 7 американдық центтен аспады, ал тұрғын
үймен БАПОР босқындардың 39,1%-ын ғана қамтамасыз ете алды. Жыл сайын
палестиналық босқындар саны көбейіп отырды.
2.2 Араб-израиль қатынастарының кезеңдері және оны реттеу жолдары.
1967 ж. Израиль агрессиясы. 1967 жылдың 5 маусымында АҚШ қолдауымен
араб елдеріне қарсы мақсаты - Мысырдағы және Сириядағы үдемелі режимдерді
құлату, Палестиналық қарсылық көрсету қозғалысына тойтарыс беру және жаңа
жерлерді басып алу болып табылатын – агрессияны бастай отырып, Израиль
1948—1949 жылдардағы соғыстан кейін араб суверенитетінде қалған 1256 мың
палестиналықтар тұратын (Иордан өзенінің Батыс жағалауында - 900 мың және
Газа секторында - 356 мың) барлық палестина жерлерін оккупациялады.
1948—1949 жылдардағы соғыс кезіндегідей оккупацияланған жерлерден
жергілікті араб халқы қуылды.
Басып алынған жерлерде сол уақытта–ақ саяси қызмет атқарушы израильдік
әскер әкімшілігі құрылды [14].
Төтенше заңдардың негізінде әскери биліктер басып алынған аумақтарда
комменданттық сағат енгізді, ұжымдық жауапкершілік саясатын тәжірибеледі,
тұрғын үйлерді бұзып, тұтқындар алды, Палестиналық қарсылық көрсету
қозғалысына қатысты барлығында күдік туғызатын адамдарды тұтқындап, оларды
елден күштеп көшірді, жүріп-тұру еркіндігін шектеді және т.б.
Оккупацияланған аумақтардағы репрессиялар өзінің бұқаралық сипатымен
ерекшеленді. Израиль компартиясының ОК-нің мүшесі - араб халқының
құқықтарын қорғау жөніндегі өзінің үндеулерімен танымал заңгер Ф. Лангердің
деректері бойынша 1967 жылдан 1975 жылға дейінгі уақыт аралығында
Израильдің оккупациялық биліктерінің түрмелері арқылы 40 мыңға жуық
палестиналықтар өткен.
Израильдік биліктер сол сәтте-ақ оккупацияланған аумақтарды “игеруге”,
жерлерді тәркілеуге кірісті және ол жерлерде 1977 жылдары саны 48 жеткен
израиль қоныстарын құрды. Бұл шаралар, басып алынған араб аумақтарының
тағдырына байланысты израильдік басқарушы топтардың жоспарлары сияқты,
оларды басып алу үшін жағдайлар жасау және палестина халқының палестина
жерінде өзін-өзі билеуге ажырамас құқығын жүзеге асыру мүмкіндігінен
түпікілікті айыру мақсатын көздеді. Сонымен, 1967 жылғы соғыстан кейінгі
шығарылған Даян жоспары дегеніміз Израильдің Батыс жағалауы мен Газа
аумақтарын, сонымен қатар Голан шыңдары мен Синай бөлігін толығымен басып
алу сұлбасы болатын. Израильді әскери қатысуын сақтап қалу жағдайында ол
болашақта Батыс жағалауы арқылы араб әлеміне экономикалық және саяси
өктемдік жүргізуді және осы аумақтарды болашақта Израильге қосу, сонымен
бірге Израильдік етуге мүмкіндік беретін әлеуметтік-экономикалық іс-
шаралардың кешенін іске асыру мақсатын көздей отырып, ашық көпірлер
саясатын (Иорданиямен) жүргізуді қарастырды. Оккупацияланған аумақтарға
израильдіктерді күшейтілген түрде қоныстандыру, және оларды экономикалық
тұрғыдан алғанда Израильдің қосалқы жерлеріне айналдыру жоғарыда аталған іс-
әрекеттерге мүмкіндік туғызды. 1968 жылы пайда болған Аллон жоспары
тактикасы жағынан Даян жобасынан ерекшеленді. Осыған сәйкес Израиль өз
үстемдігінің астында Батыс жағалаудың, Газа секторының маңызды аудандарын,
Иерусалимнің араб ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Экономика факультеті
Әлемдік экономика және халықаралық қатынастар кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Таяу Шығыстағы қақтығыстар проблемасы
және оны шешу жолдары (Араб-Израиль соғысы мысалында)
4 курс студенті:
Ғылыми жетекшісі:
э.ғ.к., доцент
Рецензент:
аға оқытушы
___________
Жұмыс қорғауға жіберіледі:
Әлемдік экономика және
халықаралық қатынастар
кафедрасының меңгерушісі
_____________
___ ______________ 2009 ж.
Алматы
2009жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 Тарау. Қазіргі заманғы халықаралық қақтығыстар: оларды
зерттеу және
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..7
1. ХХ ғасырдағы халықаралық қақтығыстардың ерекшеліктері ... ... ... .7
2. ХХІ ғасырдың басындағы ассиметриялық қақтығыстар,
олардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..13
2 Тарау. Палестина – Израиль қақтығысы: пайда болуы, кезеңдері
және
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.1.Палестина-Израиль қақтығысының тарихи алғышарттары және
пайда болуы,
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 18
2.2 Араб-израиль қатынастарының кезеңдері және оны
реттеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Араб-Израиль қақтығысының қазіргі кездегі жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ..32
3 тарау. Таяу Шығыстағы қақтығысты реттеу мәселесі және
оның
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..51
3.1. Қазіргі кезеңдегі Араб-Израиль қақтығысы және оның
халықаралық қатынасқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 51
3.2.Таяу Шығыстағы қақтығысты реттеудің
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 72
Кіріспе
XX ғасыр бойына араб әлемінде аймақтың ерекшеліктеріне сәйкес келетін
қоғамдық даму концепцияларын іздестіру және әзірлеу өз жалғасын тапты. Ол
концепциялар басым халықтың ақыл-ойын жаулап алып, Таяу және Орталық
Шығыстың тарих барысына өте тиімді ықпал етуі тиіс еді. Осы үдеріс аясында
екі идеялық ағым пайда болды: діни ағым, оның негізінде панисламизм
доктринасы қалыптасты, және ұлттық ағым, арабтарды біртұтас ұлт ретінде
түсіну, яғни панарабизм доктринасының туындауы. Осы екі ағымның билік
органдарында, сондай-ақ Таяу Шығыс пен Солтүстік Африканың әр түрлі
елдерінде халықтың кең массасының арасында өз жақтаушылары болды. Осы
доктриналардың көптеген ережелері ХХ ғасырдың бірінші жартысында құрылған
саяси партиялардың бағдарламалары, сондай-ақ көптеген араб елдері
үкіметтерінің және аймақтық ұйымдардың іс жүзіндегі іс әрекеттері немесе
саяси декларациялары негізіне алынды.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Осман империясы құлаған уақыттан
бастап Араб әлемінің бірігу мәселесі араб халқының ұлт-азаттық күресін
соғыстан кейін көтеру жағдайында өте өткір мәнге ие болды. Оған деген
қызығушылықта әр түрлі араб саяси күштері анықталады.
1941 ж. мамырда араб біртұтастығы идеясын қолдау мақсатында ағылшын
үкіметі араласты, ол Таяу Шығыстағы өз позициясын нығайтуға ұмтылды.
Британияның билік органдары осындай саяси қадам арқылы Палестина
проблемасын, яғни Палестинаның араб халқының тәуелсіз мемлекетті құру
құқығын қамтамасыз етумен байланысқан таяу шығыстық реттеу мәселесін
шешуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге араб әлемінің басым халқы батыстың
саяси және экономикалық қысымына қарсы тұру мақсатында біртұтастыққа ұмтыла
бастады.
Палестина проблемасы бұл төрт миллионнан астам палестина халқының
ұлттық құқықтары жөніндегі, ең алдымен өзін-өзі айқындау және өз мемлекетін
құру жөніндегі мәселе болып табылады.
XXI ғасырдың басында Таяу Шығыстағы күрт шиеленісіп кеткен жағдай
палестиналықтардың өз мемлекетін құру сияқты өз армандарына жету жолындағы
қиындықтарды көп дәрежеде айқындады.
Жарты ғасырдан астам уақыт бойы әділетті саяси шешімін таппай келе
жатқан Таяу Шығыстағы теке-тірес әлдеқашан жергілікті шеңберден шығып,
халықаралық дәрежедегі шешілуі аса қиын қатерлі саяси проблемаға айналып
отыр. Палестиндік ғалым С.Ғ.К. Исса Люайдың пікірінше осы жағдайдың өзі бұл
тақырыптың ғылыми өзектілігін айқындайды, және жанжалдың бейбітшілік орнату
жолдарынан пайдалы тәжірибе алып, аймақтық қақтығыстардың алдын- алуда,
шешуде қолдануға болады.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде Таяу Шығыс
қақтығысының тарихына үңілу арқылы Орталық Азияның жас, тәуелсіз
мемлекеттері өздеріне аса маңызды тарихи тағылым алуы қажет екендігін
айтады [1, 15 б].
Оның дамуы барысында, яғни 50 жылдан астам мерзім ішінде екінші
дүниежүзілік соғыстың аяқталуы кезінен бастап әлемдік дамудың негізгі
тенденциялары көрініс тапты. Жаһандану бүкіл әлемді, барлық елдерді
қамтиды, дегенмен олар осы үдерісте бірдей рөлді атқарады. Халықаралық
ұйымдарға қатыса отырып, олар бірлескен шешімдерді қабылдайды, өз пікірін
айта алады. Әрине өте күшті, өте дамыған елдердің қысымына жол беруге
мәжбүр болады, дегенмен олардың өзі халықарылық ұйымдардың өзінен әлсіз
қатысушыларының ықпалына түседі.
Жұмыстың өзектілігі. Араб әлеміндегі дамып келе жатқан тенденцияларды
ескере отырып, Таяу Шығыстағы қақтығыстарды палестиналық реттеу тұрғысынан
ғылыми зерттеу өте маңызды әрі өзекті болып табылады. Сондықтан да осы
зерттеу тақырыбы да өзекті болып табылады.
Таяу Шығыс аймағындағы қақтығыстың себептерін және басқа жағдайларды
теориялық түсіну мәселесі ежелден келе жатыр. Ежелгі жазбалар мен аңыздар
осы жерде өмір сүрген тайпалар мен халықтардың келіспеушіліктерін,
жаукештігін және қақтығыстарын дәлелдейді. Бірақ та аймақтағы оқиғаларға
қатысты теориялық қызығушылық қазір ғана жүйелік сипатқа ие болды.
Араб-Израиль қақтығысының туындау және даму үдерістері қақтығыстың
айрықшалануын және оған қатысқан әр түрлі күштердің қарама-қарсылығы
деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін жүйелік тәсілді, әр түрлі
типологияларды қолдана отырып, талданады. Қақтығыстың әр алуан
факторларының стратегияларын, нысандарын және әдістерін зерттеу, олардың
арасындағы және басқа құрылымдары арасындағы өзара әрекеттесулері кезінде
хронологиялық және проблемалық тәсілдемелер үйлесімі қолданылады.
Зерттеу пәні және нысаны. Таяу Шығыстағы саяси дағдарыстың сан қырлы
проблемалары зерттеу жұмысының пәнін құрайды. Араб-Израиль соғыстарының
халықаралық тұрақтылық пен қауіпсіздік жүйесіндегі орны зерттеу жұмысының
нысаны болып табылады.
Зерттеу мақсаты – Араб-Израиль соғыстарын тарихи тұрғыдан жүйелі түрде
зерттеу және аймақтағы саяси процестердегі БҰҰ мен басқа да халықаралық
ұйымдардың рөлін, сондай-ақ ірі державалар мен қақтығысқа қатысушы
тараптардың саясатын жан-жақты талдау. Негізгі мақсатқа қол жеткізу үшін
бірқатар нақты міндеттерді шешу алға қойылып отыр:
- араб-израиль қақтығысы тарихын талдау, қақтығысты туындатқан негізгі
факторларды және араб-израиль қатынастары проблемасын анықтау;
- араб-израиль қақтығысының негізгі құрылымдық элементтерін анықтау;
- араб-израиль қақтығысы тарихи үдерісінің негізгі сатыларын анықтау;
- араб-израиль қақтығысының реттеуші функцияларының әлеуетін және
жүзеге асыру шарттарын анықтау.
Жалпы алғанда, диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Тарау. Қазіргі заманғы халықаралық қақтығыстар: оларды зерттеу және
реттеу
1. ХХ ғасырдағы халықаралық қақтығыстардың ерекшеліктері
Халықаралық қатынастардың негізін өзара байланыстың және өзара
тәуелділіктің саяси қатынастары құрайды. Халықаралық қатынастардың саяси
құраушыларының жетекші рөлі мемлекет сияқты саяси институт әрекет етіп
тұрған жағдайда басты көрсеткіш болып мемлекетаралық шекара болып
табылатындығымен анықталады. Дегенмен, кез келген қоғамның ішкі өмірінің
факторлары, оқиғалары мен нормалары оңай әрі жылдам түрде бүкіл әлемдегі
басқа қоғамдардың байлығы болып табылады.
Халықаралық қатынастарға келесі ерекшеліктер тән болып келеді:
❖ анархиялық элементтер, бұл жерде билігі баршаға танымал болатын, ал
шешімдері сәйкес мәжбүрлі тетікітермен бекітілген сөзсіз міндетті сипатта
болатын жоғарғы инстанция жоқ болады. Сондықтан да халықаралық қатынастар
көп жағдайда егемендіктер плюрализмі болып қала береді, ол жердегі
әрбір қатысушы өзіндік пікірлер мен иелігіндегі ресурстарға негізделе
отырып, шешім қабылдайды;
❖ халықаралық қатынастардың өскелең институционализациясының халықаралық
акторлары, ғасырлар бойына әзірленген және халықаралық қатынастардың жай-
күйімен талап етілетін нормалар мен ережелер, олардың құрылымы мен
түрленуі әрекетіне ықпал ету;
❖ сипаттамалардың қарама-қайшылығы: тұтастығы мен фрагментарлығы; тарихы
мирасқорлық және алшақтықтар, яғни сапалы түрде жаңа феномендердің
туындауы; бір-біріне ауысатын ынтымақтастықтар және қақтығыстар;
әлеуметтік қауымдастықтардың интеграциясы және өз-өзін сәйкестендіруі.
❖ әлемдік дамудың жаһандануының ықпалы, оның экономикалық, мәдени,
қаржылық, стратегиялық және экологиялық салдары әр алуан елдер мен
халықтардың жақындасуына, сондай-ақ бөлінуіне ықпал етеді, ұлттық
егемендікің және саяси ұйымның аумақтық қағидасының жойылуы;
❖ мемлекет және үкіметаралық ұйымдар сияқты дәстүрлі халықаралық
ұйымдардың қатысуымен қатар жаңа әрекет етуші тұлғалардың қатысуы:
мыңдаған үкіметтік емес ұйымдар, трансұлттық корпорациялар, банктер мен
кәсіпорындар, ірі медиа топтар, көптеген кәсіби бірлестіктер, аумақтық
топтастықтар, қылмыстық синдикаттар, бай және салыстырмалы түрде бай
саналатын елдерде ұлғайып бара жатқан этникалық диаспоралар, қандай да
бір арнайы қашқындары, қаржылық саудагерлер, ықпал ету агенттері және
т.б.;
❖ мемлекеттің өзінің басты рөлін - азаматтардың жеке және әлеуметтік
қауіпсіздігінің кепілі рөлін - өте айқын түрде жоғалтуы. Бірқатар
аспектілерде әлеуметтік қауымдастықтардың әрекет етуінің мемлекеттік
нысаны олардың әрі қарайғы дамуына, тұлғалардың құқықтары мен
еркіндігінің гүлденуіне кедергі жасайды, барлық халықтардың және біздің
планетамызда тұратын әрбір азаматтың мүдделері үшін дамитын біртұтас
әлемдік қауымдастықтың қалыптасуына бөгет болады.
Кез келген әлеуметтік қатынастар сияқты, халықаралық қатынастар – бұл
салт-санасы, ерік-жігері, жеке физикалық және психологиялық ерекшеліктері,
жеке артықшылықтары мен кемшіліктері бар, көңіл-күйі өзгеретін, әр түрлі
жағдайлар ықпалына түсетін адамдар қызметінің үдерісі мен нәтижесі.
Ол қатардағы азаматтарға, сондай-ақ миллиондаған адамдардың тағдырына
жауапты және шешім қабілдайтын тұлғаларға - мемлекеттік қызметкерлерге,
халықаралық ұйымдардың басшыларына, жеке қаржылық фирмалардың немесе
банктердің, ақпараттық компаниялардың, өндірістік кәсіпорындардың
директорларына, ұлттық идеалдар үшін күрес көшбасшыларына, лаңкестік
топтастықтар мен мафиоздық құрылымдардың басшыларына қатысты болады.
Бұл айтылғандардың барлығы халықаралық қатынастардың шектен тыс
күрделілігін дәлелдейді. Халықаралық өмірді тану, түсіну және түсіндіруді
жеңілдету мүмкін емес.
Қақтығыстар әрқашанда адамзаттың дамуына ықпал етеді. Неміс тарихшысы
әрі әскери теоретигі К.фон Клаузевицтің пікірінше, әлем тарихы – бұл
соғыстар тарихы. Бұл пікір асыра айтылғанымен, тарихтағы қақтығыстардың
рөлі едәуір болғандығымен келіспеуге болмайды: әскери қақтығыстар көптеген
адамдардың өмірін алып кетті, күйреулер мен аштыққа әкелді, кей жағдайда
олар бір сәтте баюдың көзі болды.
ХХ ғасырда қақтығыстар мен соғыстар сипаты сапалы түрде өзгерді. Ең
алдымен, қақтығыстар жекелеген мемлекеттер мен континенттер аумағынан тыс
жерлерге өздерінің таралу мүмкіндігін алғаш рет көрсетті: ХХ ғасыр екі
әлемдік соғыстың ғасырына айналды. Осы жүзжылдыққа қырғи қабақ соғыс та
жатқызылады, ол жаңа әлемдік соғысқа жалғасу қаупін туындатты. Осылайша, ХХ
ғасырдағы қақтығыстардың бірінші ерекшелігі – олардың әлемдік масштабқа
дейін ықтимал кеңеюі.
ХХ ғасырдың екінші маңызды ерекшелігі жаппай қырып жою қаруының (ЖҚҚ)
пайда болуы және қолданылуы. 1915 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
химиялық қару-жарақ ретінде иприт қолданылды, ал 30 жылдан кейін Екінші
дүниежүзілік соғыстың аяғында Жапонияға ядролық шабуыл жасалды. ЖҚҚ-ның
және оларды жеткізу құралдарының дамуы соғыстар қисынын күрт өзгертті, яғни
ол халықты басты нысана ретінде қарастырып, бүкіл адамзатты жоюға дейін
ықтимал зардап шеккендер санын бірнеше есеге ұлғайтты. ЖҚҚ-ның пайда болуы
қақтығыстарға да ықпал етті: оларды қолдану қаупі қақтығысты мүлдем
басқарылмайтын дәрежеге жеткізер еді.
ХХ ғасырдың үшінші маңызды ерекшелігі мынада, яғни олардың өздері ғана
емес, сонымен бірге жергілікті қарулы қақтығыстардың салдары да әлеуетті
жаһандық сипатқа ие болды. Мысал ретінде 1990 жылғы Ирактың Кувейтке
шабуылы кезінде Парсы шығанағындағы мұнай скважиналарының өртенуін еске
түсіруге болады. Қарулы қақтығыстардың аймақ пен планетаның экологиясына
ықпал етуі, босқындар санының көбеюі және соларға байланысты гуманитарлық
проблемалардың туындауы көптеген мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың,
сондай-ақ халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың және басқа қатысушылардың
күш-әрекеттерін талап етті.
Осының барлығы соғысқа әкелуі мүмкін халықаралық қақтығыстар мен
дағдарыстарды жою үшін айырықша іс-әрекеттерді қабылдауға итермеледі.
Осы мақсатта Ұлттар Лигасы, БҰҰ, сондай-ақ басқа да көптеген аймақтық
халықаралық ұйымдар құрылды, халықаралық құқық дамыды, қақтығыстарды
реттеудің технологиясы жетілдірілді.
Дегенмен, ХХ ғасырдың екінші жартысында қақтығыстарға тойтарыс беру
мүмкін болмады. БҰҰ ұйымының мәліметтері бойынша, 1945 жылдан бастап 1992
жылға дейінгі аралықта әлемдегі 100-ден астам негізгі қақтығыстар 20
миллионнан астам адамның өмірін қиды. Көптеген қарулы қақтығыстар Африка,
Азия және Таяу Шығыс аймақтарында болды.
КСРО және АҚШ сияқты екі ұлы державаның және олар басқаратын
блоктардың қарсылығы қырғи қабақ соғыс кезеңінде әлемнің саяси дамуының
жетекші факторы болып табылды және төмен деңгейлі қақтығыстарды белгіленген
дәрежеге дейін шешті. Мұндай қақтығыстарды ұлы державалар өздерінің
әскери-саяси қарсы шығуларында қолданды. Сонымен бірге ұлы державалар
аймақтық қақтығыстарды өз бақылауында ұстауға ұмтылды, кері жағдайда олар
басқаруға келмей, жаһандық соғысқа айналып кетуі ықтимал еді. Сондықтан да
өте қауіпті жағдайларда биполярлы әлемнің көшбасшылары қатаң қарсылыққа
қарамастан, шиеленіскен жағдайды төмендету бойынша өз әрекеттерін
үйлестірді. Мұндай қауіп қырғи қабақ соғыс кезінде араб-израиль
қақтығысының дамуы кезінде бірнеше рет туындады. Ол кезде әрбір ұлы держава
қақтығыстық жағдайды төмендету үшін өз одақтасына ықпал етті.
Қырғи қабақ соғыс кезінде КСРО мен АҚШ-тың тікелей қатаң
конфронтациясы жағдайы туындады. Осындай өткір сәттердің бірі болып 1962
жылғы Кариб (Куба) дағдарысы қарастырылады. Сол кезде АҚШ та, КСРО да
ядролық соққыны жасау мүмкіндігін қарастырды.
Жаңа маңызды сипаттамалардың пайда болуына қарамастан, халықаралық
қақтығыстар шамамен 1980 жылдың аяғына дейін ең алдымен мемлекетаралық
болып табылды. Халықаралық қақтығыстарды түсінуге қатысты айрықша проблема
болған жоқ: мемлекетаралық қақтығыстар және халықаралық қақтығыстар
түсініктері синонимдер болды. Осы себепке байланысты әңгіме саяси сала
жөнінде болып жатқандығы түсіндіруді талап етпеді. Экономикалық немесе
басқа сұрақтар мемлекеттік деңгейге ауысқан сәтте-ақ, олар саяси сипатты
иеленеді.
Бүкіл ХХ ғасыр бойына ішкі қақтығыстар (соның ішінде этникалық,
конфессиональды және т.б.) әрине болды, бірақ та халықарлық аренаға
тікелей шықпады.
Қақтығыстар, дағдарыстар және соғыстар халықаралық зерттеулердің
дәстүрлі нысаны болды. Халықаралық қатынастар теориясы ғылыми және оқу пәні
ретінде Бірінші дүниежүзілік соғыстың шешілуіне жауап ретінде туындады.
Дүниежүзілік соғыстың туындау себептері және жаңа соғыстарды жою
мүмкіндіктері әлемде бірінші болып 1919 жылы Ұлыбританияда құрылған
халықаралық қатынастар кафедрасының назарында болды.
1940 жылдары халықаралық қақтығыстарды зерттеуге бағытталған ғылыми
сала негіздері қаланды. Халықаралық қақтығыс белгілі бір бірегей тарихи
құбылыс ретінде қарастырылмайтын болды. Қақтығыстарды зерттеуге П.Сорокин
және К.Райт сияқты ғалымдар өз үлестерін қосты. Атап айтсақ, Сорокин
әлеуметтік қақтығыстар класын анықтады, оған халықаралық қақтығыс жатады.
Ал Райт халықаралық қатынастардың даму сатыларын зерттеу идеясын ұсынды: 1)
мақсаттардағы айырмашылықтарды анықтау; 2) шиеленістің ұлғаюы; 3)
қақтығысты шешу үшін күштерді қолданусыз қысым көрсету; 4) қақтығысты
қарулы негізде шешу.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қақтығыстар бойынша зерттеулер
күрт жандана түсті (ең алдымен АҚШ-да) және жекелеген ғылыми сала ретінде
қақтығыстарды зерттеуді институционалдық ресімдеу жүзеге асады:
университеттерде қақтығыстар бойынша зерттеулер жүргізіле бастайды және
курстар оқылады, бейінді журналдар пайда болады. Қақтығыстарға, соның
ішінде халықаралық қақтығыстарға арналған зерттеулерде келесі бағыттар
анықталады:
o құрылымдық элементтердің анықталуы;
o дамудың динамикасын талдау;
o қақтығыс функцияларын зерттеу;
o қақтығыс типологиясын қарастыру;
o қақтығысты ретту және шешу үшін оған ықпал ету мүмкіндіктер мен
шектерін зерттеу.
Зерттеушілердің әр алуан зерттеулері көрсеткендей, екі немесе одан көп
тараптар арасында туындайды, олар қақтығыстың негізгі немесе тікелей
қатысушылары болып табылады. Бірқатар халықаралық қақтығыстарға негізгі
қатысушылармен қатар, жанама қатысушылар да қатысады, олар қақтығыстың
өзінде белсенді іс-әрекеттерді жүзеге асырмайды, бірақ та олар бір тарапты
саяси, экономикалық әдістермен, қару-жарақты жеткізуді қолдайды. Жанама
қатысушылардың қақтығыстарға қатыстылығы дәрежесі кең түрде тербеледі.
Қақтығыс пәні, яғни тараптар арасында қақтығыс не себепті туындайтындығы
– басқа құрылымдық элемент. Халықаралық қақтығыс пәні болып даулы аумақ,
ресурстарды (мысалы, мұнай, теңіз) пайдалану құқығы алынады. Тараптар
олардың арасындағы қақтығыс құралы неде екендігін әрқалай анықтайды.
Мысалы, 1974 ж. Кипрдегі қақтығысқа байланысты грек тарапы қақтығыс пәні
ретінде - Кипрдегі түрік әскерлерінің орналастырылуын (сәйкесінше, олардың
елден шығарылуын талап етті), ал түрік тарапы Кипрдегі түрік
қауымдастығының қауіпсіздікпен қамтамасыз етілмегендігін (сондықтан да,
осы қисынға сәйкес әскерлер шығарылмады) қарастырды.
Халықаралық қақтығыстың даму динамикасын зерттеу мынаны көрсетті,
яғни ткелей қатысушылар да, жанама қатысушылар да өзгеріп отырады.
Көп жағдайда жанама қатысушылар қақтығысқа кірісіп кеткендігі соншалық,
олар тікелей қатысушыларға айналыа кетеді. Жаңа тараптар пайда болады,
соның ішінде қақтығысты реттеуге ұмтылғандар да кездеседі.
Қақтығыстың динамикалық аспектілеріне оның даму сатыларының ауысымы
жатады. Райттан кейін, қақтығыс сатыларын зерттеумен американдық
зерттеушілер Д.Прюитт және Дж. Рубин айналысты. Олар қақтығыстың дамуын үш
әрекеттен тұратын пьеса сюжетінің дамуымен салыстырды: ең басында
қақтығыстың мәнісі анықталады, содан соң ол өзінің шырқау шегіне жетеді,
және ақыр соңында қақтығыстық қатынастардың құлдырауы орын алады.
Қақтығыстық қатынастардың күшеюі үдерісі екі жолмен жүреді: эскалация
есебінен (жаугершілік іс-әрекеттердің жиіленуі және күшеюі – қақтығыстың
төменге қарай тереңдеуі) және оның кеңеюі есебінен (жаңа қатысушылардың
қосылуы).
ХХ ғасырдың екінші жартысында көптеген жұмыстар қақтығыс функцияларын
талдауға арналды. Оларды зерттеумен айналысқандар: Л.Козер, М.Дойч,
К.Митчелл, ДЖ Беркович және т.б. Халықаралық қақтығыстардың әр түрлі – оң
(жағымды) және теріс (жағымсыз) функциялары бар. Қақтығыстардың жағымды
функцияларына жататындар: қақтығыстар стагнацияны жояды; проблемаға назар
аударуға мәжбүрлейді; қатысушыларды қиын жолдан шығуға ынталандыра отырып,
креативтілікті ынталандырады; топтық біртұтастықты, ішкі ынтымақтастықты
күшейтеді; мүдделер мен мақсаттардың келіспеушілігі дәрежесін анықтауға
мүмкіндік береді; әрбір қатысушының әлеуетін анықтайды. Сонымен бірге
қақтығыстардың деструктивті функциялары да бар: олар жаппай тәртіпсіздікке,
тұрақсыздыққа, зорлық-зомбылыққа алып келеді; стресті күшейтеді;
шешімдерді тиімсіз түрде қабылдау мүмкіндігін туындатады.
Көптеген зерттеулерде халықаралық қақтығыстардың әр алуан типтерін
анықтау ұмтылыстары жасалды. Дәстүр бойынша халықаралық қақтығыстарды
былайша ажыратады: қатысушылар саны бойынша - екіжақты және көпжақты;
қамту географиясы бойынша – аймақтық, жергілікті, жаһандық; қақтығыстың
созылу уақыты бойынша – қысқамерзімді және ұзаққа созылған. Сондай-ақ
қақтығыстар жаугершілік іс-қимылдарының айқындалу дәрежесі бойынша – қарулы
және қарусыз; қарым-қатынастарды реттеу бойынша қақтығыстар және реттеу
ережелеріне қатысты қақтығыстар; қақтығыс дербес болып табылады ма әлде
басқа мақсаттарға қол жеткізудің құралы, яғни инструментальды қақтығыс
болып табылады ма?
Тараптар мүдделерінің құрылымына байланысты қақтығыстар былай
жіктеледі:
▪ нөлдік сомасы бар (бір тарап екінші тарап қаншаға ұтылса,
сонша ұтысқа ие болады);
▪ нөлдік емес сомасы бар (екі тарап та ұтады, өйткені олар
қақтығыс барысында алуға ұмтылады);
▪ теріс сомасы бар (мұндай қақтығыс нәтижесінде олар ештеңеге
қол жеткізбейді, керісінше ұтылады).
Ресейлік ғылымда халықаралық қақтығыстар негізінен тарихи-саяси
құбылыс ретінде зерттелді. Оларға Г.А. Арбатов, В.В.Журкин, А.А.Кокошин,
В.А.Кременюк,Е.М.Примаков сияқты ғалымдардың жұмыстары жатады.
Е.М.Примаков және В.В.Журкин қақтығысты талдау әдістемесін әзірледі,
ол жағдайлық талдау деп аталды. Сол үшін авторларға 1980 жлы Мемлекеттік
сыйлық берілді.
Жағдайлық талдау әдісі қазіргі кездегі қақтығыстарды талдау кезінде,
атап айтқанда Таяу Шығыс қақтығысын, Солтүстік Кореяның ядролық
бағдарламасына байланысты қақтығыстық жағдай, Иракпен қақтығыс [2].
2. ХХІ ғасырдың басындағы ассиметриялық қақтығыстар
Қарулы қақтығыстар болған жағдайда қатысушылар келіссөздерге келе
бастайды. Бірақ та бұл жағдайларда да тараптар арасында қақтығыс жалғаса
береді. Оның әр түрлі себептері бар: қақтығыстың аяқталуымен байланысқан
барлық оң және теріс сәттері бар; қатысушылардың әрқайсысы келіссөздерде өз
жайғасымын күшейту мақсатында бейбіт реттеу үдерісі алдында барынша
мүмкіндікті жаулап алуға (мысалы, аумақтың бір бөлігін жаулап алу, содан
кейін оны сауда-саттық үшін ұсыну) ұмтылады; тараптар өз беделін сақтай
отырып, қақтығыстардан шығудың жолын білмейді. Нәтижесінде келіссөздер
үдерісі біресе басталады, біресе аяқталады, яғни қақтығыс өз жалғасын
табады.
Қақтығысты реттеу көп жағдайда ақырындап жүруді көрсетеді. У.Зартман
жазғандай, тараптар шешім қабылдау үшін пісіп жетілуі тиіс. Шиеленіскен
қарулы қақтығыстан келіссөздерге келу ұмтылысы әрқашан да күйрейді.
Тараптар бірлескен шешімдерге дайын болмайды. Нәтижесінде келіссөздерге
деген сенімсіздік пайда болады.
Қарулы қақтығыстар жағдайында ақырындап жүру қағидасы өз міндеттері
бойынша ерекшеленетін бірқатар фазалардан (қандай міндеттерге негізгі
акцент жасалатындығына байланысты фазалар арасындағы шекаралар шартты түрде
жүргізілуі мүмкін) өтуді түсіндіреді:
❖ Зорлық-зомбылық әрекеттердің тоқтатылуы;
❖ Диалогты орнату, келіссөздерді жүргізуге дайындық;
❖ Келіссөздер үдерісінің басталуы;
❖ Қол жеткізілген келісімдерді орындау.
Қақтығыста кем дегенде екі қатысушы болғандықтан, ақырындап жүру
қағидасы синхрондылық қағидасымен толықтырылады. Осы қағида бойынша
тараптар бір фазада тұруы тиіс. Және егер де жоспарланған операциялар
немесе экстремистік күштердің іс-қимылдары нәтижесінде олардың бірі алдыңғы
фазаға қайтса, онда басқасы да оның артынан жүреді. Нәтижесінде зорлық-
зомбылық басталған келіссөздерді тоқтату үшін себеп болады.
Келіссөздердің бірқатар функциялары бар, олардың ең бастысы –
қақтығыс негізінде жатқан проблеманы бірлесе шешу. Қатысушылар үшін шешім
бірлесе қабылданады және де бір жақты шешім олар үшін балама болып
табылмайды. Р.Фишер және У. Юри мынаны көрсетті, яғни келіссөздер шешіміне
ең жақсы баламаның жоқтығы – келіссөздер үшін ең қажетті шарт.
Келіссөздерді жүргізу кезінде екі стратегия қолданылады: сауда-саттық
және серіктеспен бірлескен проблема шешімін іздестіру. Бірінші жағдайда
қатысушылар келіссөздерді күрестің жалғасы және барынша толық көлемде өз
мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру кезінде жеңіске қол жеткізу
мүмкіндігі ретінде қарастырады. Бұл стратегия кезінде манипуляцияны
көрсететін тактикалық тәсілдер қолданылады: тараптар өзінің шынайы
мүдделері мен мақсаттары жөнінде неғұрлым аз ақпарат беруге ұмтылады,
бастапқы талаптарды едәуір ұлғайтады, қажетті келісімге қол жеткізу үшін
қысым көрсету мен шантаждың, соның ішінде қауіп төндіру, ультиматумның және
т.б. әр түрлі тәсілдерін қолдану. Ұзаққа созылатын осындай күрес
нәтижесінде қатысушылар белгілі бір компромистік нұсқаға келіп, келісімді
бекітуі (яғни шешімді бірлесе қабылдауы) ықтимал [2].
Екінші жағдайда серіктесті бірлескен шешімді қабылдауға емес,
проблеманы бірлесе талдауға және шешімдер нұсқасын бірлесе іздестіруге
бағдарлану болжанады. Осы стратегия аясында жеңіс және келіссөздердің
табыстылығы басқаша түсіндіріледі, яғни келіспеушіліктерді шешу және
барлық тараптардың мүдделерін барынша өзара қанағаттандыру. Бұл стратегия
екі қатысушының да ашықтығының едәуір дәрежесін, диалогтық қарым-
қатынастарын қалыптастыруды болжайды. Дәл диалог арқылы қатысушылар
проблеманы және оның шешімін басқаша көруге ұмтылады.
Диалог кезінде болашақта ынтымақтастқ пен өзара түсіністікке
бағдарланған жаңа қатынастар жүзеге асады. Осы стратегияны пайдалану
кезінде тараптар альтруистік ой тұрғысынан емес, диалог арқылы анықталған
шешім келісушілікті өте мықты етеді.
Келіссөздер тәжірибесінде екі стратегия да қолданылады. Қатысушы
тараптар мүдделерінің сәйкестігін, сондай-ақ олардың мүдделерінің
алшақтығын көрсететін келіссөздер мынаған әкеледі, яғни сауда-саттық және
проблема шешімін серіктеспен бірлесе отырып шешу жүзеге асырылуы қиын
үдеріс. Ұзақ серіктестік қатынастарды сақтауға мүдделі болған жағдайда олар
серіктестік тәсілдемеге бағдарланатын болады, егер де олар үшін дәл қазір
пайда алу мақсат болса, онда сауда-саттық басым болады.
Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы мемлекетаралық қақтығыстар артта
қалды деген сенімді оятты. Президент Дж.Буш (үлкен) Ирактың Кувейтке 1990
жылы тамызда шабуыл жасауы жөнінде айта отырып, оның лаңкестігі жоқ жаңа
әлемге деген үміттің қысқа сәтін күрт үзді деп мәлімдеді.
Бірақ та қақтығыстар тарихтан кете қоймады. Сонымен бірге 1980 жылдың
аяғында – 1990 жылдың басында әскери қақтығыстар халықаралық қатынастардың
өте өзекті проблемаларының біріне айналды, олардың саны азаятын емес.
Әскери қақтығыстар екі дүниежүзілік соғыс басталған Еуропа аумағында
туындап отырған, яғни ол жерде қырғи-қабақ соғыстан кейін басталуы мүлдем
күтпеген жағдай болды.
1990 жылдың екінші жартысында қақтығыстар аздап төмендей бастады.
Мысалы, 1995 жылдан бастап әлемнің 25 елінде 30 ірі әскери қақтығыстар,
1999 жылы – 27 қақтығыс болған, ал 1989 жылдары 32 аймақта 36 қақтығыс
болғандығы анықталды. 1990 жылдың аяғынан бастап қақтығыстар саны шамамен
бір деңгейде сақталып келеді.
1990 жылдардағы қақтығыстар өзгеше сипатқа өзгерді. Осы кезеңде
әлемдік аренадан классикалық мемлекетаралық қақтығыстар мүлдем жойылды,
олар әлемнің мемлекеттік-центристік саяси моделінің өркендеуіне тән болды.
М.Солленберг пен П.Валленстиннің мәліметтері бойынша, 1989-1994 жылдар
аралығында бүкіл әлемде болған 94 қақтығыстың 4-уі ғана мемлекетаралық
қақтығыс болды. Олардың қатарына 1990 жылдың тамызында Ирактың Кувейтке
шабуылы кіреді. Ал Т.Б.Сейболттың бағалауы бойынша, 1999 жылы 27
қақтығыстың екеуі ғана мемлекетаралық болды.
1990 жылдың басында мемлекетаралық қақтығыстардың орнына бір мемлекет
аумағында болатын саяси қақтығыстар – ішкі қақтығыстар келді.
Осындай әр алуан қақтығыстар әлемнің әр алуан бөлігінде орталық билік
органдары және этникалықдіни немесе басқа топ (топтар) арасында туындайды,
олар мыналарға бағытталған:
- жаңа мемлекеттің бөлініп шығуы және қалыптасуы – сепаратистік
қақтығыстар (мысалы, шешендік, абхаздық, косоволық);
- билік үшін күрес (мысалы, Непалдағы қақтығыс).
Мұндай қақтығыстар билік үшін әр түрлі этникалық немесе өзге топтар
арасында болған, соның нәтижесінде орталық билік органы мүлдем тоқтатады,
ұқсас жағдай Сомалиде болған.
1990 жылдардағы қақтығыстардың басқа сипаттамасы болып оған
қатысушылардың көп түрлілігі қарастырылады. Әр түрлі қозғалыстар, өзінің
көшбасшылары бар құрылымдар, құрылымдық ұйымдар өз талаптарын қоя отырып,
көп жоспарлы сипаттағы қақтығыстарды туындатты. Мұндай қақтығыстар өз
сипаты бойынша көпбасты гидраға ұқсады. Ұзаққа созылған қақтығыстар
жағдайында әр түрлі қозғалыстардың көшбасшылары жиі жағдайда өзінің
әріптестері арасында тәртіпті сақтауға шамасы болмай қалады. Нәтижесінде
қозғалыс командирлері өз бетінше рейдтер мен операцияларды жүргізе отырып,
бақылаудан шығады. Олардың күштері жекелеген топтарға бөлінеді. Әр түрлі
топтардан түскен ақпарат жиі түрде қарама-қайшы болды. Ол ақпарат БАҚ-на
келіп түседі, бірақ та жекелеген деректердің ақиқаттылығын тексеру қиынға
соғады.
Қақтығыстарды реттеуге көптеген мемлекеттік және мемлекеттік емес
акторлар қатысады. Осы барлық қатысушылардың қақтығысқа ықпалы оның дамына
және реттелу күрделілігіне күтпеген элементті енгізеді.
Дегенмен, қақтығысқа ықпал ету сұлбасы қалыптасады, ол көп жақты ғана
емес, көп деңгейлі болып табылады, яғни ресми дипломатия деңгейі бейресми
дипломатия деңгейімен толықтырылады.
Реттеумен айналысатын қатысушылар бірлесе жұмыс істейді. Нәтижесінде
де-факто жекелеген қақтығыстары деңгейінде жаһандық басқару моделін құра
бастайды. Осыған байланысты тәжірибенің жаңа бағыты – мультибағытталған
дипломатия кең танымал болып келеді.
Жаңа мыңжылдықта мемлекет ішіндегі қақтығыстар өз әрекетін
жалғастырды, сондай-ақ қақтығыстардың басқа түрлері де пайда болды. Әл-
Каида лаңкестік ұйымының 2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ аумағына соққы жасауы
әлемдегі әскери-саяси және экономикалық қатынаста ең күшті мемлекетке
үкіметтік емес құрылымның саяси күш көрсетуі болып саналды, бұл соққы
әлемнің мемлекеттік-центристік жүйесінің символы болды (өйткені соққының
Дүниежүзілік сауда орталығына және Пентагонға жасалуы кездейсоқ емес).
ДЖ.Найдың айтуынша, әскери тұрғыда жетекші саналатын держава бола отырып,
Америка Құрама Штаттары өз аумағында мүлдем қорғансыз болып қалды. Кез
келген мемлекеттің қорғанысы ғасырлар бойына оның ықтимал қарсыласы ретінде
басқа мемлекет әрекет етеді деген тұрғыда қалыптасты. Ішкі қауіптер әлсіз
мемлекеттерге тән болды және олар төңкерістерге немесе тұрақсыздыққа алып
келді. 2001 жылғы 11 қыркүйектен кейін бұл пікір басқаша болды: ішкі
шабуылға кез келген мемлекет, соның ішінде ең күшті мемлекет те төтеп бере
алмайтындығы анықталды.
11 қыркүйектегі лаңкестік актіге жауап ретінде лаңкестікке қарсы
коалиция қалыптасты, ол коалицияға бірқатар елдер, соның ішінде Ресей
кірді. БҰҰ-ның нормалары мен процедураларына сәйкес, бұл коалиция
Ауғаныстанда Әл-Каида халықаралық лаңкестік ұйымының негізгі базаларын жою
бойынша операцияларды жүргізді. Бірақ та халықаралық лаңкестікпен күресудің
қиындығы мынада, яғни мұндай ұйым желілік белгі бойынша құрылады және
әлемнің көптеген елдерінде орналасады.
Халықаралық лаңкестік қаупіне, сондай-ақ кіші-гірім мемлекеттердің ірі
мемлекеттерге қауіп туғызу мүмкіндігінің пайда болуына байланысты, жаңа
терминдер – ассимтериялық қауіптер және ассиметриялық қақтығыстар – пайда
болады.
АҚШ - Әл-Каида, Ұлыбритания - Әл-Каида қақтығыстары ассиметриялық
қақтығыстардың мысалы болып табылады. Ассиметриялық қақтығыстар болып
көпжақты коалицияның 2001 жылғы Ауғаныстандағы операциясы, АҚШ-тың Иракқа
қатысты 2003 жылғы операциясы саналады. Оған Ирактың жаппай қырып-жою
қаруын өндіру күмәні себеп болды.
Әскери тұрғыда табысты операцияны жүргізе отырып, Саддам Хусейн
режимін құлатып, АҚШ осы елде билік институттарын құруда қиындықтарға,
сондай-ақ басқа мемлекеттермен, соның ішінде Ресей мен бірқатар НАТО
бойынша одақтас Батыс Еуропа елдерімен қарым-қатынастарда проблемаларға
кездесті, өйткені бұл елдер АҚШ-тың Ирактағы операциясын қолдамады.
СИПРИдің хабарлауынша, Иракқа қатысты жағдайда егеменді елге қарсы әскери
интервенцияны қандай жағдайлармен (бар болса) ақтауға болады деген өткір
сұрақ қойылды.
Қақтығыстық жағдайлардың тағы бір түрі пайда болды. 1999 жылдың
аяғында Сиэтлде ДСҰ-на қатысушы елдердің кездесуіне қарсы бағытталған
жаһандануға қарсы шығушылардың алғашқы ірі акциясы болды. Әрі қарай
жаһандануға қарсы шығушылардың мұндай акциясы жиі өтетін болды. Оларды
толық көлемде қақтығыстар деп айтуға болмайды, өйткені олар әлеуметтік
қарсылық акциясы болып саналады, онда адам өміріне зиян келтірілмейді, яғни
тек қана мүліктерге зақым келтіріледі және жойылады, дегенмен де полициямен
қақтығыстар кезінде жарақаттанғандар кездесіп жатады. Демек, жаһандануға
қарсы шығушылардың іс-әрекеттері де, 2005 жылы Франциядағы және басқа
еуропалық елдерде болған төңкерістер де қалыптасқан қарама-қайшылықтардың
көрінісі болып табылады, бұл төңкерістер Азия және Африка елдерінен шыққан
азаматтар тарапынан ұйымдастрылған еді.
Қарсылық қозғалыстар тарихта бұрын-соңды болған, енді олархалықаралық
сипатқа ие болып, нақты мемлекеттер аясынан шығып кетті.
ХVІІ ғасырда пайда болған мемлекеттік-центристік жүйе маңызды
өзгерістерге ұшырады. ХХ ғасырдың екінші жартысында өзінің дамуының шырқау
шегіне жеткен саяси жүйе маңызды өзгерістерге ұшырай бастады. Мұндай
өзгерістер жаңа коммуникациялқ және ақпараттық технологиялардың дамуымен
шарттасылған, олар үкіметтік емес ұйымдар, ТҰК, мемлекет ішіндегі аймақтар,
әр түрлі қозғалыстар сияқты акторлардың халықаралық аренаға шығуына
мүмкіндік берді. Сонымен бірге әлемнің көптеген аймақтарында ұлттық
мемлекеттерді (ең алдымен Африка және Азия құрлқтарында) құру үдерістері
жалғасып келеді.
Осыншама ауқымды және әр алуан саяси үдерістер қақтығыстарды туындатуы
ықтимал. Мәселе осы қақтығыстарды қалай реттеу керек дегенге сайып келеді.
Қақтығыстарды реттеу барысындағы ең басты мәселе – саяси шешімдерді анықтау
және қарулы соқтығыстарға жол бермеу.
2 Тарау. Палестина – Израиль қақтығысы: пайда болуы, кезеңдері және
реттелуі
2.1.Палестина-Израиль қақтығысының тарихи алғышарттары және пайда
болуы, дамуы.
Израиль мемлекеті әлемнің саяси картасына 1948 жылғы мамырда пайда
болды, бірақ та еврей мемлекеттігін құру бойынша дайындық жұмысы оның
алдында басталған еді. Ұзаққа созылған жүздеген жылдар бойына әлемнің әр
түрлі елдеріне шашыраған еврейлер үшін бұрын олардың мемлекеті болған
киелі жерге оралу ұмтылысы тән болды. Бұл қозғалыс діни-саяси сипатта
болды. XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың басында Палестинада 1897 жылы
шақырылған Дүниежүзілік сионистік ұйымның (ДСҰ) алғашқы конгресінің
бағдарламасына сәйкес, еврейлердің алғашқы қоныстанулары жүзеге аса
бастады. Сионизм (Сионға оралу), ежелгі қозғалыс: еврей халқын өзінің
тарихи отанын қалпына келтіру, осы сәтте саяси ұйымдасқан қозғалыс
сипатына өзгереді. Сол уақытта Палестинада алғашқы саяси партиялар пайда
болды, олар Израильдің көп партиялы жүйесінің қалыптасуы үшін негіз болды.
1920 ж. Палестинада британдық отарлау басқармасы орнатылған еді, ол
елге сионистік енулер үшін және болашақ мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
құрылымының дамуына кең мүмкіндіктерді ашты. Екінші дүниежүзілік соғыстың
аяғына қарай бүкіл палестина өнеркәсібінің 80%-дан астамын еврейлік сектор
құрады [10].
Бірақ та еврей халқының ұлттық және мемлекеттік егемендікке ұмтылуы
палестиналық арабтардың мықты қарсылығына кездесті. Діни көшбасшылары
басқарған арабтар Палестинаны бөлу мүмкіндігінің өзін талқылаудан бас
тартты. 30-шы жылдардың өзі-ақ еврей қауымы мен араб қауымы арасындағы
қатаң саяси қарсылықтармен және қарулы қақтығыстармен сипатталады. Соғыстан
кейінгі жылдара, әсіресе, 1947 жылы олар елдің басым бөлігін қамтыған нағыз
соғысқа ұласты. Осындай жағдайда британ үкіметі Палестинаның болашақ
мәртебесі жөніндегі мәселені БҰҰ-ның қарауына жіберуге мәжбүр болды.
1947 жылы 29 қарашада БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы (КСРО мен АҚШ-тың сирек
кездесетін өзара келісімі кезінде) 1948 жылдың мамырында Палестинадағы
ағылшын мандат тәртіптемесінің күшін жою үшін және оның аумағында екі
тәуелсіз мемлекетті – араб мемлекетін және еврей мемлекетін құру үшін дауыс
берді. Сол мезетте еврей халқының өкілетті органы – Халық Кеңесі құрылды.
Британдық басқарудың Палестинадағы мерзімінің аяқталуы сәтінде, яғни 1948
жылдың 14 мамырынан 15 мамырына қараған түні Халық кеңесі өзінің отырысын
өткізді, ол жерде жетекші саяси көшбасшылардың бірі Д.Бен-Гурион Израиль
мемлекетінің құрылғандығын жариялайтын Тәуелсіздік декларациясын оқыды.
Израиль мемлекетін жариялаған сәттен кейін-ақ көрші араб елдерінің
әскері оның аумағына басып кірді. Бірінші араб-израиль соғысы басталды. АҚШ-
тың көмегіне сүйенген Израиль араб күштеріне тойтарыс беріп қана қоймай, өз
аумағына БҰҰ-мен араб мемлекетіне берген аумақтың 6,7 мың шаршы километрін,
сондай-ақ Иерусалимнің Батыс бөлігін қосып алды. Қаланың Шығыс бөлігін және
Иордан өзенінің батыс жағалауын - Иордания, ал Мысыр – Газа секторын
иеленді. Шамамен 900 мың палестиналық арабтар өздерінің израильдіктер
жаулап алған, өмір сүріп жатқан аумақтарын тастап, көрші араб елдеріне
босқын ретінде қоныс аударуға мәжбүр болды. Осылайша, Израиль мемлекетінің
туындауымен қатар, қазіргі заманымыздың ең ауырпалықты түйінді мәселесінің
бірі – палестина проблемасы туындады.
Бірінші араб-израиль қақтығысы аяқталған соң, мемлекеттілік негіздерін
ресімдеу жүзеге асты. Алдында Халық кеңесімен тағайындалған Уақытша
үкіметтің барлық шендері Израиль үкіметінің министрлік портфельдерін алды.
Халық жиналысы кнессета атты израиль парламентінің жағдайына көшті.
Осылайша, бұрынғы қоғам мен жаңа мемлекеттің заң шығарушы және атқарушы
органдарының сабақтастығы өзін айқындап тұр [11].
1948—1949 жж. Палестина соғысы және оның салдары. 1948 жылы 14 мамырда
Израиль мемлекетін жариялағаннан кейін Палестина жеріне Трансиордания,
Ирак, Мысыр, Сирия и Ливан әскерлері басып кірді. Израильге Сауд Арабиясы
мен Йемен де соғыс жариялады. Араб мемлекеттері сионистердің аумақтық
экспансиясын тоқтатуға және 1947 жылдың 29 қарашасындағы №181 (ІІ) БҰҰ Бас
Ассамблеясы қарарының (Палестинаны бөлу жөніндегі) жүзеге асырылуына
тойтарыс беруге ұмтылды. Англия мен АҚШ-тың саясаты осы қақтығыстың
шығуына бірден-бір себепші болды, яғни Англия – Таяу Шығыстың стратегиялық
маңызды аудан(ын бақылауды сақтап қалуға, ал АҚШ сондай бақылауды орнатуға
ұмтылды [14].
Бастапқы кезеңде әскери әрекеттер араб әскерлері пайдасына қарай
дамыды. Мамырдың аяғы – маусымның басында Трансиорданияның Араб легионы
және ирак әскерлері Шығыс Палестинаның едәуір бөлігін, соның ішінде
Иерусалимнің араб секторын жаулап алды; мысырлық экспедициялық корпус
құрамының бір отряды Тель-Авивтің оңтүстігіндегі шамамен 30 км жерде
орналасқан Исдудқа (Ашдод) дейін, ал екіншісі Биршебу (Беэр-Шеву) арқылы
жүріп, Иерусалимнің оңтүстік бөлігіне дейін жетті. 11 маусымда БҰҰ-ның
делдалдық етуімен келісімге қол жеткізілді. Израиль оны өзінің
ұйымдастырушылық және әскери-техникалық күштерін нығайту үшін қолданды. БҰҰ-
ның Палестинадағы делдалы Ф. Бернадоттаның ұмтылыстарына қарамастан, 8
шілдеде әскери қақтығыстар қайта жаңғырды. Соғыстың екінші рет тоқтатылуына
дейін, яғни 18 шілдеге дейін израиль әскерлері Палестинаның бүкіл
солтүстігін жаулап алды.
Қақтығыстың жалғасуына қарай араб тарапының жағдайы араб лагеріндегі
қарама-қайшылықтар және Трансиордания мен Мысырдың монархиялық
тәртіптемелерінің сатқыншылық саясаты, ұйымдасқандығы мен қарулануы жағынан
израиль әскерінің басым болуы сияқты факторлардың әрекетінен одан сайын
күрделене түседі. Олар әскери күш-әрекеттердің үйлестірілуіне кедергі
жасайды.
1948 жылғы қазанның ортасында израиль әскерлері басты күшін оңтүстік
бағытқа сала отырып, өздерінің шабуылын жаңғыртты. Желтоқсанның аяғына
қарай олар Фаллудж қаласының маңындағы мысыр әскерлерінің бір бөлігін
қоршады, Негевадағы шабуылды дамыта отырып, Газа ауданындағы мысырлықтардың
негізгі күшін ығыстырды, Мысыр аумағына басып кірді. Солтүстіктегі
израильдіктер Ливанға басып кірді. 1949 ж. 7 қаңтарда Палестинадағы әскери
әрекеттер тоқтатылды.
1949 жылғы ақпан-шілдеде БҰҰ-ның делдалдығымен Родос аралында бір
жағынан Израиль және екінші жағынан Мысыр, Ливан, Трансиордания мен Сирия
арасында уақытша келісімге қол қойылды. 1949 жылы сәуірде Палестина бойынша
БҰҰ-ның келісім комиссиясы даулы мәселелерді реттеу мақсатында Лозаннада
араб елдері мен Израиль өкілдерінің конференциясын шақырды. 1949 жылы
мамырда израиль тарапынан Лозанна хаттамасына қол қою дайындығы дәл сол
кезде Израильді БҰҰ-на қабылдау жөніндегі сұрақ шешіліп жатқандығымен
түсіндіріледі. Келісім комиссиясының палестина проблемаларын шешуде
жетістіктерге жетудің кейінгі ұмтылыстары сәтсіздікке ұшырады, ең алдымен
ол Израильдің соғыс барысында жаулап алынған жерлерді қайтарудан бас
тартуы және босқындардың репатриациясына рұқсат беруден бас тартуы. Родос
келісімдерінің жүйесі бейбітшілікті бекітуге қатысты әрі қарайғы
қадамдармен нығайтылмады.
Сол кезеңде палестина мәселесі келесі аспектілерден құралды: аумақтық
мәселе, Иерусалим мәртебесі жөніндегі мәселе және палестиналық босқындар
мәселесі. Палестинаны бөлу жөніндегі БҰҰ-ның қарарына сәйкес, араб
мемлекетіне тиесілі аумақтың көп бөлігін Израиль жаулап алды (11,1 мың
шаршы км-дің шамамен 6,7 мың шаршы км). Қалған палестина жерлері ымыраға
келу жөніндегі келісіміне сәйкес ЛАГ бақылауына өтуі тиіс еді. 1951ж.
шілдеде Палестинаны бөлу жөнінде Израильмен құпия келіссөздері үшін кінәлі
саналған патша Абдалланы Иерусалимде Аль-Джихад аль-мукаддас (Священная
война) палестиналық лаңкестік ұйымның мүшесі өлтірді. Иерусалимнің батыс
бөлігінің әскери іс-әрекеттері барысындағы оккупациямен шектелмей-ақ,
Израиль Иерусалимді өз астанасы деп жариялады және оған кнессетті және
үкіметтік мекемелердің басым бөлігін көшірді. Палестина проблемасының ең
өткір және қайғылы мәселесі – бұл босқандар жағдайы.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша 1950 жылдың маусымында 1350 мың
палестиналық арабтың 960 мыңы босқын болды. Олардың басым бөлігі Израильмен
көршілес палестина аумақтарында болды: 425 мыңы — Иордан өзенінің Батыс
жағалауында және 225 мыңы — Газа секторында, ал қалғандары бірден араб
елдеріне, соның ішінде 130 мыңы — Ливанға, 85 мыңы — Сирияға, 80 мыңнан
астамы — Иорданның Шығыс жағалауына қоныс аударды.
Босқындардың негізгі бөлігінің жағдайы өте ауыр болды: өз үйлерін,
жерін және мүліктерін тастаған олар баспанасыз және өмір сүруге қажетті
ешқандай қаржысыз қалды. Босқындарға баспана берген, олардың көп санын
қабылдаған араб елдерінің, ең алдымен Иорданияның экономикасы жүз мыңдаған
зардап шеккен адамдарды ең қажеттімен қамтамасыз етуге қабілетсіз болды.
Бастапқы кезеңде оларға келесі ұйымдар көмек берді: Халықаралық Қызыл Крест
комитеті, Қызыл Крест және Қызыл жарты ай қоғамдарының лигалары,
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ), ПҰА-ның азық-түлік және ауыл
шаруашылығы ұйымы (ФАО), халықаралық ұйымдар, сондай-ақ 1948 жылғы қарашада
палестиналық босқындарға көмек көрсетуге арналған БҰҰ-ның арнайы қоры. 1950
жылдан бастап көмек көрсету (палестиналық босқындарға) және жұмыстарды
ұйымдастыру үшін БҰҰ-ның Таяу Шығыс агенттігі (БАПОР) өз мойнына алды, оны
құру жөніндегі шешім 1949 жылғы желтоқсанда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының IV
сессиясында қабылданды. Сонымен қатар 400 мыңнан астам босқын БАПОР-дың 54
арнайы лагерлеріне орналастырылды (Иорданияда – 25 лагерь, Ливанда – 15,
Газа секторында – 8 және Сирияда - 6).
БАПОР агенттігінің шектеулі қаржылық мүмкіндіктері босқындарды еңбекпен
қамту, әлеуметтік және материалдық қамтамасыз ету міндеттерін орындауға
мүмкіндік бермеді. 60 жылдардың басында палестина лагерінің бір тұрғынына
берілген азық-түлік мөлшері күніне 7 американдық центтен аспады, ал тұрғын
үймен БАПОР босқындардың 39,1%-ын ғана қамтамасыз ете алды. Жыл сайын
палестиналық босқындар саны көбейіп отырды.
2.2 Араб-израиль қатынастарының кезеңдері және оны реттеу жолдары.
1967 ж. Израиль агрессиясы. 1967 жылдың 5 маусымында АҚШ қолдауымен
араб елдеріне қарсы мақсаты - Мысырдағы және Сириядағы үдемелі режимдерді
құлату, Палестиналық қарсылық көрсету қозғалысына тойтарыс беру және жаңа
жерлерді басып алу болып табылатын – агрессияны бастай отырып, Израиль
1948—1949 жылдардағы соғыстан кейін араб суверенитетінде қалған 1256 мың
палестиналықтар тұратын (Иордан өзенінің Батыс жағалауында - 900 мың және
Газа секторында - 356 мың) барлық палестина жерлерін оккупациялады.
1948—1949 жылдардағы соғыс кезіндегідей оккупацияланған жерлерден
жергілікті араб халқы қуылды.
Басып алынған жерлерде сол уақытта–ақ саяси қызмет атқарушы израильдік
әскер әкімшілігі құрылды [14].
Төтенше заңдардың негізінде әскери биліктер басып алынған аумақтарда
комменданттық сағат енгізді, ұжымдық жауапкершілік саясатын тәжірибеледі,
тұрғын үйлерді бұзып, тұтқындар алды, Палестиналық қарсылық көрсету
қозғалысына қатысты барлығында күдік туғызатын адамдарды тұтқындап, оларды
елден күштеп көшірді, жүріп-тұру еркіндігін шектеді және т.б.
Оккупацияланған аумақтардағы репрессиялар өзінің бұқаралық сипатымен
ерекшеленді. Израиль компартиясының ОК-нің мүшесі - араб халқының
құқықтарын қорғау жөніндегі өзінің үндеулерімен танымал заңгер Ф. Лангердің
деректері бойынша 1967 жылдан 1975 жылға дейінгі уақыт аралығында
Израильдің оккупациялық биліктерінің түрмелері арқылы 40 мыңға жуық
палестиналықтар өткен.
Израильдік биліктер сол сәтте-ақ оккупацияланған аумақтарды “игеруге”,
жерлерді тәркілеуге кірісті және ол жерлерде 1977 жылдары саны 48 жеткен
израиль қоныстарын құрды. Бұл шаралар, басып алынған араб аумақтарының
тағдырына байланысты израильдік басқарушы топтардың жоспарлары сияқты,
оларды басып алу үшін жағдайлар жасау және палестина халқының палестина
жерінде өзін-өзі билеуге ажырамас құқығын жүзеге асыру мүмкіндігінен
түпікілікті айыру мақсатын көздеді. Сонымен, 1967 жылғы соғыстан кейінгі
шығарылған Даян жоспары дегеніміз Израильдің Батыс жағалауы мен Газа
аумақтарын, сонымен қатар Голан шыңдары мен Синай бөлігін толығымен басып
алу сұлбасы болатын. Израильді әскери қатысуын сақтап қалу жағдайында ол
болашақта Батыс жағалауы арқылы араб әлеміне экономикалық және саяси
өктемдік жүргізуді және осы аумақтарды болашақта Израильге қосу, сонымен
бірге Израильдік етуге мүмкіндік беретін әлеуметтік-экономикалық іс-
шаралардың кешенін іске асыру мақсатын көздей отырып, ашық көпірлер
саясатын (Иорданиямен) жүргізуді қарастырды. Оккупацияланған аумақтарға
израильдіктерді күшейтілген түрде қоныстандыру, және оларды экономикалық
тұрғыдан алғанда Израильдің қосалқы жерлеріне айналдыру жоғарыда аталған іс-
әрекеттерге мүмкіндік туғызды. 1968 жылы пайда болған Аллон жоспары
тактикасы жағынан Даян жобасынан ерекшеленді. Осыған сәйкес Израиль өз
үстемдігінің астында Батыс жағалаудың, Газа секторының маңызды аудандарын,
Иерусалимнің араб ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz