ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің дамуы және
Ш.Құдайбердіұлы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ
ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ
2.1 СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНДАҒЫ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ХАЛ-АХУАЛЫ, БАСПАСӨЗДЕРДЕГІ КӨТЕРІЛГЕН
МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Халықтың рухани дүниесiне, ғасырлар бойы жинақталған мәдени қазынасына
Кеңестiк заман кезiнде ел-жұрттан жасырын ұсталып, үнемi қараланып келген,
бүгінде қазақ мәдени дамуындағы бiрегей құбылыс болып табылатын алыптардың
шығармашылық мұрасы бұл күндерi халық игiлiгiне айналды. Ұзақ ғасырлар бойы
жасалған фольклордан бастап, қазақ әдебиетiнiң барлық тарихи кезеңдерi
жөнiнде кешегi Кеңестiк идеология ықпалымен айтылған ойлар, пiкiрлер қайта
қаралып тарихи ақиқат аясында ғылыми дәйектiлiкпен сарапталуда.
Алайда қазақ әдебиетiнiң тарихында өзiнiң шешiмiн таппаған, өзiмiз жете
танып болмаған, басқаға да танытуымыз қажет мәселелер баршылық. Кеңес
империясының жетпiс жылдан астам уақытқа созылған отаршылдық үстемдiгiнiң
кесірінен қазақ халқы бiрнеше ауыр қиын кезеңдi басынан кешiрдi. Кеңестiк
қатал билiктiң қыспағынан тайсалмай халықтың ауыр тағдырын, елдiң мұңын
тура айтқан қазақ әдебиетiнiң өкiлдерi үнемi қуғындалып, түрмеге жабылды,
атылды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көшбастаушысы - Ш.Құдайбердіұлы
шығармашылық қызметтің бірнеше саласында - поэзияда, прозада, аудармада,
трактат жазуда, журналистикада үлкен мұра қалдырды.
ХХ ғасырдың басындағы көсемсөз жанрының қалыптасуына үлес қосқан
қаламгерлердің бірі - Шәкәрім Құдайбердіұлы болды. Өз тұстастары секілді ол
да көсемсөздің саласында қалам тербеді. Түрлі тақырыптарға барды. Дегенмен,
Шәкәрімнің мұрасы ешкімге ұқсамайтын айрықша қасиетке бай болды. Мәселен,
Шәкәрімнің шығармаларында философиялық-психологиялық сипат басым болды. Бұл
Шәкәрім қазақ прозасындағы философиялық-психологиялық арнаның бастауы болды
деген сөз.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Әлемдік әдебиет аясында болмыс-бітімі,
жүріп өткен жолымен ішкі әлеуметінен туындайтын бағыты айырықша болып
табылатын қазақ әдебиеті-ғаламдық үйлесімдікте орны бар ұлт руханиятының
басты арнасы. Әдебиет - ұлт жаны. Осы тұжырымды Шығыстың да, Батыстың да
ғұламалары да айтқан. Шер толқытып шығарған таза мінсіз асыл сөз - ұлт
қасиетінің белгісі. Шер - көркем өнер, сын табиғаты мен біте қайнасқан мұң-
қайғы емес, қаһар мен намыста. Алаш азаматтарының жүрегін қозғаған, қанын
қыздырған осы ұғымдар Алашты ұлт етті дей аламыз. Дүниедегі ең қатал сын -
тағдыр мен тарих сыны. Жүріп өткен жолына қарасақ, қазақ қай сыннан болсын
мүдірмей өтіпті. Әр кезде ұлтқа тұтқа болар ерлер шығып, халқының санасын
алға тартыпты. Әр заманның өз танымы мен әдебиеті болғандығын ескерсек ХХ
ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің туу, даму ерекшеліктерін айқындарымыз
сөзсіз.
Шәкәрім ақынның ХХ ғасыр басында жарық көрген қазақ публицистикасының
алғашқы қарлығаштарындай мақалалары оның алғашы қалам тартып жазу
жұмыстарына кірісе бастаған кезімен сәйкес келеді.
Ең алғашқы еңбектерінің өзінен дала данышпанының ұлтын бар жанымен
сүйіп, елінің жарқын болашағы үшін жанын салып, жан айқайға басып
жанталасқанын көре аламыз.
Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзін қалыптастырудағы ролі арнайы
ғылыми түрде жүйелі назарға алынған жоқ. Әр ғалым, әр ұлтын сүйген азамат
ғалым жазғандары туралы қайталай айта берсе, мақалаларының мән-маңызын
қайта-қайта ұғындыра берсе еш артықтық етпес. Себебі, Шәкәрім сол
замандардың өзінде жазған еңбектерінің тәрбиелік, тағылымдық мәні күні
бүгінге дейін еш жойылған жоқ, қайта өткенімізге үңіле қарап отырып, өнеге
алар, темір қазық етіп ұстар қаламгер ойларына соншалықты жақындау керек
екендігімізді танытатындай. Сол себептен де зерттеу жұмысымыздың тақырыбы
аса өзекті деп санаймыз.
Диплом жұмысының нысаны. Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзін
қалыптастырудағы ролін анықтай отырып, жиырмасыншы ғасырдың басында жазылса
да, тағылымдық мәні уақыт өткен сайын да арта түскен мақалалардың сыр-
сипатын аша түсу бүгінгі күннің басты міндеті. Жазылған еңбектердегі саналы
ойларды жас ұрпақтың бойына сіңірту барлық ұстаздардың міндеті екендігі
анық. Ендеше ақын көсемсөздерін талдай отырып, олардың көркемдiк сипатын
айқындай келе, алғаш көсемсөз дамуындағы орнын саралау басты алар
нысанамыз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық бітіру жұмысының
басты мақсаты - Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзі дамуының алдыңғы
қатарында тұрғандығын дәлелдей келе, мақалаларының тақырыбына қарай жан-
жақты талдау, мән-маңызын айқындау. Осы мақсатты шешу жолында алдымызға
төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Ш.Құдайбердіұлының мақалаларының жариялану тарихын айқындау;
- Мақалаларының басты тақырыптары мен негізгі айтпақ болған идеяларын
жан-жақты талдап, түсіндіру
- Әлеуметтік, оқу-ағарту, ұлт мәдениеті мен өнері туралы мақалаларын
зерттеу назарына алу
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың
тұжырымдары, қорытындылары мен нәтижелері қазақ әдебиеті тарихына арналған
пәндердің семинар, практикалық, ОСӨЖ сабақтарында студенттерге пайдалы.
Сондай-ақ, студенттердің ғылыми-практикалық конференцияларында жасалар
баяндамалар мен реферат, бақылау, курс жұмыстарында да қолдануға жарайды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп бағдарламасында кеңінен қолдануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс Ш.Құдайбердіұлының
көсемсөздерін ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистикасы жан-жақты қамтып,
бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарастырған зерттеу еңбек болып табылады.
М.О.Әуезовтің қазақ көсемсөзінінің дамуындағы ролін айқындау барысында
дипломдық жұмыстың жаңалығы бірнеше сипаттарымен көрінеді:
- Қазақ көсемсөзінің дамуындағы Ш.Құдайбердіұлының алар орны сараланды;
- Шәкәрімнің ғылыми мақалалары жан-жақты талданды.
- Дала данышпанының мақалаларындағы тағылымдық сипаттар айшықталып
көрсетілді;
- Ең негізгі Шәкәрімнің әр мақаланы жазу барысында ұлтын сүйген, халық
болашағы үшін терең тебіренген қазақ елінің біртуар азаматы екендігі
дәлелденді
Диплом жұмысының базасы. Диплом жұмысының базалық сипатын анықтауда
нысанада салыстырмалы-тарихи әдiстi ұстап, қаламгер мұрасын тұтас бiр
көркемдік әлем ретiнде жүйелi талдау обьектiсiне айналдыруды көздедiк.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, ішкі бөлімшелері бар екі
көлемді тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Қазақ көсемсөзінің зерттелуі
ХХ ғасырдың екінші жартысында Т.Амандосов, Х.Бекхожин, Х.Бекхожин,
С.Қозыбаев, С.Матвиенко, С.Имашев, Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев, М.Фетисов
сияқты белгілі ғалымдар кеңестік баспасөздің тарихын зерделеді. Заман
талабына байланысты бұл ғалымдардың зерттеулерінде кеңестік газеттер тарихы
партия мен кеңес өкіметінің көзқарасы тұрғысынан қарастырылады, дегенмен
қазақ баспасөзінің қалыптасу және даму тарихы құнды деректер негізінде
жүйелі түрде сарапталғанын жоққа шығаруға болмайды.
Дипломдық жұмысымызда соңғы жылдары қазақ тілінде жарық көрген Бауыржан
Жақып [1], Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы [2], [3], Ф.Оразай [4], Қ.Атабаев
[5] сынды зерттеушілердің еңбектеріндегі жаңа басылымдар тарихын жан-жақты
саралаудағы жаңа әдіс-тәсілдер басшылыққа алынып, ұлттық баспасөз тарихын
зерделеудің соны жолдары ұсынылады.
Жоғарыда көрсетілген авторлар өз еңбектерінде Семей өңіріндегі баспасөз
тарихына қатысты мәселелерге біршама терең тоқталған, сонымен қатар кейбір
еңбектердің библиографиялық шолу, анықтама сипатында екенін де айтқан жөн
[6, 56-58 б.б.].
Қазақ басылымдарының қалыптасу және даму тарихының, журналистиканың
зерттелуі жалпы ұлттық баспасөзіміздің тарихын түгендеу үшін ғана емес,
бүгінгі қазақ журналистикасының даму бағыттарын өз деңгейінде айқындау, әрі
жүйелеу үшін де қажет. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
мерзімді басылымдар тарихын зерттеу ісі әлі де толық қолға алынбаған,
әсіресе басылымдарға белмен араласқан қарымды қаламгерлер мен олардың
көтерген мәселелері туралы аз жазылғандықтан, бұл іс осы зерттеу жұмысының
үлесіне тиіп отыр.
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда ең алғаш
зерттеп, жүйеге түсірген, өз заманының ауанына қарай баға берген Михаил
Иванович Фетисов (1907-1960) екенін атап айту керек. Ол өзінің Зарождение
казахской публицистики орыс тілінде жариялаған көлемді монографиясында
қазақ әдебиетінің аса маңызды саласы ретінде қазақ публицистикасын жеке
бөліп алып қарайды [7, 23-33 б.б.]. М.И.Фетисов алыстан бастап, баспасөзді
және публицистиканы дамытудағы орыстың төңкерісшіл-демократтарын алға
тартып, орыс публицистикасының тәжірибесін қазақ топырағына сіңіруге
талпынған. Бұл - ғылыми әдістемелік жағынан бірден-бір дұрыс бағдар
болғанымен, алғашқы зерттеу, кейінгі ізденістерге жоралғы еді. Халқымыздың
көрнекті қайраткерлерінің шығармашылығына тереңірек үңілген автордың бұл
еңбегін қазақ мәдениетінің тарихында елеулі табыс деп бағалап, өз орнын
көрсетуіміз керек. Еңбектің ішкі тақырыптарының өзі көп нәрсені
аңғартқандай: Шоқан Уәлихановтың публицистік шеберлігі, Ыбырай
Алтынсаринның публицистикасы, Абай Құнанбаевтың публицистикасының ұлттық
және жанрлық ерекшеліктері, Қазақ ағартушыларының публицистік
дәстүрлерінің дамуы т.б. мәселелер қамтылған. Қазақ баспасөзінің пайда
болуын ұлт тарихындағы елеулі құбылыс деп бағалаған М.И.Фетисов, отарлаушы
елдің орыс шовинизмінің керітартпалылығын да батыл сынаған. Орыс
қоғамының реакцияшыл қауымы жер-жерде, түрлі ұлт тілдерінде мерзімді
баспасөздің пайда болуын ызамен айыптап, қолынан келгенше қарсылық жасап
бақты, деген шындық болатын.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі мерзімді баспасөз ұлттың мәдениет
тарихының елеулі құбылысы, баспасөздің дамуы ұлттың қоғамдық ой-санасының
өсу деңгейін көрсететін өлшем деп емес, тек қана маркстік-лениндік ілімді
насихаттаушы, коммунистік партияның сөзін сөйлеп, жырын жырлаушы саяси
күрес құралы ретінде қарастырылып келді. Бұл дұрыс па еді? Баспасөз жалпы
алғанда бұқаралық ақпарат құралдары қоғамда қандай рөл атқару керек?
Баспасөздің ақпар таратушы, қоғамдық пікір қалыптастырушы, ғылым-білім
жетістіктерін насихаттаушы, түрлі діндегі, тілі әртүрлі халықтардың басын
қосып, ынтымақта өмір сүруге бастаушы т.б. қызметі жөнінде ұстанар бағыт
қайсы? Бұл жөнінде тарих тәжірибесі не айтады?
Осынау көп сұрақтардың жауабын іздеп-табу үшін еліміздің тәуелсіздікке
дейінгі тарихын тереңірек зерттеу қажет. Яғни, таптық жіктелу деген желеу
түсініктен арылып, бір ұлттың тұтастығын меншік мөлшеріне қарай қаққа
жарып, бірімен-бірін атыстырып-шабыстырып қойған жағдайды анық түсінуіміз
керек. Гуманитарлық ғылымда зерттеу әдістемесіне негіз болған маркстік-
лениндік таптық ұстаным өзінің бүкіл кесір-қырсығын санамызға сіңіріп
болғанын мойындаған жөн. Демек, ХХ ғасырдың кеңес заманының әдебиеттерін
сын көзімен қайта қарайтын уақыт жетті.
Рас, ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ баспасөзінің тарихын қоғам
дамуының заңдылықтарына байланыстыра қарап, ақиқатты айтуға талпыныс
жасағандар болған.
Баспасөз тарихшылары арасында алдыңғы орын Міржақып Дулатұлынікі. Ол
сонау 1923 жылдың өзінде-ақ баспасөздің ұлттың өркендеуінде қандай маңызы
болатынын ғылыми тұрғыда тұжырымдаған еді. Мерзімді баспасөз бізде
қашан туғаны белгілі. Әр жұрттың, әр мемлекеттің мәдениет майданында ілгері-
кейінгінің қатасыз бір өлшеуіші – баспасөз болады. Қай жұрттың баспасөзі
күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де өнерлі екендігі көрінеді. Яки
қай жұрт өнерлі болса, оның шексіз баспасөзі күшті болатындығы айдай анық.
Бұған еш нәрсе білмейтін надандар, соқырлар болмаса, көзі ашық көңілі
тетіктер көптен иман келтірген. Сондықтан Еуропа жұрты баспасөзге алтыншы
билік деп ат қойған [8].
Осы күнгі Қазақстан аймағында шығып тұрған мерзімді баспасөз
нұсқаларын, соның ішінде Семей қаласының баспасөз нұсқаларын алғашқысынан
бастап, 1923 жылға дейін толық санамалап шыққан да Міржақып Дулатұлы еді
[9]. Ол баспасөз атауларын тізбегенде уақыт жағынан қайсысының алдында,
қайсысының кейінде тұрғанын қатаң сақтамаған. Сондай-ақ, баспасөздің
тарихқа мағлұм аттарын ғана атаған, шын мәнінде әуелде басқаша аталып,
кейінде аты өзгеріп, дәстүрі жалғасып келе жатқандығына назар аудармаса
керек.
Қазіргі қалыптасқан ғылыми тұғырнама бойынша бұларды біз өзімізше
жүйелеп, рет-ретімен зерттеуге тиіспіз.
Мұхтар Әуезов Қазақ тілі газетінің тарихи миссиясы туралы 1923 жылдың
өзінде берген бағасы күні бүгінге дейін аса сындарлы және ғибратты болып
саналады. Сол уақыттарда Қазақ тілі газетінің бетінде анда-санда оқып
отырған әсерлі анық сөздер, қауіптің пішінін айқын ғылып көрсетіп,
мектептегі жас балалардың сезімін түзу жолға беттеткендей болушы еді. Жас
буынның жаңа туып келе жатқан әлсіз ойын жол мұндалап, жетегіне алып бара
жатқандай байқалушы еді. ...Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына
түгелімен ой түсіріп, елін ұйқысынан оятып, жансыз денеге қан жүгіртіп,
күзгі таңының салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған Қазақ тілі
газеті болатын [10, 35 б. ]. Жүсіпбек Аймауытовтың қазақ журналистикасының
тарихы, оның ішінде Абай журналының шығарылуына байланысты жазғандарында
бағалы деректер бар.
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінде кеңестік баспасөз органдары көбейген
кезде қазақ баспасөзінің, соның ішінде Семей қаласындағы баспасөз тарихы
жөнінде әңгіме қозғала бастады.
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде жалпы баспасөз тарихы мен оның халық
үшін қаншалықты маңыздылығын кезінде Еңбекші қазақ газетінің редакторы
Т.Рысқұлов өзінің Баспасөз міндеттері, Қазақ ұлты мен қазақ
пролетариатының қалыптасуы атты мақалаларында көрсетті. Тұрар Рысқұловтың
Баспасөз мәнісі деген атпен 1926 жылы шыққан еңбегінде тасқа басылған
сөздің қалың қауымға қандай ықпал ететіні көрсетілді. Негізінен баспасөздің
теориялық мәселелерін қамтығанымен, автор қазақ баспасөзінің өткендегі
жағдайына да назар аударған. Бұл тақырыпта Сәкен Сейфуллиннің 1922-23
жылдар аралығында жарияланған Баспасөзді күшейту жұмысы, Қазақстан
баспасөздері, Оқушы жастарға үлгі, Газетке не жазу керек?, Қазақ
халқының төмен табының азаматтарына, Қазақ жұмыскер кедейлері газет -
журнал оқу керек сияқты мақалаларында да айтылады. Кезінде Қызыл
Қазақстан журналына жарияланған Тар жол, тайғақ кешу тарихи - мемуарлық
романында ұлттық басылымдар туралы көп мағлұматтар береді [11, Б. 52; 85].
Сондай-ақ ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті деген оқулығында Сәбит Мұқанов
қазақ тіліндегі баспасөз нұсқаларының ауыз әдебиетін жинап, халыққа қайта
ұсынудағы еңбегі көрсетіледі де, баспасөз тарихының кейбір мәселелері
қозғалады. Уақыт қысымымен осы еңбекте аты аталған көптеген басылымдар
саяси айыптау тұрғысына ұшыраған. Дегенмен, 30-жылдардың басында жарық
көрген С.Мұқановтың бұл еңбегінен қазіргі кезде қарастырылып жүрген
мерзімді баспасөз тарихына қатысты деректерді кездестіреміз.
Алғашқы өлкелік басылымдарды, оның ішінде Семей өлкесіндегі газет-
журналдар тарихын зерттеуші С.М.Бабинцевтің мақаласы қазірге дейін өз
құндылығын жойған жоқ. С.М. Бабинцевтің Семей өлкесіндегі мерзімді
баспасөз туралы естеліктері атты мақаласы 1931 жылы Қазақстанды тану
қоғамының Семей бөлімінің жазбаларында (Бұрынғы мемлекеттік география
қоғамының Семейдегі бөлімі) басылып шықты. Бұл естелік мақалада жалпы Семей
облысындағы алғашқы баспасөздің пайда болуынан бастап, кеңестік дәуірдегі
басылымдардың өрістеуіне дейінгі кезеңді қамти отырып, барлық газет-
журналдарға қысқаша баға береді. Кеңестік дәріптеу тұрғысында жазылған бұл
мақалада ұлттық газет-журналдарға таптық идея тұрғысынан баға берілген, -
дейді ғалым Р.Асанқызы [12, 65-68 б.б.].
Көрнекті әдебиеттанушы профессор Бейсембай Кенжебаев Қазақ
баспасөзінің тарихынан мәліметтер (1956 ж.) және сол автор Т.Қожакеевпен
бірігіп Қазақ совет баспасөзінің тарихынан (1962 ж.) деген еңбектер
бастырды. Ол 1888-1929 жылдары қазақ тілінде шыққан газет-журналдарға
тоқталып, Дала уалаяты, Серке, Қазақ, Қазақ газеті, Қазақстан
газеттері мен Айқап, Абай журналдарына талдау жасайды. Әсіресе, қазақ
даласына кең тараған Дала уалаяты газетімен Қазақ газетіне терең
сипаттама береді де, екі революция мен азамат соғысы жылдарында (1917-1920)
шыққан газет-журналдарды саяси-идеялық бағыттарына қарай екі топқа бөліп
жіктейді. Оның бірінде буржуазияшыл-ұлтшыл, контрреволюцияшыл бағытта
шыққан 13 газет-журналды, екіншісінде большевиктік Кеңес өкіметі
бағытындағы 16 газет журналды қарастырады. Дегенмен, бұл кітаптарда ұлт
баспасөзінің тарихы тұтас тұғырнамалық жүйеде алынып қарастырылған жоқ.
Әлбетте, бұл еңбектер қазақ журналистикасының тарихын зерттеуші жаңа буынға
жөн сілтеді, жол көрсетті. Баспасөз тарихы деген жаңа сала ғылыми проблема
ретінде осылай қалыптаса бастап еді.
Қазақстан баспасөзінің тарихын 1870 жылдан, алғашқы кезінен бастап,
жүйелеп, ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін келтірген профессор Хайыржан
Бекхожиннің еңбегі ерекше. Бұл жөнінде оған тең келерлік есім әлі жоқ
екенін мамандар айтып келеді. Әрине, оның 1964 жылғы Қазақ баспасөзінің
даму жолдары, 1981 жылғы Қазақ баспасөзі тарихының очерктері,
С.Матвиенко, С.Қозыбаевпен 1991 жылы бірігіп жазған Очерки истории
казахской журналистики монографиялары идеялық жағынан коммунистік саясат
сарынында болғанымен, танымдық құны қымбат. Қазақ баспасөзінің даму
жолдары еңбегінде [13, 18-19 б.б.]. тек кеңестік Орынбор, Семей, Ақмола,
Өскемен, Жетісу өңірлерінде шыққан өлкелік Бірлік туы, Жас қазақ,
Тіршілік, Алтай үні, Бостандық туы, Айна және Қазақ тілі
газеттерінің маңызы мен саяси мәніне ғана тоқталып қоймай, қазан
төңкерісіне дейін шығарылған ұлттық басылымдарға коммунистік идеология
тұрғысынан талдауға мәжбүр бола отырып, Сарыарқа, Абай, Бірлік сияқты
кезінде ұлтшыл деп айдар тағылған басылымдарға да орын береді.
Х.Бекхожиннің Қазақ баспасөзі тарихының очерктері еңбегінде өткен
ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы Семейдегі қазақ баспасөзі дамуының кейбір
ерекшеліктеріне, аталған басылым көтерген өзекті мәселелер, кейбір
тақырыптары жайлы да айтып өтеді. Газетте қызмет атқарған Мұхтар Әуезов,
Сәбит Дөнентаевтардың публицистикалық шығармаларына өзіндік баға берген.
Алайда автор Қазақ тілі газетінен кейінгі Жаңа ауыл, Социалды Шығыс,
Екпінді, Семей правдасы, Ертіс газеттерінің шығу тарихына
тоқталмаған.
Т.Қожакеев өз еңбегінде Семей өңіріндегі Кеңес баспасөзінің басталу
тарихы жайлы жазған. Қазақ тілі газетінің қалыптасуына ерекше үлес қосқан
Ж.Аймауытов, М.Тұрғанбаев, М.Әуезов сияқты есімдері халыққа белгілі
қайраткерлер жайлы да осы еңбекте автор кеңінен ой толғайды. Газет
шығарушылардың басылым туралы естеліктерінен үзінділер келтірген, әрі
басылым тарихының даму кезеңдеріне тоқталған.
Аталған еңбектер қазақ баспасөзінің тарихына ден қойған келесі
буындарға бағыт - бағдар болып отыр.
1959 жылы 15-19 наурыз айында қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына
арналған ғылыми-теориялық конференция өтті. Конференцияда айтылған сын-
пікірлер мен ұсыныстар толығымен жинақталып, 1961 жылы Әдеби мұра және оны
зерттеу деген атпен жарыққа шықты. С.Бәйішевтің кіріспе сөзімен ашылған
конференцияда қазақ әдебиетін зерттеудің өзектілігіне, қазақтың революцияға
дейінгі және кеңес дәіріндегі қазақ әдебиетінің тарихы жөніндегі әдебиетші
ғалымдардың пікірлері мен ұсыныстары қаралды. Осы конференцияда белгілі
ғалым Б.Кенжебаев кеңестік идеология өктемдігіне қарамай, қаншама рет
ұлтшылдығы үшін сөгіс алып, партиядан шығарылса да, батыл түрде ұлт
әдебиетінің мүддесі үшін сөз алды. Онда ол: Біз қазақтың бұрынғы ақын,
жазушыларын саяси-идеялық қатесі бар және саяси-идеялық қатесі жоқ ақын,
жазушылар деп жіктедік. Дұрысында, тарихта болған, заманында өзінің шамасы
келгенше қоғамдық, прогресшіл қызмет атқарып, әлеуметтік-мәдени, әдеби мәні
бар азды-көпті шығармалар қалдырған ақын-жазушылардың аттары аталуға,
қызметтері мен шығармалары көрсетілуге, зерттелуге тиісті - деп, кеңестік
бұрмалануларға қарсы шығады, өзінің ұлты үшін ештеңеден қаймықпайтынын тағы
да көрсетеді. М.Әуезов бастаған бірнеше ғалымдар Б.Кенжебаевтың бұл
пікіріне қолдау жасайды.
Осы салада 50-жылдардың аяғында диссертация қорғаған (кейін ол еңбегі
монография болып шыққан) С.Имашев зерттеуінің баспасөз тарихнамасында
алатын орны ерекше. Бұл еңбектің құндылығы-мұнда ғалымның Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарындағы большевиктік бағыттағы басылымдардың қалыптасуы мен
дамуын өңірдегі оқиғалармен байланыстыра отырып талдауында.
Жеке педагогикалық басылымдар тарихы мен дамуын зерттеген
К.Ақтамбековтың еңбегі қазақ баспасөз тарихының жаңа бір қырын ашты [14, 83-
92 б.б.].
Қазақ мерзімді баспасөзінің елу жылдығына байланысты В.Шляховтың
құрастыруымен шыққан Жолға шыққалы жарты ғасыр жинағына Семей, Өскемен,
Павлодардағы алғашқы кеңестік басылымдардың қызметі жөнінде Бекхожин,
Сыздықов, Бурабаев, В.Шевченко мақалалары жарық көрді.
1970-90-шы жылдарда шыққан мерзімді баспасөз жөніндегі барлық
зерттеулерде де негізгі нысана көзі ретінде кеңестік басылымдарға ғана жеке
мән беріліп қарастырылды. Бұндай зерттеулерге: И.В.Кузнецов пен
Е.М. Фингеритдің барлық кеңестік республикалардың, оның ішінде
Қазақстандағы алғашқы кеңестік газеттердің қалыптасуын қарастырған Москвада
басылған Кеңестер Одағының газеттер әлемі атты кітабын, А.Жаманқұлованың,
А.Н. Алексеева, Б. Спановалардың құрастыруымен бастырылған мерзімді
басылымдардың жинақталған жалпылама көрсеткіші, Г.Қозыбаеваның 1920
жылдардан бастап Қазақстанда алғаш шығарылған партиялық журналдары мен
тұспа-тұс шыға бастаған жастарға арналған мерзімді баспасөз тарихы туралы
жазған Г. Қырғызбаеваның диссертациялық еңбектерін айтамыз. Сондай-ақ, бұл
кезеңде С.Қозыбаевтың, Е.Нығметовтың, В. Кашляктың мақалалары да жарыққа
шықты [15, 5-10 б.б.].
Жоғарыда аталған зерттеулер дерек қорының молдығымен қарастырған
мәселелердің ауқымдылығымен құнды. Алайда, бүгінгі күнге дейін жарық көрген
бұл еңбектерді Қазақстанның кеңес дәуірі кезеңіндегі алғашқы кеңестік
басылымдардың қызметіне ғана тоқталып, ұлттық және басқа да түрлі
демократиялық ағымдардағы газет-журналдарға келгенде сырт айналып, оларды
өз қара басын ғана ойлап билікке ұмтылған ұлтшылдар мен уақытша үкіметтің
қол шоқпары ретінде жазып келді.
90-шы жылдардың басында қазақ баспасөз тарихын зерттеумен айналысушы Т.
Қожакеевтің есімін ерекше атаймыз. Ол Жыл құстары еңбегінде 20-шы
жылдары қазақ тілінде шыққан уездік, губерниялық, яғни, облыстық кеңестік
газеттер тарихы мен осы басылымдардың алғашқы шығарушыларына тоқталса, ал
Көксеңгірлер және Сара сөздің сардарлары кітабында кезінде аты аталмай,
еңбектері еленбей сталиндік зұламатқа ұшырап, жазықсыз құрбан болған
баспасөз тарихының негізін қалаған көрнекті журналистер қызметін саралап
халыққа жеткізеді.
Еліміз дербес мемлекет ретінде тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ
баспасөзінің тарихына ден қойылып, бұл салада жүйелі зерттеулер өріс ала
бастады. Баспасөз органының пайда болуының өзі ұлт мәдениетінің жаңа сатыға
көтерілгенін, ұлттық сананың оянғандығын көрсететін еді.
Т.Қожакеевтің, Қ.Аллаберген мен Ж.Нұсқабайұлының,
З.Тайшыбай мен Т.Ахметжанованың, Д.Қамзабекұлының, Б.Жақыптың еңбектері
қазақ журналистикасы тарихының маңызды салаларын қозғайды. Қ.Аллаберген,
Ж.Нұсқабайұлы, Ф.Оразай жазған Қазақ журналистикасының тарихы (1870-1995
жж.) [4] көлемі шағын болғанымен, әзірше журналистика тарихына ден
қойғандар үшін басшылыққа алатын бірден-бір оқулық болып отыр.
Баспасөз тарихында өзіндік орыны бар М. Әуезовтің публицистикасын
зерттеп, ғылыми талдау жасаған Б. Жақыптың [10] еңбегінде қаламгердің
қызмет етіп, алғашқы мақалалары шыққан біршама мерзімді баспасөздердің
тарихы айтылады.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы мерзімді басылымдарды
тарихи дерек ретінде қарастырған Қ. Атабаевтың монографиясы жарық көрді.
Автор бұл кітапта бұрын буржуазияшыл – ұлтшыл бағытта болды деп, ұшқыр
пікір білдірген ұлттық басылымдардың қоғамдық – саяси қызметіне қатысты
көптеген тың мәліметтер береді.
Семейдегі баспасөз тарихының бірқатар мәселелері елімізде қорғалған
диссертациялық жұмыстарда қарастырылады. Баспасөз тарихы бойынша соңғы
жылдары М.С.Ибраемова, Р.А.Молдашева, Л.Р.Нұрғалиева, М.С.Сәулембекова
сынды зерттеушілер осы мәселелер бойынша ғылыми диссертациялар қорғады.
Осы аталмыш кезеңді қамтитын ұлттық баспасөз беттеріндегі тарихи
ақиқатты қалпына келтіріп, халыққа жеткізуде көп үлес қосқан
М.С. Ибраемованың тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін жазылған диссертациялық жұмысын айта кету керек [9].
Соңғы жылдары жекелеген басылымдар, көрнекті публицистердің
шығармашылық қызметі арнайы зерттелді. Мысалы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқайдан бастап кеңес кезіндегі
қазақ журналистерінің мұралары қайта қаралып, лайықты бағасын алуда.
Энциклопедиялық, анықтамалық әдебиеттерде, жеке жазушылардың жинақтарында
олардың публицитикалық шығармаларына орын берілуде. Бұған мысал ретінде
Мұхтар Әуезовтің, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Бейімбет
Майлиннің, Смағұл Сәдуақасовтың, Қошмұхамед Кемеңгеровтың, Ғабит
Мүсіреповтың, Сәбит Мұқановтың, Сәкен Сейфулиннің, Сұлтанбек Қожановтың
т.б. көп томдық жинақтарында олардың мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген
мақалалары басылып, бүгінгі ұрпақтың игілігіне айналғанын айтуымыз керек.
Бұл мәселеге ерекше тоқталатын себебіміз, бұрын жазушылардың көркем
шығармалары ғана жиналып, олардың публицистикалық еңбектеріне мән берілмей
келді. Сөйтіп, қаламгердің қайраткер ретіндегі тұлғасы толық ашылған жоқ.
Енді бұл іспен баспасөз тарихшылары айналыса бастағаннан кейін, ардақты
азаматтарымыздың өз кезінде халқына қандай еңбек сіңіргеніне куә болатын
мүмкіндік туды.
Ресейге қосылған кезден бастап Қазақстанда сауда-саттық, ұсақ қолөнер
кәсібі, отырықшылану, егін салу көбейді; өндіргіш күш дамып, шаруашылықтың
өнімі артты; өлкенің экономикасы жаңа бағытқа ұласа бастады.
Осы жағдайларға байланысты XIX ғасырдың ортасынан қазақ арасында оқу-
ағарту, қазақ тілінде кітап бастыру, газет, журнал шығару жұмысы да дамый
бастады.
Қазақстан Ресейге қосылмай тұрғанда қазақ тілінде кітап басып шығару
атымен жоқ еді. Егер бірді-екілі кітап бола қойса, ол араб, парсы, шағатай
тілдерінде ертеде шыққан діни кітаптар болатын.
Қазақ тілінде кітап бастырып шығару Қазақстан Ресейге қосыла бастаған
кезден, XIX ғасырдыц басынан басталады. Бірақ онда да қазақ кітаптары
Қазақстанның өз ішінде басылған жоқ. Петербургте, Қазанда, Уфада,
Орембургте, Омскіде, Ташкентте, көбіне Қазанда, Қазан университетінің
баспаханасында, Каримовтар, Хұсайновтар баспасында шыққан.
Қазақ тілінде тұңғыш басылып шыққан кітапты дәл атап көрсету қиын, ол
әлі анықталған жоқ. 1807 жылы Қазанда, унвверситет баспасьшда Сейфілмәлік
қиссасы басылып шығыпты; 1816 жылы, тағы да Қазанда, университет баспасында
Қозы Көрпеш-Баян сұлу поэмасы басылыпты. Қазақ тілінде тұңғыш басылып
шыққан кітаптардың осылар болуы да мүмкін.
Казақша кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да, алғашқы
кезде, XIX ғасырдың бірінші жартысында, ол аса мардымаған сыяқты.
Жоғарыдағы аталған қиссалардан басқа, 1841 жылы Қазанда Боз-жігіт қиссасы
басылып шыққан. Бұлардан басқа баспадан шыққан ешнәрсе кездеспейді.
Қазақ тілінде кітап бастырып шығару жұмысы XIX ғасырдың ортасынан
бастап күшейеді. Оған, алдымен, осы кездегі өлкенін, шаруашылық, мәдениет
жағынан ілгері дамуынын, әсері тиеді;
XIX ғасырдың ортасыпан бастап қазақ даласында: қазақтың этнографиясын,
тарихын, тілін, әдебиетін зерттеуші орыс ғалымдары көбейеді; қазақтың өз
арасынан орысша оқыған бірен-саран кісілер де шығады. Бұлар қазақтың ауыз
әдебиет нұсқауларын, жеке ақын жырауларының сөздерін жазып алып, кітап етіп
бастырады; өздері орыс әрпімен казақша кітаптар жазып шығарады. Бұл жөнінде
Шоқан Уалихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, И. Н. Березиннің, В. В.
Радловтың, П.М. Мелиоранскийдін, Әбубәкір Диваевтың еңбектерін атауға
болады,- ғалым ғалым пікірін ттек басшылыққа алумыз қажет [16, 87-100
б.б.].
XIX ғасырдың ортасынан бастап ислам дін басылары қазақты өздерінше
нағыз мұсылман етуді мықтап қолға алады. Қазақ арасында дін оқуын, дін
жұмысын, дін үгітін күшейтуге тырысады. Осы ретпен түрлі муфтияттар қазақ
даласына Бұхарда, Самарқандта, Қазанда, Уфада оқыған татар, башқұрт, қызыл
бас молдаларын көп жіберді.
Мысалы, Үнемші деген біреу Қазақ баспасөзінің тарихынан мағлұмат
деген мақаласында: Қазақ баспасөзі 1897 жылдан бастан туады дей келіп,
қазақ тілінде сол 1897-1900 жылдар арасында шыққан кітаптардың тізімін
көрсетіеді, олардың кейбіреулерінің мазмұнын айтып береді. Бұл кісінің
айтуы бойынша қазақ тілінде 1897 жылы 32 кітап, 1898 жылы бір кітап, 1899
жъілы 5 кітап, сөйтіп XIX ғасырда небәрі 38 кітап шыққан тәрізді.
Біріншіден, Үнемшінің қазақ тілінде кітап бастыру 1897 жылдан туа
бастады дегені дұрыс емес. Оны біздің жоғарыда келтірген деректеріміз
дәлелдейді. Онан соң, Үнемші жыл сайын шыққан кітаптардың санын түгел,
дұрыс бермеген. Мұны қазақ баспасөзінің тарихы жөнінде мағлұматтардан айқын
көруге болады.
Нығмет Сәбитов өзінің Қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші
деген кітагішасында қазақ тілінде 1862 жылдан бастап үздіксіз, жыл сайын
кітап басылып тұрғанын дәлелдейді; қазақ тілінде 1862-1917 жылдар арасында
басылып шыққан кітаптардық тізімін береді.
Қазақ баспасөзінің тарихы, қазақ тілінде шыққан кітаптар туралы ең
соңғы, әрі дәл, әрі толық материал беретін кітап Н. Сәбитовтың осы кітабы
деуге болады. Сондықтан біз өзіміздің бұл кітапшамызда көбіне сол еңбекке
сүйенеміз.
Нығмет Сәбитовтың кітабы бойынша қазақ тіліиде XIX ғасырда, яғни 1862-
1900 жылдар арасында небәрі 70 кітап басылып шыққан. Бірақ мұны да осы
уақыттың ішінде шыққан кітаптарды түгел көрсетеді деу қиын. Өйткені
Н.Сәбитов кітабының сөз басында былай деп жазады: Қөрсеткішке қазақ
тілінде басылып шыққан кітаптар түгел кірді деуге болмайды. Бірсыпыра
кітаптар кірмей қалды. Себебі айтылған кітаптар қолда болмағандықтан
авторларының аты, жөні, қайда және қашан басылғаны белгісіз болды.
Ал, енді сол 70 кітап қандай кітаптар еді, олардың кай жылы қаншасы
және қайсысы шыққан деген мәселеге келсек, онда мынаны көреміз.
Қазақ тілінде 1862 жылы - бір кітап, 1866 жылы-бір кітап, 1877 жылы -
бір кітап, 1878 жылы -бір кітап, 1879 жылы-4 кітап, 60-70 жылдары -
небәрі 8 кітап шыққан. Бұлар: Ертарғын, Қозы Көрпеш-Баян-сұлу
поэмалары, Атымтай, Сейтбаттал, Зарқұм, Сал-сал деген қиссалар,
Мақұлат Қырғыз деген өлең кітап.
Қазақ тілінде 1880 жылы 3 кітап, 1881 жылы - 3 кітап, 1882 жылы -2
кітап, 1883 жылы - 2 кітап, 1885 жылы -бір кітап, 1888 жылы-2 кітап, 1889
жылы-3 кітап, ссксенінші жылдар ішінде небәрі 16 кітап шықкан. Бұлардың
арасында Дулат Бабатайұлының Өсиет нама дегсн кітабы, Шортанбай
Қанайұлының Қисса ІІІортанбай һәм Шортанбайдың бала зары деген кітабы,
Қамбар батыр, Қарабек батыр, Боз жігіт, сияқты эпостық жырлар,
Жұмжұма, Мұхамбетханафия, Шәкір-Шәкірат, Мәлік-Хасед сыяқты діни
қиссалар: бар.
Қазақша 1890 жылы 1 кітап, 1891 жылы - 1 кітап, 1892 жылы - 2 кітап,
1894 жылы - 1 кітап, 1895 жылы - 1 кітап, 1896 жылы - 3 кітап, 1897 жылы -
18 кітап, 1898 жылы - 13 кітап, 1899 жылы - 6 кітап, тоқсаныншы жылдар
ішінде небәрі 46 кітап шыққан. Бұл кітаптардың ішінде Ыбырай Алтынсаринның
казақ хрестоматиясы, Кел балалар, оқылық, Ахуал, Айман - Шолпан,
Біржан-Сара, Мұңлық-Зарлық сыяқты лиро-эпостық жырлар; Қаһарман,
Қасымжомарт, Дариға қыз, Самырық, Нұрабатыр, Кәрбала сыяқты
қиссалар бар.
Мұнан жасалатын қорытынды: жалпы алғанда XIX ғасыр ішінде қазақ тілінде
70-80 кітап шыққан деуге болады. Бұл тіпті аз: жылына бір кітаптан
келмейді. Бірақ жоқтан жақсы. Қазақ тілінде одан бұрын кітап болмағанын
еске алсақ, бұл бір талай табыс.
Қазақ тілінде шыққан бұл 70-80 кітапты тақырьш-мазмұнына қарай мынадай
төрт топқа бөлуге болады:
Бірінші топ – арап, иран діии қиссалары: ислам дінін, соның
пайғамбарларын, әулиелерін, қағидаларын баяндайтын кітаптар; бұлар – 45
кітап.
Екінші топ – араб, иран ертек, аңыздары, эпостық жырлары; көбінше; Мың
бір түн, Шаһнама әңгімелері. Бұлар – 15 шақты кітап.
Үшінші топ – қазақтың өзінің ауыз әдебиет нұсқалары: ертек, аңыз,
батырлар жыры, ғашықтық жыры, айтыс өлеңдер. Бұлар – 12 кітап Төртінші
топ жеке ақын-жыраулардың, ақын-жазушылардың өздері жазған өлең,
шығармалары. Бұлар – 8 кітап.
Басылып шыққан кітаптардың осы сандарынан XIX ғасырда қазақ тілінде
саясат, шаруашылық мәдениет туралы, дүниелік ғылым, өнер туралы алғашқы
түсінік, бастауыш мағлұмат беретін бір, бір кітаптың басылмағаны, оның
орнына молдалардың, патша өкіметінің діни қиссаларды, ислам дініи
дәріптеген, ескілікті көксетеи кітаптарды көбірек бастырып, таратуға күш
салғандықтары байқалады. Сөйтіп, олар халықты дін түнегінде, орта ғасырдың
шырмауында ұстап, езді.
Міне, сол үшін де қазақтың ағартушылары Шоқан, Абай, Ыбырай дін
басыларының, патша өкіметінің қазақ арасына ислам дінін жаю, қазақты
мұсылманшылықка үйрету әрекетіне қарсы болды. Оны әсіресе Шоқан өзінің бір
еңбегінде әрі ашық, әрі толық айтты:
...Татар молдалары мен Орта Азия ишандарымың әрекеті арқасында қазақ
барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп барады. Қәзір қазақтың кейбір
сұлтандары, байлары әйелдерін оңаша үйде ұстайтын болды; қазақтар Мекеге
баратьнды шығарды; домбыра тарту орнына, батырлар туралы өлең жырларды айту
орнына пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни қиссаларды оқыйды.
Тегі, европалық мәдениеткетке Россияның Византия дәуірін басынан
өткізіп жеткені сияқты, қазақ халхы оған татар дәуірін басынан өткізіп
жететін болады. Бұл оның болашағы бұлдыр, қараңғы деген сөз. Өйткені қанша
оңбаған болса да, Внзантия Россияға азды-көпті ағартушылық элементі бар
христиан дінін енгізді. Шағылмаған, ұғымтал қазақ халқына татар оқуы түкке
аспайтын діни схоластикадан, адамның ойы, сезімі өркендеуіне бөгет
жасайтып схоластикадан басқа ештеңе үйретпейді.
Сондықтан біз қалай да татар дәуірін орап кетуіміз керек. Бұл жөнде
бізге өкімет көмек көрсстуі керек... Көмек көрсеткенде ол, алдымен,
молданы, ислам идеясын қолдауын қоюы керек, онан соң, қазақ округтерінде
татар мектептерін ашпай, орыс мектептерін ашуы керек.
Қазақ тілінде кітап бастыру XX ғасырдың басында күшейе түскен. Бұл
кезде, демек 1900 жыл мен 1917 жыл арасында, қазақ тілінде барлығы 200
шамалы кітап басылып шыққан.
Бұл кітаптарды жылға бөлсек, былай болады. 1900 жылы -3 кітап, 1901
жылы – 6 кітап, 1902 жылы 8 – кітап, 1903 жылы – 16 кітап, 1904 жылы – 3
кітап, 1905 жылы – 2 кітап, 1906 жылы – 9 кітап, 1907 жылы – 10 кітап, 1908
жылы – 17 кітап, 1909 жылы – 20 кітап, 1910 жылы – 13 кітап, 1911 жылы – 26
кітап, 1912 жылы – 21 кітап, 1913 жылы – 15 кітап, 1917 жылы – 11 кітап
шыққан.
XX ғасырдың басында қазақ тілінде кітап бастыру, жалпы алғанда, жылдан
жылға артып отырғаны, әсіресе, 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-
демократиялық төңкеріс қарсаңында, сонан кейінгі жылдары көбейгені айқын
көрінеді. Бұл кезде қазақ тілінде кітап бастырудың көбеюіне, сөз жоқ, 1905-
1907 жылдардаш алғашқы орыс революциясының әсері тиді; ал, оның есесіне
1916 жылы, қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі болған жылы бірде бір
кітап басылмаған.
Бул жылы кітаптың шықпауы, әрине, сол жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің
салдары деп білу керек: патша өкіметініц цензуралары қазақ тілінде кітап
шығаруға рұқсат бермеген болуға тиісті.
XX ғасыр басында қазақ тілінде шыққан кітаптардын ішінде қазақтың ақын-
жазушылары – Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсариннің, Мұхаметжан
Сералиннің, Сәбит Дөнентаевтың, Спандияр Көбеевтің, тағы басқалардың өлең
жинақтары, шығармалары, сонымен бірге А.С. Пушкиинің Капитан қызы,
И.А.Крыловтың мысалдары сияқты орыс тілінен аударылған кітаптар; қазақтың
бұрынды-соңды ауыз әдебиетінін, нұсқалары- батырлар жыры, ғашықтық
дастандары, ертектері, тарихи жырлары, мақал-мәтелдсрі, жұмбақтары және
араб, парсы әдебиетінен Мың бір түн, Шаһнама әңгімелері; қазақша түрлі
оқу кітаптары-ана тілі, әдебиет, есеп, география оқулықтары бар.
Араб, парсы, шағатай тілдерінен аударылған, көшірілгеи кітап, қиссалар
тілінің шұбар, қазаққа түсініксіз болғаны былай тұрсын, тіпті қазақ
арасындағы, қазақтың аз ақын, жырау молдаларының өз жандарынан жазған,
қазаққа арнап, қазақ тілінде жазған өлең, кітаптарының да тілі шұбар,
түсініксіз болды.
Кітабының ақырында Ғали өзін Чистаполь уезінен келген татар деп
көрсетеді. Павлодарға келіп, қазақпен алыс-беріс жасап тұрғанымызға 25 жыл
болды дейді.
Қазақ тілінде басылып шыққан кітаптардың тілі тек авторлары кей ретте
татар, башқұрт, кей ретте қожа, молда болғандықтап ғана шұбарланған,
түркіленген жоқ. Сонымен қатар, бастырушылары татар, башқұрт болғандықтан
да шұбар, түркі болды. Татар кітап бастырушылары, татар корректорлары
қазақша жазылған кітапты да татарша, түркі етіп шығарды.
Бұл кездегі кітап жазушылардық көбі және кітап бастырушылар татар,
қазақ, башқұрт, өзбек, тағы басқа халықтардың сөздері араласа берсе, діни
сөздер көп қолданылса кітап, газет түрік тектес халықтарға түсінікті, жақын
болады; осыдан жалпы түркі тіл жасалады деп ойлады. Бұл сол кездегі
реакцияшыл ағымдардың-пантюркистердің, панисламистердің және солардың тілі
болған Тәржіман газетінің ұстаған жолы еді.
XIX ғасырда шыққан кітаптарға қарағанда, XX ғасырдың басында шыққан
кітаптардың тақырып, мазмұн жағы болсын, жанр жағы болсын кеңейе түскен:
тек әдебиет кітаптары ғана шығарылып қоймай, оқулықтар, ғылыми кітаптар да
шығарылған; тек кисса, дастан, өлең кітаптары ғана шығарылып қоймай,
прозалық (әңгіме, повесть, роман, публицистикалық мақалалар) кітаптар
да шығарылған,- дейді ғалым [17, 23-30 б.б.].
Ал енді, XIX ғасырда, XX ғасырдың басында қазақ тілінде шыққан
кітаптардың тіліне келетін болсақ, олардың басым көпшілігінің тілі шұбар
келеді: араб, парсы, шағатай, татар, башқұрт, өзбек сөздері араласып
жатады, жалпы түрки деп аталатын тіл болып келеді. Аты қазақша дегені
болмаса, көбіне тілі де, емлесі де қазаққа түсініксіз болды. Оларды қалың
бұқара былай тұрсын, қазақтың мұсылманша оқыған, хат білген адамдары: қожа,
молдалары да жөнді түсінбеді. Бұл жөнінде қазақтық оқыған адамдары: осы
күні қазақ тілінде шығып жүрген кітаптар түрки тілде шығады; тіпті хат,
жөн білген қазаққа да түсініксіз деп Дала уалаяты газетіне жазды.[18, 220-
222 б.б.].
1.2 ХХ ғасыр басындағы қазақ газеттері және қазақ публицистикасының
дамуы
Өткенін қастерлеп, бүгінгі ұрпақтың керегіне жарата білу -келешегі бар
өркениетті елдердің үлесіне ғана тиетін жайт. Біз кейінгі жылдардағы
өткенімізге тереңдеп бара алмай келдік. Қазақ елі үшін ояну дәуірі енді
ғана басталды. Қазақ халқының тарихи санасын қайтадан қалыптастыру қоғамды
жаңғыртудағы негізгі мәселе болып отыр. Ол үшін өткен тарихымызды қоспасыз
түгел білуіміз керек. Төңірегімізді түгендеуде жоғалтқанымызды қолға
алынған көп жұмыстардың бірі-ана тілімізде жарық көрген газет-журналдарды
жинау, олардың бетінде басылған, шашырап жүрген дүниелерімізді халқымыздың
игілігіне жарату болып табылады. Мол тарихымызды танып, түсінуге себебін
тигізетін түпнұсқа еңбектердің ішінде Дала уалаятының газетінің орны
ерекше.
1905-1907 жылдарда революцияның әсерінен қазақ даласында ерекше бір
өзгеріс болып, көптеген газеттер шыға бастады. Мысалы: Серке газеті
1907, Қазақ газеті 1907, Қазақстан 1911-13 , Ешім даласы
1913, Қазақ даласы 1913, Қазақ 1913-1918, сонымен қоса ең алғашқы
қазақ журналы Айқап 1911-15.
Халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби, мәдени және эстетикалық ой-пікірін
оятып, қалыптастыруға септігін тигізген Түркістан уалаятының газеті
қазақ баспасөзінің көш бастаушы басылымы болып саналады [19, 67-73 б.б.].
Түркістан уалаятының газеті ең алғаш Туркестанские ведомости
газетіне қосымша ретінде 1870 жылдан бастап Ташкентте шыға бастаған. Бұл
жалпы Орта Азия халықтарынын, тұңғыш газеті. Алғашында ол айына төрт рет
оның екі нөмірі өзбекше және екі нөмірі қазақша шығатын болды.
Туркестанские ведомости газетінен бөлініп қазақша, өзбекше шыққан
Түркістан уалаяты газетінің бетінде қазақ елінің тұрмысы, тарихы туралы
мағлүматтар көп басылған, оның ішінде қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл
және Алматы облыстарын қоныстанған қазақтардын, сол кездегі тіршілігі
кеңірек қамтылған. Ш.Уәлихановтың көп танысының бірі газеттің редакторы-
Ш.М. Ибрагимов бұрын Омбы кадет корпусында оқып, Көкшетау дуанының хатшысы
болған кісі. 1865 жылы Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия Россияға
қосылғаннан кейін Ш.Ибрагимов пен И.Ибрагимовты Ташкентке генерал-
губернатордың қарамағына жібереді. Ш.Ибрагимов бір жағынан генерал-
губернатордың тілмашы, екінші жағынан өзбекше-қазақша шығатын Түркістан
уалаяты газетінің редакторы болып жұмыс істеді. Кейінірек X. Чанышев
газетке редактор болып бекітілді. Газеттің бас редакторы Н.П.Остроумов,
кейін Н. Г. Малицкий болды. Газеттің шығуына ішкі істер министрлігі
рұқсат беріп, оның бағдарламасын тек қана патша үкіметінің бұйрық-
жарлықтарын, салтанатты жиылыстарын жариялауға ғана Лайықтап, көбінесе
ресми хабарларды басуды ұғарған еді. Ресми хабарлардың ішінде Түркістан
генерал-губернаторы мен әскери губернаторлардың жергілікті халықтарға
қатысты бұйрықтары, сот орындарының үкімдері, Түркістан өлкесінде
жарияланатын жалпы үкімет бүйрықтары болды. Ғылым-білімнен қосқаны-орыс
патшаларыны ңөмірінен қысқаша әңгімелер. Орыс және басқа мемлекеттердің
өмірінде кездесетінжергілікті халықты қызықтыратын оқиғалар, өнеркәсіп пен
ауыл шаруашылығына байланысты жергілікті хабарлар, әртүрлі мәліметтер .
Түркістан уалаятының газеті қазақ оқырмандарын сол кездегі ғылым
жаңалықтарымен, орыстың бай әдебиетімен, өнердегі ізденісімен таныстырған
алғашқы басылым. Орыс газетінде 1875 жылы №3 санында басылған Біздің орыс
жұртының өнерімен адамдары деген мақалада 1870-74 жылдары орыс кемесінің
жер шарын айналып шығуы туралы мақала жариялаған. Осы газет бетінде Жер
шары, ай мен күн, жүлдыздар, күн мен түн, жылдың төрт мезгілі жөнінде
ғылыми түсініктемелер беріліпті. Түркістан уалаятының газеті Түркістан
генерал-губернаторынын, ресми органы болғанына қарамастан қазақ халқының
қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүние-танымының
молаюына әсер етті. Оның бетінде саяси-экономикалық мәселелермен бірге оқу-
ағарту ісінің жай-күйі, өнер-білімнін, пайдасы, орыс мәдениетінің
жетістіктері, қазақ әдебиеті туралы алғашқы сын, зерттеу мақалалар,
қазақтын, зиялы адамдары олардың өмірбаяны, ғылыми еңбектері жайынан
алғашқы мақала-хабарлар жарияланды [1].
Революцияның алғашқы жылдары (1905-1907) Серке және Қазақ газеті де
жарыққа шықты. Бұл газеттер аз уақыт қана жарияланып, ешқандай құнды
материалдар жариялай алмады. Бұл газеттердің бірде-бір түп нұсқалары
ешқандай кітапханаларда сақталмаған. Серке газеті 1907 жылдың 28 март
айынан бастап Ульфат деген татар газетіне Петербург қаласында қосымша
ретінде шығып отырды. Газеттің алғашқы саны жарияланғаннан кейін өкімет
тарапынан газетті жариялатпай тастаған. Газеттің редакторы Х.Ибрагимов, ал
бастырушысы- Ш.Комигулов болған. Ал, Қазақ газеті 1907 жылдың наурыз
айынан бастап Троицк қаласында шыққан. Редакторы Хаим Шумлов-Сосновский,
бастырушылары Жетпісбай Андреев және Ешмухамед Иманбаев болған. Осы
газеттерден кейін 1911-13 жылдар аралығында Қазақстан деген газет жарыққа
шықты.[20,-5 б ].Газеттің ең алғашқы саны 1911 жылдың 16 март айында
шыққан. Ең алғашқы сандары алдымен Орда қаласында басылып, одан кейінгі
сандары-Орал қаласында жарыққа шығып отырған. Үш жыл ішінде көптеген
кедергілермен газеттің 15 саны ғана жарыққа шыққан. А.А.Щелкованың
типографиясынан газет қазақ тілінде шығып отырған, ал әр санның соңында
кейбір сөздерді орысша аударып жазған.
Газет саяси-әлеуметтік және әдеби газет болғандықтан қазақтардың өмірі,
тұрмыс-тіршілігі, орыстармен қарым-қатынасы жайлы жазылған. Қазақстан
газетіндегі мақалалар өзінің оқырмандарын орыс халқының әдебиетімен,
мәдениетімен және шаруашылығымен таныстырып, осы халықтың өмірі жайында
көптеген мақалалар жариялап отырған. Газеттің шығарушысы, редакторы Елеусін
Бұйрин деген кісі болды.
Газеттің бағыты, мақсаты оның басына жазылып отырған Газеттің асыл
мақсаты: кәсіп ету, ғылым үйрету турасында деп жазылған. Осыған лайық
газеттің әр санында, әрбір мақаласында заман жайы, қазақ халқының хал-жайы,
өнер-ғылым үйрену туралы үзбей сөз болып отырған. Газет нағыз прогресшіл,
демократияшыл бағыттағы газет деуге болады.
Қазақ басылымдарының ішіндегі ең басты орын алатын саяси-әлеуметтік
және әдеби Айқап журналы. Газет 1911-15 жылдар аралығында Троицк
қаласында кең көлемде басылып тұрған. Бірінші орыс революциясынан кейін
Қазақстан жеріндегі социалистік-демократияның тууы журналдың жарыққа
шығуына себепші болды. Айқап журналы ең алғашқы қазақ жазушыларының
ықпалында тұңғыш журнал болды. Бұл журналға дейінгі басылымдар тек өкімет
тарапынан шығып отырған.
Айқап журналының редакторы, жазушы, публицист және журналист —
М.Сералин 1872-1929 болған. Ол көбіне журнал беттерінде М.С. немесе мыс
деген әріптермен өз мақаларының астына жариялап отырған. Журнал жайында әр
түрлі мәліметтер Ленинград қаласының архивінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің дамуы және
Ш.Құдайбердіұлы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ
ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ
2.1 СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНДАҒЫ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ХАЛ-АХУАЛЫ, БАСПАСӨЗДЕРДЕГІ КӨТЕРІЛГЕН
МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Халықтың рухани дүниесiне, ғасырлар бойы жинақталған мәдени қазынасына
Кеңестiк заман кезiнде ел-жұрттан жасырын ұсталып, үнемi қараланып келген,
бүгінде қазақ мәдени дамуындағы бiрегей құбылыс болып табылатын алыптардың
шығармашылық мұрасы бұл күндерi халық игiлiгiне айналды. Ұзақ ғасырлар бойы
жасалған фольклордан бастап, қазақ әдебиетiнiң барлық тарихи кезеңдерi
жөнiнде кешегi Кеңестiк идеология ықпалымен айтылған ойлар, пiкiрлер қайта
қаралып тарихи ақиқат аясында ғылыми дәйектiлiкпен сарапталуда.
Алайда қазақ әдебиетiнiң тарихында өзiнiң шешiмiн таппаған, өзiмiз жете
танып болмаған, басқаға да танытуымыз қажет мәселелер баршылық. Кеңес
империясының жетпiс жылдан астам уақытқа созылған отаршылдық үстемдiгiнiң
кесірінен қазақ халқы бiрнеше ауыр қиын кезеңдi басынан кешiрдi. Кеңестiк
қатал билiктiң қыспағынан тайсалмай халықтың ауыр тағдырын, елдiң мұңын
тура айтқан қазақ әдебиетiнiң өкiлдерi үнемi қуғындалып, түрмеге жабылды,
атылды.
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көшбастаушысы - Ш.Құдайбердіұлы
шығармашылық қызметтің бірнеше саласында - поэзияда, прозада, аудармада,
трактат жазуда, журналистикада үлкен мұра қалдырды.
ХХ ғасырдың басындағы көсемсөз жанрының қалыптасуына үлес қосқан
қаламгерлердің бірі - Шәкәрім Құдайбердіұлы болды. Өз тұстастары секілді ол
да көсемсөздің саласында қалам тербеді. Түрлі тақырыптарға барды. Дегенмен,
Шәкәрімнің мұрасы ешкімге ұқсамайтын айрықша қасиетке бай болды. Мәселен,
Шәкәрімнің шығармаларында философиялық-психологиялық сипат басым болды. Бұл
Шәкәрім қазақ прозасындағы философиялық-психологиялық арнаның бастауы болды
деген сөз.
Диплом тақырыбының өзектілігі. Әлемдік әдебиет аясында болмыс-бітімі,
жүріп өткен жолымен ішкі әлеуметінен туындайтын бағыты айырықша болып
табылатын қазақ әдебиеті-ғаламдық үйлесімдікте орны бар ұлт руханиятының
басты арнасы. Әдебиет - ұлт жаны. Осы тұжырымды Шығыстың да, Батыстың да
ғұламалары да айтқан. Шер толқытып шығарған таза мінсіз асыл сөз - ұлт
қасиетінің белгісі. Шер - көркем өнер, сын табиғаты мен біте қайнасқан мұң-
қайғы емес, қаһар мен намыста. Алаш азаматтарының жүрегін қозғаған, қанын
қыздырған осы ұғымдар Алашты ұлт етті дей аламыз. Дүниедегі ең қатал сын -
тағдыр мен тарих сыны. Жүріп өткен жолына қарасақ, қазақ қай сыннан болсын
мүдірмей өтіпті. Әр кезде ұлтқа тұтқа болар ерлер шығып, халқының санасын
алға тартыпты. Әр заманның өз танымы мен әдебиеті болғандығын ескерсек ХХ
ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің туу, даму ерекшеліктерін айқындарымыз
сөзсіз.
Шәкәрім ақынның ХХ ғасыр басында жарық көрген қазақ публицистикасының
алғашқы қарлығаштарындай мақалалары оның алғашы қалам тартып жазу
жұмыстарына кірісе бастаған кезімен сәйкес келеді.
Ең алғашқы еңбектерінің өзінен дала данышпанының ұлтын бар жанымен
сүйіп, елінің жарқын болашағы үшін жанын салып, жан айқайға басып
жанталасқанын көре аламыз.
Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзін қалыптастырудағы ролі арнайы
ғылыми түрде жүйелі назарға алынған жоқ. Әр ғалым, әр ұлтын сүйген азамат
ғалым жазғандары туралы қайталай айта берсе, мақалаларының мән-маңызын
қайта-қайта ұғындыра берсе еш артықтық етпес. Себебі, Шәкәрім сол
замандардың өзінде жазған еңбектерінің тәрбиелік, тағылымдық мәні күні
бүгінге дейін еш жойылған жоқ, қайта өткенімізге үңіле қарап отырып, өнеге
алар, темір қазық етіп ұстар қаламгер ойларына соншалықты жақындау керек
екендігімізді танытатындай. Сол себептен де зерттеу жұмысымыздың тақырыбы
аса өзекті деп санаймыз.
Диплом жұмысының нысаны. Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзін
қалыптастырудағы ролін анықтай отырып, жиырмасыншы ғасырдың басында жазылса
да, тағылымдық мәні уақыт өткен сайын да арта түскен мақалалардың сыр-
сипатын аша түсу бүгінгі күннің басты міндеті. Жазылған еңбектердегі саналы
ойларды жас ұрпақтың бойына сіңірту барлық ұстаздардың міндеті екендігі
анық. Ендеше ақын көсемсөздерін талдай отырып, олардың көркемдiк сипатын
айқындай келе, алғаш көсемсөз дамуындағы орнын саралау басты алар
нысанамыз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық бітіру жұмысының
басты мақсаты - Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзі дамуының алдыңғы
қатарында тұрғандығын дәлелдей келе, мақалаларының тақырыбына қарай жан-
жақты талдау, мән-маңызын айқындау. Осы мақсатты шешу жолында алдымызға
төмендегідей міндеттерді қойдық:
- Ш.Құдайбердіұлының мақалаларының жариялану тарихын айқындау;
- Мақалаларының басты тақырыптары мен негізгі айтпақ болған идеяларын
жан-жақты талдап, түсіндіру
- Әлеуметтік, оқу-ағарту, ұлт мәдениеті мен өнері туралы мақалаларын
зерттеу назарына алу
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың
тұжырымдары, қорытындылары мен нәтижелері қазақ әдебиеті тарихына арналған
пәндердің семинар, практикалық, ОСӨЖ сабақтарында студенттерге пайдалы.
Сондай-ақ, студенттердің ғылыми-практикалық конференцияларында жасалар
баяндамалар мен реферат, бақылау, курс жұмыстарында да қолдануға жарайды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп бағдарламасында кеңінен қолдануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс Ш.Құдайбердіұлының
көсемсөздерін ХХ ғасыр басындағы қазақ публицистикасы жан-жақты қамтып,
бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарастырған зерттеу еңбек болып табылады.
М.О.Әуезовтің қазақ көсемсөзінінің дамуындағы ролін айқындау барысында
дипломдық жұмыстың жаңалығы бірнеше сипаттарымен көрінеді:
- Қазақ көсемсөзінің дамуындағы Ш.Құдайбердіұлының алар орны сараланды;
- Шәкәрімнің ғылыми мақалалары жан-жақты талданды.
- Дала данышпанының мақалаларындағы тағылымдық сипаттар айшықталып
көрсетілді;
- Ең негізгі Шәкәрімнің әр мақаланы жазу барысында ұлтын сүйген, халық
болашағы үшін терең тебіренген қазақ елінің біртуар азаматы екендігі
дәлелденді
Диплом жұмысының базасы. Диплом жұмысының базалық сипатын анықтауда
нысанада салыстырмалы-тарихи әдiстi ұстап, қаламгер мұрасын тұтас бiр
көркемдік әлем ретiнде жүйелi талдау обьектiсiне айналдыруды көздедiк.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, ішкі бөлімшелері бар екі
көлемді тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Қазақ көсемсөзінің зерттелуі
ХХ ғасырдың екінші жартысында Т.Амандосов, Х.Бекхожин, Х.Бекхожин,
С.Қозыбаев, С.Матвиенко, С.Имашев, Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев, М.Фетисов
сияқты белгілі ғалымдар кеңестік баспасөздің тарихын зерделеді. Заман
талабына байланысты бұл ғалымдардың зерттеулерінде кеңестік газеттер тарихы
партия мен кеңес өкіметінің көзқарасы тұрғысынан қарастырылады, дегенмен
қазақ баспасөзінің қалыптасу және даму тарихы құнды деректер негізінде
жүйелі түрде сарапталғанын жоққа шығаруға болмайды.
Дипломдық жұмысымызда соңғы жылдары қазақ тілінде жарық көрген Бауыржан
Жақып [1], Қ.Аллаберген, Ж.Нұсқабайұлы [2], [3], Ф.Оразай [4], Қ.Атабаев
[5] сынды зерттеушілердің еңбектеріндегі жаңа басылымдар тарихын жан-жақты
саралаудағы жаңа әдіс-тәсілдер басшылыққа алынып, ұлттық баспасөз тарихын
зерделеудің соны жолдары ұсынылады.
Жоғарыда көрсетілген авторлар өз еңбектерінде Семей өңіріндегі баспасөз
тарихына қатысты мәселелерге біршама терең тоқталған, сонымен қатар кейбір
еңбектердің библиографиялық шолу, анықтама сипатында екенін де айтқан жөн
[6, 56-58 б.б.].
Қазақ басылымдарының қалыптасу және даму тарихының, журналистиканың
зерттелуі жалпы ұлттық баспасөзіміздің тарихын түгендеу үшін ғана емес,
бүгінгі қазақ журналистикасының даму бағыттарын өз деңгейінде айқындау, әрі
жүйелеу үшін де қажет. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы
мерзімді басылымдар тарихын зерттеу ісі әлі де толық қолға алынбаған,
әсіресе басылымдарға белмен араласқан қарымды қаламгерлер мен олардың
көтерген мәселелері туралы аз жазылғандықтан, бұл іс осы зерттеу жұмысының
үлесіне тиіп отыр.
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда ең алғаш
зерттеп, жүйеге түсірген, өз заманының ауанына қарай баға берген Михаил
Иванович Фетисов (1907-1960) екенін атап айту керек. Ол өзінің Зарождение
казахской публицистики орыс тілінде жариялаған көлемді монографиясында
қазақ әдебиетінің аса маңызды саласы ретінде қазақ публицистикасын жеке
бөліп алып қарайды [7, 23-33 б.б.]. М.И.Фетисов алыстан бастап, баспасөзді
және публицистиканы дамытудағы орыстың төңкерісшіл-демократтарын алға
тартып, орыс публицистикасының тәжірибесін қазақ топырағына сіңіруге
талпынған. Бұл - ғылыми әдістемелік жағынан бірден-бір дұрыс бағдар
болғанымен, алғашқы зерттеу, кейінгі ізденістерге жоралғы еді. Халқымыздың
көрнекті қайраткерлерінің шығармашылығына тереңірек үңілген автордың бұл
еңбегін қазақ мәдениетінің тарихында елеулі табыс деп бағалап, өз орнын
көрсетуіміз керек. Еңбектің ішкі тақырыптарының өзі көп нәрсені
аңғартқандай: Шоқан Уәлихановтың публицистік шеберлігі, Ыбырай
Алтынсаринның публицистикасы, Абай Құнанбаевтың публицистикасының ұлттық
және жанрлық ерекшеліктері, Қазақ ағартушыларының публицистік
дәстүрлерінің дамуы т.б. мәселелер қамтылған. Қазақ баспасөзінің пайда
болуын ұлт тарихындағы елеулі құбылыс деп бағалаған М.И.Фетисов, отарлаушы
елдің орыс шовинизмінің керітартпалылығын да батыл сынаған. Орыс
қоғамының реакцияшыл қауымы жер-жерде, түрлі ұлт тілдерінде мерзімді
баспасөздің пайда болуын ызамен айыптап, қолынан келгенше қарсылық жасап
бақты, деген шындық болатын.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі мерзімді баспасөз ұлттың мәдениет
тарихының елеулі құбылысы, баспасөздің дамуы ұлттың қоғамдық ой-санасының
өсу деңгейін көрсететін өлшем деп емес, тек қана маркстік-лениндік ілімді
насихаттаушы, коммунистік партияның сөзін сөйлеп, жырын жырлаушы саяси
күрес құралы ретінде қарастырылып келді. Бұл дұрыс па еді? Баспасөз жалпы
алғанда бұқаралық ақпарат құралдары қоғамда қандай рөл атқару керек?
Баспасөздің ақпар таратушы, қоғамдық пікір қалыптастырушы, ғылым-білім
жетістіктерін насихаттаушы, түрлі діндегі, тілі әртүрлі халықтардың басын
қосып, ынтымақта өмір сүруге бастаушы т.б. қызметі жөнінде ұстанар бағыт
қайсы? Бұл жөнінде тарих тәжірибесі не айтады?
Осынау көп сұрақтардың жауабын іздеп-табу үшін еліміздің тәуелсіздікке
дейінгі тарихын тереңірек зерттеу қажет. Яғни, таптық жіктелу деген желеу
түсініктен арылып, бір ұлттың тұтастығын меншік мөлшеріне қарай қаққа
жарып, бірімен-бірін атыстырып-шабыстырып қойған жағдайды анық түсінуіміз
керек. Гуманитарлық ғылымда зерттеу әдістемесіне негіз болған маркстік-
лениндік таптық ұстаным өзінің бүкіл кесір-қырсығын санамызға сіңіріп
болғанын мойындаған жөн. Демек, ХХ ғасырдың кеңес заманының әдебиеттерін
сын көзімен қайта қарайтын уақыт жетті.
Рас, ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ баспасөзінің тарихын қоғам
дамуының заңдылықтарына байланыстыра қарап, ақиқатты айтуға талпыныс
жасағандар болған.
Баспасөз тарихшылары арасында алдыңғы орын Міржақып Дулатұлынікі. Ол
сонау 1923 жылдың өзінде-ақ баспасөздің ұлттың өркендеуінде қандай маңызы
болатынын ғылыми тұрғыда тұжырымдаған еді. Мерзімді баспасөз бізде
қашан туғаны белгілі. Әр жұрттың, әр мемлекеттің мәдениет майданында ілгері-
кейінгінің қатасыз бір өлшеуіші – баспасөз болады. Қай жұрттың баспасөзі
күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де өнерлі екендігі көрінеді. Яки
қай жұрт өнерлі болса, оның шексіз баспасөзі күшті болатындығы айдай анық.
Бұған еш нәрсе білмейтін надандар, соқырлар болмаса, көзі ашық көңілі
тетіктер көптен иман келтірген. Сондықтан Еуропа жұрты баспасөзге алтыншы
билік деп ат қойған [8].
Осы күнгі Қазақстан аймағында шығып тұрған мерзімді баспасөз
нұсқаларын, соның ішінде Семей қаласының баспасөз нұсқаларын алғашқысынан
бастап, 1923 жылға дейін толық санамалап шыққан да Міржақып Дулатұлы еді
[9]. Ол баспасөз атауларын тізбегенде уақыт жағынан қайсысының алдында,
қайсысының кейінде тұрғанын қатаң сақтамаған. Сондай-ақ, баспасөздің
тарихқа мағлұм аттарын ғана атаған, шын мәнінде әуелде басқаша аталып,
кейінде аты өзгеріп, дәстүрі жалғасып келе жатқандығына назар аудармаса
керек.
Қазіргі қалыптасқан ғылыми тұғырнама бойынша бұларды біз өзімізше
жүйелеп, рет-ретімен зерттеуге тиіспіз.
Мұхтар Әуезов Қазақ тілі газетінің тарихи миссиясы туралы 1923 жылдың
өзінде берген бағасы күні бүгінге дейін аса сындарлы және ғибратты болып
саналады. Сол уақыттарда Қазақ тілі газетінің бетінде анда-санда оқып
отырған әсерлі анық сөздер, қауіптің пішінін айқын ғылып көрсетіп,
мектептегі жас балалардың сезімін түзу жолға беттеткендей болушы еді. Жас
буынның жаңа туып келе жатқан әлсіз ойын жол мұндалап, жетегіне алып бара
жатқандай байқалушы еді. ...Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына
түгелімен ой түсіріп, елін ұйқысынан оятып, жансыз денеге қан жүгіртіп,
күзгі таңының салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған Қазақ тілі
газеті болатын [10, 35 б. ]. Жүсіпбек Аймауытовтың қазақ журналистикасының
тарихы, оның ішінде Абай журналының шығарылуына байланысты жазғандарында
бағалы деректер бар.
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінде кеңестік баспасөз органдары көбейген
кезде қазақ баспасөзінің, соның ішінде Семей қаласындағы баспасөз тарихы
жөнінде әңгіме қозғала бастады.
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде жалпы баспасөз тарихы мен оның халық
үшін қаншалықты маңыздылығын кезінде Еңбекші қазақ газетінің редакторы
Т.Рысқұлов өзінің Баспасөз міндеттері, Қазақ ұлты мен қазақ
пролетариатының қалыптасуы атты мақалаларында көрсетті. Тұрар Рысқұловтың
Баспасөз мәнісі деген атпен 1926 жылы шыққан еңбегінде тасқа басылған
сөздің қалың қауымға қандай ықпал ететіні көрсетілді. Негізінен баспасөздің
теориялық мәселелерін қамтығанымен, автор қазақ баспасөзінің өткендегі
жағдайына да назар аударған. Бұл тақырыпта Сәкен Сейфуллиннің 1922-23
жылдар аралығында жарияланған Баспасөзді күшейту жұмысы, Қазақстан
баспасөздері, Оқушы жастарға үлгі, Газетке не жазу керек?, Қазақ
халқының төмен табының азаматтарына, Қазақ жұмыскер кедейлері газет -
журнал оқу керек сияқты мақалаларында да айтылады. Кезінде Қызыл
Қазақстан журналына жарияланған Тар жол, тайғақ кешу тарихи - мемуарлық
романында ұлттық басылымдар туралы көп мағлұматтар береді [11, Б. 52; 85].
Сондай-ақ ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті деген оқулығында Сәбит Мұқанов
қазақ тіліндегі баспасөз нұсқаларының ауыз әдебиетін жинап, халыққа қайта
ұсынудағы еңбегі көрсетіледі де, баспасөз тарихының кейбір мәселелері
қозғалады. Уақыт қысымымен осы еңбекте аты аталған көптеген басылымдар
саяси айыптау тұрғысына ұшыраған. Дегенмен, 30-жылдардың басында жарық
көрген С.Мұқановтың бұл еңбегінен қазіргі кезде қарастырылып жүрген
мерзімді баспасөз тарихына қатысты деректерді кездестіреміз.
Алғашқы өлкелік басылымдарды, оның ішінде Семей өлкесіндегі газет-
журналдар тарихын зерттеуші С.М.Бабинцевтің мақаласы қазірге дейін өз
құндылығын жойған жоқ. С.М. Бабинцевтің Семей өлкесіндегі мерзімді
баспасөз туралы естеліктері атты мақаласы 1931 жылы Қазақстанды тану
қоғамының Семей бөлімінің жазбаларында (Бұрынғы мемлекеттік география
қоғамының Семейдегі бөлімі) басылып шықты. Бұл естелік мақалада жалпы Семей
облысындағы алғашқы баспасөздің пайда болуынан бастап, кеңестік дәуірдегі
басылымдардың өрістеуіне дейінгі кезеңді қамти отырып, барлық газет-
журналдарға қысқаша баға береді. Кеңестік дәріптеу тұрғысында жазылған бұл
мақалада ұлттық газет-журналдарға таптық идея тұрғысынан баға берілген, -
дейді ғалым Р.Асанқызы [12, 65-68 б.б.].
Көрнекті әдебиеттанушы профессор Бейсембай Кенжебаев Қазақ
баспасөзінің тарихынан мәліметтер (1956 ж.) және сол автор Т.Қожакеевпен
бірігіп Қазақ совет баспасөзінің тарихынан (1962 ж.) деген еңбектер
бастырды. Ол 1888-1929 жылдары қазақ тілінде шыққан газет-журналдарға
тоқталып, Дала уалаяты, Серке, Қазақ, Қазақ газеті, Қазақстан
газеттері мен Айқап, Абай журналдарына талдау жасайды. Әсіресе, қазақ
даласына кең тараған Дала уалаяты газетімен Қазақ газетіне терең
сипаттама береді де, екі революция мен азамат соғысы жылдарында (1917-1920)
шыққан газет-журналдарды саяси-идеялық бағыттарына қарай екі топқа бөліп
жіктейді. Оның бірінде буржуазияшыл-ұлтшыл, контрреволюцияшыл бағытта
шыққан 13 газет-журналды, екіншісінде большевиктік Кеңес өкіметі
бағытындағы 16 газет журналды қарастырады. Дегенмен, бұл кітаптарда ұлт
баспасөзінің тарихы тұтас тұғырнамалық жүйеде алынып қарастырылған жоқ.
Әлбетте, бұл еңбектер қазақ журналистикасының тарихын зерттеуші жаңа буынға
жөн сілтеді, жол көрсетті. Баспасөз тарихы деген жаңа сала ғылыми проблема
ретінде осылай қалыптаса бастап еді.
Қазақстан баспасөзінің тарихын 1870 жылдан, алғашқы кезінен бастап,
жүйелеп, ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін келтірген профессор Хайыржан
Бекхожиннің еңбегі ерекше. Бұл жөнінде оған тең келерлік есім әлі жоқ
екенін мамандар айтып келеді. Әрине, оның 1964 жылғы Қазақ баспасөзінің
даму жолдары, 1981 жылғы Қазақ баспасөзі тарихының очерктері,
С.Матвиенко, С.Қозыбаевпен 1991 жылы бірігіп жазған Очерки истории
казахской журналистики монографиялары идеялық жағынан коммунистік саясат
сарынында болғанымен, танымдық құны қымбат. Қазақ баспасөзінің даму
жолдары еңбегінде [13, 18-19 б.б.]. тек кеңестік Орынбор, Семей, Ақмола,
Өскемен, Жетісу өңірлерінде шыққан өлкелік Бірлік туы, Жас қазақ,
Тіршілік, Алтай үні, Бостандық туы, Айна және Қазақ тілі
газеттерінің маңызы мен саяси мәніне ғана тоқталып қоймай, қазан
төңкерісіне дейін шығарылған ұлттық басылымдарға коммунистік идеология
тұрғысынан талдауға мәжбүр бола отырып, Сарыарқа, Абай, Бірлік сияқты
кезінде ұлтшыл деп айдар тағылған басылымдарға да орын береді.
Х.Бекхожиннің Қазақ баспасөзі тарихының очерктері еңбегінде өткен
ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы Семейдегі қазақ баспасөзі дамуының кейбір
ерекшеліктеріне, аталған басылым көтерген өзекті мәселелер, кейбір
тақырыптары жайлы да айтып өтеді. Газетте қызмет атқарған Мұхтар Әуезов,
Сәбит Дөнентаевтардың публицистикалық шығармаларына өзіндік баға берген.
Алайда автор Қазақ тілі газетінен кейінгі Жаңа ауыл, Социалды Шығыс,
Екпінді, Семей правдасы, Ертіс газеттерінің шығу тарихына
тоқталмаған.
Т.Қожакеев өз еңбегінде Семей өңіріндегі Кеңес баспасөзінің басталу
тарихы жайлы жазған. Қазақ тілі газетінің қалыптасуына ерекше үлес қосқан
Ж.Аймауытов, М.Тұрғанбаев, М.Әуезов сияқты есімдері халыққа белгілі
қайраткерлер жайлы да осы еңбекте автор кеңінен ой толғайды. Газет
шығарушылардың басылым туралы естеліктерінен үзінділер келтірген, әрі
басылым тарихының даму кезеңдеріне тоқталған.
Аталған еңбектер қазақ баспасөзінің тарихына ден қойған келесі
буындарға бағыт - бағдар болып отыр.
1959 жылы 15-19 наурыз айында қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына
арналған ғылыми-теориялық конференция өтті. Конференцияда айтылған сын-
пікірлер мен ұсыныстар толығымен жинақталып, 1961 жылы Әдеби мұра және оны
зерттеу деген атпен жарыққа шықты. С.Бәйішевтің кіріспе сөзімен ашылған
конференцияда қазақ әдебиетін зерттеудің өзектілігіне, қазақтың революцияға
дейінгі және кеңес дәіріндегі қазақ әдебиетінің тарихы жөніндегі әдебиетші
ғалымдардың пікірлері мен ұсыныстары қаралды. Осы конференцияда белгілі
ғалым Б.Кенжебаев кеңестік идеология өктемдігіне қарамай, қаншама рет
ұлтшылдығы үшін сөгіс алып, партиядан шығарылса да, батыл түрде ұлт
әдебиетінің мүддесі үшін сөз алды. Онда ол: Біз қазақтың бұрынғы ақын,
жазушыларын саяси-идеялық қатесі бар және саяси-идеялық қатесі жоқ ақын,
жазушылар деп жіктедік. Дұрысында, тарихта болған, заманында өзінің шамасы
келгенше қоғамдық, прогресшіл қызмет атқарып, әлеуметтік-мәдени, әдеби мәні
бар азды-көпті шығармалар қалдырған ақын-жазушылардың аттары аталуға,
қызметтері мен шығармалары көрсетілуге, зерттелуге тиісті - деп, кеңестік
бұрмалануларға қарсы шығады, өзінің ұлты үшін ештеңеден қаймықпайтынын тағы
да көрсетеді. М.Әуезов бастаған бірнеше ғалымдар Б.Кенжебаевтың бұл
пікіріне қолдау жасайды.
Осы салада 50-жылдардың аяғында диссертация қорғаған (кейін ол еңбегі
монография болып шыққан) С.Имашев зерттеуінің баспасөз тарихнамасында
алатын орны ерекше. Бұл еңбектің құндылығы-мұнда ғалымның Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарындағы большевиктік бағыттағы басылымдардың қалыптасуы мен
дамуын өңірдегі оқиғалармен байланыстыра отырып талдауында.
Жеке педагогикалық басылымдар тарихы мен дамуын зерттеген
К.Ақтамбековтың еңбегі қазақ баспасөз тарихының жаңа бір қырын ашты [14, 83-
92 б.б.].
Қазақ мерзімді баспасөзінің елу жылдығына байланысты В.Шляховтың
құрастыруымен шыққан Жолға шыққалы жарты ғасыр жинағына Семей, Өскемен,
Павлодардағы алғашқы кеңестік басылымдардың қызметі жөнінде Бекхожин,
Сыздықов, Бурабаев, В.Шевченко мақалалары жарық көрді.
1970-90-шы жылдарда шыққан мерзімді баспасөз жөніндегі барлық
зерттеулерде де негізгі нысана көзі ретінде кеңестік басылымдарға ғана жеке
мән беріліп қарастырылды. Бұндай зерттеулерге: И.В.Кузнецов пен
Е.М. Фингеритдің барлық кеңестік республикалардың, оның ішінде
Қазақстандағы алғашқы кеңестік газеттердің қалыптасуын қарастырған Москвада
басылған Кеңестер Одағының газеттер әлемі атты кітабын, А.Жаманқұлованың,
А.Н. Алексеева, Б. Спановалардың құрастыруымен бастырылған мерзімді
басылымдардың жинақталған жалпылама көрсеткіші, Г.Қозыбаеваның 1920
жылдардан бастап Қазақстанда алғаш шығарылған партиялық журналдары мен
тұспа-тұс шыға бастаған жастарға арналған мерзімді баспасөз тарихы туралы
жазған Г. Қырғызбаеваның диссертациялық еңбектерін айтамыз. Сондай-ақ, бұл
кезеңде С.Қозыбаевтың, Е.Нығметовтың, В. Кашляктың мақалалары да жарыққа
шықты [15, 5-10 б.б.].
Жоғарыда аталған зерттеулер дерек қорының молдығымен қарастырған
мәселелердің ауқымдылығымен құнды. Алайда, бүгінгі күнге дейін жарық көрген
бұл еңбектерді Қазақстанның кеңес дәуірі кезеңіндегі алғашқы кеңестік
басылымдардың қызметіне ғана тоқталып, ұлттық және басқа да түрлі
демократиялық ағымдардағы газет-журналдарға келгенде сырт айналып, оларды
өз қара басын ғана ойлап билікке ұмтылған ұлтшылдар мен уақытша үкіметтің
қол шоқпары ретінде жазып келді.
90-шы жылдардың басында қазақ баспасөз тарихын зерттеумен айналысушы Т.
Қожакеевтің есімін ерекше атаймыз. Ол Жыл құстары еңбегінде 20-шы
жылдары қазақ тілінде шыққан уездік, губерниялық, яғни, облыстық кеңестік
газеттер тарихы мен осы басылымдардың алғашқы шығарушыларына тоқталса, ал
Көксеңгірлер және Сара сөздің сардарлары кітабында кезінде аты аталмай,
еңбектері еленбей сталиндік зұламатқа ұшырап, жазықсыз құрбан болған
баспасөз тарихының негізін қалаған көрнекті журналистер қызметін саралап
халыққа жеткізеді.
Еліміз дербес мемлекет ретінде тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ
баспасөзінің тарихына ден қойылып, бұл салада жүйелі зерттеулер өріс ала
бастады. Баспасөз органының пайда болуының өзі ұлт мәдениетінің жаңа сатыға
көтерілгенін, ұлттық сананың оянғандығын көрсететін еді.
Т.Қожакеевтің, Қ.Аллаберген мен Ж.Нұсқабайұлының,
З.Тайшыбай мен Т.Ахметжанованың, Д.Қамзабекұлының, Б.Жақыптың еңбектері
қазақ журналистикасы тарихының маңызды салаларын қозғайды. Қ.Аллаберген,
Ж.Нұсқабайұлы, Ф.Оразай жазған Қазақ журналистикасының тарихы (1870-1995
жж.) [4] көлемі шағын болғанымен, әзірше журналистика тарихына ден
қойғандар үшін басшылыққа алатын бірден-бір оқулық болып отыр.
Баспасөз тарихында өзіндік орыны бар М. Әуезовтің публицистикасын
зерттеп, ғылыми талдау жасаған Б. Жақыптың [10] еңбегінде қаламгердің
қызмет етіп, алғашқы мақалалары шыққан біршама мерзімді баспасөздердің
тарихы айтылады.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы мерзімді басылымдарды
тарихи дерек ретінде қарастырған Қ. Атабаевтың монографиясы жарық көрді.
Автор бұл кітапта бұрын буржуазияшыл – ұлтшыл бағытта болды деп, ұшқыр
пікір білдірген ұлттық басылымдардың қоғамдық – саяси қызметіне қатысты
көптеген тың мәліметтер береді.
Семейдегі баспасөз тарихының бірқатар мәселелері елімізде қорғалған
диссертациялық жұмыстарда қарастырылады. Баспасөз тарихы бойынша соңғы
жылдары М.С.Ибраемова, Р.А.Молдашева, Л.Р.Нұрғалиева, М.С.Сәулембекова
сынды зерттеушілер осы мәселелер бойынша ғылыми диссертациялар қорғады.
Осы аталмыш кезеңді қамтитын ұлттық баспасөз беттеріндегі тарихи
ақиқатты қалпына келтіріп, халыққа жеткізуде көп үлес қосқан
М.С. Ибраемованың тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін жазылған диссертациялық жұмысын айта кету керек [9].
Соңғы жылдары жекелеген басылымдар, көрнекті публицистердің
шығармашылық қызметі арнайы зерттелді. Мысалы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқайдан бастап кеңес кезіндегі
қазақ журналистерінің мұралары қайта қаралып, лайықты бағасын алуда.
Энциклопедиялық, анықтамалық әдебиеттерде, жеке жазушылардың жинақтарында
олардың публицитикалық шығармаларына орын берілуде. Бұған мысал ретінде
Мұхтар Әуезовтің, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Бейімбет
Майлиннің, Смағұл Сәдуақасовтың, Қошмұхамед Кемеңгеровтың, Ғабит
Мүсіреповтың, Сәбит Мұқановтың, Сәкен Сейфулиннің, Сұлтанбек Қожановтың
т.б. көп томдық жинақтарында олардың мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген
мақалалары басылып, бүгінгі ұрпақтың игілігіне айналғанын айтуымыз керек.
Бұл мәселеге ерекше тоқталатын себебіміз, бұрын жазушылардың көркем
шығармалары ғана жиналып, олардың публицистикалық еңбектеріне мән берілмей
келді. Сөйтіп, қаламгердің қайраткер ретіндегі тұлғасы толық ашылған жоқ.
Енді бұл іспен баспасөз тарихшылары айналыса бастағаннан кейін, ардақты
азаматтарымыздың өз кезінде халқына қандай еңбек сіңіргеніне куә болатын
мүмкіндік туды.
Ресейге қосылған кезден бастап Қазақстанда сауда-саттық, ұсақ қолөнер
кәсібі, отырықшылану, егін салу көбейді; өндіргіш күш дамып, шаруашылықтың
өнімі артты; өлкенің экономикасы жаңа бағытқа ұласа бастады.
Осы жағдайларға байланысты XIX ғасырдың ортасынан қазақ арасында оқу-
ағарту, қазақ тілінде кітап бастыру, газет, журнал шығару жұмысы да дамый
бастады.
Қазақстан Ресейге қосылмай тұрғанда қазақ тілінде кітап басып шығару
атымен жоқ еді. Егер бірді-екілі кітап бола қойса, ол араб, парсы, шағатай
тілдерінде ертеде шыққан діни кітаптар болатын.
Қазақ тілінде кітап бастырып шығару Қазақстан Ресейге қосыла бастаған
кезден, XIX ғасырдыц басынан басталады. Бірақ онда да қазақ кітаптары
Қазақстанның өз ішінде басылған жоқ. Петербургте, Қазанда, Уфада,
Орембургте, Омскіде, Ташкентте, көбіне Қазанда, Қазан университетінің
баспаханасында, Каримовтар, Хұсайновтар баспасында шыққан.
Қазақ тілінде тұңғыш басылып шыққан кітапты дәл атап көрсету қиын, ол
әлі анықталған жоқ. 1807 жылы Қазанда, унвверситет баспасьшда Сейфілмәлік
қиссасы басылып шығыпты; 1816 жылы, тағы да Қазанда, университет баспасында
Қозы Көрпеш-Баян сұлу поэмасы басылыпты. Қазақ тілінде тұңғыш басылып
шыққан кітаптардың осылар болуы да мүмкін.
Казақша кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да, алғашқы
кезде, XIX ғасырдың бірінші жартысында, ол аса мардымаған сыяқты.
Жоғарыдағы аталған қиссалардан басқа, 1841 жылы Қазанда Боз-жігіт қиссасы
басылып шыққан. Бұлардан басқа баспадан шыққан ешнәрсе кездеспейді.
Қазақ тілінде кітап бастырып шығару жұмысы XIX ғасырдың ортасынан
бастап күшейеді. Оған, алдымен, осы кездегі өлкенін, шаруашылық, мәдениет
жағынан ілгері дамуынын, әсері тиеді;
XIX ғасырдың ортасыпан бастап қазақ даласында: қазақтың этнографиясын,
тарихын, тілін, әдебиетін зерттеуші орыс ғалымдары көбейеді; қазақтың өз
арасынан орысша оқыған бірен-саран кісілер де шығады. Бұлар қазақтың ауыз
әдебиет нұсқауларын, жеке ақын жырауларының сөздерін жазып алып, кітап етіп
бастырады; өздері орыс әрпімен казақша кітаптар жазып шығарады. Бұл жөнінде
Шоқан Уалихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, И. Н. Березиннің, В. В.
Радловтың, П.М. Мелиоранскийдін, Әбубәкір Диваевтың еңбектерін атауға
болады,- ғалым ғалым пікірін ттек басшылыққа алумыз қажет [16, 87-100
б.б.].
XIX ғасырдың ортасынан бастап ислам дін басылары қазақты өздерінше
нағыз мұсылман етуді мықтап қолға алады. Қазақ арасында дін оқуын, дін
жұмысын, дін үгітін күшейтуге тырысады. Осы ретпен түрлі муфтияттар қазақ
даласына Бұхарда, Самарқандта, Қазанда, Уфада оқыған татар, башқұрт, қызыл
бас молдаларын көп жіберді.
Мысалы, Үнемші деген біреу Қазақ баспасөзінің тарихынан мағлұмат
деген мақаласында: Қазақ баспасөзі 1897 жылдан бастан туады дей келіп,
қазақ тілінде сол 1897-1900 жылдар арасында шыққан кітаптардың тізімін
көрсетіеді, олардың кейбіреулерінің мазмұнын айтып береді. Бұл кісінің
айтуы бойынша қазақ тілінде 1897 жылы 32 кітап, 1898 жылы бір кітап, 1899
жъілы 5 кітап, сөйтіп XIX ғасырда небәрі 38 кітап шыққан тәрізді.
Біріншіден, Үнемшінің қазақ тілінде кітап бастыру 1897 жылдан туа
бастады дегені дұрыс емес. Оны біздің жоғарыда келтірген деректеріміз
дәлелдейді. Онан соң, Үнемші жыл сайын шыққан кітаптардың санын түгел,
дұрыс бермеген. Мұны қазақ баспасөзінің тарихы жөнінде мағлұматтардан айқын
көруге болады.
Нығмет Сәбитов өзінің Қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші
деген кітагішасында қазақ тілінде 1862 жылдан бастап үздіксіз, жыл сайын
кітап басылып тұрғанын дәлелдейді; қазақ тілінде 1862-1917 жылдар арасында
басылып шыққан кітаптардық тізімін береді.
Қазақ баспасөзінің тарихы, қазақ тілінде шыққан кітаптар туралы ең
соңғы, әрі дәл, әрі толық материал беретін кітап Н. Сәбитовтың осы кітабы
деуге болады. Сондықтан біз өзіміздің бұл кітапшамызда көбіне сол еңбекке
сүйенеміз.
Нығмет Сәбитовтың кітабы бойынша қазақ тіліиде XIX ғасырда, яғни 1862-
1900 жылдар арасында небәрі 70 кітап басылып шыққан. Бірақ мұны да осы
уақыттың ішінде шыққан кітаптарды түгел көрсетеді деу қиын. Өйткені
Н.Сәбитов кітабының сөз басында былай деп жазады: Қөрсеткішке қазақ
тілінде басылып шыққан кітаптар түгел кірді деуге болмайды. Бірсыпыра
кітаптар кірмей қалды. Себебі айтылған кітаптар қолда болмағандықтан
авторларының аты, жөні, қайда және қашан басылғаны белгісіз болды.
Ал, енді сол 70 кітап қандай кітаптар еді, олардың кай жылы қаншасы
және қайсысы шыққан деген мәселеге келсек, онда мынаны көреміз.
Қазақ тілінде 1862 жылы - бір кітап, 1866 жылы-бір кітап, 1877 жылы -
бір кітап, 1878 жылы -бір кітап, 1879 жылы-4 кітап, 60-70 жылдары -
небәрі 8 кітап шыққан. Бұлар: Ертарғын, Қозы Көрпеш-Баян-сұлу
поэмалары, Атымтай, Сейтбаттал, Зарқұм, Сал-сал деген қиссалар,
Мақұлат Қырғыз деген өлең кітап.
Қазақ тілінде 1880 жылы 3 кітап, 1881 жылы - 3 кітап, 1882 жылы -2
кітап, 1883 жылы - 2 кітап, 1885 жылы -бір кітап, 1888 жылы-2 кітап, 1889
жылы-3 кітап, ссксенінші жылдар ішінде небәрі 16 кітап шықкан. Бұлардың
арасында Дулат Бабатайұлының Өсиет нама дегсн кітабы, Шортанбай
Қанайұлының Қисса ІІІортанбай һәм Шортанбайдың бала зары деген кітабы,
Қамбар батыр, Қарабек батыр, Боз жігіт, сияқты эпостық жырлар,
Жұмжұма, Мұхамбетханафия, Шәкір-Шәкірат, Мәлік-Хасед сыяқты діни
қиссалар: бар.
Қазақша 1890 жылы 1 кітап, 1891 жылы - 1 кітап, 1892 жылы - 2 кітап,
1894 жылы - 1 кітап, 1895 жылы - 1 кітап, 1896 жылы - 3 кітап, 1897 жылы -
18 кітап, 1898 жылы - 13 кітап, 1899 жылы - 6 кітап, тоқсаныншы жылдар
ішінде небәрі 46 кітап шыққан. Бұл кітаптардың ішінде Ыбырай Алтынсаринның
казақ хрестоматиясы, Кел балалар, оқылық, Ахуал, Айман - Шолпан,
Біржан-Сара, Мұңлық-Зарлық сыяқты лиро-эпостық жырлар; Қаһарман,
Қасымжомарт, Дариға қыз, Самырық, Нұрабатыр, Кәрбала сыяқты
қиссалар бар.
Мұнан жасалатын қорытынды: жалпы алғанда XIX ғасыр ішінде қазақ тілінде
70-80 кітап шыққан деуге болады. Бұл тіпті аз: жылына бір кітаптан
келмейді. Бірақ жоқтан жақсы. Қазақ тілінде одан бұрын кітап болмағанын
еске алсақ, бұл бір талай табыс.
Қазақ тілінде шыққан бұл 70-80 кітапты тақырьш-мазмұнына қарай мынадай
төрт топқа бөлуге болады:
Бірінші топ – арап, иран діии қиссалары: ислам дінін, соның
пайғамбарларын, әулиелерін, қағидаларын баяндайтын кітаптар; бұлар – 45
кітап.
Екінші топ – араб, иран ертек, аңыздары, эпостық жырлары; көбінше; Мың
бір түн, Шаһнама әңгімелері. Бұлар – 15 шақты кітап.
Үшінші топ – қазақтың өзінің ауыз әдебиет нұсқалары: ертек, аңыз,
батырлар жыры, ғашықтық жыры, айтыс өлеңдер. Бұлар – 12 кітап Төртінші
топ жеке ақын-жыраулардың, ақын-жазушылардың өздері жазған өлең,
шығармалары. Бұлар – 8 кітап.
Басылып шыққан кітаптардың осы сандарынан XIX ғасырда қазақ тілінде
саясат, шаруашылық мәдениет туралы, дүниелік ғылым, өнер туралы алғашқы
түсінік, бастауыш мағлұмат беретін бір, бір кітаптың басылмағаны, оның
орнына молдалардың, патша өкіметінің діни қиссаларды, ислам дініи
дәріптеген, ескілікті көксетеи кітаптарды көбірек бастырып, таратуға күш
салғандықтары байқалады. Сөйтіп, олар халықты дін түнегінде, орта ғасырдың
шырмауында ұстап, езді.
Міне, сол үшін де қазақтың ағартушылары Шоқан, Абай, Ыбырай дін
басыларының, патша өкіметінің қазақ арасына ислам дінін жаю, қазақты
мұсылманшылықка үйрету әрекетіне қарсы болды. Оны әсіресе Шоқан өзінің бір
еңбегінде әрі ашық, әрі толық айтты:
...Татар молдалары мен Орта Азия ишандарымың әрекеті арқасында қазақ
барған сайын мұсылманшылық жолға түсіп барады. Қәзір қазақтың кейбір
сұлтандары, байлары әйелдерін оңаша үйде ұстайтын болды; қазақтар Мекеге
баратьнды шығарды; домбыра тарту орнына, батырлар туралы өлең жырларды айту
орнына пайғамбарлар туралы жыр, ертектерді айтады, діни қиссаларды оқыйды.
Тегі, европалық мәдениеткетке Россияның Византия дәуірін басынан
өткізіп жеткені сияқты, қазақ халхы оған татар дәуірін басынан өткізіп
жететін болады. Бұл оның болашағы бұлдыр, қараңғы деген сөз. Өйткені қанша
оңбаған болса да, Внзантия Россияға азды-көпті ағартушылық элементі бар
христиан дінін енгізді. Шағылмаған, ұғымтал қазақ халқына татар оқуы түкке
аспайтын діни схоластикадан, адамның ойы, сезімі өркендеуіне бөгет
жасайтып схоластикадан басқа ештеңе үйретпейді.
Сондықтан біз қалай да татар дәуірін орап кетуіміз керек. Бұл жөнде
бізге өкімет көмек көрсстуі керек... Көмек көрсеткенде ол, алдымен,
молданы, ислам идеясын қолдауын қоюы керек, онан соң, қазақ округтерінде
татар мектептерін ашпай, орыс мектептерін ашуы керек.
Қазақ тілінде кітап бастыру XX ғасырдың басында күшейе түскен. Бұл
кезде, демек 1900 жыл мен 1917 жыл арасында, қазақ тілінде барлығы 200
шамалы кітап басылып шыққан.
Бұл кітаптарды жылға бөлсек, былай болады. 1900 жылы -3 кітап, 1901
жылы – 6 кітап, 1902 жылы 8 – кітап, 1903 жылы – 16 кітап, 1904 жылы – 3
кітап, 1905 жылы – 2 кітап, 1906 жылы – 9 кітап, 1907 жылы – 10 кітап, 1908
жылы – 17 кітап, 1909 жылы – 20 кітап, 1910 жылы – 13 кітап, 1911 жылы – 26
кітап, 1912 жылы – 21 кітап, 1913 жылы – 15 кітап, 1917 жылы – 11 кітап
шыққан.
XX ғасырдың басында қазақ тілінде кітап бастыру, жалпы алғанда, жылдан
жылға артып отырғаны, әсіресе, 1905-1907 жылдардағы буржуазиялық-
демократиялық төңкеріс қарсаңында, сонан кейінгі жылдары көбейгені айқын
көрінеді. Бұл кезде қазақ тілінде кітап бастырудың көбеюіне, сөз жоқ, 1905-
1907 жылдардаш алғашқы орыс революциясының әсері тиді; ал, оның есесіне
1916 жылы, қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісі болған жылы бірде бір
кітап басылмаған.
Бул жылы кітаптың шықпауы, әрине, сол жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің
салдары деп білу керек: патша өкіметініц цензуралары қазақ тілінде кітап
шығаруға рұқсат бермеген болуға тиісті.
XX ғасыр басында қазақ тілінде шыққан кітаптардын ішінде қазақтың ақын-
жазушылары – Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсариннің, Мұхаметжан
Сералиннің, Сәбит Дөнентаевтың, Спандияр Көбеевтің, тағы басқалардың өлең
жинақтары, шығармалары, сонымен бірге А.С. Пушкиинің Капитан қызы,
И.А.Крыловтың мысалдары сияқты орыс тілінен аударылған кітаптар; қазақтың
бұрынды-соңды ауыз әдебиетінін, нұсқалары- батырлар жыры, ғашықтық
дастандары, ертектері, тарихи жырлары, мақал-мәтелдсрі, жұмбақтары және
араб, парсы әдебиетінен Мың бір түн, Шаһнама әңгімелері; қазақша түрлі
оқу кітаптары-ана тілі, әдебиет, есеп, география оқулықтары бар.
Араб, парсы, шағатай тілдерінен аударылған, көшірілгеи кітап, қиссалар
тілінің шұбар, қазаққа түсініксіз болғаны былай тұрсын, тіпті қазақ
арасындағы, қазақтың аз ақын, жырау молдаларының өз жандарынан жазған,
қазаққа арнап, қазақ тілінде жазған өлең, кітаптарының да тілі шұбар,
түсініксіз болды.
Кітабының ақырында Ғали өзін Чистаполь уезінен келген татар деп
көрсетеді. Павлодарға келіп, қазақпен алыс-беріс жасап тұрғанымызға 25 жыл
болды дейді.
Қазақ тілінде басылып шыққан кітаптардың тілі тек авторлары кей ретте
татар, башқұрт, кей ретте қожа, молда болғандықтап ғана шұбарланған,
түркіленген жоқ. Сонымен қатар, бастырушылары татар, башқұрт болғандықтан
да шұбар, түркі болды. Татар кітап бастырушылары, татар корректорлары
қазақша жазылған кітапты да татарша, түркі етіп шығарды.
Бұл кездегі кітап жазушылардық көбі және кітап бастырушылар татар,
қазақ, башқұрт, өзбек, тағы басқа халықтардың сөздері араласа берсе, діни
сөздер көп қолданылса кітап, газет түрік тектес халықтарға түсінікті, жақын
болады; осыдан жалпы түркі тіл жасалады деп ойлады. Бұл сол кездегі
реакцияшыл ағымдардың-пантюркистердің, панисламистердің және солардың тілі
болған Тәржіман газетінің ұстаған жолы еді.
XIX ғасырда шыққан кітаптарға қарағанда, XX ғасырдың басында шыққан
кітаптардың тақырып, мазмұн жағы болсын, жанр жағы болсын кеңейе түскен:
тек әдебиет кітаптары ғана шығарылып қоймай, оқулықтар, ғылыми кітаптар да
шығарылған; тек кисса, дастан, өлең кітаптары ғана шығарылып қоймай,
прозалық (әңгіме, повесть, роман, публицистикалық мақалалар) кітаптар
да шығарылған,- дейді ғалым [17, 23-30 б.б.].
Ал енді, XIX ғасырда, XX ғасырдың басында қазақ тілінде шыққан
кітаптардың тіліне келетін болсақ, олардың басым көпшілігінің тілі шұбар
келеді: араб, парсы, шағатай, татар, башқұрт, өзбек сөздері араласып
жатады, жалпы түрки деп аталатын тіл болып келеді. Аты қазақша дегені
болмаса, көбіне тілі де, емлесі де қазаққа түсініксіз болды. Оларды қалың
бұқара былай тұрсын, қазақтың мұсылманша оқыған, хат білген адамдары: қожа,
молдалары да жөнді түсінбеді. Бұл жөнінде қазақтық оқыған адамдары: осы
күні қазақ тілінде шығып жүрген кітаптар түрки тілде шығады; тіпті хат,
жөн білген қазаққа да түсініксіз деп Дала уалаяты газетіне жазды.[18, 220-
222 б.б.].
1.2 ХХ ғасыр басындағы қазақ газеттері және қазақ публицистикасының
дамуы
Өткенін қастерлеп, бүгінгі ұрпақтың керегіне жарата білу -келешегі бар
өркениетті елдердің үлесіне ғана тиетін жайт. Біз кейінгі жылдардағы
өткенімізге тереңдеп бара алмай келдік. Қазақ елі үшін ояну дәуірі енді
ғана басталды. Қазақ халқының тарихи санасын қайтадан қалыптастыру қоғамды
жаңғыртудағы негізгі мәселе болып отыр. Ол үшін өткен тарихымызды қоспасыз
түгел білуіміз керек. Төңірегімізді түгендеуде жоғалтқанымызды қолға
алынған көп жұмыстардың бірі-ана тілімізде жарық көрген газет-журналдарды
жинау, олардың бетінде басылған, шашырап жүрген дүниелерімізді халқымыздың
игілігіне жарату болып табылады. Мол тарихымызды танып, түсінуге себебін
тигізетін түпнұсқа еңбектердің ішінде Дала уалаятының газетінің орны
ерекше.
1905-1907 жылдарда революцияның әсерінен қазақ даласында ерекше бір
өзгеріс болып, көптеген газеттер шыға бастады. Мысалы: Серке газеті
1907, Қазақ газеті 1907, Қазақстан 1911-13 , Ешім даласы
1913, Қазақ даласы 1913, Қазақ 1913-1918, сонымен қоса ең алғашқы
қазақ журналы Айқап 1911-15.
Халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби, мәдени және эстетикалық ой-пікірін
оятып, қалыптастыруға септігін тигізген Түркістан уалаятының газеті
қазақ баспасөзінің көш бастаушы басылымы болып саналады [19, 67-73 б.б.].
Түркістан уалаятының газеті ең алғаш Туркестанские ведомости
газетіне қосымша ретінде 1870 жылдан бастап Ташкентте шыға бастаған. Бұл
жалпы Орта Азия халықтарынын, тұңғыш газеті. Алғашында ол айына төрт рет
оның екі нөмірі өзбекше және екі нөмірі қазақша шығатын болды.
Туркестанские ведомости газетінен бөлініп қазақша, өзбекше шыққан
Түркістан уалаяты газетінің бетінде қазақ елінің тұрмысы, тарихы туралы
мағлүматтар көп басылған, оның ішінде қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл
және Алматы облыстарын қоныстанған қазақтардын, сол кездегі тіршілігі
кеңірек қамтылған. Ш.Уәлихановтың көп танысының бірі газеттің редакторы-
Ш.М. Ибрагимов бұрын Омбы кадет корпусында оқып, Көкшетау дуанының хатшысы
болған кісі. 1865 жылы Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия Россияға
қосылғаннан кейін Ш.Ибрагимов пен И.Ибрагимовты Ташкентке генерал-
губернатордың қарамағына жібереді. Ш.Ибрагимов бір жағынан генерал-
губернатордың тілмашы, екінші жағынан өзбекше-қазақша шығатын Түркістан
уалаяты газетінің редакторы болып жұмыс істеді. Кейінірек X. Чанышев
газетке редактор болып бекітілді. Газеттің бас редакторы Н.П.Остроумов,
кейін Н. Г. Малицкий болды. Газеттің шығуына ішкі істер министрлігі
рұқсат беріп, оның бағдарламасын тек қана патша үкіметінің бұйрық-
жарлықтарын, салтанатты жиылыстарын жариялауға ғана Лайықтап, көбінесе
ресми хабарларды басуды ұғарған еді. Ресми хабарлардың ішінде Түркістан
генерал-губернаторы мен әскери губернаторлардың жергілікті халықтарға
қатысты бұйрықтары, сот орындарының үкімдері, Түркістан өлкесінде
жарияланатын жалпы үкімет бүйрықтары болды. Ғылым-білімнен қосқаны-орыс
патшаларыны ңөмірінен қысқаша әңгімелер. Орыс және басқа мемлекеттердің
өмірінде кездесетінжергілікті халықты қызықтыратын оқиғалар, өнеркәсіп пен
ауыл шаруашылығына байланысты жергілікті хабарлар, әртүрлі мәліметтер .
Түркістан уалаятының газеті қазақ оқырмандарын сол кездегі ғылым
жаңалықтарымен, орыстың бай әдебиетімен, өнердегі ізденісімен таныстырған
алғашқы басылым. Орыс газетінде 1875 жылы №3 санында басылған Біздің орыс
жұртының өнерімен адамдары деген мақалада 1870-74 жылдары орыс кемесінің
жер шарын айналып шығуы туралы мақала жариялаған. Осы газет бетінде Жер
шары, ай мен күн, жүлдыздар, күн мен түн, жылдың төрт мезгілі жөнінде
ғылыми түсініктемелер беріліпті. Түркістан уалаятының газеті Түркістан
генерал-губернаторынын, ресми органы болғанына қарамастан қазақ халқының
қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүние-танымының
молаюына әсер етті. Оның бетінде саяси-экономикалық мәселелермен бірге оқу-
ағарту ісінің жай-күйі, өнер-білімнін, пайдасы, орыс мәдениетінің
жетістіктері, қазақ әдебиеті туралы алғашқы сын, зерттеу мақалалар,
қазақтын, зиялы адамдары олардың өмірбаяны, ғылыми еңбектері жайынан
алғашқы мақала-хабарлар жарияланды [1].
Революцияның алғашқы жылдары (1905-1907) Серке және Қазақ газеті де
жарыққа шықты. Бұл газеттер аз уақыт қана жарияланып, ешқандай құнды
материалдар жариялай алмады. Бұл газеттердің бірде-бір түп нұсқалары
ешқандай кітапханаларда сақталмаған. Серке газеті 1907 жылдың 28 март
айынан бастап Ульфат деген татар газетіне Петербург қаласында қосымша
ретінде шығып отырды. Газеттің алғашқы саны жарияланғаннан кейін өкімет
тарапынан газетті жариялатпай тастаған. Газеттің редакторы Х.Ибрагимов, ал
бастырушысы- Ш.Комигулов болған. Ал, Қазақ газеті 1907 жылдың наурыз
айынан бастап Троицк қаласында шыққан. Редакторы Хаим Шумлов-Сосновский,
бастырушылары Жетпісбай Андреев және Ешмухамед Иманбаев болған. Осы
газеттерден кейін 1911-13 жылдар аралығында Қазақстан деген газет жарыққа
шықты.[20,-5 б ].Газеттің ең алғашқы саны 1911 жылдың 16 март айында
шыққан. Ең алғашқы сандары алдымен Орда қаласында басылып, одан кейінгі
сандары-Орал қаласында жарыққа шығып отырған. Үш жыл ішінде көптеген
кедергілермен газеттің 15 саны ғана жарыққа шыққан. А.А.Щелкованың
типографиясынан газет қазақ тілінде шығып отырған, ал әр санның соңында
кейбір сөздерді орысша аударып жазған.
Газет саяси-әлеуметтік және әдеби газет болғандықтан қазақтардың өмірі,
тұрмыс-тіршілігі, орыстармен қарым-қатынасы жайлы жазылған. Қазақстан
газетіндегі мақалалар өзінің оқырмандарын орыс халқының әдебиетімен,
мәдениетімен және шаруашылығымен таныстырып, осы халықтың өмірі жайында
көптеген мақалалар жариялап отырған. Газеттің шығарушысы, редакторы Елеусін
Бұйрин деген кісі болды.
Газеттің бағыты, мақсаты оның басына жазылып отырған Газеттің асыл
мақсаты: кәсіп ету, ғылым үйрету турасында деп жазылған. Осыған лайық
газеттің әр санында, әрбір мақаласында заман жайы, қазақ халқының хал-жайы,
өнер-ғылым үйрену туралы үзбей сөз болып отырған. Газет нағыз прогресшіл,
демократияшыл бағыттағы газет деуге болады.
Қазақ басылымдарының ішіндегі ең басты орын алатын саяси-әлеуметтік
және әдеби Айқап журналы. Газет 1911-15 жылдар аралығында Троицк
қаласында кең көлемде басылып тұрған. Бірінші орыс революциясынан кейін
Қазақстан жеріндегі социалистік-демократияның тууы журналдың жарыққа
шығуына себепші болды. Айқап журналы ең алғашқы қазақ жазушыларының
ықпалында тұңғыш журнал болды. Бұл журналға дейінгі басылымдар тек өкімет
тарапынан шығып отырған.
Айқап журналының редакторы, жазушы, публицист және журналист —
М.Сералин 1872-1929 болған. Ол көбіне журнал беттерінде М.С. немесе мыс
деген әріптермен өз мақаларының астына жариялап отырған. Журнал жайында әр
түрлі мәліметтер Ленинград қаласының архивінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz