Қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУ 6
1.1 Қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар 6
1.2 Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері 13
1.3 Қоршаған ортаны қорғау ақпаратымен қамтамасыз ету 16
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЖЕР БЕТІНДЕГІ МОНИТОРИНГ ЖҮЙЕСІ 19
2.1 Экологиялық өндірістік мониторингке түсінік және оның міндеттері 19
2.2 Мониторинг жүйесін топтастыру 20
2.3 Мамандандырылған автокөлік кәсіпорыны туралы мәлімет 26
2.4 Зиянды заттарды қоршаған ортаға шығару моделін сипаттау 27
2.4.1. Зиянды заттардың қоршаған ортаға шығарылуын есептеу тәсілі 28
2.5 Экологиялық өндірістік мониторинг бойынша қортындылау 45
3 ҚОСЫМША БАҒДАРЛАМАНЫҢ ӘЗІРЛЕНУІ 47
3.1 Visual Basic объектті –бағытталған бағдарламалаудың құралы іспетті 47
3.2 Visual Basic тіліндегі бағдарламаның жазылуы 48
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
А Қосымша 58
Load Form2 59
End Sub 61
Ә ҚОСЫМША 62
Б ҚОСЫМША 63
В ҚОСЫМША 64
Г ҚОСЫМША 65
Е ҚОСЫМША 67
З ҚОСЫМША 69
И ҚОСЫМША 71
THE SUMMARY
The tool control of emissions of polluting substances lead at the
enterprise is considered in degree work.
Results of ecological industrial monitoring total size of emissions
of polluting substances from sources of the enterprises are submitted in
the appendix which is developed in Visual Basic 6.0 environment.
As now the problem of ecological industrial monitoring actual, area
of cecurities construtions, insurances, on of population and certainly
growth of economy.
The models have the big meaning and organizing of the optimal mail
link work.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе рассматривается проведенный производственный
экологический мониторинг в окружающую среду в специализированной автобазе
АФ Алматинский почтамт г.Алматы .
В задачу производственого мониторинга входит оценка состояния
производственных участков предприятия в 2003 году , определение величин
выбросов загрязняющих веществ , определение годового объема загрезнения
окружающей среды и инструментальный контроль за выбросами загрязняющих
веществ в окружающую среду.
Разработана программное приложение в среде Visual Basic 6.0.
для проведения мероприятий по сокращению выбросов загрязняющих веществ в
окружающую среду.
АНДАТПА
“Алматы почта үйі” Алматы филиялы, мамандандырылған автокөлік
кәсіпорында жүргізілген “Қоршаған ортаның өндірістік мониторингі” атты
дипломдық жұмысымда қоршаған ортадағы табиғатың сақталуы, бұзылған ортаны
қалыпқа келтіру, оның адамға тигізетін залалдарынан сақтану туралы
айтылған.
Кәсіпорын участогы 2003 жылғы арналған зиянды заттарды шығару
көздерін. Құралдық бақылау жүргізу арқылы көлемін өлшеп, оны азайту жолдары
қарастырылған
Сонымен бірге өндірісте жүргізілген мониторинг бойынша қоршаған
ортаның ластану көздерін бақылап, бағалап, тексеріп, есептеп, қосымша
Visual Basic тілінде бағдарлама жасалынды.
КІРІСПЕ
Ғылым мен техниканың прогресивтік өрлеу қарсаңында қоршаған ортаны
қорғау бұл күндері күрделі мәселенің бірі болып табылады. Бұл мәселені шешу
жер шарындағы барлық адамдардың бірлесіп қолға алуын қажет ететін күрделі
жұмысқа айналып отыр.
Өндіргіш күштердің күннен күнге дамуына байланысты табиғат
байлығын экология жағдайымен санаспай есепсіз пайдалану – келешек үшін орны
толмас өкініш болмақ.
Бұл жағдайды алдыңғы қатарлы дамыған елдер баяғыдан бері түсінді.
Америка Құрама Штатында (АҚШ) экологиялық таза өндірісті пайдалану іске
асырылуда.
Дүние жүзіндегі рынок бойынша табиғатты қорғауды қамтамасыз ететін
зиянсыз технологияны іске асыратын құрылғыларды шығаратын материялдық
базалар монополиялануда.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар
мемлекеттің келешегі зор.
Сонымен қатар, еске сақтайтын жағдай – экологияға зиянын тигізетін
өндіріс орындары тек айналасына қолайсыз жағдай туғызып қана қоймай, ең
алдымен өсіп келе жатқан жас-өспірімдердің денсаулығы мен өміріне қауіп
төндіреді. Сондықтан табиғатты қорғаудағы істелген әрбір шара адамзат
цивилизациясын глобальды апараттардан аман сақтау болып табылады.
Келешектегі урбанизацияланудың өсуі, сонымен қатар іштен жанатын
двигательді көліктердің аса көбейуі- ауа бассейнін көп мөлшерде ластау
қауіпін туғызады, әсіресе адамдар жиі орналасқан аудандарда өте қауіпті.
Автомобильдердің дизель двигателлдерінен шығатын қолданылған газдың
ауа кеңістігін ластауымен күресу жылдан жылға өте күрделі мәселеге
айналуда.
Тіптен техникалық ахуалы жақсы деген жаңа дизельдерінен өзі ауаны
әжептеуір ластайды, ал ахауы бар жұмыс ритмі реттелмеген дизельдер ауаны
көп мөлшерде зиянды заттармен ластайды.
Яғни, зиянды заттардың ауаға, суға, топыраққа таралуын азайтып,
қоршаған ортаның таза болуын сақтау.
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз- адамдардың қоршаған ортадағы
табиғаттың сақталуын, оның байлығын орынды пайдалану, бұзылған ортаны
мейлінше қалпына келтіру және қоғамның тікелей немесе жанамалай болса да
табиғатқа және адамдардың денсаулығына залалын тигізуден сақтандыруға
бағытталған жүйелі шаралар.
Диплом жұмысымның мақсаты – қоршаған ортаның өндірістік
мониторингін шығару.
Оған негіз ретінде Алматы қаласындағы АФ “Алматинский почтамт”,
арнайы автобаза өнеркәсіп аумағында, соның ішіндегі атмосфераға
шығарылатын ластау көздері алынған.
Диплом жұмысым үш бөлімнен тұрады:
- бірінші бөлімде қоршаған ортаны басқару, техникалық көрсеткіштер,
қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар және ақпаратты
қамтамасыз ету туралы сөз болады;
- екінші бөлімде мониторингтің түсінігі мен міндеттері және қоршаған
ортаның мониторинг жүйесін топтастыра отырып, зиянды заттардың қоршаған
ортаға шығарылу сипаттау моделі және есептеу тәсілі көрсетіледі;
- үшінші бөлімде қоршаған ортаның ластанған жағдайын бақылап, тексеріп,
бағалап қосымша Visual Basic тілінде бағдарлама жасалынды.
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУ
1.1 Қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар
Қоршаған ортаны қорғау- адамзат қоғамының өмір сүруіне қалыпты
жағдай туғызу үшін, қазіргі және болашақ ұрпақтардың материалдық және
мәдени талаптарын қанағаттандыру үшін, табиғи ресурстарды тиімді
пайдалануға, қорғауға және қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластанудан
және бүлінуден қорғауға бағытталған мемлекеттік, халықаралық, қоғамдық
шаралардың жоспарлы жүйесі болып табылады. Осыған дейін жарияланған үкімет
құжаттарында аса тиімді экономикалық дамуды табиғи байлықтарды игерумен
қолайлы ұштастырудың бағдарламалары жасалды. Экологиялық жағдайды шешу
шаруашылық механизмдерін қайта құруға, халық шаруашылығын тиімді
өркендетуге бағытталған.
Қоғамдық өндірісті дамыту қарқыны, планетада халық санының күрт
өсуі, қалпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін табиғи ресурстарды
тұтыну ауқымы қоршаған ортаға әсер ететін, бір – біріне тығыз байланысты
мынадай антропогендік факторлардың ықпалына тәуелді:
- қоршаған ортаға орасан көп мөлшерде
өндірістің материалдық және энергетикалық қалдықтарының жиналуы (яғни
ортаның ластануы);
- табиғи жүйенің қарқынды пайдаланылуы, одан зор көлемде табиғи
ресурстардың алынуы;
- ландшафтардың жаппай техногендік өзгеріске ұшырауы (қалалардың өсуі,
инфрақұрылымның жасалуы, ауыл шаруашылығы өндірісі, тау жыныстары-ның орын
ауыстыруы);
биосфера мен космоста өтетін активті техногендік процестер, лоардың
энергиямен қанығуы және кеңістік ауқымы табиғи процестерге ұқсас, ал
табиғи жүйелер үшін мүлде бөгде болып саналатын материалдық және
энергетикалық компоненттердің қарқыны жөнінен табиғатта ешбір теңдесі жоқ
болуы мүмкін;
адамдардың планета бетін мақсатты түрде өзгеруі және кейбір табиғи
құбылыстар мен процестер.
Аталған факторлар экожүйе организміне тікелей әсер етуі де немесе
қоршаған ортаның қасиетін өзгертуі, ал мұның өзі келешекте реципиенттерге
(қабылдаушыларға)ықпал етуі мүмкін.
Қоршаған ортаға антропогендік ықпал ету әсіресе қалалар мен
өнеркәсіп орталықтарында күшті сезіледі. Қалалардың әлеуметтік
инфрақұрылымының, бүкіл ұлғаймалы өндіріс саласының жеткіліксіз дамуы –
бұл ең алдымен экономикадағы жоспарлауда шығын жұмсау принципінің, сондай
–ақ әлеуметтік – экономикалық дамуға тосқауыл болатын басқа да
механизмдердің әсерінен. Негізінен алғанда осындай себептерден қала
тұрғындарының еңбекке және қоғамға деген белсенділігі, соның ішінде
қаладағы тіршілік тынысын тиісті деңгейде ұстауы кеміп отыр. Қоғам
өміріндегі экологиялық факторлардың ролін жөнді бағаламау, қаланы қоршаған
ортаны ұзақ мерзімге білікті болжаудың жеткіліксіздігі, сондай – ақ осы
проблемалар жөнінде жариялылықтың жоқтығы қаладағы тіршілік жағдайының
төмендеуіне әкеп соқты.
Қаладағы қоршаған ортаны қорғау мен сауықтыру халық шаруашылығын
дамытудың ең өзекті әлеуметтік проблемасы болып саналады, әрі мұның өэі
қоғамдық өндірістің тиімділігіне едәуір ықпал етеді. Қалалардың әлеуметтік
– экономикалық дамуына қоршаған ортаны қорғаудың мәні үнемі артып
отырғандықтан, қаладағы шаруашылық қызметінің бүкіл саласын түбегейлі
жақсартуды қажет етеді. Мұндайда олардың қоршаған ортаның алуан түрлі
элементтеріне ықпал ету ауқымы жағынан да, мән – мазмұны жағынан да арта
түседі.
Қоғам мен табиғаттың ара қатынасында қала ерекше орын алады. Алуан
түрлі өнеркәсіп салалары, өндіріс күшінің басым бөлігі шоғырланғандықтан,
халық көп, әрі тығыз орналасқандықтан қала әлеуметтік – экономикалық және
экономикалық қарама – қайшылықтың негізгі буынына айналады: бір жағынан,
қалалар – айналадағы табиғат ортасын ластайтын басты көз, екіншіден –
ластанудан неғұрлым көп зиян шегетін және ондағы қоршаған ортаны
сауықтыруды қажет ететін әлеуметтік – экономикалық объект. Сондықтан
қаланың көбею процесінде – қалалар пайда болғанда және дамығанда бірінші
кезекте қоршаған орта факторларын реттеуді ескеру қажет.
Қазіргі өнеркәсіп қалалары өте күрделі әлеуметтік – экономикалық
және экологиялық жүйе болып саналады, лоарда өндірістік және өндірістік
емес салалардың, транспорттық, тұрмыстық, мәдениеттің тұтас организмі тығыз
байланысқан. “ Тұтас организм ретінде, - деп жазады В.М.Розин, қала
жекелеген жүйе тармақтарының - өндірістік, тұрғын, транспорт, тұрмыс,
мәдениет салаларының бірігуі ғана емес, бірыңғай ортасы (адамдардың өмір
сүруіне қажетті материалдық, табиғи, әлеуметтік және мәдени жағдайлардың
табиғи байланысы), сондай – ақ қаладағы ерекше өмір қалпы”.
Қаланы, адамдарды қоршаған ортаның басты формасы ретінде
қарастыру, әлемдік және аймақтық модельдермен салыстырғанда, қаланың
экологиялық блок модельдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайды. Қалаларда
бірінші кезекте қоғамның, сонымен қоса әлеуметтік және табиғи (биологиялық)
ресурстың басты көзі ретінде тікелей адамдар проблемасы қойылады.
Сондықтанда мұнда экологиялық функция ең әуелі әлеуметтік тұрғыда
қарастырылып, адамдардың қалыпты тіршілік етуін сақтауға және олардың өмір
сүруін қамтамасыз етуге, әрі қала ортасының дамуына орай өркендетуге
бағытталады.
Қаланың әлеуметтік функциясында тыныс – тіршілігінің әлеуметтік
бағытына, әсіресе Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жарғысына
(уставына) сәйкес адамдардың денсаулығына, олардың рухани өсуіне,
мәдениетті демалуына зор көңіл бөлінеді. Ол үшін қаланы қоршаған ортаның
тазалығы басты назарда болады.
Экономикалық тұрғыдан алғанда қаланы қоршаған ортаның қалыптасуы,
халық шаруашылығы объектілерін жоспарлау және басқару барысында пайда
болатын екі жүйе тармағынан тұрады: жоғарғы (құрылымдық), бұл материалдық
өндіріс және қызмет салаларын қамтиды, және төменгі немесе инфрақұрылымдық,
бұған жалпы негізднгі құрылымдар жатады. Соңғы жылдары экономикалық
әдебиеттерде, өндірістік, әлеуметтік инфрақұрылымдармен қоса, экономикалық
сала да бөлек қарастырылады. Экономикалық салаға қоршаған ортаны сақтау
және қорғау, яғни өндірістің жалпы дамуына жағдай жасау, әрі қала
азаматтарының қолайлы еңбек етуін, өмір сүруін және тынығуын қамтамасыз ету
жатады.
Қаланы қоршаған ортаның сапасын қарастырған кезде экологиялық –
экономикалық жүйе ұғымына тоқталған жөн. Мұның мәнісі – табиғи және
өндірістік объектілердің өзара үйлесімділігін сақтау, ал бұлардың тиімді
жұмыс істеуі табиғи – ресурстық факторларға негізделген, әрі лоар жалпы
дамыту бағдарламасының біртұтастығына байланысты.
Қоршаған орта сапасы табиғи жағдайдың адамның және басқа да тірі
организмдердің қажеттілігіне сәйкес келу дәрежесімен сипатталады. Демек,
қоршаған орта жағдайын нашарлату – нересурс сапасын кемітуге, не оның
мөлшерін кемітуге, не аталған екі жағдайға да әсер ету деген сөз.
Сандық көрсеткіштің сапалық көрсеткішке және керісінше, алмасуының
алғы шарты тадиғи ресурстардың шектеулігі, оның таусылатындығы немесе
қалпына келу циклінің ұзаққа созылатындығы болып саналады. Біріншіден ,
табиғи ресурстар мөлшерінің таусылып кемуі өндіріске сапасын нашар
ресурстарды енгізуге мәжбүр етеді. Екішіден, ластану салдарынан ресурс
сапасының кемуі практикада белгілі бір функцияны атқаруға жарайтын сол
ресурс мөлшерінің кемігендігін көрсетеді.
Өзінің тіршілік әрекеті үшін қоршаған ортаның әр түрлі
элементтерін пайдалана отырып, адамдар олардың сапасын өзгертеді. Көп
жағдайда бұл өзгерістер ластанудың қолайсыз формасына ұшыратады.
Антропогендік өзгерістер ауқымы жағынан табиғи өзгерістермен тең түседі, ал
кейбір жағдайда одан асып түседі.
Сыртқы ортаның өндіріс процестеріне қатысу сипаты мен дәрежесінің
және ортаның ластану күйінің аралығында тікелей, сондай – ақ кері байланыс
бар. Біріншіден адамдардың қоршаған ортаны белгілі бір дәрежеде
пайдаланылуы оның қасиетін өзгертіп, көп жағдайда айналаны ластау ға
ұшырытады. Екіншіден, адамдар тарапынан атқарылған әрбір функция тиісті
сапаны қажет етеді, ал ластанудың алуан түрлері орта элементтерін өндірісте
және басқа да жағдайда пайдалану мүмкіндігіне ықпал етеді. Бұл
байланыстарды атмосфера ауасын пайдалану мысалында сипаттауға болады.
Адамдарға , өсімдік немесе жануарлар әлеміне әсер ететін
антропогендік көздерінің бірі – химиялық ластану ерекше назар аударарлық.
Қазіргі кезде зиянды заттардың ауаға шоғырлануының шектеулі
концентрацияларының ресми тізімі бар, алайда оның өзі бүкіл ластайтын
агенттердің алуан түрін толық қамти алмайды.
Қоршаған ортаны ластау ауқымына қарай жергілікті аймақтық және
әлемдік ластану деп бөледі. Әдетте, біріншісі жергілікті ластану болып
саналады, оның өзі егер табиғи тазару жылдамдығынан ластану процесінің
жылдамдығы көп болса, онда аймақтық ластануға ауысып, содан кейін сандық
өзгерістер көбейгеннен кейін қоршаған орта сапасында әлемдік өзгерістер
пайда болады.
Мәселен ауаны өндіріс мақсатында пайдаланғанда, ежелден
атмосфераның алғашқы сапасын қалпына келтіретін табиғи қабілеті болады деп
есептеп келеді. Атап айтқанда, атмосфераға шығатын түтін құрамындағы ұсақ
бөлшектер мен улы заттар, сол атмосфераны сұйылту тәсіліне айналды. Алайда
ауаға тарайтын қоқыс көлемінің күрт артуынан атмосфераның ластану ауқымы
шегінен асып, кейде өздігінен қалпына келуі мүмкін болмайтын дәрежеге
жетті.
Қазір атмосфераның зиянды заттармен ластанғандығы соншалық, сол
ластану көзінен ондаған, тіпті жүздеген километрге дейін таралады. Тіпті
ластану көзі деген ұғымның мәні біршама өзгерді десе де болады. Егер
белгілі бір өнеркәсіп ауданында жекелеген ластану көздерін дербес алатын
болсақ, онда бүкіл аймақ бойынша тұтастай өнеркәсіп аудандарын, мәселен ірі
қалаларда жекелей, линиялық (автомагистралдар) және топтық ластану көздері
ретінде қарастыруға болады. Оның үстіне , тіпті бүкіл аймақ және тұтастай
елдің өзі бірыңғай ластану көзіне айналуы мүмкін. Кейде бір мемлекет өз
жерінен гөрі көрші елді көбірек ластауы мүмкін. Мұндайда “трансшекаралық
ауысу” проблемасы туындайды.
Қазіргі индустрия өндірісті тұтастай кең байтақөңірдің табиғатына
едәуір әсер етеді. Ластайтын заттар мен жылу энергиясының көпшілік бөлігі
шағын едәуір әсер етеді. Ластайтын заттар мен жылу энергиясының көпшілік
бөлігі шағын ғана алаңға таралғанымен, атмосферадағы алмасу
ерекшеліктеріне, әрі су арқылы орын ауыстыруына байланысты ұзақ уақыт
сақталатын кейбір заттар жер бетінің едәуір бөлігіне, тіпті кейде бүкіл
әлемге таралып, аймақтық және тұтастай жер шарын тастайды.
Осы уақытқа дейін табиғи қоршаған ортаның антропогендік әлемдік
ластануының кейбір маңызды проблемалары анықталды. Оған жататындар :
атмосфераға техногендік жылудың, көмірқышқыл газының және аэрозольдық
қоспалардың түсуіне байланысты климаттың өзгеру мүмкіндігі;
атмосфераға фреондардың, азот тотықтарының және басқа да кейбір
қоспалардың түсуінен жердің озон қабатының бұзылу мүмкіндігі;
табиғи орта мен биосфераның радиоактивті заттармен, ауыр металдармен және
пестицидтермен әлемдік ластануының экологиялық зардаптары;
теңіздердің атмосфералық жауын – шашынмен, өзен суларымен, жер бетін су
көздерімен, теңіз транспорттарымен ластануының жалпы проблемасы;
ластайтын заттардың атмосфера арқылы тым алысқа таралуы және қышқыл
қалдықтар проблемасы.
Сонымен, қоршаған ортаға антропогендік ықпал ету ауқымына және
осыдан туындайтын қауіп – қатер деңгейіне байланысты технологиялық
процестерді дамытудың жаңа жолдарын қарастыруға тура келеді, әрі мұның өзі
экономикалық тұрғыдан едәуір тиімді, экологиялық тазалығы анағұрлым жоғары
болуы тиіс. Дәлірек айтқанда экономика мен экология арасындағы қарама –
қайшылық дегеніміз, “адам – қоғам - өндіріс – табиғат” жүйелерін үйлесімді
дамыту қажеттігі мен нақтылы мүмкіндіктің жетіспеушілігі, ал кейде өндіргіш
күш пен өндіріс қатынастарының қазіргі даму деңгейіне қарамастан, осындай
үйлесімділікті жасауға ықылас білдірмеушілік арасындағы қарама – қайшылық.
Сондықтанда әсіресе біздің экономикамызды жаңа жағдайға және шаруашылықты
меңгерудің озық тәсіліне көшіріп отырған кезеңде бұл жүйені басқару
мәселелері көп айтыс – тартыс туғызатыны сөзсіз.
Алайда ерекше атап көрсететін жайт: қоршаған орта – басқару
объектісі ретінде өте күрделі, алуан түрлі, әрі сан – салалы. Қоршаған орта
әлеуметтік объекті болғанымен, оны басқару сөзсіз әлеуметтік сипат алады,
өйткені оны өзі бүкіл қоғам мүддесін қозғайды.
Қазақстан Респудликасындағы және ТМД елдеріндегі экологиялық ауыр
жағдайларға көліктердің қосатын үлесі өте зор.
Жалпы алғанда көліктердің ортаға тигізетін әсері төмендегідей.
1) Зор көлемдегі жұмсалатын табиғи ресурстар өндірісте
шығарылатын көліктердің санымен қатар, оларға өндірістегі және пайдалануға
жұмсалатын металдардың сыйымдылығымен де есептелінеді. Жаңартылмайтын
табиғи ресурстар көліктерді жасап шығаруда жоғары сападағы технологияны
қолдану арқылы үнемделуге тиіс. Қазіргі кездегі қолданылатын ішкі заттардың
10% пен 20% аралығындағысы ғана таза жұмсалады да, қалған 80% қалдыққа
шығады.
2) Жаңартылмайтын табиғи ресурстардың көліктерді пайдаланудағы
көп мөлшерде жұмсалуы (жанармай, су, ауа,металдар, резиналар т.б).
3) Аса үлкен көлемдегі энергоресуртардың жұмсалуы мен жанармайдың
үнемділігінің төменгі дәрежеде болуы Автомобиль дизельдерінде 211-272
гкВт.сағ, ал карбюраторлы автомобильдерде 270-380 гк Вт.сағ, аралығында.
4) Табиғи ортаның шумен, жылулық вибрациялық сәулелермен ластануы
адамдардың денсаулығына әсер етеді. Қазіргі кездегі қолданылатын іштен
жанатын двигательдерді химиялық энергияның 20-42% дейінгісі механикалық
жұмысқа айналады да, қалғаны жылу мен басқа параметрдегі ластану прцесіне
көшеді.
5) Бөлініп шыққан көміртегі тотығы, азот тотығы, күкірт ангидриті
және күйе қалдықтарымен қала, су топырақтар қарқынды түрде ластанады. Іштен
жанатын двигательдер шығаратын қолданылған газдың құрамында шамамен 280
түрлі компоненттер болады. Олардың басым көпшілігі улы заттар.
6)Қоршаған орта жүктерді тасымалдау кезіндегі көліктің
үстінен ұшатаын әртүрлі заттардан ластанады.
7) Көліктерді жуу және басқа да қажеттерге суды пайдалану кезінде
су қоймалары мен ағынды сулар ластанады. Автомобильдің іштен жану
двигательдерінен шығатын пайдаланған газдармен, жанармайдан бөлініп шығатын
булар мен тағы сол сияқты салқындататын сұйықтардан бөлініп шығатын зиянды
заттардан ауа кеңістігі ластанады. Соның ішінде қоршаған ортада көбірек
зиян келтіретін зат – двигательден бөлініп шығатын пайдаланған газ.
Двигательден шығатын пайдаланған газдың 95-99% күрделенген аэрозольді
зиянды қалдықтардан тұрады. Оның аз мөлшерде, не көп болуы двигательдің
жұмыс істеу процесіне байланысты.
Қолданылған газдың құрамында көмірқышқылы азот және судан басқа да
уландырғыш заттар кездеседі. Олар: көміртегі тотығы, альдегид, жанармай
булары, күйе, азот қышқылы, күкірт ангедриді, қорғасын қоспалары және т.б.
Қос тактілі көлік двигательдерінен бөлініп шығатын зиянды заттар,
төрт тактілі двигательден шығатын заттардан әлдеқайда көп. Оның себебі қос
тактілі двигательдің жұмыс циклінің қысқалығынан цилиндрді тазалау жұмысы
толвқ атқарылмайды. Қос тактілі дизель двигательдері жұмыс істеу кезінде
бір килограмм жанармайға 1.5 есе ауа пайдаланылады және ол ауа ластанылып
атмосфераға қосылады.
Автомобиль көлігінің қала ішіндегі жұмысы кезінде зиянды заттардың
бөлінуі анағұрлым көп болады. Көліктің бастапқы қозғалысы кезінде ауауға
көміртегі қышқылы мен көмірсутегі шұғыл түрде бөлінеді. Үдемелі жүріс
кезінде 75% азот қышқылы және көмірқышқылы мен көмірсутегінің үштен бір
бөлігі ауауға тарайды.
1.2 Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері
Қазіргі жағдайда қоршаған орта тазалығын табиғаттың тегін сыйы
ретінде қарастыруға мүлде болмайды. Қоршаған орта сапасыеың жоғары деңгейі-
едәуір қаржыны керек ететін қоғамдық өндірістің басты мақсаты. Екінші
жағынан қоршаған орта сапасының деңгейі өндіріс процестеріне тікелей
байланысты әрі қоғамға қажетті шығын дәрежесіне ықпал етеді. Сонымен
қоршаған орта сапасына қажетті қоғамдық шығынды, немесе қоғамдық өндірістің
экологиялық шығынды қалыптастыру туралы сөз етуге болады. Ластану көздері
мен объектілерге жұмсалатын осы шығындарды екі түрлі жіктеуге болады:
ластанудың алдын алуға жұмсалатын шығындар және ластан тазартуға жұмсалатын
шығындар.
Біріншісіне: тікелей ластану көзіне, немесе басқа жақтан келген
агенттер мен реципиенттерден тазарту шараларына жұмсалатын шығындар жатады.
Бұлар негізгі екі бағытта жұмсалады.
Қоршаған ортаға зиянды заттардың түсуін азайту шараларына жұмсалатын
шығындар:
технологиялық процестерді жетілдіру, қаладағы шамалы технологияны енгізу;
пайдаланылатын ресурстардың құрамын өзгерту, сапасын жақсарту (мәселен,
пайдаланатын отыннан күкіртті бөліп алу);
тазарту қондырғыларын орнаиып, одан жиналған қалдықтарды пайдаға асыру;
шикізаттың жан-жақты пайдалану;
өндірілуі ортаны ластауға ұшырататын ресурстарды барынша тиімді пайдалану;
метеорологиялық жағдай қолайсыз болған кезде ластануды бақылау және
қоқыстың шығуын азайтуды қарастыру;
ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиянақты жүргізу, соның нәтижесінде жоғарыда
аталған шараларды жүзеге асыру немесе одан әрі жетілдіру. Мәселен, жаңа
технологияларды жобалау, экологиялық бағыттағы экономикалық көрсеткіштер
жүйксін құру.
Қоршаған ортаға зиянды заттардың түсуін азайтуға, бейтараптауға
немесе мүлде жоюға бағытталған шаралар шығыны:
- көмілген немесе консервіленген қоқыстарды бейтараптау;
реципиенттерді пайдаланар алдында қоршаған орта элементтерін тазарту,
өнеркәсіп ғимараттарына, метроға кондиционерлер орнату, ауа жолдарын салу,
өнеркәсіпте немесе коммуналдық шаруашылықта пайдаланар алдында суды
тазарту;
- өнеркәсіп орындары маңайына санитарлық қорғау аймағын орнату,
қалалар мен поселкаларды көгалдандыру;
- өнеркәсіп оындары мен автотранспорт магистральдарын тұрғын
халықтар мен халық шаруашылық объектілеріне қолайсыз әсері неғұрлым аз
болатындай етіп орналастыру;
- қала құрылысын шуы аз болатындай етіп жоспарлау.
Ортаның ластануы реципиенттерге қолайсыз әсер етіп, адамдар
арасында аурудың көбеюіне, олардың жұмыс қабілетін кемітуге, тұрғын
халықтың тұрмыс жағдайын нашарлатуға, табиғи ресурстардың өнімділігін
кемітуге, құнды құрал-жабдықтардың тез тозуына ықпал етеді.
Қоршағн ортаның ластануы халық шаруашылығында екі түрлі шығынның
пайда болуына ұшыратады: ластанған ортаның реципиенттерге әсерін
болдырмауға бағытталған шығындар және ластанған ортаның әсерінен пайда
болатын шығындар.
Осы екі жиынтығы халық шаруашылығына келтіретін экономикалық зиян
деп аталады. Бұл шығындар мынадай мақсатта жұмсалады:
- қоршаған ортаның ластануы салдарынан ауруға шалдыққан адамдарға
медициналық қызмет көрсетуге;
- еңбек өнімділігін төмендеуінен өндірілмеген өнімді, сондай-ақ
қоршаған ортаның ластануы салдарынан еңбекшілердің жұмысқа шықпаған
күндерін өтеуге;
- ортаның ластануынан коммуналдық-түрмыстық шаруашылыққа қосымша
қызмет көрсетуге;
- ортаның ластануына байланысты жер, су және басқа да ресурстардың
өнімділігі кемуіне байланысты өнімнің сандық және сапалық шығынын өтеуге;
негізгі қорларға ластанудың әсер етуінен өнеркәсіп өнімінің кемуін өтеуге
т.б жүмсалады.
Шығын құрамында сонымен қоса қайталап ластанудан болатын шығындар
да ескерілуі тиіс.
Қоршаған ортаның ластануынан болатын зиянды нақтылы және
потенциалды деп бөледі. Нақтылы зиянға қоршаған ортаның ластануын жоюға
жұмсалған тікелей шығындар жатады. Ал, қоршаған ортаның латануынан алдағы
уақытта жұмсалатын шығынды потенциалды шығын деп атайды.
1.3 Қоршаған ортаны қорғау ақпаратымен қамтамасыз ету
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін шешуде орта күйі туралы дер
кезінде және жеткілікті ақпарат (информация) алудың зор маңызы бар.
Қоршаған орта мен қоғамның дамуы үйлесімді болатындықтан, ақпаратты тарату
қызметі осы екі проблеманы байланыстыратын, сол арқылы білім мен тәжірибені
беретін өзіндік арна болып саналады. Тиісті ақпарат жүйесі болған жағдайда
басқа біреудің қатесін қайталауға жол бермеумен қоса, солардың
жетістіктерінен пайда табуға да болады.
Табиғатты қорғау туралы ақпарат жүйесі жергілікті, ұлттық аймақтық
және әлемдік деңгейде қызмет етеді. Қоршаған ортаны қорғау мәселесіне
Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) зоркөңіл бөледі. ЮНЭП – БҰҰ-ның қоршаған орта
бағдарламасы тарапынан – қоршаған ортаның әлемдік мониторинг жүйесі
құрылып, жұмыс істеуде.
Қоршаған ортаны қорғау проблемаларын ойдағыдай шешеу көп жағдайда
оның компоненттерінен тұратын мониторинг жүйелерін ұйымдастыруға
байланысты. Көрнекті ғалымдардың пікірінше, қоршаған орта мониторингіне
метеорологиялық және басқа табиғат құбылыстары, алуан түрлі ластану
орталары мен көздері, санитарлық – гигиеналық нормаларды сақтауды бақылау,
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді техникалық, экологиялық және басқа да
шараларды жасау, әрі жүзеге асыру, тастанды қалдықтардың қолайлы мөлшерін
белгілеу, ластану көздерінің шектеулі мүмкіндігін болжалдау жатады.
Осылардың ішінен неғұрлым зерттелген және мақұлданған бақылау
категорияларын бөлуге болады. Мәселен, метеорологиялық құбылыс мониторингі
бүкіл республика териториясында, ал ортаның антропогендік ластану
мониторингі ірі өнеркәсіп орталықтарында жақсы долға қойылған.
Бұл шаралардан неғұрлым жетілдірілгені техникалық, ал едәуір
шамалы жетілдірілгені – эклоогиялық ластану көлемін болжалдауі мәселесі
жақсы зерттелгенімен, өнеркәсіп қоқыстары мен қалдықтарын іске жарату
проблемасы ойдағыдай емес.
Мониторингтің күрделі тізбегіндегі ең осал буын – қала
мекендеріндегі экологиялық мониторинг, олардың міндетіне қорғалатын
объектілерге зиянды факторлардың әсерінен болатын зардапты айқындау жатады.
Экологиялық мониторинг – бұл комплексті және күрделі бақылау болғандықтан,
оны жүзеге асыру үшін ортаны физикалық – химиялық және биологиялық
индикациялау тәсілдерімен, телеметрия құралдарын, автоматика мен
математикалық аппараттарды жаппай қолданады.
1.1-суретте қалалық мекендерде экологиялық мониторингті
ұйымдастыру туралы жалпы түсінік берілген. өнеркәсіп (Ө), энергетика (Э),
транспорт (Т) және тұрғынүй – коммуналдық шаруашылық (ТКШ) қоқыстарынан
құралатын антропогендік ықпал қалалық макрожүйеге ықпал етеді. Қала
ортасына сонымен қоса табиғи бионостық комплекстер де ықпал етеді.
Қоршаған ортаға биокомплекстің жауап реакциясы бүкіл ықпал ететін
оң және теріс факторлардың әсері арқылы көрінеді.
Экологиялық мониторингтің схемасы өз бақылауындағы жүйенің кіріс
және шығыс көрсеткіштерін қамтиды. Экологиялық мониторинг арқылы алынатын
деректер тікелей қоршаған ортаны қорғау басқармасына беріледі және де бір
мезетте анықтама жүйесінің информатикалық базасына тіркеледі.
Қоршаған ортаны қорғау басқармасының міндетіне тиісті құралдарымен
ортаны экологиялық нормалау жатады. Осы бағытта жүргізілетін табиғат қорғау
шаралары қоршаған орта күйін өзгертуге ықпал етеді, әрі экологиялық
мониторингтің келесі цикліне бастапқы деректер болып саналады. Сонымен,
қала мекендерінде ұйымдастырылатын экологиялық мониторинг қоршаған орта
күйін зерттейтін және оны жетілдіретін кері байланыстың қажетті буыны болып
саналады. Қала мекендеріндегі экологиялық комплекстің жауап реакциясының
мониторингі жүйе ретінде құрылмағн.
Экологиялық мониторинг, өзінің негізгі мақсаты – қаланы қоршаған
ортаның жалпы күйін бақылаумен және бағалаумен қоса, жергілікті мақсатта да
қызмет етеді: қала шаруашылығы ландшафтысының алуан түрлі болып
келетіндігіне орай оларды тиімді пайдалану, қорғау немесе қалпына келтіру,
сонымен қоса қоршаған ортаны ластайтын қкөздерді шектеу немесе толық жою
шаралары жоспарланады.
Қазіргі кезде дүние жүзінің көптеген қалалары мен өнеркәсіп
орталықтарында ауаның ластануын бақылайтын пункттер құрылған. Атмосфера
ауасының ластануын байқайтын және бақылайтын жалпы мемлекеттік қызмет
негізіне атмосфера ауасының химиялық құрамын, метеорологиялық параметрлерін
және ауаға шығатын зиянды қоқыстарын бақылау жатады. Қалалардағы атмосфера
ауасының мониторинг жүйесіне байқаудың үш типі жатады : стационарлық,
маршруттық және жылжымалы күзет орындары. Стационарлық күзет орындарын
арнайы павилиондармен жабдықтайды. Онда ауадан сынама алуға және
атмосферадағы зиянды қоспалардың мөлшерін үздіксіз тіркеуге арналған
аппаратуралар, сондай – ақ метеорологиялық параметрлерді анықтайтын
приборлар болады. Маршруттық күзет орындары да ауадан сынама үлгі алуға
және метеорологиялық бақылауға арналған. Байқауды жылжымалы
автолабораторияның көмегімен жүргізеді. Жылжымалы күзет орындары өнеркәсіп
қоқыстары тасталатын аймақта ластайтын заттардың концентрациясын бір рет
байқау үшін қызмет етеді.
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЖЕР БЕТІНДЕГІ МОНИТОРИНГ ЖҮЙЕСІ
2.1 Экологиялық өндірістік мониторингке түсінік және оның
міндеттері
Экологиялық мониторинг – табиғи құбылыстардың және антропогендік
іс-әрекеттердің әсеріне қоршаған орта жағдайының өзгеруін бақылау, бағалау,
тексеру және болжау жүйелері. “Мониторинг” деген термин “монитор” –
сақтанырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ- ның
қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жыл,
маусымда) “бақылау” ұғымын толықтыру ретінде пайда болды.
Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті.
Антропогендік әсердің деңгейін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық
шектеулі рауалы жүктеме саналады (ЭШРЖ), былайша айтқанда, бұл экожүйенің
тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық қарекеті. Бұл шектен
асушылық экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және ыдырауына апарып соғады.
Барлық экологиялық жүктемелердің жердегі бүкіл жиынтығы биосфераның
шаруашылық сыйымдылығы шегінен асып кеткенде ғана қауіпті ахуал,
экологиялық дағдарыс басталып, ло бүкіл биосфераның азуына, қоршаған
ортаның адамның денсаулығы мен оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр
зардаптары болатындай болып өзгеруіне апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл
шектен асушылық орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, яғни
жергілікті экологиялық шектеулі жүктемелердің жиынтығы ғаламдық экологиялық
шектеулі жүктеме шамасынан асып кетті.
Табиғи факторлардың әсеріне биосфера жағдайының үздіксіз өзгеруі
қайтадан әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен
топырақтың температурасының, қысымының, ылғалдығының өзгеруі кейбір тұрақты
орташа шамалар шегінде өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи процестердің
әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгереді. Себебі қоршаағн ортаны
өзгертетін сыртқы әсерді жоюға бағытталған экожүйенің өзіне тән тұрақтылық
қабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған ортаның тұрақтылығын антропогендік
әсерлерге төтеп бере алатын жағдайға дейін, яғни тұрақтылық шегінен
шықпағанға дейін сақтай алады. Биота мен қоршағн орта өздерінің
тұрақтылығын кез – келген геологиялық кезеңдерде мыңдаған жылдар бойы
өзгеріссіз сақтап отырады.
Табиғи факторлармен салыстырғанда антропогендік факторлар
биосфераның жағдайын аз уақыттың ішінде өзгерте алады. Осы процестердің
өзгеруін бақылауды дүниежүзіндегі барлық экологиялық тұрғыдан қызмет
атқаратын (гидрометеорологиялық, сейсмикалық, иносфералық және басқалар)
жүйелер жүргізеді.
Биосфераның абиоталық құрамының антропогендік өзгеруін және осы
өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымен қатар, антропогендік әсердің
арқасында кезектегі экожүйелерде болатын өзгерістерді өлшеуге, бағалауға,
болжауға экологиялық мониторингтің информациялық жүйесі жасалады.
Антропогенді әсерлердің экологиялық мониторингтің негізгі
міндеттері:
- антропогендік әсер тигізетін көздерді бақылау;
- антропогендік әсер факторларын бақылау;
- антропогендік фактролардың әсерінен табиғи ортада жүретін
процестерді және оның жағдайының өзгеруін бақылау;
- табиғи ортаның физикалық жағдайын бақылау;
- антропогендік факторлар әсерінен табиғи ортада болатын
өзгерістерді болжау және болжалданған табиғи ортаның жағдайын бақылау.
2.2 Мониторинг жүйесін топтастыру
Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады: жағдайды бақылау,
бағалау және болатын өзгерістерді болжау. Мониторинг схемасы 2-ші суретте
келтірілген.
2-сурет. Мониторинг схемасы
Мониторинг объектілеріне атмосфера, атмосфералық жауын – шашын, құрғақ
жердің беткі сулары, мұхит пен теңіздер, жер асты сулары, криосфера
(климаттықжүйені құрушылар) жатады.
Бақылау объектілері келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық,
ауалық, гидросфералық (жиынтықты түрде гидрометеорологиялық), топырақтық,
климоттық мониторинг, сейсмикалық, иносфералық, Күн,магнитометриялық,
биологиялық, өсімдіктер, жануарлар,тұрғындар денсаулығының мониторингі және
т.с.
Мониторинг жүйесі факторларға, көздерге және әсер ауқымына
байланысты да топтастырылады.
Әсер факторларының мониторингі - әртүрлі химиялық ластағыштардың
(ингрдиенттік мониторинг), түрлі – түрлі табиғи және физикалық факторлар
әсерлерінің (электр магнитті сәулелену, күн радиациясы, шу, діріл)
мониторингі.
Ластағыш көздердің мониторингі – нүктелі стационарлы көздер
(заыттардың мұржалары), жылжымалы (көлік ), кеңістік (қалалар, химиялық
заттектер ендірілетін егістік жерлер) көздер.
Әсер аумағына байланысты мониторинг кеңістік жәнеуақытша
мониторингтерге бөлінеді.
Мәліметтерді ортақтастыру сипаттамасына қарай мынадай мониторинг
жүйелерін құрайды:
- ғаламдық (биосфералық) – халықаралық ынтымақтастық негізінде Жер
биосферасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы назарға
ұстап, экстремалды қолайсыз жағдайлардың болуы туралы уақытылы ескерту
жасап тоыру;
- базалық (фондық) – жалпыбиосфералық, табиғи құбылыстарды
бақылау;
- ұлттық – бір меғмлекеттің шегінде арнайы құрылған органдар
арқылы жүргізілетін мониторинг;
- аймақтық – халық шаруашылығын қарқынды игеру барысында ірі – ірі
аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы бақылау;
- жергілікті (локалды ) – елді мекендерге, өнеркәсіп
орталықтарында, кәсіпорындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау
жүргізу;
- импактылық – ерекше қауіпті зоналар мен жердргі аймақтық және
жергілікті антропогендік әсерлердің мониторингі.
Дүние жүзінің 140 елі қатысатын қоршаған орта мониторингінің
ғаламдық жүйесі 1970 ж. Құрылған. Бұл жүйенің мақсаты:
- қоршаған ортаның жай – күйініңхалықаралық мониторингі мен
бағалануын өткізуді үйлестіру және оған жәрдемдесу;
- мониторингтің жаңа станцияларын құруда көмек көрсету;
- атмосфера мен климаттың жай – күйі, қоршаған ортаның ластануы
туралы мәліметтерді жинау және тарату.
Ғаламдық жүйенің негізгі атқаратын міндетіне геоақпараттық
жүйелердің технологиялар негізінде жерді пайдалану, климат, әлеуметтік –
экономикалық даму жөніндегі көптеген мәліметтерді біріктіру мен ақпаратты
ресурстарды басқару жөніндегі кеңестік қызмет көрсету жатады.
Ғаламдық мониторинг Жердің барлық табиғи жүйесінің қазіргі
жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр. Әлемнің әр аймағында бақылауды 40-
қа жуық құрылықтағы және 10-ның үстіндегі мұхиттың базалық станциялар
жүргізеді. Олардың кейбірі биосфералық құрлықтарда орналасқан.
Локалды мониторингті жүзеге асыратындар тұрақты, жылжымалы немесе
шырақ астындағы тексеру орындары. Осындай жүйелер көбіне Қазақстанның ірі
қалаларында. Мысалы, Алматы қаласында атмосфералық ауаның мониторингі 6-7
орында жүргізіледі.
Мониторинг жүйесін қолданылатын тәсілдерге (физикалық – химиялық
және биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралық мониторингі ) сүйене
отырып топтастыруға да болады.
Химиялық мониторинг – атмосфераның, жауын – шашынның, жер беті мен
жер асты суларының, мұхит пен теңіз суларының, топырақтың, түпті
тұнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардың химиялық құрамдарын (табиғи және
антропогендік жолмен пайда болған) бақылайтын және химиялық ластағыш
заттардың таралуын тексеретін жүйе. Химиялық мониторингтің негізгі ең басты
міндеті қоршаған ортаның өте улы заттектермен нақтылы ластану деңгейін
анықтау. 1.1-ші кестеде қоршаған ортаны ластайтын кейбір зиянды
компоненттер мен олардың мөлшерін бақылайтын деңгейі келтірілген.
Физикалық мониторинг – қоршаған ортаға физикалық процестер мен
құбылыстардың (су тасқыны, жанартау атылыстары, жердің сілкінуі,
құрғақшылық, топырақ эрозиясы және т.с. ) тигізетін әсерін бақылау жүйесі.
Биологиялық мониторинг – биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін
мониторинг (яғни ортаның өзгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс – тұрысына
қарап пішіп – кеседі).
Экобиохимиялық мониторинг – қоршаған ортаның екі құрам бөлігін
(химиялық және биологиялық) бақылауға негізделген мониторинг.
Дистанциялық (аралық) мониторинг – зерттейтін объектілерді
барлауға және тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған
радиометриялық қондырғылармен қамтылған ұшқыш ақпараттар қолданылған
авиациялық, космостық мониторинг.
Топтастыру принціпіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар.
Олардың ішінде түрлі қажетті ең жарамды болып саналатын қоршаған
ортаның құрама ( комплексті) экологиялық мониторингі.
Қоршаған ортаның құрама экологиялық мониторингі – бүұл қоршаған
табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге жіне адам мен
басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте қиын жағдайдың
тууы туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті
(локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді.
Қоршаған ортаның құрама экологиялық мониторингі мынадай түрде
атқарылады:
- бақылау объектісін белгілеу;
- бақылауға белгіленген объектіні тексеру;
- бақылау объектісіне информациялық модель құрастыру;
- өлшеуді жоспарлау;
- бақылау объектісінің жағдайын бағалау және оның информациялық
моделін ұқсастыру;
- бақылаудағы объектінің жағдайының өзгеруіне болжам жасау;
- мәліметтерді қолдануға ыңғайлы түрде дайындап қолданушыларға
тапсыру.
Құрама экологиялық мониторингтің мақсаты жинақталып алынған
мәліметтерді негізге алып:
1) адам тіршілік ететін ортаның және экожүйелердің жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер мен функционалдық бүтіндігінің сақталуына баға
беру, яғни экологиялық нормативтердің сақталуын бағалау;
2) осы көрсеткіштердің өзгеруі себептерін анықтау және осы
өзгерістердің тигізетін зардабын бағалау, сонымен қатар тіршілік ортаға
және экожүйе жағдайына диогностика жасап, көрсеткіштерді түзетуге қажетті
шараларды белгілеу;
3) зиян тигізілмей тұрып, қолайсыз жағдайлардың болмауын алдын-ала
ескертетін шараларды анықтап, солармен қамтамасыз ету.
Қоршаған ортаның жер бетіндегі мниторинг жүйесін И.П.Г ерасимов
бірнеше өздеріне тән мақсаттары мен қамсыздандыру базалары бар блоктарға
бөлуге болатынын 1.2-ші кестеде келтірілген мәліметтер арқылы айқын
көрсеткен.
Қазақстанда бірнеше ведомствалық мониторинг жүйелері қызмет
атқарады, мысалы, қоршаған ортаның ластануын анықтайтын
гидрометеорологиялық торап, яғни гидрометеорологияхөніндегі мемлекеттік
комитет жүйесіне енетін барлық обсерваториялар, бекеттер, құрылыстағы,
көліктегі бақылау пунктері мен тұрақтар жиынтығы, жылжымалы және тұрақты
лабораториялар, инспекциялық қызмет орындары және басқалар.
Экологиялық мониторнг жүйесі арқылы алынған мәліметтер дұрыс
қолданылса, табиғатты тиімді пайдаланатын жолдарды тауып іске асыруға
болады. Қазіргі кезде Қазақстанда экомниторингтің бірлестірілген жүйесінің
жоқтығы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жауапты әртүрлі басқару
органдардың қызметін біраз қиындатып отыр. Адам мен қоршаған ортаның
экологиялық қауіпсіздік деңгейін көтеруге су объектілерінің, топырақтың,
атмосфералық ауаның, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің, т.б. объектілердің
мониторинг жүйесін дамытуға және жақсартуға бағытталған зерттеу
жұмыстарының маңызы зор.
Мониторинг зерттеулерінің негізгі бағытына қошаған орта сапасына
баға беру жатады. Қоршаған орта сапасы – адам организмінің физиологиялық
қажеттілігіне табиғи жағдайдың сәйкестілігі. Ол өмір сүру ұзақтығымен,
денсаулық өлшемімен және белгіленген тұрғындар тобын тұрғындар тобырулардың
деңгейімен сипатталатын адам өмірінің қажеттілігіне сәйкес орта дәрежесі.
Көптеген ағзалардың таралу аймағы қатаң белгіленген табиғи жағдайларымен
шектеледі. Адам кез – келген табиғи жағдайға өмір сүруге қабілетті. Ол
табиғи жағдайларға тек қана физикалық жағынан ғана емес, сондай – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУ 6
1.1 Қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар 6
1.2 Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері 13
1.3 Қоршаған ортаны қорғау ақпаратымен қамтамасыз ету 16
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЖЕР БЕТІНДЕГІ МОНИТОРИНГ ЖҮЙЕСІ 19
2.1 Экологиялық өндірістік мониторингке түсінік және оның міндеттері 19
2.2 Мониторинг жүйесін топтастыру 20
2.3 Мамандандырылған автокөлік кәсіпорыны туралы мәлімет 26
2.4 Зиянды заттарды қоршаған ортаға шығару моделін сипаттау 27
2.4.1. Зиянды заттардың қоршаған ортаға шығарылуын есептеу тәсілі 28
2.5 Экологиялық өндірістік мониторинг бойынша қортындылау 45
3 ҚОСЫМША БАҒДАРЛАМАНЫҢ ӘЗІРЛЕНУІ 47
3.1 Visual Basic объектті –бағытталған бағдарламалаудың құралы іспетті 47
3.2 Visual Basic тіліндегі бағдарламаның жазылуы 48
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
А Қосымша 58
Load Form2 59
End Sub 61
Ә ҚОСЫМША 62
Б ҚОСЫМША 63
В ҚОСЫМША 64
Г ҚОСЫМША 65
Е ҚОСЫМША 67
З ҚОСЫМША 69
И ҚОСЫМША 71
THE SUMMARY
The tool control of emissions of polluting substances lead at the
enterprise is considered in degree work.
Results of ecological industrial monitoring total size of emissions
of polluting substances from sources of the enterprises are submitted in
the appendix which is developed in Visual Basic 6.0 environment.
As now the problem of ecological industrial monitoring actual, area
of cecurities construtions, insurances, on of population and certainly
growth of economy.
The models have the big meaning and organizing of the optimal mail
link work.
АННОТАЦИЯ
В дипломной работе рассматривается проведенный производственный
экологический мониторинг в окружающую среду в специализированной автобазе
АФ Алматинский почтамт г.Алматы .
В задачу производственого мониторинга входит оценка состояния
производственных участков предприятия в 2003 году , определение величин
выбросов загрязняющих веществ , определение годового объема загрезнения
окружающей среды и инструментальный контроль за выбросами загрязняющих
веществ в окружающую среду.
Разработана программное приложение в среде Visual Basic 6.0.
для проведения мероприятий по сокращению выбросов загрязняющих веществ в
окружающую среду.
АНДАТПА
“Алматы почта үйі” Алматы филиялы, мамандандырылған автокөлік
кәсіпорында жүргізілген “Қоршаған ортаның өндірістік мониторингі” атты
дипломдық жұмысымда қоршаған ортадағы табиғатың сақталуы, бұзылған ортаны
қалыпқа келтіру, оның адамға тигізетін залалдарынан сақтану туралы
айтылған.
Кәсіпорын участогы 2003 жылғы арналған зиянды заттарды шығару
көздерін. Құралдық бақылау жүргізу арқылы көлемін өлшеп, оны азайту жолдары
қарастырылған
Сонымен бірге өндірісте жүргізілген мониторинг бойынша қоршаған
ортаның ластану көздерін бақылап, бағалап, тексеріп, есептеп, қосымша
Visual Basic тілінде бағдарлама жасалынды.
КІРІСПЕ
Ғылым мен техниканың прогресивтік өрлеу қарсаңында қоршаған ортаны
қорғау бұл күндері күрделі мәселенің бірі болып табылады. Бұл мәселені шешу
жер шарындағы барлық адамдардың бірлесіп қолға алуын қажет ететін күрделі
жұмысқа айналып отыр.
Өндіргіш күштердің күннен күнге дамуына байланысты табиғат
байлығын экология жағдайымен санаспай есепсіз пайдалану – келешек үшін орны
толмас өкініш болмақ.
Бұл жағдайды алдыңғы қатарлы дамыған елдер баяғыдан бері түсінді.
Америка Құрама Штатында (АҚШ) экологиялық таза өндірісті пайдалану іске
асырылуда.
Дүние жүзіндегі рынок бойынша табиғатты қорғауды қамтамасыз ететін
зиянсыз технологияны іске асыратын құрылғыларды шығаратын материялдық
базалар монополиялануда.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін технологиясы бар
мемлекеттің келешегі зор.
Сонымен қатар, еске сақтайтын жағдай – экологияға зиянын тигізетін
өндіріс орындары тек айналасына қолайсыз жағдай туғызып қана қоймай, ең
алдымен өсіп келе жатқан жас-өспірімдердің денсаулығы мен өміріне қауіп
төндіреді. Сондықтан табиғатты қорғаудағы істелген әрбір шара адамзат
цивилизациясын глобальды апараттардан аман сақтау болып табылады.
Келешектегі урбанизацияланудың өсуі, сонымен қатар іштен жанатын
двигательді көліктердің аса көбейуі- ауа бассейнін көп мөлшерде ластау
қауіпін туғызады, әсіресе адамдар жиі орналасқан аудандарда өте қауіпті.
Автомобильдердің дизель двигателлдерінен шығатын қолданылған газдың
ауа кеңістігін ластауымен күресу жылдан жылға өте күрделі мәселеге
айналуда.
Тіптен техникалық ахуалы жақсы деген жаңа дизельдерінен өзі ауаны
әжептеуір ластайды, ал ахауы бар жұмыс ритмі реттелмеген дизельдер ауаны
көп мөлшерде зиянды заттармен ластайды.
Яғни, зиянды заттардың ауаға, суға, топыраққа таралуын азайтып,
қоршаған ортаның таза болуын сақтау.
Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз- адамдардың қоршаған ортадағы
табиғаттың сақталуын, оның байлығын орынды пайдалану, бұзылған ортаны
мейлінше қалпына келтіру және қоғамның тікелей немесе жанамалай болса да
табиғатқа және адамдардың денсаулығына залалын тигізуден сақтандыруға
бағытталған жүйелі шаралар.
Диплом жұмысымның мақсаты – қоршаған ортаның өндірістік
мониторингін шығару.
Оған негіз ретінде Алматы қаласындағы АФ “Алматинский почтамт”,
арнайы автобаза өнеркәсіп аумағында, соның ішіндегі атмосфераға
шығарылатын ластау көздері алынған.
Диплом жұмысым үш бөлімнен тұрады:
- бірінші бөлімде қоршаған ортаны басқару, техникалық көрсеткіштер,
қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар және ақпаратты
қамтамасыз ету туралы сөз болады;
- екінші бөлімде мониторингтің түсінігі мен міндеттері және қоршаған
ортаның мониторинг жүйесін топтастыра отырып, зиянды заттардың қоршаған
ортаға шығарылу сипаттау моделі және есептеу тәсілі көрсетіледі;
- үшінші бөлімде қоршаған ортаның ластанған жағдайын бақылап, тексеріп,
бағалап қосымша Visual Basic тілінде бағдарлама жасалынды.
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ БАСҚАРУ
1.1 Қоршаған ортаның ластануына себепші зиянды заттар
Қоршаған ортаны қорғау- адамзат қоғамының өмір сүруіне қалыпты
жағдай туғызу үшін, қазіргі және болашақ ұрпақтардың материалдық және
мәдени талаптарын қанағаттандыру үшін, табиғи ресурстарды тиімді
пайдалануға, қорғауға және қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластанудан
және бүлінуден қорғауға бағытталған мемлекеттік, халықаралық, қоғамдық
шаралардың жоспарлы жүйесі болып табылады. Осыған дейін жарияланған үкімет
құжаттарында аса тиімді экономикалық дамуды табиғи байлықтарды игерумен
қолайлы ұштастырудың бағдарламалары жасалды. Экологиялық жағдайды шешу
шаруашылық механизмдерін қайта құруға, халық шаруашылығын тиімді
өркендетуге бағытталған.
Қоғамдық өндірісті дамыту қарқыны, планетада халық санының күрт
өсуі, қалпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін табиғи ресурстарды
тұтыну ауқымы қоршаған ортаға әсер ететін, бір – біріне тығыз байланысты
мынадай антропогендік факторлардың ықпалына тәуелді:
- қоршаған ортаға орасан көп мөлшерде
өндірістің материалдық және энергетикалық қалдықтарының жиналуы (яғни
ортаның ластануы);
- табиғи жүйенің қарқынды пайдаланылуы, одан зор көлемде табиғи
ресурстардың алынуы;
- ландшафтардың жаппай техногендік өзгеріске ұшырауы (қалалардың өсуі,
инфрақұрылымның жасалуы, ауыл шаруашылығы өндірісі, тау жыныстары-ның орын
ауыстыруы);
биосфера мен космоста өтетін активті техногендік процестер, лоардың
энергиямен қанығуы және кеңістік ауқымы табиғи процестерге ұқсас, ал
табиғи жүйелер үшін мүлде бөгде болып саналатын материалдық және
энергетикалық компоненттердің қарқыны жөнінен табиғатта ешбір теңдесі жоқ
болуы мүмкін;
адамдардың планета бетін мақсатты түрде өзгеруі және кейбір табиғи
құбылыстар мен процестер.
Аталған факторлар экожүйе организміне тікелей әсер етуі де немесе
қоршаған ортаның қасиетін өзгертуі, ал мұның өзі келешекте реципиенттерге
(қабылдаушыларға)ықпал етуі мүмкін.
Қоршаған ортаға антропогендік ықпал ету әсіресе қалалар мен
өнеркәсіп орталықтарында күшті сезіледі. Қалалардың әлеуметтік
инфрақұрылымының, бүкіл ұлғаймалы өндіріс саласының жеткіліксіз дамуы –
бұл ең алдымен экономикадағы жоспарлауда шығын жұмсау принципінің, сондай
–ақ әлеуметтік – экономикалық дамуға тосқауыл болатын басқа да
механизмдердің әсерінен. Негізінен алғанда осындай себептерден қала
тұрғындарының еңбекке және қоғамға деген белсенділігі, соның ішінде
қаладағы тіршілік тынысын тиісті деңгейде ұстауы кеміп отыр. Қоғам
өміріндегі экологиялық факторлардың ролін жөнді бағаламау, қаланы қоршаған
ортаны ұзақ мерзімге білікті болжаудың жеткіліксіздігі, сондай – ақ осы
проблемалар жөнінде жариялылықтың жоқтығы қаладағы тіршілік жағдайының
төмендеуіне әкеп соқты.
Қаладағы қоршаған ортаны қорғау мен сауықтыру халық шаруашылығын
дамытудың ең өзекті әлеуметтік проблемасы болып саналады, әрі мұның өэі
қоғамдық өндірістің тиімділігіне едәуір ықпал етеді. Қалалардың әлеуметтік
– экономикалық дамуына қоршаған ортаны қорғаудың мәні үнемі артып
отырғандықтан, қаладағы шаруашылық қызметінің бүкіл саласын түбегейлі
жақсартуды қажет етеді. Мұндайда олардың қоршаған ортаның алуан түрлі
элементтеріне ықпал ету ауқымы жағынан да, мән – мазмұны жағынан да арта
түседі.
Қоғам мен табиғаттың ара қатынасында қала ерекше орын алады. Алуан
түрлі өнеркәсіп салалары, өндіріс күшінің басым бөлігі шоғырланғандықтан,
халық көп, әрі тығыз орналасқандықтан қала әлеуметтік – экономикалық және
экономикалық қарама – қайшылықтың негізгі буынына айналады: бір жағынан,
қалалар – айналадағы табиғат ортасын ластайтын басты көз, екіншіден –
ластанудан неғұрлым көп зиян шегетін және ондағы қоршаған ортаны
сауықтыруды қажет ететін әлеуметтік – экономикалық объект. Сондықтан
қаланың көбею процесінде – қалалар пайда болғанда және дамығанда бірінші
кезекте қоршаған орта факторларын реттеуді ескеру қажет.
Қазіргі өнеркәсіп қалалары өте күрделі әлеуметтік – экономикалық
және экологиялық жүйе болып саналады, лоарда өндірістік және өндірістік
емес салалардың, транспорттық, тұрмыстық, мәдениеттің тұтас организмі тығыз
байланысқан. “ Тұтас организм ретінде, - деп жазады В.М.Розин, қала
жекелеген жүйе тармақтарының - өндірістік, тұрғын, транспорт, тұрмыс,
мәдениет салаларының бірігуі ғана емес, бірыңғай ортасы (адамдардың өмір
сүруіне қажетті материалдық, табиғи, әлеуметтік және мәдени жағдайлардың
табиғи байланысы), сондай – ақ қаладағы ерекше өмір қалпы”.
Қаланы, адамдарды қоршаған ортаның басты формасы ретінде
қарастыру, әлемдік және аймақтық модельдермен салыстырғанда, қаланың
экологиялық блок модельдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайды. Қалаларда
бірінші кезекте қоғамның, сонымен қоса әлеуметтік және табиғи (биологиялық)
ресурстың басты көзі ретінде тікелей адамдар проблемасы қойылады.
Сондықтанда мұнда экологиялық функция ең әуелі әлеуметтік тұрғыда
қарастырылып, адамдардың қалыпты тіршілік етуін сақтауға және олардың өмір
сүруін қамтамасыз етуге, әрі қала ортасының дамуына орай өркендетуге
бағытталады.
Қаланың әлеуметтік функциясында тыныс – тіршілігінің әлеуметтік
бағытына, әсіресе Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жарғысына
(уставына) сәйкес адамдардың денсаулығына, олардың рухани өсуіне,
мәдениетті демалуына зор көңіл бөлінеді. Ол үшін қаланы қоршаған ортаның
тазалығы басты назарда болады.
Экономикалық тұрғыдан алғанда қаланы қоршаған ортаның қалыптасуы,
халық шаруашылығы объектілерін жоспарлау және басқару барысында пайда
болатын екі жүйе тармағынан тұрады: жоғарғы (құрылымдық), бұл материалдық
өндіріс және қызмет салаларын қамтиды, және төменгі немесе инфрақұрылымдық,
бұған жалпы негізднгі құрылымдар жатады. Соңғы жылдары экономикалық
әдебиеттерде, өндірістік, әлеуметтік инфрақұрылымдармен қоса, экономикалық
сала да бөлек қарастырылады. Экономикалық салаға қоршаған ортаны сақтау
және қорғау, яғни өндірістің жалпы дамуына жағдай жасау, әрі қала
азаматтарының қолайлы еңбек етуін, өмір сүруін және тынығуын қамтамасыз ету
жатады.
Қаланы қоршаған ортаның сапасын қарастырған кезде экологиялық –
экономикалық жүйе ұғымына тоқталған жөн. Мұның мәнісі – табиғи және
өндірістік объектілердің өзара үйлесімділігін сақтау, ал бұлардың тиімді
жұмыс істеуі табиғи – ресурстық факторларға негізделген, әрі лоар жалпы
дамыту бағдарламасының біртұтастығына байланысты.
Қоршаған орта сапасы табиғи жағдайдың адамның және басқа да тірі
организмдердің қажеттілігіне сәйкес келу дәрежесімен сипатталады. Демек,
қоршаған орта жағдайын нашарлату – нересурс сапасын кемітуге, не оның
мөлшерін кемітуге, не аталған екі жағдайға да әсер ету деген сөз.
Сандық көрсеткіштің сапалық көрсеткішке және керісінше, алмасуының
алғы шарты тадиғи ресурстардың шектеулігі, оның таусылатындығы немесе
қалпына келу циклінің ұзаққа созылатындығы болып саналады. Біріншіден ,
табиғи ресурстар мөлшерінің таусылып кемуі өндіріске сапасын нашар
ресурстарды енгізуге мәжбүр етеді. Екішіден, ластану салдарынан ресурс
сапасының кемуі практикада белгілі бір функцияны атқаруға жарайтын сол
ресурс мөлшерінің кемігендігін көрсетеді.
Өзінің тіршілік әрекеті үшін қоршаған ортаның әр түрлі
элементтерін пайдалана отырып, адамдар олардың сапасын өзгертеді. Көп
жағдайда бұл өзгерістер ластанудың қолайсыз формасына ұшыратады.
Антропогендік өзгерістер ауқымы жағынан табиғи өзгерістермен тең түседі, ал
кейбір жағдайда одан асып түседі.
Сыртқы ортаның өндіріс процестеріне қатысу сипаты мен дәрежесінің
және ортаның ластану күйінің аралығында тікелей, сондай – ақ кері байланыс
бар. Біріншіден адамдардың қоршаған ортаны белгілі бір дәрежеде
пайдаланылуы оның қасиетін өзгертіп, көп жағдайда айналаны ластау ға
ұшырытады. Екіншіден, адамдар тарапынан атқарылған әрбір функция тиісті
сапаны қажет етеді, ал ластанудың алуан түрлері орта элементтерін өндірісте
және басқа да жағдайда пайдалану мүмкіндігіне ықпал етеді. Бұл
байланыстарды атмосфера ауасын пайдалану мысалында сипаттауға болады.
Адамдарға , өсімдік немесе жануарлар әлеміне әсер ететін
антропогендік көздерінің бірі – химиялық ластану ерекше назар аударарлық.
Қазіргі кезде зиянды заттардың ауаға шоғырлануының шектеулі
концентрацияларының ресми тізімі бар, алайда оның өзі бүкіл ластайтын
агенттердің алуан түрін толық қамти алмайды.
Қоршаған ортаны ластау ауқымына қарай жергілікті аймақтық және
әлемдік ластану деп бөледі. Әдетте, біріншісі жергілікті ластану болып
саналады, оның өзі егер табиғи тазару жылдамдығынан ластану процесінің
жылдамдығы көп болса, онда аймақтық ластануға ауысып, содан кейін сандық
өзгерістер көбейгеннен кейін қоршаған орта сапасында әлемдік өзгерістер
пайда болады.
Мәселен ауаны өндіріс мақсатында пайдаланғанда, ежелден
атмосфераның алғашқы сапасын қалпына келтіретін табиғи қабілеті болады деп
есептеп келеді. Атап айтқанда, атмосфераға шығатын түтін құрамындағы ұсақ
бөлшектер мен улы заттар, сол атмосфераны сұйылту тәсіліне айналды. Алайда
ауаға тарайтын қоқыс көлемінің күрт артуынан атмосфераның ластану ауқымы
шегінен асып, кейде өздігінен қалпына келуі мүмкін болмайтын дәрежеге
жетті.
Қазір атмосфераның зиянды заттармен ластанғандығы соншалық, сол
ластану көзінен ондаған, тіпті жүздеген километрге дейін таралады. Тіпті
ластану көзі деген ұғымның мәні біршама өзгерді десе де болады. Егер
белгілі бір өнеркәсіп ауданында жекелеген ластану көздерін дербес алатын
болсақ, онда бүкіл аймақ бойынша тұтастай өнеркәсіп аудандарын, мәселен ірі
қалаларда жекелей, линиялық (автомагистралдар) және топтық ластану көздері
ретінде қарастыруға болады. Оның үстіне , тіпті бүкіл аймақ және тұтастай
елдің өзі бірыңғай ластану көзіне айналуы мүмкін. Кейде бір мемлекет өз
жерінен гөрі көрші елді көбірек ластауы мүмкін. Мұндайда “трансшекаралық
ауысу” проблемасы туындайды.
Қазіргі индустрия өндірісті тұтастай кең байтақөңірдің табиғатына
едәуір әсер етеді. Ластайтын заттар мен жылу энергиясының көпшілік бөлігі
шағын едәуір әсер етеді. Ластайтын заттар мен жылу энергиясының көпшілік
бөлігі шағын ғана алаңға таралғанымен, атмосферадағы алмасу
ерекшеліктеріне, әрі су арқылы орын ауыстыруына байланысты ұзақ уақыт
сақталатын кейбір заттар жер бетінің едәуір бөлігіне, тіпті кейде бүкіл
әлемге таралып, аймақтық және тұтастай жер шарын тастайды.
Осы уақытқа дейін табиғи қоршаған ортаның антропогендік әлемдік
ластануының кейбір маңызды проблемалары анықталды. Оған жататындар :
атмосфераға техногендік жылудың, көмірқышқыл газының және аэрозольдық
қоспалардың түсуіне байланысты климаттың өзгеру мүмкіндігі;
атмосфераға фреондардың, азот тотықтарының және басқа да кейбір
қоспалардың түсуінен жердің озон қабатының бұзылу мүмкіндігі;
табиғи орта мен биосфераның радиоактивті заттармен, ауыр металдармен және
пестицидтермен әлемдік ластануының экологиялық зардаптары;
теңіздердің атмосфералық жауын – шашынмен, өзен суларымен, жер бетін су
көздерімен, теңіз транспорттарымен ластануының жалпы проблемасы;
ластайтын заттардың атмосфера арқылы тым алысқа таралуы және қышқыл
қалдықтар проблемасы.
Сонымен, қоршаған ортаға антропогендік ықпал ету ауқымына және
осыдан туындайтын қауіп – қатер деңгейіне байланысты технологиялық
процестерді дамытудың жаңа жолдарын қарастыруға тура келеді, әрі мұның өзі
экономикалық тұрғыдан едәуір тиімді, экологиялық тазалығы анағұрлым жоғары
болуы тиіс. Дәлірек айтқанда экономика мен экология арасындағы қарама –
қайшылық дегеніміз, “адам – қоғам - өндіріс – табиғат” жүйелерін үйлесімді
дамыту қажеттігі мен нақтылы мүмкіндіктің жетіспеушілігі, ал кейде өндіргіш
күш пен өндіріс қатынастарының қазіргі даму деңгейіне қарамастан, осындай
үйлесімділікті жасауға ықылас білдірмеушілік арасындағы қарама – қайшылық.
Сондықтанда әсіресе біздің экономикамызды жаңа жағдайға және шаруашылықты
меңгерудің озық тәсіліне көшіріп отырған кезеңде бұл жүйені басқару
мәселелері көп айтыс – тартыс туғызатыны сөзсіз.
Алайда ерекше атап көрсететін жайт: қоршаған орта – басқару
объектісі ретінде өте күрделі, алуан түрлі, әрі сан – салалы. Қоршаған орта
әлеуметтік объекті болғанымен, оны басқару сөзсіз әлеуметтік сипат алады,
өйткені оны өзі бүкіл қоғам мүддесін қозғайды.
Қазақстан Респудликасындағы және ТМД елдеріндегі экологиялық ауыр
жағдайларға көліктердің қосатын үлесі өте зор.
Жалпы алғанда көліктердің ортаға тигізетін әсері төмендегідей.
1) Зор көлемдегі жұмсалатын табиғи ресурстар өндірісте
шығарылатын көліктердің санымен қатар, оларға өндірістегі және пайдалануға
жұмсалатын металдардың сыйымдылығымен де есептелінеді. Жаңартылмайтын
табиғи ресурстар көліктерді жасап шығаруда жоғары сападағы технологияны
қолдану арқылы үнемделуге тиіс. Қазіргі кездегі қолданылатын ішкі заттардың
10% пен 20% аралығындағысы ғана таза жұмсалады да, қалған 80% қалдыққа
шығады.
2) Жаңартылмайтын табиғи ресурстардың көліктерді пайдаланудағы
көп мөлшерде жұмсалуы (жанармай, су, ауа,металдар, резиналар т.б).
3) Аса үлкен көлемдегі энергоресуртардың жұмсалуы мен жанармайдың
үнемділігінің төменгі дәрежеде болуы Автомобиль дизельдерінде 211-272
гкВт.сағ, ал карбюраторлы автомобильдерде 270-380 гк Вт.сағ, аралығында.
4) Табиғи ортаның шумен, жылулық вибрациялық сәулелермен ластануы
адамдардың денсаулығына әсер етеді. Қазіргі кездегі қолданылатын іштен
жанатын двигательдерді химиялық энергияның 20-42% дейінгісі механикалық
жұмысқа айналады да, қалғаны жылу мен басқа параметрдегі ластану прцесіне
көшеді.
5) Бөлініп шыққан көміртегі тотығы, азот тотығы, күкірт ангидриті
және күйе қалдықтарымен қала, су топырақтар қарқынды түрде ластанады. Іштен
жанатын двигательдер шығаратын қолданылған газдың құрамында шамамен 280
түрлі компоненттер болады. Олардың басым көпшілігі улы заттар.
6)Қоршаған орта жүктерді тасымалдау кезіндегі көліктің
үстінен ұшатаын әртүрлі заттардан ластанады.
7) Көліктерді жуу және басқа да қажеттерге суды пайдалану кезінде
су қоймалары мен ағынды сулар ластанады. Автомобильдің іштен жану
двигательдерінен шығатын пайдаланған газдармен, жанармайдан бөлініп шығатын
булар мен тағы сол сияқты салқындататын сұйықтардан бөлініп шығатын зиянды
заттардан ауа кеңістігі ластанады. Соның ішінде қоршаған ортада көбірек
зиян келтіретін зат – двигательден бөлініп шығатын пайдаланған газ.
Двигательден шығатын пайдаланған газдың 95-99% күрделенген аэрозольді
зиянды қалдықтардан тұрады. Оның аз мөлшерде, не көп болуы двигательдің
жұмыс істеу процесіне байланысты.
Қолданылған газдың құрамында көмірқышқылы азот және судан басқа да
уландырғыш заттар кездеседі. Олар: көміртегі тотығы, альдегид, жанармай
булары, күйе, азот қышқылы, күкірт ангедриді, қорғасын қоспалары және т.б.
Қос тактілі көлік двигательдерінен бөлініп шығатын зиянды заттар,
төрт тактілі двигательден шығатын заттардан әлдеқайда көп. Оның себебі қос
тактілі двигательдің жұмыс циклінің қысқалығынан цилиндрді тазалау жұмысы
толвқ атқарылмайды. Қос тактілі дизель двигательдері жұмыс істеу кезінде
бір килограмм жанармайға 1.5 есе ауа пайдаланылады және ол ауа ластанылып
атмосфераға қосылады.
Автомобиль көлігінің қала ішіндегі жұмысы кезінде зиянды заттардың
бөлінуі анағұрлым көп болады. Көліктің бастапқы қозғалысы кезінде ауауға
көміртегі қышқылы мен көмірсутегі шұғыл түрде бөлінеді. Үдемелі жүріс
кезінде 75% азот қышқылы және көмірқышқылы мен көмірсутегінің үштен бір
бөлігі ауауға тарайды.
1.2 Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері
Қазіргі жағдайда қоршаған орта тазалығын табиғаттың тегін сыйы
ретінде қарастыруға мүлде болмайды. Қоршаған орта сапасыеың жоғары деңгейі-
едәуір қаржыны керек ететін қоғамдық өндірістің басты мақсаты. Екінші
жағынан қоршаған орта сапасының деңгейі өндіріс процестеріне тікелей
байланысты әрі қоғамға қажетті шығын дәрежесіне ықпал етеді. Сонымен
қоршаған орта сапасына қажетті қоғамдық шығынды, немесе қоғамдық өндірістің
экологиялық шығынды қалыптастыру туралы сөз етуге болады. Ластану көздері
мен объектілерге жұмсалатын осы шығындарды екі түрлі жіктеуге болады:
ластанудың алдын алуға жұмсалатын шығындар және ластан тазартуға жұмсалатын
шығындар.
Біріншісіне: тікелей ластану көзіне, немесе басқа жақтан келген
агенттер мен реципиенттерден тазарту шараларына жұмсалатын шығындар жатады.
Бұлар негізгі екі бағытта жұмсалады.
Қоршаған ортаға зиянды заттардың түсуін азайту шараларына жұмсалатын
шығындар:
технологиялық процестерді жетілдіру, қаладағы шамалы технологияны енгізу;
пайдаланылатын ресурстардың құрамын өзгерту, сапасын жақсарту (мәселен,
пайдаланатын отыннан күкіртті бөліп алу);
тазарту қондырғыларын орнаиып, одан жиналған қалдықтарды пайдаға асыру;
шикізаттың жан-жақты пайдалану;
өндірілуі ортаны ластауға ұшырататын ресурстарды барынша тиімді пайдалану;
метеорологиялық жағдай қолайсыз болған кезде ластануды бақылау және
қоқыстың шығуын азайтуды қарастыру;
ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиянақты жүргізу, соның нәтижесінде жоғарыда
аталған шараларды жүзеге асыру немесе одан әрі жетілдіру. Мәселен, жаңа
технологияларды жобалау, экологиялық бағыттағы экономикалық көрсеткіштер
жүйксін құру.
Қоршаған ортаға зиянды заттардың түсуін азайтуға, бейтараптауға
немесе мүлде жоюға бағытталған шаралар шығыны:
- көмілген немесе консервіленген қоқыстарды бейтараптау;
реципиенттерді пайдаланар алдында қоршаған орта элементтерін тазарту,
өнеркәсіп ғимараттарына, метроға кондиционерлер орнату, ауа жолдарын салу,
өнеркәсіпте немесе коммуналдық шаруашылықта пайдаланар алдында суды
тазарту;
- өнеркәсіп орындары маңайына санитарлық қорғау аймағын орнату,
қалалар мен поселкаларды көгалдандыру;
- өнеркәсіп оындары мен автотранспорт магистральдарын тұрғын
халықтар мен халық шаруашылық объектілеріне қолайсыз әсері неғұрлым аз
болатындай етіп орналастыру;
- қала құрылысын шуы аз болатындай етіп жоспарлау.
Ортаның ластануы реципиенттерге қолайсыз әсер етіп, адамдар
арасында аурудың көбеюіне, олардың жұмыс қабілетін кемітуге, тұрғын
халықтың тұрмыс жағдайын нашарлатуға, табиғи ресурстардың өнімділігін
кемітуге, құнды құрал-жабдықтардың тез тозуына ықпал етеді.
Қоршағн ортаның ластануы халық шаруашылығында екі түрлі шығынның
пайда болуына ұшыратады: ластанған ортаның реципиенттерге әсерін
болдырмауға бағытталған шығындар және ластанған ортаның әсерінен пайда
болатын шығындар.
Осы екі жиынтығы халық шаруашылығына келтіретін экономикалық зиян
деп аталады. Бұл шығындар мынадай мақсатта жұмсалады:
- қоршаған ортаның ластануы салдарынан ауруға шалдыққан адамдарға
медициналық қызмет көрсетуге;
- еңбек өнімділігін төмендеуінен өндірілмеген өнімді, сондай-ақ
қоршаған ортаның ластануы салдарынан еңбекшілердің жұмысқа шықпаған
күндерін өтеуге;
- ортаның ластануынан коммуналдық-түрмыстық шаруашылыққа қосымша
қызмет көрсетуге;
- ортаның ластануына байланысты жер, су және басқа да ресурстардың
өнімділігі кемуіне байланысты өнімнің сандық және сапалық шығынын өтеуге;
негізгі қорларға ластанудың әсер етуінен өнеркәсіп өнімінің кемуін өтеуге
т.б жүмсалады.
Шығын құрамында сонымен қоса қайталап ластанудан болатын шығындар
да ескерілуі тиіс.
Қоршаған ортаның ластануынан болатын зиянды нақтылы және
потенциалды деп бөледі. Нақтылы зиянға қоршаған ортаның ластануын жоюға
жұмсалған тікелей шығындар жатады. Ал, қоршаған ортаның латануынан алдағы
уақытта жұмсалатын шығынды потенциалды шығын деп атайды.
1.3 Қоршаған ортаны қорғау ақпаратымен қамтамасыз ету
Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін шешуде орта күйі туралы дер
кезінде және жеткілікті ақпарат (информация) алудың зор маңызы бар.
Қоршаған орта мен қоғамның дамуы үйлесімді болатындықтан, ақпаратты тарату
қызметі осы екі проблеманы байланыстыратын, сол арқылы білім мен тәжірибені
беретін өзіндік арна болып саналады. Тиісті ақпарат жүйесі болған жағдайда
басқа біреудің қатесін қайталауға жол бермеумен қоса, солардың
жетістіктерінен пайда табуға да болады.
Табиғатты қорғау туралы ақпарат жүйесі жергілікті, ұлттық аймақтық
және әлемдік деңгейде қызмет етеді. Қоршаған ортаны қорғау мәселесіне
Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) зоркөңіл бөледі. ЮНЭП – БҰҰ-ның қоршаған орта
бағдарламасы тарапынан – қоршаған ортаның әлемдік мониторинг жүйесі
құрылып, жұмыс істеуде.
Қоршаған ортаны қорғау проблемаларын ойдағыдай шешеу көп жағдайда
оның компоненттерінен тұратын мониторинг жүйелерін ұйымдастыруға
байланысты. Көрнекті ғалымдардың пікірінше, қоршаған орта мониторингіне
метеорологиялық және басқа табиғат құбылыстары, алуан түрлі ластану
орталары мен көздері, санитарлық – гигиеналық нормаларды сақтауды бақылау,
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді техникалық, экологиялық және басқа да
шараларды жасау, әрі жүзеге асыру, тастанды қалдықтардың қолайлы мөлшерін
белгілеу, ластану көздерінің шектеулі мүмкіндігін болжалдау жатады.
Осылардың ішінен неғұрлым зерттелген және мақұлданған бақылау
категорияларын бөлуге болады. Мәселен, метеорологиялық құбылыс мониторингі
бүкіл республика териториясында, ал ортаның антропогендік ластану
мониторингі ірі өнеркәсіп орталықтарында жақсы долға қойылған.
Бұл шаралардан неғұрлым жетілдірілгені техникалық, ал едәуір
шамалы жетілдірілгені – эклоогиялық ластану көлемін болжалдауі мәселесі
жақсы зерттелгенімен, өнеркәсіп қоқыстары мен қалдықтарын іске жарату
проблемасы ойдағыдай емес.
Мониторингтің күрделі тізбегіндегі ең осал буын – қала
мекендеріндегі экологиялық мониторинг, олардың міндетіне қорғалатын
объектілерге зиянды факторлардың әсерінен болатын зардапты айқындау жатады.
Экологиялық мониторинг – бұл комплексті және күрделі бақылау болғандықтан,
оны жүзеге асыру үшін ортаны физикалық – химиялық және биологиялық
индикациялау тәсілдерімен, телеметрия құралдарын, автоматика мен
математикалық аппараттарды жаппай қолданады.
1.1-суретте қалалық мекендерде экологиялық мониторингті
ұйымдастыру туралы жалпы түсінік берілген. өнеркәсіп (Ө), энергетика (Э),
транспорт (Т) және тұрғынүй – коммуналдық шаруашылық (ТКШ) қоқыстарынан
құралатын антропогендік ықпал қалалық макрожүйеге ықпал етеді. Қала
ортасына сонымен қоса табиғи бионостық комплекстер де ықпал етеді.
Қоршаған ортаға биокомплекстің жауап реакциясы бүкіл ықпал ететін
оң және теріс факторлардың әсері арқылы көрінеді.
Экологиялық мониторингтің схемасы өз бақылауындағы жүйенің кіріс
және шығыс көрсеткіштерін қамтиды. Экологиялық мониторинг арқылы алынатын
деректер тікелей қоршаған ортаны қорғау басқармасына беріледі және де бір
мезетте анықтама жүйесінің информатикалық базасына тіркеледі.
Қоршаған ортаны қорғау басқармасының міндетіне тиісті құралдарымен
ортаны экологиялық нормалау жатады. Осы бағытта жүргізілетін табиғат қорғау
шаралары қоршаған орта күйін өзгертуге ықпал етеді, әрі экологиялық
мониторингтің келесі цикліне бастапқы деректер болып саналады. Сонымен,
қала мекендерінде ұйымдастырылатын экологиялық мониторинг қоршаған орта
күйін зерттейтін және оны жетілдіретін кері байланыстың қажетті буыны болып
саналады. Қала мекендеріндегі экологиялық комплекстің жауап реакциясының
мониторингі жүйе ретінде құрылмағн.
Экологиялық мониторинг, өзінің негізгі мақсаты – қаланы қоршаған
ортаның жалпы күйін бақылаумен және бағалаумен қоса, жергілікті мақсатта да
қызмет етеді: қала шаруашылығы ландшафтысының алуан түрлі болып
келетіндігіне орай оларды тиімді пайдалану, қорғау немесе қалпына келтіру,
сонымен қоса қоршаған ортаны ластайтын қкөздерді шектеу немесе толық жою
шаралары жоспарланады.
Қазіргі кезде дүние жүзінің көптеген қалалары мен өнеркәсіп
орталықтарында ауаның ластануын бақылайтын пункттер құрылған. Атмосфера
ауасының ластануын байқайтын және бақылайтын жалпы мемлекеттік қызмет
негізіне атмосфера ауасының химиялық құрамын, метеорологиялық параметрлерін
және ауаға шығатын зиянды қоқыстарын бақылау жатады. Қалалардағы атмосфера
ауасының мониторинг жүйесіне байқаудың үш типі жатады : стационарлық,
маршруттық және жылжымалы күзет орындары. Стационарлық күзет орындарын
арнайы павилиондармен жабдықтайды. Онда ауадан сынама алуға және
атмосферадағы зиянды қоспалардың мөлшерін үздіксіз тіркеуге арналған
аппаратуралар, сондай – ақ метеорологиялық параметрлерді анықтайтын
приборлар болады. Маршруттық күзет орындары да ауадан сынама үлгі алуға
және метеорологиялық бақылауға арналған. Байқауды жылжымалы
автолабораторияның көмегімен жүргізеді. Жылжымалы күзет орындары өнеркәсіп
қоқыстары тасталатын аймақта ластайтын заттардың концентрациясын бір рет
байқау үшін қызмет етеді.
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЖЕР БЕТІНДЕГІ МОНИТОРИНГ ЖҮЙЕСІ
2.1 Экологиялық өндірістік мониторингке түсінік және оның
міндеттері
Экологиялық мониторинг – табиғи құбылыстардың және антропогендік
іс-әрекеттердің әсеріне қоршаған орта жағдайының өзгеруін бақылау, бағалау,
тексеру және болжау жүйелері. “Мониторинг” деген термин “монитор” –
сақтанырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ- ның
қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жыл,
маусымда) “бақылау” ұғымын толықтыру ретінде пайда болды.
Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті.
Антропогендік әсердің деңгейін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық
шектеулі рауалы жүктеме саналады (ЭШРЖ), былайша айтқанда, бұл экожүйенің
тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық қарекеті. Бұл шектен
асушылық экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және ыдырауына апарып соғады.
Барлық экологиялық жүктемелердің жердегі бүкіл жиынтығы биосфераның
шаруашылық сыйымдылығы шегінен асып кеткенде ғана қауіпті ахуал,
экологиялық дағдарыс басталып, ло бүкіл биосфераның азуына, қоршаған
ортаның адамның денсаулығы мен оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр
зардаптары болатындай болып өзгеруіне апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл
шектен асушылық орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, яғни
жергілікті экологиялық шектеулі жүктемелердің жиынтығы ғаламдық экологиялық
шектеулі жүктеме шамасынан асып кетті.
Табиғи факторлардың әсеріне биосфера жағдайының үздіксіз өзгеруі
қайтадан әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен
топырақтың температурасының, қысымының, ылғалдығының өзгеруі кейбір тұрақты
орташа шамалар шегінде өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи процестердің
әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгереді. Себебі қоршаағн ортаны
өзгертетін сыртқы әсерді жоюға бағытталған экожүйенің өзіне тән тұрақтылық
қабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған ортаның тұрақтылығын антропогендік
әсерлерге төтеп бере алатын жағдайға дейін, яғни тұрақтылық шегінен
шықпағанға дейін сақтай алады. Биота мен қоршағн орта өздерінің
тұрақтылығын кез – келген геологиялық кезеңдерде мыңдаған жылдар бойы
өзгеріссіз сақтап отырады.
Табиғи факторлармен салыстырғанда антропогендік факторлар
биосфераның жағдайын аз уақыттың ішінде өзгерте алады. Осы процестердің
өзгеруін бақылауды дүниежүзіндегі барлық экологиялық тұрғыдан қызмет
атқаратын (гидрометеорологиялық, сейсмикалық, иносфералық және басқалар)
жүйелер жүргізеді.
Биосфераның абиоталық құрамының антропогендік өзгеруін және осы
өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымен қатар, антропогендік әсердің
арқасында кезектегі экожүйелерде болатын өзгерістерді өлшеуге, бағалауға,
болжауға экологиялық мониторингтің информациялық жүйесі жасалады.
Антропогенді әсерлердің экологиялық мониторингтің негізгі
міндеттері:
- антропогендік әсер тигізетін көздерді бақылау;
- антропогендік әсер факторларын бақылау;
- антропогендік фактролардың әсерінен табиғи ортада жүретін
процестерді және оның жағдайының өзгеруін бақылау;
- табиғи ортаның физикалық жағдайын бақылау;
- антропогендік факторлар әсерінен табиғи ортада болатын
өзгерістерді болжау және болжалданған табиғи ортаның жағдайын бақылау.
2.2 Мониторинг жүйесін топтастыру
Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады: жағдайды бақылау,
бағалау және болатын өзгерістерді болжау. Мониторинг схемасы 2-ші суретте
келтірілген.
2-сурет. Мониторинг схемасы
Мониторинг объектілеріне атмосфера, атмосфералық жауын – шашын, құрғақ
жердің беткі сулары, мұхит пен теңіздер, жер асты сулары, криосфера
(климаттықжүйені құрушылар) жатады.
Бақылау объектілері келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық,
ауалық, гидросфералық (жиынтықты түрде гидрометеорологиялық), топырақтық,
климоттық мониторинг, сейсмикалық, иносфералық, Күн,магнитометриялық,
биологиялық, өсімдіктер, жануарлар,тұрғындар денсаулығының мониторингі және
т.с.
Мониторинг жүйесі факторларға, көздерге және әсер ауқымына
байланысты да топтастырылады.
Әсер факторларының мониторингі - әртүрлі химиялық ластағыштардың
(ингрдиенттік мониторинг), түрлі – түрлі табиғи және физикалық факторлар
әсерлерінің (электр магнитті сәулелену, күн радиациясы, шу, діріл)
мониторингі.
Ластағыш көздердің мониторингі – нүктелі стационарлы көздер
(заыттардың мұржалары), жылжымалы (көлік ), кеңістік (қалалар, химиялық
заттектер ендірілетін егістік жерлер) көздер.
Әсер аумағына байланысты мониторинг кеңістік жәнеуақытша
мониторингтерге бөлінеді.
Мәліметтерді ортақтастыру сипаттамасына қарай мынадай мониторинг
жүйелерін құрайды:
- ғаламдық (биосфералық) – халықаралық ынтымақтастық негізінде Жер
биосферасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы назарға
ұстап, экстремалды қолайсыз жағдайлардың болуы туралы уақытылы ескерту
жасап тоыру;
- базалық (фондық) – жалпыбиосфералық, табиғи құбылыстарды
бақылау;
- ұлттық – бір меғмлекеттің шегінде арнайы құрылған органдар
арқылы жүргізілетін мониторинг;
- аймақтық – халық шаруашылығын қарқынды игеру барысында ірі – ірі
аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы бақылау;
- жергілікті (локалды ) – елді мекендерге, өнеркәсіп
орталықтарында, кәсіпорындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау
жүргізу;
- импактылық – ерекше қауіпті зоналар мен жердргі аймақтық және
жергілікті антропогендік әсерлердің мониторингі.
Дүние жүзінің 140 елі қатысатын қоршаған орта мониторингінің
ғаламдық жүйесі 1970 ж. Құрылған. Бұл жүйенің мақсаты:
- қоршаған ортаның жай – күйініңхалықаралық мониторингі мен
бағалануын өткізуді үйлестіру және оған жәрдемдесу;
- мониторингтің жаңа станцияларын құруда көмек көрсету;
- атмосфера мен климаттың жай – күйі, қоршаған ортаның ластануы
туралы мәліметтерді жинау және тарату.
Ғаламдық жүйенің негізгі атқаратын міндетіне геоақпараттық
жүйелердің технологиялар негізінде жерді пайдалану, климат, әлеуметтік –
экономикалық даму жөніндегі көптеген мәліметтерді біріктіру мен ақпаратты
ресурстарды басқару жөніндегі кеңестік қызмет көрсету жатады.
Ғаламдық мониторинг Жердің барлық табиғи жүйесінің қазіргі
жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр. Әлемнің әр аймағында бақылауды 40-
қа жуық құрылықтағы және 10-ның үстіндегі мұхиттың базалық станциялар
жүргізеді. Олардың кейбірі биосфералық құрлықтарда орналасқан.
Локалды мониторингті жүзеге асыратындар тұрақты, жылжымалы немесе
шырақ астындағы тексеру орындары. Осындай жүйелер көбіне Қазақстанның ірі
қалаларында. Мысалы, Алматы қаласында атмосфералық ауаның мониторингі 6-7
орында жүргізіледі.
Мониторинг жүйесін қолданылатын тәсілдерге (физикалық – химиялық
және биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралық мониторингі ) сүйене
отырып топтастыруға да болады.
Химиялық мониторинг – атмосфераның, жауын – шашынның, жер беті мен
жер асты суларының, мұхит пен теңіз суларының, топырақтың, түпті
тұнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардың химиялық құрамдарын (табиғи және
антропогендік жолмен пайда болған) бақылайтын және химиялық ластағыш
заттардың таралуын тексеретін жүйе. Химиялық мониторингтің негізгі ең басты
міндеті қоршаған ортаның өте улы заттектермен нақтылы ластану деңгейін
анықтау. 1.1-ші кестеде қоршаған ортаны ластайтын кейбір зиянды
компоненттер мен олардың мөлшерін бақылайтын деңгейі келтірілген.
Физикалық мониторинг – қоршаған ортаға физикалық процестер мен
құбылыстардың (су тасқыны, жанартау атылыстары, жердің сілкінуі,
құрғақшылық, топырақ эрозиясы және т.с. ) тигізетін әсерін бақылау жүйесі.
Биологиялық мониторинг – биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін
мониторинг (яғни ортаның өзгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс – тұрысына
қарап пішіп – кеседі).
Экобиохимиялық мониторинг – қоршаған ортаның екі құрам бөлігін
(химиялық және биологиялық) бақылауға негізделген мониторинг.
Дистанциялық (аралық) мониторинг – зерттейтін объектілерді
барлауға және тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған
радиометриялық қондырғылармен қамтылған ұшқыш ақпараттар қолданылған
авиациялық, космостық мониторинг.
Топтастыру принціпіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар.
Олардың ішінде түрлі қажетті ең жарамды болып саналатын қоршаған
ортаның құрама ( комплексті) экологиялық мониторингі.
Қоршаған ортаның құрама экологиялық мониторингі – бүұл қоршаған
табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге жіне адам мен
басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте қиын жағдайдың
тууы туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті
(локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді.
Қоршаған ортаның құрама экологиялық мониторингі мынадай түрде
атқарылады:
- бақылау объектісін белгілеу;
- бақылауға белгіленген объектіні тексеру;
- бақылау объектісіне информациялық модель құрастыру;
- өлшеуді жоспарлау;
- бақылау объектісінің жағдайын бағалау және оның информациялық
моделін ұқсастыру;
- бақылаудағы объектінің жағдайының өзгеруіне болжам жасау;
- мәліметтерді қолдануға ыңғайлы түрде дайындап қолданушыларға
тапсыру.
Құрама экологиялық мониторингтің мақсаты жинақталып алынған
мәліметтерді негізге алып:
1) адам тіршілік ететін ортаның және экожүйелердің жағдайын
сипаттайтын көрсеткіштер мен функционалдық бүтіндігінің сақталуына баға
беру, яғни экологиялық нормативтердің сақталуын бағалау;
2) осы көрсеткіштердің өзгеруі себептерін анықтау және осы
өзгерістердің тигізетін зардабын бағалау, сонымен қатар тіршілік ортаға
және экожүйе жағдайына диогностика жасап, көрсеткіштерді түзетуге қажетті
шараларды белгілеу;
3) зиян тигізілмей тұрып, қолайсыз жағдайлардың болмауын алдын-ала
ескертетін шараларды анықтап, солармен қамтамасыз ету.
Қоршаған ортаның жер бетіндегі мниторинг жүйесін И.П.Г ерасимов
бірнеше өздеріне тән мақсаттары мен қамсыздандыру базалары бар блоктарға
бөлуге болатынын 1.2-ші кестеде келтірілген мәліметтер арқылы айқын
көрсеткен.
Қазақстанда бірнеше ведомствалық мониторинг жүйелері қызмет
атқарады, мысалы, қоршаған ортаның ластануын анықтайтын
гидрометеорологиялық торап, яғни гидрометеорологияхөніндегі мемлекеттік
комитет жүйесіне енетін барлық обсерваториялар, бекеттер, құрылыстағы,
көліктегі бақылау пунктері мен тұрақтар жиынтығы, жылжымалы және тұрақты
лабораториялар, инспекциялық қызмет орындары және басқалар.
Экологиялық мониторнг жүйесі арқылы алынған мәліметтер дұрыс
қолданылса, табиғатты тиімді пайдаланатын жолдарды тауып іске асыруға
болады. Қазіргі кезде Қазақстанда экомниторингтің бірлестірілген жүйесінің
жоқтығы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жауапты әртүрлі басқару
органдардың қызметін біраз қиындатып отыр. Адам мен қоршаған ортаның
экологиялық қауіпсіздік деңгейін көтеруге су объектілерінің, топырақтың,
атмосфералық ауаның, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің, т.б. объектілердің
мониторинг жүйесін дамытуға және жақсартуға бағытталған зерттеу
жұмыстарының маңызы зор.
Мониторинг зерттеулерінің негізгі бағытына қошаған орта сапасына
баға беру жатады. Қоршаған орта сапасы – адам организмінің физиологиялық
қажеттілігіне табиғи жағдайдың сәйкестілігі. Ол өмір сүру ұзақтығымен,
денсаулық өлшемімен және белгіленген тұрғындар тобын тұрғындар тобырулардың
деңгейімен сипатталатын адам өмірінің қажеттілігіне сәйкес орта дәрежесі.
Көптеген ағзалардың таралу аймағы қатаң белгіленген табиғи жағдайларымен
шектеледі. Адам кез – келген табиғи жағдайға өмір сүруге қабілетті. Ол
табиғи жағдайларға тек қана физикалық жағынан ғана емес, сондай – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz